📜
๓. ทฺวตฺตึสาการวณฺณนา
ปทสมฺพนฺธวณฺณนา
อิทานิ ¶ ยทิทํ เอวํ ทสหิ สิกฺขาปเทหิ ปริสุทฺธปโยคสฺส สีเล ปติฏฺิตสฺส กุลปุตฺตสฺส อาสยปริสุทฺธตฺถํ ¶ จิตฺตภาวนตฺถฺจ อฺตฺร พุทฺธุปฺปาทา อปฺปวตฺตปุพฺพํ สพฺพติตฺถิยานํ อวิสยภูตํ เตสุ เตสุ สุตฺตนฺเตสุ –
‘‘เอกธมฺโม, ภิกฺขเว, ภาวิโต พหุลีกโต มหโต สํเวคาย สํวตฺตติ. มหโต อตฺถาย สํวตฺตติ. มหโต โยคกฺเขมาย สํวตฺตติ. มหโต สติสมฺปชฺาย สํวตฺตติ. าณทสฺสนปฺปฏิลาภาย สํวตฺตติ. ทิฏฺธมฺมสุขวิหาราย สํวตฺตติ. วิชฺชาวิมุตฺติผลสจฺฉิกิริยาย สํวตฺตติ. กตโม ¶ เอกธมฺโม? กายคตา สติ. อมตํ เต, ภิกฺขเว, น ปริภฺุชนฺติ, เย กายคตาสตึ น ปริภฺุชนฺติ. อมตํ เต, ภิกฺขเว, ปริภฺุชนฺติ, เย กายคตาสตึ ปริภฺุชนฺติ. อมตํ เตสํ, ภิกฺขเว, อปริภุตฺตํ ปริภุตฺตํ, ปริหีนํ อปริหีนํ, วิรทฺธํ อารทฺธํ, เยสํ กายคตา สติ อารทฺธา’’ติ. (อ. นิ. ๑.๕๖๔-๕๗๐) –
เอวํ ภควตา อเนกากาเรน ปสํสิตฺวา –
‘‘กถํ ภาวิตา, ภิกฺขเว, กายคตาสติ กถํ พหุลีกตา มหพฺพลา โหติ มหานิสํสา? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อรฺคโต วา’’ติ (ม. นิ. ๓.๑๕๔) –
อาทินา นเยน อานาปานปพฺพํ อิริยาปถปพฺพํ จตุสมฺปชฺปพฺพํ ปฏิกูลมนสิการปพฺพํ ธาตุมนสิการปพฺพํ นว สิวถิกปพฺพานีติ อิเมสํ จุทฺทสนฺนํ ปพฺพานํ วเสน กายคตาสติกมฺมฏฺานํ นิทฺทิฏฺํ. ตสฺส ภาวนานิทฺเทโส อนุปฺปตฺโต. ตตฺถ ยสฺมา อิริยาปถปพฺพํ จตุสมฺปชฺปพฺพํ ธาตุมนสิการปพฺพนฺติ อิมานิ ตีณิ วิปสฺสนาวเสน วุตฺตานิ. นว สิวถิกปพฺพานิ วิปสฺสนาาเณสุเยว อาทีนวานุปสฺสนาวเสน วุตฺตานิ. ยาปิ เจตฺถ อุทฺธุมาตกาทีสุ สมาธิภาวนา ¶ อิจฺเฉยฺย, สา วิสุทฺธิมคฺเค วิตฺถารโต อสุภภาวนานิทฺเทเส ปกาสิตา เอว. อานาปานปพฺพํ ปน ปฏิกูลมนสิการปพฺพฺเจติ อิมาเนตฺถ ทฺเว สมาธิวเสน วุตฺตานิ. เตสุ อานาปานปพฺพํ อานาปานสฺสติวเสน วิสุํ กมฺมฏฺานํเยว. ยํ ปเนตํ –
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อิมเมว กายํ อุทฺธํ ปาทตลา อโธ เกสมตฺถกา ตจปริยนฺตํ ปูรํ นานปฺปการสฺส อสุจิโน ปจฺจเวกฺขติ ‘อตฺถิ อิมสฺมึ กาเย เกสา, โลมา…เป… มุตฺต’’นฺติ (ม. นิ. ๓.๑๕๔).
เอวํ ตตฺถ ตตฺถ มตฺถลุงฺคํ อฏฺิมิฺเชน สงฺคเหตฺวา เทสิตํ กายคตาสติโกฏฺาสภาวนาปริยายํ ทฺวตฺตึสาการกมฺมฏฺานํ อารทฺธํ, ตสฺสายํ อตฺถวณฺณนา –
ตตฺถ อตฺถีติ สํวิชฺชนฺติ. อิมสฺมินฺติ ยฺวายํ อุทฺธํ ปาทตลา อโธ เกสมตฺถกา ตจปริยนฺโต ปูโร นานปฺปการสฺส อสุจิโนติ วุจฺจติ, ตสฺมึ ¶ . กาเยติ สรีเร. สรีรฺหิ อสุจิสฺจยโต, กุจฺฉิตานํ วา เกสาทีนฺเจว จกฺขุโรคาทีนฺจ โรคสตานํ อายภูตโต กาโยติ วุจฺจติ. เกสา…เป… มุตฺตนฺติ เอเต เกสาทโย ทฺวตฺตึสาการา, ตตฺถ ‘‘อตฺถิ อิมสฺมึ กาเย เกสา อตฺถิ โลมา’’ติ เอวํ สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ ¶ . เตน กึ กถิตํ โหติ? อิมสฺมึ ปาทตลา ปฏฺาย อุปริ, เกสมตฺถกา ปฏฺาย เหฏฺา, ตจโต ปฏฺาย ปริโตติ เอตฺตเก พฺยามมตฺเต กเฬวเร สพฺพากาเรนาปิ วิจินนฺโต น โกจิ กิฺจิ มุตฺตํ วา มณึ วา เวฬุริยํ วา อครุํ วา จนฺทนํ วา กุงฺกุมํ วา กปฺปูรํ วา วาสจุณฺณาทึ วา อณุมตฺตมฺปิ สุจิภาวํ ปสฺสติ, อถ โข ปรมทุคฺคนฺธเชคุจฺฉํ อสฺสิริกทสฺสนํ นานปฺปการํ เกสโลมาทิเภทํ อสุจิเมว ปสฺสตีติ.
อยํ ตาเวตฺถ ปทสมฺพนฺธโต วณฺณนา.
อสุภภาวนา
อสุภภาวนาวเสน ปนสฺส เอวํ วณฺณนา เวทิตพฺพา – เอวเมตสฺมึ ปาณาติปาตาเวรมณิสิกฺขาปทาทิเภเท สีเล ปติฏฺิเตน ปโยคสุทฺเธน อาทิกมฺมิเกน กุลปุตฺเตน อาสยสุทฺธิยา อธิคมนตฺถํ ทฺวตฺตึสาการกมฺมฏฺานภาวนานุโยคมนุยฺุชิตุกาเมน ปมํ ตาวสฺส อาวาสกุลลาภคณกมฺมทฺธานาติคนฺถโรคอิทฺธิปลิโพเธน กิตฺติปลิโพเธน วา สห ทส ปลิโพธา ¶ โหนฺติ. อถาเนน อาวาสกุลลาภคณาติกิตฺตีสุ สงฺคปฺปหาเนน, กมฺมทฺธานคนฺเถสุ อพฺยาปาเรน, โรคสฺส ติกิจฺฉายาติ เอวํ เต ทส ปลิโพธา อุปจฺฉินฺทิตพฺพา, อถาเนน อุปจฺฉินฺนปลิโพเธน อนุปจฺฉินฺนเนกฺขมฺมาภิลาเสน โกฏิปฺปตฺตสลฺเลขวุตฺติตํ ปริคฺคเหตฺวา ขุทฺทานุขุทฺทกมฺปิ วินยาจารํ อปฺปชหนฺเตน อาคมาธิคมสมนฺนาคโต ตโต อฺตรงฺคสมนฺนาคโต วา กมฺมฏฺานทายโก อาจริโย วินยานุรูเปน วิธินา อุปคนฺตพฺโพ, วตฺตสมฺปทาย จ อาราธิตจิตฺตสฺส ตสฺส อตฺตโน อธิปฺปาโย นิเวเทตพฺโพ. เตน ตสฺส นิมิตฺตชฺฌาสยจริยาธิมุตฺติเภทํ ตฺวา ยทิ เอตํ กมฺมฏฺานมนุรูปํ, อถ ¶ ยสฺมึ วิหาเร อตฺตนา วสติ, ยทิ ตสฺมึเยว โสปิ วสิตุกาโม โหติ, ตโต สงฺเขปโต กมฺมฏฺานํ ทาตพฺพํ. อถ อฺตฺร ¶ วสิตุกาโม โหติ, ตโต ปหาตพฺพปริคฺคเหตพฺพาทิกถนวเสน สปุเรกฺขารํ ราคจริตานุกุลาทิกถนวเสน สปฺปเภทํ วิตฺถาเรน กเถตพฺพํ. เตน ตํ สปุเรกฺขารํ สปฺปเภทํ กมฺมฏฺานํ อุคฺคเหตฺวา อาจริยํ อาปุจฺฉิตฺวา ยานิ ตานิ –
‘‘มหาวาสํ นวาวาสํ, ชราวาสฺจ ปนฺถนึ;
โสณฺฑึ ปณฺณฺจ ปุปฺผฺจ, ผลํ ปตฺถิตเมว จ.
‘‘นครํ ทารุนา เขตฺตํ, วิสภาเคน ปฏฺฏนํ;
ปจฺจนฺตสีมาสปฺปายํ, ยตฺถ มิตฺโต น ลพฺภติ.
‘‘อฏฺารเสตานิ านานิ, อิติ วิฺาย ปณฺฑิโต;
อารกา ปริวชฺเชยฺย, มคฺคํ สปฺปฏิภยํ ยถา’’ติ. (วิสุทฺธิ. ๑.๕๒) –
เอวํ อฏฺารส เสนาสนานิ ปริวชฺเชตพฺพานีติ วุจฺจนฺติ. ตานิ วชฺเชตฺวา, ยํ ตํ –
‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, เสนาสนํ ปฺจงฺคสมนฺนาคตํ โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, เสนาสนํ นาติทูรํ โหติ, นจฺจาสนฺนํ, คมนาคมนสมฺปนฺนํ, ทิวา อปฺปากิณฺณํ, รตฺตึ อปฺปสทฺทํ อปฺปนิคฺโฆสํ อปฺปฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผสฺสํ. ตสฺมึ โข ปน เสนาสเน วิหรนฺตสฺส อปฺปกสิเรน อุปฺปชฺชนฺติ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารา. ตสฺมึ โข ปน เสนาสเน เถรา ภิกฺขู วิหรนฺติ พหุสฺสุตา อาคตาคมา ธมฺมธรา วินยธรา มาติกาธรา, เต กาเลน กาลํ อุปสงฺกมิตฺวา ปริปุจฺฉติ ปริปฺหติ ‘อิทํ, ภนฺเต, กถํ, อิมสฺส โก อตฺโถ’ติ? ตสฺส, เต อายสฺมนฺโต ¶ อวิวฏฺเจว วิวรนฺติ, อนุตฺตานีกตฺจ อุตฺตานึ กโรนฺติ, อเนกวิหิเตสุ จ กงฺขาานิเยสุ ธมฺเมสุ กงฺขํ ปฏิวิโนเทนฺติ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, เสนาสนํ ปฺจงฺคสมนฺนาคตํ โหตี’’ติ (อ. นิ. ๑๐.๑๑). –
เอวํ ปฺจงฺคสมนฺนาคตํ เสนาสนํ วุตฺตํ. ตถารูปํ เสนาสนํ อุปคมฺม กตสพฺพกิจฺเจน กาเมสุ อาทีนวํ, เนกฺขมฺเม จ อานิสํสํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา พุทฺธสุพุทฺธตาย ¶ ธมฺมสุธมฺมตาย ¶ สงฺฆสุปฺปฏิปนฺนตาย จ อนุสฺสรเณน จิตฺตํ ปสาเทตฺวา ยํ ตํ –
‘‘วจสา มนสา เจว, วณฺณสณฺานโต ทิสา;
โอกาสโต ปริจฺเฉทา, สตฺตธุคฺคหณํ วิทู’’ติ. –
เอวํ สตฺตวิธํ อุคฺคหโกสลฺลํ; อนุปุพฺพโต, นาติสีฆโต, นาติสณิกโต, วิกฺเขปปฺปฏิพาหนโต, ปณฺณตฺติสมติกฺกมโต, อนุปุพฺพมฺุจนโต, อปฺปนาโต, ตโย จ สุตฺตนฺตาติ เอวํ ทสวิธํ มนสิการโกสลฺลฺจ วุตฺตํ. ตํ อปริจฺจชนฺเตน ทฺวตฺตึสาการภาวนา อารภิตพฺพา. เอวฺหิ อารภโต สพฺพากาเรน ทฺวตฺตึสาการภาวนา สมฺปชฺชติ โน อฺถา.
ตตฺถ อาทิโตว ตจปฺจกํ ตาว คเหตฺวา อปิ เตปิฏเกน ‘‘เกสา โลมา’’ติอาทินา นเยน อนุโลมโต, ตสฺมึ ปคุณีภูเต ‘‘ตโจ ทนฺตา’’ติ เอวมาทินา นเยน ปฏิโลมโต, ตสฺมิมฺปิ ปคุณีภูเต ตทุภยนเยเนว อนุโลมปฺปฏิโลมโต พหิ วิสฏวิตกฺกวิจฺเฉทนตฺถํ ปาฬิปคุณีภาวตฺถฺจ วจสา โกฏฺาสสภาวปริคฺคหตฺถํ มนสา จ อทฺธมาสํ ภาเวตพฺพํ. วจสา หิสฺส ภาวนา พหิ วิสฏวิตกฺเก วิจฺฉินฺทิตฺวา มนสา ภาวนาย ปาฬิปคุณตาย จ ปจฺจโย โหติ, มนสา ภาวนา อสุภวณฺณลกฺขณานํ อฺตรวเสน ปริคฺคหสฺส, อถ เตเนว นเยน วกฺกปฺจกํ อทฺธมาสํ, ตโต ตทุภยมทฺธมาสํ, ตโต ปปฺผาสปฺจกมทฺธมาสํ, ตโต ตํ ปฺจกตฺตยมฺปิ อทฺธมาสํ, อถ อนฺเต อวุตฺตมฺปิ มตฺถลุงฺคํ ปถวีธาตุอากาเรหิ สทฺธึ เอกโต ภาวนตฺถํ อิธ ปกฺขิปิตฺวา มตฺถลุงฺคปฺจกํ อทฺธมาสํ, ตโต ปฺจกจตุกฺกมฺปิ อทฺธมาสํ, อถ เมทฉกฺกมทฺธมาสํ, ตโต เมทฉกฺเกน สห ปฺจกจตุกฺกมฺปิ อทฺธมาสํ, อถ มุตฺตฉกฺกมทฺธมาสํ, ตโต สพฺพเมว ทฺวตฺตึสาการมทฺธมาสนฺติ เอวํ ฉ มาเส วณฺณสณฺานทิโสกาสปริจฺเฉทโต ววตฺถเปนฺเตน ภาเวตพฺพํ. เอตํ มชฺฌิมปฺํ ปุคฺคลํ สนฺธาย ¶ วุตฺตํ. มนฺทปฺเน ตุ ยาวชีวํ ภาเวตพฺพํ ติกฺขปฺสฺส น จิเรเนว ภาวนา สมฺปชฺชตีติ.
เอตฺถาห ¶ ¶ – ‘‘กถํ ปนายมิมํ ทฺวตฺตึสาการํ วณฺณาทิโต ววตฺถเปตี’’ติ? อยฺหิ ‘‘อตฺถิ อิมสฺมึ กาเย เกสา’’ติ เอวมาทินา นเยน ตจปฺจกาทิวิภาคโต ทฺวตฺตึสาการํ ภาเวนฺโต เกสา ตาว วณฺณโต กาฬกาติ ววตฺถเปติ, ยาทิสกา วาเนน ทิฏฺา โหนฺติ. สณฺานโต ทีฆวฏฺฏลิกา ตุลาทณฺฑมิวาติ ววตฺถเปติ. ทิสโต ปน ยสฺมา อิมสฺมึ กาเย นาภิโต อุทฺธํ อุปริมา ทิสา อโธ เหฏฺิมาติ วุจฺจติ, ตสฺมา อิมสฺส กายสฺส อุปริมาย ทิสาย ชาตาติ ววตฺถเปติ. โอกาสโต นลาฏนฺตกณฺณจูฬิกคลวาฏกปริจฺฉินฺเน สีสจมฺเม ชาตาติ. ตตฺถ ยถา วมฺมิกมตฺถเก ชาตานิ กุณฺติณานิ น ชานนฺติ ‘‘มยํ วมฺมิกมตฺถเก ชาตานี’’ติ; นปิ วมฺมิกมตฺถโก ชานาติ ‘‘มยิ กุณฺติณานิ ชาตานี’’ติ; เอวเมว น เกสา ชานนฺติ ‘‘มยํ สีสจมฺเม ชาตา’’ติ, นปิ สีสจมฺมํ ชานาติ ‘‘มยิ เกสา ชาตา’’ติ. อาโภคปจฺจเวกฺขณวิรหิตา หิ เอเต ธมฺมา อเจตนา อพฺยากตา สฺุา ปรมทุคฺคนฺธเชคุจฺฉปฺปฏิกูลา, น สตฺโต น ปุคฺคโลติ ววตฺถเปติ. ปริจฺเฉทโตติ ทุวิโธ ปริจฺเฉโท สภาควิสภาควเสน. ตตฺถ เกสา เหฏฺา ปติฏฺิตจมฺมตเลน ตตฺถ วีหคฺคมตฺตํ ปวิสิตฺวา ปติฏฺิเตน อตฺตโน มูลตเลน จ อุปริ อากาเสน ติริยํ อฺมฺเน ปริจฺฉินฺนาติ เอวํ สภาคปริจฺเฉทโต, เกสา น อวเสสเอกตึสาการา. อวเสสา เอกตึสา น เกสาติ เอวํ วิสภาคปริจฺเฉทโต จ ววตฺถเปติ. เอวํ ตาว เกเส วณฺณาทิโต ววตฺถเปติ.
อวเสเสสุ โลมา วณฺณโต เยภุยฺเยน นีลวณฺณาติ ววตฺถเปติ, ยาทิสกา วาเนน ทิฏฺา โหนฺติ. สณฺานโต โอณตจาปสณฺานา, อุปริ วงฺกตาลหีรสณฺานา วา, ทิสโต ทฺวีสุ ทิสาสุ ชาตา, โอกาสโต หตฺถตลปาทตเล เปตฺวา เยภุยฺเยน อวเสสสรีรจมฺเม ¶ ชาตาติ.
ตตฺถ ยถา ปุราณคามฏฺาเน ชาตานิ ทพฺพติณานิ น ชานนฺติ ‘‘มยํ ปุราณคามฏฺาเน ชาตานี’’ติ, น จ ปุราณคามฏฺานํ ชานาติ ‘‘มยิ ทพฺพติณานิ ชาตานี’’ติ, เอวเมว น โลมา ชานนฺติ ‘‘มยํ สรีรจมฺเม ชาตา’’ติ, นปิ สรีรจมฺมํ ชานาติ ‘‘มยิ โลมา ชาตา’’ติ. อาโภคปจฺจเวกฺขณวิรหิตา หิ เอเต ธมฺมา อเจตนา อพฺยากตา สฺุา ¶ ปรมทุคฺคนฺธเชคุจฺฉปฏิกูลา, น สตฺโต น ปุคฺคโลติ ววตฺถเปติ. ปริจฺเฉทโต เหฏฺา ปติฏฺิตจมฺมตเลน ตตฺถ ลิกฺขามตฺตํ ปวิสิตฺวา ปติฏฺิเตน อตฺตโน มูเลน จ อุปริ อากาเสน ติริยํ อฺมฺเน ปริจฺฉินฺนาติ ววตฺถเปติ. อยเมเตสํ สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโส เอวาติ เอวํ โลเม วณฺณาทิโต ววตฺถเปติ.
ตโต ปรํ นขา ยสฺส ปริปุณฺณา, ตสฺส วีสติ. เต สพฺเพปิ วณฺณโต มํสวินิมุตฺโตกาเส ¶ เสตา, มํสสมฺพนฺเธ ตมฺพวณฺณาติ ววตฺถเปติ. สณฺานโต ยถาสกปติฏฺิโตกาสสณฺานา, เยภุยฺเยน มธุกผลฏฺิกสณฺานา, มจฺฉสกลิกสณฺานา วาติ ววตฺถเปติ. ทิสโต ทฺวีสุ ทิสาสุ ชาตา, โอกาสโต องฺคุลีนํ อคฺเคสุ ปติฏฺิตาติ.
ตตฺถ ยถา นาม คามทารเกหิ ทณฺฑกคฺเคสุ มธุกผลฏฺิกา ปิตา น ชานนฺติ ‘‘มยํ ทณฺฑกคฺเคสุ ปิตา’’ติ, นปิ ทณฺฑกา ชานนฺติ ‘‘อมฺเหสุ มธุกผลฏฺิกา ปิตา’’ติ; เอวเมว นขา น ชานนฺติ ‘‘มยํ องฺคุลีนํ อคฺเคสุ ปติฏฺิตา’’ติ, นปิ องฺคุลิโย ชานนฺติ ‘‘อมฺหากํ อคฺเคสุ นขา ปติฏฺิตา’’ติ. อาโภคปจฺจเวกฺขณวิรหิตา หิ เอเต ธมฺมา อเจตนา…เป… น ปุคฺคโลติ ววตฺถเปติ. ปริจฺเฉทโต เหฏฺา มูเล จ องฺคุลิมํเสน, ตตฺถ ปติฏฺิตตเลน วา อุปริ อคฺเค จ อากาเสน, อุภโตปสฺเสสุ องฺคุลีนํ อุภโตโกฏิจมฺเมน ปริจฺฉินฺนาติ ววตฺถเปติ. อยเมเตสํ สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโส เอวาติ เอวํ นเข วณฺณาทิโต ววตฺถเปติ.
ตโต ปรํ ทนฺตา ยสฺส ปริปุณฺณา, ตสฺส ทฺวตฺตึส. เต สพฺเพปิ วณฺณโต เสตวณฺณาติ ววตฺถเปติ. ยสฺส สมสณฺิตา โหนฺติ, ตสฺส ขรปตฺตจฺฉินฺนสงฺขปฏลมิว สมคนฺถิตเสตกุสุมมกุฬมาลา ¶ วิย จ ขายนฺติ. ยสฺส วิสมสณฺิตา, ตสฺส ชิณฺณอาสนสาลาปีกปฏิปาฏิ วิย นานาสณฺานาติ สณฺานโต ววตฺถเปติ. เตสฺหิ อุภยทนฺตปนฺติปริโยสาเนสุ เหฏฺโต อุปริโต จ ทฺเว ทฺเว กตฺวา อฏฺ ทนฺตา จตุโกฏิกา จตุมูลิกา อาสนฺทิกสณฺานา, เตสํ โอรโต เตเนว ¶ กเมน สนฺนิวิฏฺา อฏฺ ทนฺตา ติโกฏิกา ติมูลิกา สิงฺฆาฏกสณฺานา. เตสมฺปิ โอรโต เตเนว กเมน เหฏฺโต อุปริโต จ เอกเมกํ กตฺวา จตฺตาโร ทนฺตา ทฺวิโกฏิกา ทฺวิมูลิกา ยานกูปตฺถมฺภินีสณฺานา. เตสมฺปิ โอรโต เตเนว กเมน สนฺนิวิฏฺา จตฺตาโร ทาาทนฺตา เอกโกฏิกา เอกมูลิกา มลฺลิกามกุฬสณฺานา. ตโต อุภยทนฺตปนฺติเวมชฺเฌ เหฏฺา จตฺตาโร อุปริ จตฺตาโร กตฺวา อฏฺ ทนฺตา เอกโกฏิกา เอกมูลิกา ตุมฺพพีชสณฺานา. ทิสโต อุปริมาย ทิสาย ชาตา. โอกาสโต อุปริมา อุปริมหนุกฏฺิเก อโธโกฏิกา, เหฏฺิมา เหฏฺิมหนุกฏฺิเก อุทฺธํโกฏิกา หุตฺวา ปติฏฺิตาติ.
ตตฺถ ยถา นวกมฺมิกปุริเสน เหฏฺา สิลาตเล ปติฏฺาปิตา อุปริมตเล ปเวสิตา ถมฺภา น ชานนฺติ ‘‘มยํ เหฏฺาสิลาตเล ปติฏฺาปิตา, อุปริมตเล ปเวสิตา’’ติ, น เหฏฺาสิลาตลํ ชานาติ ‘‘มยิ ถมฺภา ปติฏฺาปิตา’’ติ, น อุปริมตลํ ชานาติ ‘‘มยิ ถมฺภา ปวิฏฺา’’ติ; เอวเมว ทนฺตา น ชานนฺติ ‘‘มยํ เหฏฺาหนุกฏฺิเก ปติฏฺิตา, อุปริมหนุกฏฺิเก ปวิฏฺา’’ติ, นาปิ ¶ เหฏฺาหนุกฏฺิกํ ชานาติ ‘‘มยิ ทนฺตา ปติฏฺิตา’’ติ, น อุปริมหนุกฏฺิกํ ชานาติ ‘‘มยิ ทนฺตา ปวิฏฺา’’ติ. อาโภคปจฺจเวกฺขณวิรหิตา หิ เอเต ธมฺมา…เป… น ปุคฺคโลติ. ปริจฺเฉทโต เหฏฺา หนุกฏฺิกูเปน หนุกฏฺิกํ ปวิสิตฺวา ปติฏฺิเตน อตฺตโน มูลตเลน จ อุปริ อากาเสน ติริยํ อฺมฺเน ปริจฺฉินฺนาติ ววตฺถเปติ. อยเมเตสํ สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโส เอวาติ เอวํ ทนฺเต วณฺณาทิโต ววตฺถเปติ ¶ .
ตโต ปรํ อนฺโตสรีเร นานากุณปสฺจยปฺปฏิจฺฉาทกํ ตโจ วณฺณโต เสโตติ ววตฺถเปติ. โส หิ ยทิปิ ฉวิราครฺชิตตฺตา กาฬโกทาตาทิวณฺณวเสน นานาวณฺโณ วิย ทิสฺสติ, ตถาปิ สภาควณฺเณน เสโต เอว. โส ปนสฺส เสตภาโว อคฺคิชาลาภิฆาตปหรณปหาราทีหิ วิทฺธํสิตาย ฉวิยา ปากโฏ โหติ. สณฺานโต สงฺเขเปน กฺจุกสณฺาโน, วิตฺถาเรน นานาสณฺาโนติ. ตถา หิ ปาทงฺคุลิตฺตโจ โกสการกโกสสณฺาโน, ปิฏฺิปาทตฺตโจ ปุฏพทฺธูปาหนสณฺาโน, ชงฺฆตฺตโจ ภตฺตปุฏกตาลปณฺณสณฺาโน ¶ , อูรุตฺตโจ ตณฺฑุลภริตทีฆตฺถวิกสณฺาโน, อานิสทตฺตโจ อุทกปูริตปฏปริสฺสาวนสณฺาโน, ปิฏฺิตฺตโจ ผลโกนทฺธจมฺมสณฺาโน, กุจฺฉิตฺตโจ วีณาโทณิโกนทฺธจมฺมสณฺาโน, อุรตฺตโจ เยภุยฺเยน จตุรสฺสสณฺาโน, ทฺวิพาหุตฺตโจ ตูณีโรนทฺธจมฺมสณฺาโน, ปิฏฺิหตฺถตฺตโจ ขุรโกสสณฺาโน ผณกตฺถวิกสณฺาโน วา, หตฺถงฺคุลิตฺตโจ กฺุจิกาโกสสณฺาโน, คีวตฺตโจ คลกฺจุกสณฺาโน, มุขตฺตโจ ฉิทฺทาวฉิทฺทกิมิกุลาวกสณฺาโน, สีสตฺตโจ ปตฺตตฺถวิกสณฺาโนติ.
ตจปริคฺคณฺหเกน จ โยคาวจเรน อุตฺตโรฏฺโต ปฏฺาย ตจสฺส มํสสฺส จ อนฺตเรน จิตฺตํ เปเสนฺเตน ปมํ ตาว มุขตฺตโจ ววตฺถเปตพฺโพ, ตโต สีสตฺตโจ, อถ พหิคีวตฺตโจ, ตโต อนุโลเมน ปฏิโลเมน จ ทกฺขิณหตฺถตฺตโจ. อถ เตเนว กเมน วามหตฺถตฺตโจ, ตโต ปิฏฺิตฺตโจ, อถ อานิสทตฺตโจ, ตโต อนุโลเมน ปฏิโลเมน จ ทกฺขิณปาทตฺตโจ, อถ วามปาทตฺตโจ, ตโต วตฺถิอุทรหทยอพฺภนฺตรคีวตฺตโจ, ตโต เหฏฺิมหนุกตฺตโจ, อถ อธโรฏฺตฺตโจ. เอวํ ยาว ปุน อุปริ โอฏฺตฺตโจติ ¶ . ทิสโต ทฺวีสุ ทิสาสุ ชาโต. โอกาสโต สกลสรีรํ ปริโยนนฺธิตฺวา ิโตติ.
ตตฺถ ยถา อลฺลจมฺมปริโยนทฺธาย เปฬาย น อลฺลจมฺมํ ชานาติ ‘‘มยา เปฬา ปริโยนทฺธา’’ติ, นปิ เปฬา ชานาติ ‘‘อหํ อลฺลจมฺเมน ปริโยนทฺธา’’ติ; เอวเมว น ตโจ ชานาติ ‘‘มยา อิทํ จาตุมหาภูติกํ สรีรํ โอนทฺธ’’นฺติ, นปิ อิทํ จาตุมหาภูติกํ สรีรํ ชานาติ ¶ ‘‘อหํ ตเจน โอนทฺธ’’นฺติ. อาโภคปจฺจเวกฺขณวิรหิตา หิ เอเต ธมฺมา…เป… น ปุคฺคโลติ. เกวลํ ตุ –
‘‘อลฺลจมฺมปฏิจฺฉนฺโน, นวทฺวาโร มหาวโณ;
สมนฺตโต ปคฺฆรติ, อสุจิปูติคนฺธิโย’’ติ.
ปริจฺเฉทโต เหฏฺา มํเสน ตตฺถ ปติฏฺิตตเลน วา อุปริ ฉวิยา ปริจฺฉินฺโนติ ววตฺถเปติ. อยเมตสฺส สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโส เอวาติ เอวํ ตจํ วณฺณาทิโต ววตฺถเปติ.
ตโต ¶ ปรํ สรีเร นวเปสิสตปฺปเภทํ มํสํ วณฺณโต รตฺตํ ปาลิภทฺทกปุปฺผสนฺนิภนฺติ ววตฺถเปติ. สณฺานโต นานาสณฺานนฺติ. ตถา หิ ตตฺถ ชงฺฆมํสํ ตาลปตฺตปุฏภตฺตสณฺานํ, อวิกสิตเกตกีมกุฬสณฺานนฺติปิ เกจิ. อูรุมํสํ สุธาปิสนนิสทโปตกสณฺานํ, อานิสทมํสํ อุทฺธนโกฏิสณฺานํ, ปิฏฺิมํสํ ตาลคุฬปฏลสณฺานํ, ผาสุกทฺวยมํสํ วํสมยโกฏฺกุจฺฉิปเทสมฺหิ ตนุมตฺติกาเลปสณฺานํ, ถนมํสํ วฏฺเฏตฺวา อวกฺขิตฺตทฺธมตฺติกาปิณฺฑสณฺานํ, ทฺเวพาหุมํสํ นงฺคุฏฺสีสปาเท เฉตฺวา นิจฺจมฺมํ กตฺวา ปิตมหามูสิกสณฺานํ, มํสสูนกสณฺานนฺติปิ เอเก. คณฺฑมํสํ คณฺฑปฺปเทเส ปิตกรฺชพีชสณฺานํ, มณฺฑูกสณฺานนฺติปิ เอเก. ชิวฺหามํสํ นุหีปตฺตสณฺานํ, นาสามํสํ โอมุขนิกฺขิตฺตปณฺณโกสสณฺานํ, ๐.อกฺขิกูปมํสํ อทฺธปกฺกอุทุมฺพรสณฺานํ, สีสมํสํ ปตฺตปจนกฏาหตนุเลปสณฺานนฺติ ¶ . มํสปริคฺคณฺหเกน จ โยคาวจเรน เอตาเนว โอฬาริกมํสานิ สณฺานโต ววตฺถเปตพฺพานิ. เอวฺหิ ววตฺถาปยโต สุขุมานิ มํสานิ าณสฺส อาปาถํ อาคจฺฉนฺตีติ. ทิสโต ทฺวีสุ ทิสาสุ ชาตํ. โอกาสโต สาธิกานิ ตีณิ อฏฺิสตานิ อนุลิมฺปิตฺวา ิตนฺติ.
ตตฺถ ยถา ถูลมตฺติกานุลิตฺตาย ภิตฺติยา น ถูลมตฺติกา ชานาติ ‘‘มยา ภิตฺติ อนุลิตฺตา’’ติ, นปิ ภิตฺติ ชานาติ ‘‘อหํ ถูลมตฺติกาย อนุลิตฺตา’’ติ, เอวเมวํ น นวเปสิสตปฺปเภทํ มํสํ ชานาติ ‘‘มยา อฏฺิสตตฺตยํ อนุลิตฺต’’นฺติ, นปิ อฏฺิสตตฺตยํ ชานาติ ‘‘อหํ นวเปสิสตปฺปเภเทน มํเสน อนุลิตฺต’’นฺติ. อาโภคปจฺจเวกฺขณวิรหิตา หิ เอเต ธมฺมา…เป… น ปุคฺคโลติ. เกวลํ ตุ –
‘‘นวเปสิสตา ¶ มํสา, อนุลิตฺตา กเฬวรํ;
นานากิมิกุลากิณฺณํ, มีฬฺหฏฺานํว ปูติก’’นฺติ.
ปริจฺเฉทโต เหฏฺา อฏฺิสงฺฆาเฏน ตตฺถ ปติฏฺิตตเลน วา อุปริ ตเจน ติริยํ อฺมฺเน ปริจฺฉินฺนนฺติ ววตฺถเปติ. อยเมตสฺส สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโส เอวาติ เอวํ มํสํ วณฺณาทิโต ววตฺถเปติ.
ตโต ปรํ สรีเร นวสตปฺปเภทา นฺหารู วณฺณโต เสตาติ ววตฺถเปติ, มธุวณฺณาติปิ เอเก. สณฺานโต นานาสณฺานาติ. ตถา ¶ หิ ตตฺถ มหนฺตา มหนฺตา นฺหารู กนฺทลมกุฬสณฺานา, ตโต สุขุมตรา สูกรวาคุรรชฺชุสณฺานา, ตโต อณุกตรา ปูติลตาสณฺานา, ตโต อณุกตรา สีหฬมหาวีณาตนฺติสณฺานา, ตโต อณุกตรา ถูลสุตฺตกสณฺานา, หตฺถปิฏฺิปาทปิฏฺีสุ นฺหารู สกุณปาทสณฺานา, สีเส นฺหารู คามทารกานํ สีเส ¶ ปิตวิรฬตรทุกูลสณฺานา, ปิฏฺิยา นฺหารู เตเมตฺวา อาตเป ปสาริตมจฺฉชาลสณฺานา, อวเสสา อิมสฺมึ สรีเร ตํตํองฺคปจฺจงฺคานุคตา นฺหารู สรีเร ปฏิมุกฺกชาลกฺจุกสณฺานาติ. ทิสโต ทฺวีสุ ทิสาสุ ชาตา. เตสุ จ ทกฺขิณกณฺณจูฬิกโต ปฏฺาย ปฺจ กณฺฑรนามกา มหานฺหารู ปุรโต จ ปจฺฉโต จ วินนฺธมานา วามปสฺสํ คตา, วามกณฺณจูฬิกโต ปฏฺาย ปฺจ ปุรโต จ ปจฺฉโต จ วินนฺธมานา ทกฺขิณปสฺสํ คตา, ทกฺขิณคลวาฏกโต ปฏฺาย ปฺจ ปุรโต จ ปจฺฉโต จ วินนฺธมานา วามปสฺสํ คตา, วามคลวาฏกโต ปฏฺาย ปฺจ ปุรโต จ ปจฺฉโต จ วินนฺธมานา ทกฺขิณปสฺสํ คตา, ทกฺขิณหตฺถํ วินนฺธมานา ปุรโต จ ปจฺฉโต จ ปฺจ ปฺจาติ ทส กณฺฑรนามกา เอว มหานฺหารู อารุฬฺหา. ตถา วามหตฺถํ, ทกฺขิณปาทํ, วามปาทฺจาติ เอวเมเต สฏฺิ มหานฺหารู สรีรธารกา สรีรนิยามกาติปิ ววตฺถเปติ. โอกาสโต สกลสรีเร อฏฺิจมฺมานํ อฏฺิมํสานฺจ อนฺตเร อฏฺีนิ อาพนฺธมานา ิตาติ.
ตตฺถ ยถา วลฺลิสนฺตานพทฺเธสุ กุฏฺฏทารูสุ น วลฺลิสนฺตานา ชานนฺติ ‘‘อมฺเหหิ กุฏฺฏทารูนิ อาพทฺธานี’’ติ, นปิ กุฏฺฏทารูนิ ชานนฺติ ‘‘มยํ วลฺลิสนฺตาเนหิ อาพทฺธานี’’ติ; เอวเมว น นฺหารู ชานนฺติ ‘‘อมฺเหหิ ตีณิ อฏฺิสตานิ อาพทฺธานี’’ติ, นปิ ตีณิ อฏฺิสตานิ ชานนฺติ ‘‘มยํ นฺหารูหิ อาพทฺธานี’’ติ. อาโภคปจฺจเวกฺขณวิรหิตา หิ เอเต ธมฺมา…เป… น ปุคฺคโลติ. เกวลํ ตุ –
‘‘นวนฺหารุสตา ¶ โหนฺติ, พฺยามมตฺเต กเฬวเร;
พนฺธนฺติ อฏฺิสงฺฆาฏํ, อคารมิว วลฺลิโย’’ติ.
ปริจฺเฉทโต เหฏฺา ตีหิ อฏฺิสเตหิ ตตฺถ ปติฏฺิตตเลหิ วา อุปริ ตจมํเสหิ ติริยํ อฺมฺเน ปริจฺฉินฺนาติ ววตฺถเปติ. อยเมเตสํ สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโส เอวาติ เอวํ นฺหารู วณฺณาทิโต ¶ ววตฺถเปติ.
ตโต ¶ ปรํ สรีเร ทฺวตฺตึสทนฺตฏฺิกานํ วิสุํ คหิตตฺตา เสสานิ จตุสฏฺิ หตฺถฏฺิกานิ จตุสฏฺิ ปาทฏฺิกานิ จตุสฏฺิ มุทุกฏฺิกานิ มํสนิสฺสิตานิ ทฺเว ปณฺหิกฏฺีนิ เอเกกสฺมึ ปาเท ทฺเว ทฺเว โคปฺผกฏฺิกานิ ทฺเว ชงฺฆฏฺิกานิ เอกํ ชณฺณุกฏฺิ เอกํ อูรุฏฺิ ทฺเว กฏิฏฺีนิ อฏฺารส ปิฏฺิกณฺฏกฏฺีนิ จตุวีสติ ผาสุกฏฺีนิ จุทฺทส อุรฏฺีนิ เอกํ หทยฏฺิ ทฺเว อกฺขกฏฺีนิ ทฺเว ปิฏฺิพาหฏฺีนิ ทฺเว พาหฏฺีนิ ทฺเว ทฺเว อคฺคพาหฏฺีนิ สตฺต คีวฏฺีนิ ทฺเว หนุกฏฺีนิ เอกํ นาสิกฏฺิ ทฺเว อกฺขิฏฺีนิ ทฺเว กณฺณฏฺีนิ เอกํ นลาฏฏฺิ เอกํ มุทฺธฏฺิ นว สีสกปาลฏฺีนีติ เอวมาทินา นเยน วุตฺตปฺปเภทานิ อฏฺีนิ สพฺพาเนว วณฺณโต เสตานีติ ววตฺถเปติ.
สณฺานโต นานาสณฺานานิ. ตถา หิ ตตฺถ อคฺคปาทงฺคุลิยฏฺีนิ กตกพีชสณฺานานิ, ตทนนฺตรานิ องฺคุลีนํ มชฺฌปพฺพฏฺีนิ อปริปุณฺณปนสฏฺิสณฺานานิ, มูลปพฺพฏฺีนิ ปณวสณฺานานิ, โมรสกลิสณฺานานีติปิ เอเก. ปิฏฺิปาทฏฺีนิ โกฏฺฏิตกนฺทลกนฺทราสิสณฺานานิ ปณฺหิกฏฺีนิ เอกฏฺิตาลผลพีชสณฺานานิ, โคปฺผกฏฺีนิ เอกโตพทฺธกีฬาโคฬกสณฺานานิ, ชงฺฆฏฺิเกสุ ขุทฺทกํ ธนุทณฺฑสณฺานํ, มหนฺตํ ขุปฺปิปาสามิลาตธมนิปิฏฺิสณฺานํ, ชงฺฆฏฺิกสฺส โคปฺผกฏฺิเกสุ ปติฏฺิตฏฺานํ อปนีตตจขชฺชูรีกฬีรสณฺานํ, ชงฺฆฏฺิกสฺส ชณฺณุกฏฺิเก ปติฏฺิตฏฺานํ มุทิงฺคมตฺถกสณฺานํ ชณฺณุกฏฺิ เอกปสฺสโต ฆฏฺฏิตเผณสณฺานํ, อูรุฏฺีนิ ทุตฺตจฺฉิตวาสิผรสุทณฺฑสณฺานานิ, อูรุฏฺิกสฺส กฏฏฺิเก ปติฏฺิตฏฺานํ สุวณฺณการานํ อคฺคิชาลนกสลากาพุนฺทิสณฺานํ ¶ , ตปฺปติฏฺิโตกาโส อคฺคจฺฉินฺนปุนฺนาคผลสณฺาโน, กฏิฏฺีนิ ทฺเวปิ เอกาพทฺธานิ หุตฺวา กุมฺภกาเรหิ กตจุลฺลิสณฺานานิ, ตาปสภิสิกาสณฺานานีติปิ เอเก. อานิสทฏฺีนิ เหฏฺามุขปิตสปฺปผณสณฺานานิ, สตฺตฏฺฏฺาเนสุ ฉิทฺทาวฉิทฺทานิ อฏฺารส ปิฏฺิกณฺฏกฏฺีนิ อพฺภนฺตรโต อุปรูปริ ปิตสีสกปฏฺฏเวกสณฺานานิ, พาหิรโต วฏฺฏนาวลิสณฺานานิ, เตสํ อนฺตรนฺตรา กกจทนฺตสทิสานิ ทฺเว ตีณิ กณฺฏกานิ โหนฺติ, จตุวีสติยา ¶ ผาสุกฏฺีสุ ปริปุณฺณานิ ปริปุณฺณสีหฬทาตฺตสณฺานานิ ¶ , อปริปุณฺณานิ อปริปุณฺณสีหฬทาตฺตสณฺานานิ, สพฺพาเนว โอทาตกุกฺกุฏสฺส ปสาริตปกฺขทฺวยสณฺานานีติปิ เอเก. จุทฺทส อุรฏฺีนิ ชิณฺณสนฺทมานิกผลกปนฺติสณฺานานิ, หทยฏฺิ ทพฺพิผณสณฺานํ, อกฺขกฏฺีนิ ขุทฺทกโลหวาสิทณฺฑสณฺานานิ, เตสํ เหฏฺา อฏฺิ อทฺธจนฺทสณฺานํ, ปิฏฺิพาหฏฺีนิ ผรสุผณสณฺานานิ, อุปฑฺฒจฺฉินฺนสีหฬกุทาลสณฺานานีติปิ เอเก. พาหฏฺีนิ อาทาสทณฺฑสณฺานานิ, มหาวาสิทณฺฑสณฺานานีติปิ เอเก. อคฺคพาหฏฺีนิ ยมกตาลกนฺทสณฺานานิ, มณิพนฺธฏฺีนิ เอกโต อลฺลิยาเปตฺวา ปิตสีสกปฏฺฏเวกสณฺานานิ, ปิฏฺิหตฺถฏฺีนิ โกฏฺฏิตกนฺทลกนฺทราสิสณฺานานิ, หตฺถงฺคุลิมูลปพฺพฏฺีนิ ปณวสณฺานานิ, มชฺฌปพฺพฏฺีนิ อปริปุณฺณปนสฏฺิสณฺานานิ, อคฺคปพฺพฏฺีนิ กตกพีชสณฺานานิ, สตฺต คีวฏฺีนิ ทณฺเฑ วิชฺฌิตฺวา ปฏิปาฏิยา ปิตวํสกฬีรขณฺฑสณฺานานิ, เหฏฺิมหนุกฏฺิ กมฺมารานํ อโยกูฏโยตฺตกสณฺานํ, อุปริมหนุกฏฺิ อวเลขนสตฺถกสณฺานํ, อกฺขินาสกูปฏฺีนิ อปนีตมิฺชตรุณตาลฏฺิสณฺานานิ ¶ , นลาฏฏฺิ อโธมุขปิตภินฺนสงฺขกปาลสณฺานํ, กณฺณจูฬิกฏฺีนิ นฺหาปิตขุรโกสสณฺานานิ, นลาฏกณฺณจูฬิกานํ อุปริ ปฏฺฏพนฺธโนกาเส อฏฺิพหลฆฏปุณฺณปฏปิโลติกขณฺฑสณฺานํ, มุทฺธนฏฺิ มุขจฺฉินฺนวงฺกนาฬิเกรสณฺานํ, สีสฏฺีนิ สิพฺเพตฺวา ปิตชชฺชราลาพุกฏาหสณฺานานีติ. ทิสโต ทฺวีสุ ทิสาสุ ชาตานิ.
โอกาสโต อวิเสเสน สกลสรีเร ิตานิ, วิเสเสน ตุ สีสฏฺีนิ คีวฏฺิเกสุ ปติฏฺิตานิ, คีวฏฺีนิ ปิฏฺิกณฺฏกฏฺีสุ ปติฏฺิตานิ, ปิฏฺิกณฺฏกฏฺีนิ กฏิฏฺีสุ ปติฏฺิตานิ, กฏิฏฺีนิ อูรุฏฺิเกสุ ปติฏฺิตานิ, อุรุฏฺีนิ ชณฺณุกฏฺิเกสุ, ชณฺณุกฏฺีนิ ชงฺฆฏฺิเกสุ, ชงฺฆฏฺีนิ โคปฺผกฏฺิเกสุ, โคปฺผกฏฺีนิ ปิฏฺิปาทฏฺิเกสุ ปติฏฺิตานิ, ปิฏฺิปาทฏฺิกานิ จ โคปฺผกฏฺีนิ อุกฺขิปิตฺวา ิตานิ, โคปฺผกฏฺีนิ ชงฺฆฏฺีนิ…เป… คีวฏฺีนิ สีสฏฺีนิ อุกฺขิปิตฺวา ิตานีติ เอเตนานุสาเรน อวเสสานิปิ อฏฺีนิ เวทิตพฺพานิ.
ตตฺถ ยถา อิฏฺกโคปานสิจยาทีสุ น อุปริมา อิฏฺกาทโย ชานนฺติ ‘‘มยํ เหฏฺิเมสุ ปติฏฺิตา’’ติ, นปิ เหฏฺิมา ชานนฺติ ‘‘มยํ อุปริมานิ อุกฺขิปิตฺวา ิตา’’ติ; เอวเมว น สีสฏฺิกานิ ชานนฺติ ‘‘มยํ คีวฏฺิเกสุ ¶ ปติฏฺิตานี’’ติ…เป… น โคปฺผกฏฺิกานิ ชานนฺติ ‘‘มยํ ปิฏฺิปาทฏฺิเกสุ ปติฏฺิตานี’’ติ, นปิ ปิฏฺิปาทฏฺิกานิ ชานนฺติ ‘‘มยํ โคปฺผกฏฺีนิ อุกฺขิปิตฺวา ิตานี’’ติ. อาโภคปจฺจเวกฺขณวิรหิตา หิ เอเต ธมฺมา…เป… น ปุคฺคโลติ. เกวลํ ตุ อิมานิ สาธิกานิ ตีณิ อฏฺิสตานิ นวหิ นฺหารุสเตหิ นวหิ จ ¶ มํสเปสิสเตหิ อาพทฺธานุลิตฺตานิ, เอกฆนจมฺมปริโยนทฺธานิ, สตฺตรสหรณีสหสฺสานุคตสิเนหสิเนหิตานิ, นวนวุติโลมกูปสหสฺสปริสฺสวมานเสทชลฺลิกานิ อสีติกิมิกุลานิ, กาโยตฺเวว สงฺขฺยํ คตานิ, ยํ สภาวโต อุปปริกฺขนฺโต โยคาวจโร น กิฺจิ คยฺหูปคํ ปสฺสติ, เกวลํ ตุ นฺหารุสมฺพนฺธํ นานากุณปสงฺกิณฺณํ ¶ อฏฺิสงฺฆาฏเมว ปสฺสติ. ยํ ทิสฺวา ทสพลสฺส ปุตฺตภาวํ อุเปติ. ยถาห –
‘‘ปฏิปาฏิยฏฺีนิ ิตานิ โกฏิยา,
อเนกสนฺธิยมิโต น เกหิจิ;
พทฺโธ นหารูหิ ชราย โจทิโต,
อเจตโน กฏฺกลิงฺครูปโม.
‘‘กุณปํ กุณเป ชาตํ, อสุจิมฺหิ จ ปูตินิ;
ทุคฺคนฺเธ จาปิ ทุคฺคนฺธํ, เภทนมฺหิ จ วยธมฺมํ.
‘‘อฏฺิปุเฏ อฏฺิปุโฏ, นิพฺพตฺโต ปูตินิ ปูติกายมฺหิ;
ตมฺหิ จ วิเนถ ฉนฺทํ, เหสฺสถ ปุตฺตา ทสพลสฺสา’’ติ จ.
ปริจฺเฉทโต อนฺโต อฏฺิมิฺเชน อุปริโต มํเสน อคฺเค มูเล จ อฺมฺเน ปริจฺฉินฺนานีติ ววตฺถเปติ. อยเมเตสํ สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโส เอวาติ เอวํ อฏฺีนิ วณฺณาทิโต ววตฺถเปติ.
ตโต ปรํ สรีเร ยถาวุตฺตปฺปเภทานํ อฏฺีนํ อพฺภนฺตรคตํ อฏฺิมิฺชํ วณฺณโต เสตนฺติ ววตฺถเปติ. สณฺานโต อตฺตโน โอกาสสณฺานนฺติ. เสยฺยถิทํ – มหนฺตมหนฺตานํ อฏฺีนํ อพฺภนฺตรคตํ เสเทตฺวา วฏฺเฏตฺวา มหนฺเตสุ วํสนฬกปพฺเพสุ ปกฺขิตฺตมหาเวตฺตงฺกุรสณฺานํ, ขุทฺทานุขุทฺทกานํ ¶ อพฺภนฺตรคตํ เสเทตฺวา วฏฺเฏตฺวา ขุทฺทานุขุทฺทเกสุ วํสนฬกปพฺเพสุ ปกฺขิตฺตตนุเวตฺตงฺกุรสณฺานนฺติ. ทิสโต ทฺวีสุ ทิสาสุ ชาตํ. โอกาสโต อฏฺีนํ อพฺภนฺตเร ปติฏฺิตนฺติ.
ตตฺถ ยถา เวฬุนฬกาทีนํ อนฺโตคตานิ ทธิผาณิตานิ น ชานนฺติ ‘‘มยํ เวฬุนฬกาทีนํ อนฺโตคตานี’’ติ, นปิ เวฬุนฬกาทโย ชานนฺติ ‘‘ทธิผาณิตานิ อมฺหากํ อนฺโตคตานี’’ติ; เอวเมว น อฏฺิมิฺชํ ชานาติ ‘‘อหํ อฏฺีนํ อนฺโตคต’’นฺติ, นปิ อฏฺีนิ ¶ ชานนฺติ ‘‘อฏฺิมิฺชํ อมฺหากํ อนฺโตคต’’นฺติ. อาโภคปจฺจเวกฺขณวิรหิตา หิ เอเต ธมฺมา…เป… น ปุคฺคโลติ. ปริจฺเฉทโต อฏฺีนํ อพฺภนฺตรตเลหิ ¶ อฏฺิมิฺชภาเคน จ ปริจฺฉินฺนนฺติ ววตฺถเปติ. อยเมตสฺส สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโส เอวาติ เอวํ อฏฺิมิฺชํ วณฺณาทิโต ววตฺถเปติ.
ตโต ปรํ สรีรสฺส อพฺภนฺตเร ทฺวิโคฬกปฺปเภทํ วกฺกํ วณฺณโต มนฺทรตฺตํ ปาฬิภทฺทกฏฺิวณฺณนฺติ ววตฺถเปติ. สณฺานโต คามทารกานํ สุตฺตาวุตกีฬาโคฬกสณฺานํ, เอกวณฺฏสหการทฺวยสณฺานนฺติปิ เอเก. ทิสโต อุปริมาย ทิสาย ชาตํ. โอกาสโต คลวาฏกา วินิกฺขนฺเตน เอกมูเลน โถกํ คนฺตฺวา ทฺวิธา ภินฺเนน ถูลนฺหารุนา วินิพทฺธํ หุตฺวา หทยมํสํ ปริกฺขิปิตฺวา ิตนฺติ.
ตตฺถ ยถา วณฺฏูปนิพทฺธํ สหการทฺวยํ น ชานาติ ‘‘อหํ วณฺเฏน อุปนิพทฺธ’’นฺติ, นปิ วณฺฏํ ชานาติ ‘‘มยา สหการทฺวยํ อุปนิพทฺธ’’นฺติ; เอวเมว น วกฺกํ ชานาติ ‘‘อหํ ถูลนฺหารุนา อุปนิพทฺธ’’นฺติ, นปิ ถูลนฺหารุ ชานาติ ‘‘มยา วกฺกํ อุปนิพทฺธ’’นฺติ. อาโภคปจฺจเวกฺขณวิรหิตา หิ เอเต ธมฺมา…เป… น ปุคฺคโลติ. ปริจฺเฉทโต วกฺกํ วกฺกภาเคน ปริจฺฉินฺนนฺติ ววตฺถเปติ. อยเมตสฺส สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโส เอวาติ เอวํ วกฺกํ วณฺณาทิโต ววตฺถเปติ.
ตโต ปรํ สรีรสฺส อพฺภนฺตเร หทยํ วณฺณโต รตฺตํ รตฺตปทุมปตฺตปิฏฺิวณฺณนฺติ ววตฺถเปติ. สณฺานโต พาหิรปตฺตานิ อปเนตฺวา อโธมุขปิตปทุมมกุฬสณฺานํ, ตฺจ อคฺคจฺฉินฺนปุนฺนาคผลมิว วิวเฏกปสฺสํ พหิ มฏฺํ อนฺโต โกสาตกีผลสฺส อพฺภนฺตรสทิสํ. ปฺาพหุลานํ โถกํ ¶ วิกสิตํ, มนฺทปฺานํ มกุฬิตเมว. ยํ รูปํ นิสฺสาย มโนธาตุ จ มโนวิฺาณธาตุ จ ปวตฺตนฺติ, ตํ อปเนตฺวา อวเสสมํสปิณฺฑสงฺขาตหทยพฺภนฺตเร อทฺธปสตมตฺตํ ¶ โลหิตํ สณฺาติ, ตํ ราคจริตสฺส รตฺตํ, โทสจริตสฺส กาฬกํ, โมหจริตสฺส มํสโธวโนทกสทิสํ, วิตกฺกจริตสฺส กุลตฺถยูสวณฺณํ, สทฺธาจริตสฺส กณิการปุปฺผวณฺณํ, ปฺาจริตสฺส อจฺฉํ วิปฺปสนฺนมนาวิลํ, นิทฺโธตชาติมณิ วิย ชุติมนฺตํ ขายติ. ทิสโต อุปริมาย ทิสาย ชาตํ. โอกาสโต สรีรพฺภนฺตเร ทฺวินฺนํ ถนานํ มชฺเฌ ปติฏฺิตนฺติ.
ตตฺถ ยถา ทฺวินฺนํ วาตปานกวาฏกานํ มชฺเฌ ิโต อคฺคฬตฺถมฺภโก น ชานาติ ‘‘อหํ ทฺวินฺนํ ¶ วาตปานกวาฏกานํ มชฺเฌ ิโต’’ติ, นปิ วาตปานกวาฏกานิ ชานนฺติ ‘‘อมฺหากํ มชฺเฌ อคฺคฬตฺถมฺภโก ิโต’’ติ; เอวเมวํ น หทยํ ชานาติ ‘‘อหํ ทฺวินฺนํ ถนานํ มชฺเฌ ิต’’นฺติ, นปิ ถนานิ ชานนฺติ ‘‘หทยํ อมฺหากํ มชฺเฌ ิต’’นฺติ. อาโภคปจฺจเวกฺขณวิรหิตา หิ เอเต ธมฺมา…เป… น ปุคฺคโลติ. ปริจฺเฉทโต หทยํ หทยภาเคน ปริจฺฉินฺนนฺติ ววตฺถเปติ. อยเมตสฺส สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโส เอวาติ เอวํ หทยํ วณฺณาทิโต ววตฺถเปติ.
ตโต ปรํ สรีรสฺส อพฺภนฺตเร ยกนสฺิตํ ยมกมํสปิณฺฑํ วณฺณโต รตฺตํ รตฺตกุมุทพาหิรปตฺตปิฏฺิวณฺณนฺติ ววตฺถเปติ. สณฺานโต เอกมูลํ หุตฺวา อคฺเค ยมกํ โกวิฬารปตฺตสณฺานํ, ตฺจ ทนฺธานํ เอกํเยว โหติ มหนฺตํ, ปฺวนฺตานํ ทฺเว วา ตีณิ วา ขุทฺทกานีติ. ทิสโต อุปริมาย ทิสาย ชาตํ. โอกาสโต ทฺวินฺนํ ถนานํ อพฺภนฺตเร ทกฺขิณปสฺสํ นิสฺสาย ิตนฺติ.
ตตฺถ ยถา ปิรกปสฺเส ลคฺคา มํสเปสิ น ชานาติ ‘‘อหํ ปิรกปสฺเส ลคฺคา’’ติ, นปิ ปิรกปสฺสํ ชานาติ ‘‘มยิ มํสเปสิ ลคฺคา’’ติ; เอวเมว น ยกนํ ชานาติ ‘‘อหํ ทฺวินฺนํ ถนานํ อพฺภนฺตเร ทกฺขิณปสฺสํ นิสฺสาย ิต’’นฺติ, นปิ ถนานํ อพฺภนฺตเร ทกฺขิณปสฺสํ ชานาติ ‘‘มํ นิสฺสาย ยกนํ ิต’’นฺติ. อาโภคปจฺจเวกฺขณวิรหิตา หิ เอเต ธมฺมา…เป… น ปุคฺคโลติ. ปริจฺเฉทโต ปน ยกนํ ยกนภาเคน ¶ ปริจฺฉินฺนนฺติ ววตฺถเปติ ¶ . อยเมตสฺส สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโส เอวาติ เอวํ ยกนํ วณฺณาทิโต ววตฺถเปติ.
ตโต ปรํ สรีเร ปฏิจฺฉนฺนาปฏิจฺฉนฺนเภทโต ทุวิธํ กิโลมกํ วณฺณโต เสตํ ทุกูลปิโลติกวณฺณนฺติ ววตฺถเปติ. สณฺานโต อตฺตโน โอกาสสณฺานํ. ทิสโต ทฺวีสุ ทิสาสุ ชาตํ. โอกาสโต ปฏิจฺฉนฺนกิโลมกํ หทยฺจ วกฺกฺจ ปริวาเรตฺวา, อปฺปฏิจฺฉนฺนกิโลมกํ สกลสรีเร จมฺมสฺส เหฏฺโต มํสํ ปริโยนนฺธิตฺวา ิตนฺติ.
ตตฺถ ยถา ปิโลติกาย ปลิเวิเต มํเส น ปิโลติกา ชานาติ ‘‘มยา มํสํ ปลิเวิต’’นฺติ, นปิ มํสํ ชานาติ ‘‘อหํ ปิโลติกาย ปลิเวิต’’นฺติ; เอวเมว น กิโลมกํ ชานาติ ‘‘มยา หทยวกฺกานิ สกลสรีเร จ จมฺมสฺส เหฏฺโต มํสํ ปลิเวิต’’นฺติ. นปิ หทยวกฺกานิ สกลสรีเร จ มํสํ ชานาติ ‘‘อหํ กิโลมเกน ปลิเวิต’’นฺติ ¶ . อาโภคปจฺจเวกฺขณวิรหิตา หิ เอเต ธมฺมา…เป… น ปุคฺคโลติ. ปริจฺเฉทโต เหฏฺา มํเสน อุปริ จมฺเมน ติริยํ กิโลมกภาเคน ปริจฺฉินฺนนฺติ ววตฺถเปติ. อยเมตสฺส สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโส เอวาติ เอวํ กิโลมกํ วณฺณาทิโต ววตฺถเปติ.
ตโต ปรํ สรีรสฺส อพฺภนฺตเร ปิหกํ วณฺณโต นีลํ มีลาตนิคฺคุณฺฑีปุปฺผวณฺณนฺติ ววตฺถเปติ. สณฺานโต เยภุยฺเยน สตฺตงฺคุลปฺปมาณํ อพนฺธนํ กาฬวจฺฉกชิวฺหาสณฺานํ. ทิสโต อุปริมาย ทิสาย ชาตํ. โอกาสโต หทยสฺส วามปสฺเส อุทรปฏลสฺส มตฺถกปสฺสํ นิสฺสาย ิตํ, ยมฺหิ ปหรณปหาเรน พหิ นิกฺขนฺเต สตฺตานํ ชีวิตกฺขโย โหตีติ.
ตตฺถ ยถา โกฏฺกมตฺถกปสฺสํ นิสฺสาย ิตา น โคมยปิณฺฑิ ชานาติ ‘‘อหํ โกฏฺกมตฺถกปสฺสํ นิสฺสาย ิตา’’ติ, นปิ โกฏฺกมตฺถกปสฺสํ ชานาติ ‘‘โคมยปิณฺฑิ มํ นิสฺสาย ิตา’’ติ; เอวเมว น ปิหกํ ชานาติ ‘‘อหํ อุทรปฏลสฺส มตฺถกปสฺสํ นิสฺสาย ิต’’นฺติ, นปิ อุทรปฏลสฺส มตฺถกปสฺสํ ชานาติ ‘‘ปิหกํ มํ นิสฺสาย ิต’’นฺติ. อาโภคปจฺจเวกฺขณวิรหิตา หิ เอเต ธมฺมา…เป… น ปุคฺคโลติ. ปริจฺเฉทโต ¶ ปิหกํ ปิหกภาเคน ¶ ปริจฺฉินฺนนฺติ ววตฺถเปติ. อยเมตสฺส สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโส เอวาติ เอวํ ปิหกํ วณฺณาทิโต ววตฺถเปติ.
ตโต ปรํ สรีรสฺส อพฺภนฺตเร ทฺวตฺตึสมํสขณฺฑปฺปเภทํ ปปฺผาสํ วณฺณโต รตฺตํ นาติปริปกฺกอุทุมฺพรวณฺณนฺติ ววตฺถเปติ. สณฺานโต วิสมจฺฉินฺนปูวสณฺานํ, ฉทนิฏฺกขณฺฑปฺุชสณฺานนฺติปิ เอเก. ตเทตํ อพฺภนฺตเร อสิตปีตาทีนํ อภาเว อุคฺคเตน กมฺมชเตชุสฺมนา อพฺภาหตตฺตา สงฺขาทิตปลาลปิณฺฑมิว นิรสํ นิโรชํ โหติ. ทิสโต อุปริมาย ทิสาย ชาตํ. โอกาสโต สรีรพฺภนฺตเร ทฺวินฺนํ ถนานํ อพฺภนฺตเร หทยฺจ ยกนฺจ อุปริ ฉาเทตฺวา โอลมฺพนฺตํ ิตนฺติ.
ตตฺถ ยถา ชิณฺณโกฏฺพฺภนฺตเร ลมฺพมาโน สกุณกุลาวโก น ชานาติ ‘‘อหํ ชิณฺณโกฏฺพฺภนฺตเร ลมฺพมาโน ิโต’’ติ, นปิ ชิณฺณโกฏฺพฺภนฺตรํ ชานาติ ‘‘สกุณกุลาวโก มยิ ลมฺพมาโน ิโต’’ติ; เอวเมว น ปปฺผาสํ ชานาติ ‘‘อหํ สรีรพฺภนฺตเร ทฺวินฺนํ ถนานํ อนฺตเร ลมฺพมานํ ิต’’นฺติ, นปิ สรีรพฺภนฺตเร ทฺวินฺนํ ถนานํ อนฺตรํ ชานาติ ‘‘มยิ ปปฺผาสํ ลมฺพมานํ ิต’’นฺติ. อาโภคปจฺจเวกฺขณวิรหิตา หิ เอเต ธมฺมา…เป… น ปุคฺคโลติ. ปริจฺเฉทโต ¶ ปปฺผาสํ ปปฺผาสภาเคน ปริจฺฉินฺนนฺติ ววตฺถเปติ. อยเมตสฺส สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโส เอวาติ เอวํ ปปฺผาสํ วณฺณาทิโต ววตฺถเปติ.
ตโต ปรํ อนฺโตสรีเร ปุริสสฺส ทฺวตฺตึสหตฺถํ, อิตฺถิยา อฏฺวีสติหตฺถํ, เอกวีสติยา าเนสุ โอภคฺคํ อนฺตํ วณฺณโต เสตํ สกฺขรสุธาวณฺณนฺติ ววตฺถเปติ. สณฺานโต สีสํ ฉินฺทิตฺวา โลหิตโทณิยํ สํเวลฺเลตฺวา ปิตธมฺมนิสณฺานํ. ทิสโต ทฺวีสุ ทิสาสุ ชาตํ. โอกาสโต อุปริ คลวาฏเก เหฏฺา จ กรีสมคฺเค วินิพนฺธตฺตา คลวาฏกกรีสมคฺคปริยนฺเต สรีรพฺภนฺตเร ¶ ิตนฺติ.
ตตฺถ ยถา โลหิตโทณิยํ ปิตํ ฉินฺนสีสํ ธมฺมนิกเฬวรํ น ชานาติ ‘‘อหํ โลหิตโทณิยํ ิต’’นฺติ, นปิ โลหิตโทณิ ชานาติ ‘‘มยิ ฉินฺนสีสํ ธมฺมนิกเฬวรํ ิต’’นฺติ; เอวเมว น อนฺตํ ชานาติ ‘‘อหํ สรีรพฺภนฺตเร ิต’’นฺติ, นปิ สรีรพฺภนฺตรํ ชานาติ ‘‘มยิ อนฺตํ ิต’’นฺติ. อาโภคปจฺจเวกฺขณวิรหิตา ¶ หิ เอเต ธมฺมา…เป… น ปุคฺคโลติ. ปริจฺเฉทโต อนฺตํ อนฺตภาเคน ปริจฺฉินฺนนฺติ ววตฺถเปติ. อยเมตสฺส สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโส เอวาติ เอวํ อนฺตํ วณฺณาทิโต ววตฺถเปติ.
ตโต ปรํ อนฺโตสรีเร อนฺตนฺตเร อนฺตคุณํ วณฺณโต เสตํ ทกสีตลิกมูลวณฺณนฺติ ววตฺถเปติ. สณฺานโต ทกสีตลิกมูลสณฺานเมวาติ, โคมุตฺตสณฺานนฺติปิ เอเก. ทิสโต ทฺวีสุ ทิสาสุ ชาตํ. โอกาสโต กุทาลผรสุกมฺมาทีนิ กโรนฺตานํ ยนฺตากฑฺฒนกาเล ยนฺตสุตฺตกมิว ยนฺตผลกานิ อนฺตโภเค เอกโต อคฺคฬนฺเต อาพนฺธิตฺวา ปาทปฺุฉนรชฺชุมณฺฑลกสฺส อนฺตรา ตํ สิพฺพิตฺวา ิตรชฺชุกา วิย เอกวีสติยา อนฺตโภคานํ อนฺตรา ิตนฺติ.
ตตฺถ ยถา ปาทปฺุฉนรชฺชุมณฺฑลกํ สิพฺพิตฺวา ิตรชฺชุกา น ชานาติ ‘‘มยา ปาทปฺุฉนรชฺชุมณฺฑลกํ สิพฺพิต’’นฺติ, นปิ ปาทปฺุฉนรชฺชุมณฺฑลกํ ชานาติ ‘‘รชฺชุกา มํ สิพฺพิตฺวา ิตา’’ติ, เอวเมว อนฺตคุณํ น ชานาติ ‘‘อหํ อนฺตํ เอกวีสติโภคพฺภนฺตเร อาพนฺธิตฺวา ิต’’นฺติ, นปิ อนฺตํ ชานาติ ‘‘อนฺตคุณํ มํ อาพนฺธิตฺวา ิต’’นฺติ. อาโภคปจฺจเวกฺขณวิรหิตา หิ เอเต ธมฺมา…เป… น ปุคฺคโลติ. ปริจฺเฉทโต อนฺตคุณํ อนฺตคุณภาเคน ¶ ปริจฺฉินฺนนฺติ ววตฺถเปติ. อยเมตสฺส สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโส เอวาติ เอวํ อนฺตคุณํ วณฺณาทิโต ววตฺถเปติ.
ตโต ปรํ อนฺโตสรีเร อุทริยํ วณฺณโต อชฺโฌหฏาหารวณฺณนฺติ ววตฺถเปติ. สณฺานโต ปริสฺสาวเน สิถิลพทฺธตณฺฑุลสณฺานํ. ทิสโต อุปริมาย ทิสาย ชาตํ. โอกาสโต อุทเร ิตนฺติ ¶ . อุทรํ นาม อุภโต นิปฺปีฬิยมานสฺส อลฺลสาฏกสฺส มชฺเฌ สฺชาตโผฏกสทิสํ อนฺตปฏลํ, พหิ มฏฺํ, อนฺโต มํสกสมฺพุปลิเวิตํ, กิลิฏฺปาวารปุปฺผสทิสํ, กุถิตปนสผลสฺส อพฺภนฺตรสทิสนฺติปิ เอเก. ตตฺถ ตกฺโกลกา คณฺฑุปฺปาทกาตาลหีรกาสูจิมุขกาปฏตนฺตุสุตฺตกาติ เอวมาทิทฺวตฺตึสกุลปฺปเภทา กิมโย อากุลพฺยากุลา สณฺฑสณฺฑจาริโน หุตฺวา นิวสนฺติ, เย ปานโภชนาทิมฺหิ อวิชฺชมาเน อุลฺลงฺฆิตฺวา วิรวนฺตา ¶ หทยมํสํ อภิตุทนฺติ ปานโภชนาทีนิ อชฺโฌหรณเวลายฺจ อุทฺธํมุขา หุตฺวา ปมชฺโฌหเฏ ทฺเว ตโย อาโลเป ตุริตตุริตา วิลุมฺปนฺติ. ยํ เอเตสํ กิมีนํ ปสูติฆรํ วจฺจกุฏิ คิลานสาลา สุสานฺจ โหติ, ยตฺถ เสยฺยถาปิ นาม จณฺฑาลคามทฺวาเร จนฺทนิกาย สรทสมเย ถูลผุสิตเก เทเว วสฺสนฺเต อุทเกน อาวูฬฺหํ มุตฺตกรีสจมฺมฏฺินฺหารุขณฺฑเขฬสิงฺฆาณิกาโลหิตปฺปภุตินานากุณปชาตํ นิปติตฺวา กทฺทโมทกาลุฬิตํ สฺชาตกิมิกุลากุลํ หุตฺวา ทฺวีหตีหจฺจเยน สูริยาตปสนฺตาปเวคกุถิตํ อุปริ เผณปุปฺผุฬเก มฺุจนฺตํ อภินีลวณฺณํ ปรมทุคฺคนฺธเชคุจฺฉํ อุปคนฺตุํ วา ทฏฺุํ วา อนรหรูปตํ อาปชฺชิตฺวา ติฏฺติ, ปเคว ฆายิตุํ วา สายิตุํ วา; เอวเมว นานปฺปการปานโภชนาทิ ทนฺตมุสลสํจุณฺณิตํ ชิวฺหาหตฺถสมฺปริวตฺติตํ เขฬลาลาปลิพุทฺธํ ตงฺขณวิคตวณฺณคนฺธรสาทิสมฺปทํ โกลิยขลิสุวานวมถุสทิสํ นิปติตฺวา ปิตฺตเสมฺหวาตปลิเวิตํ หุตฺวา อุทรคฺคิสนฺตาปเวคกุถิตํ กิมิกุลากุลํ อุปรูปริ เผณปุปฺผุฬกานิ มฺุจนฺตํ ปรมกสมฺพุทุคฺคนฺธเชคุจฺฉภาวมาปชฺชิตฺวา ติฏฺติ. ยํ สุตฺวาปิ ¶ ปานโภชนาทีสุ อมนฺุตา สณฺาติ, ปเคว ปฺาจกฺขุนา โอโลเกตฺวา. ยตฺถ จ ปติตํ ปานโภชนาทิ ปฺจธา วิเวกํ คจฺฉติ, เอกํ ภาคํ ปาณกา ขาทนฺติ, เอกํ ภาคํ อุทรคฺคิ ฌาเปติ, เอโก ภาโค มุตฺตํ โหติ, เอโก ภาโค กรีสํ โหติ, เอโก ภาโค รสภาวํ อาปชฺชิตฺวา โสณิตมํสาทีนิ อุปพฺรูหยตีติ.
ตตฺถ ยถา ปรมเชคุจฺฉาย สุวานโทณิยา ิโต สุวานวมถุ น ชานาติ ‘‘อหํ สุวานโทณิยา ิโต’’ติ; นปิ สุวานโทณิ ชานาติ ‘‘มยิ สุวานวมถุ ิโต’’ติ. เอวเมว น อุทริยํ ชานาติ ‘‘อหํ อิมสฺมึ ปรมทุคฺคนฺธเชคุจฺเฉ อุทเร ิต’’นฺติ; นปิ อุทรํ ชานาติ ‘‘มยิ อุทริยํ ิต’’นฺติ. อาโภคปจฺจเวกฺขณวิรหิตา หิ เอเต ธมฺมา…เป… น ปุคฺคโลติ ¶ . ปริจฺเฉทโต อุทริยํ อุทริยภาเคน ปริจฺฉินฺนนฺติ ววตฺถเปติ. อยเมตสฺส สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโส เอวาติ เอวํ อุทริยํ วณฺณาทิโต ววตฺถเปติ.
ตโต ¶ ปรํ อนฺโตสรีเร กรีสํ วณฺณโต เยภุยฺเยน อชฺโฌหฏาหารวณฺณนฺติ ววตฺถเปติ. สณฺานโต โอกาสสณฺานํ, ทิสโต เหฏฺิมาย ทิสาย ชาตํ, โอกาสโต ปกฺกาสเย ิตนฺติ. ปกฺกาสโย นาม เหฏฺา นาภิปิฏฺิกณฺฏกมูลานํ อนฺตเร อนฺตาวสาเน อุพฺเพเธน อฏฺงฺคุลมตฺโต วํสนฬกพฺภนฺตรสทิโส ปเทโส, ยตฺถ เสยฺยถาปิ นาม อุปริภูมิภาเค ปติตํ วสฺโสทกํ โอคฬิตฺวา เหฏฺาภูมิภาคํ ปูเรตฺวา ติฏฺติ, เอวเมว ยํกิฺจิ อามาสเย ปติตํ ปานโภชนาทิกํ อุทรคฺคินา เผณุทฺเทหกํ ปกฺกํ ปกฺกํ สณฺหกรณิยา ปิฏฺมิว สณฺหภาวํ อาปชฺชิตฺวา อนฺตพิเลน โอคฬิตฺวา โอมทฺทิตฺวา วํสนฬเก ปกฺขิตฺตปณฺฑุมตฺติกา วิย สนฺนิจิตํ หุตฺวา ติฏฺติ.
ตตฺถ ยถา วํสนฬเก โอมทฺทิตฺวา ปกฺขิตฺตปณฺฑุมตฺติกา น ชานาติ ‘‘อหํ วํสนฬเก ิตา’’ติ, นปิ วํสนฬโก ชานาติ ‘‘มยิ ปณฺฑุมตฺติกา ิตา’’ติ; เอวเมว น กรีสํ ชานาติ ¶ ‘‘อหํ ปกฺกาสเย ิต’’นฺติ, นปิ ปกฺกาสโย ชานาติ ‘‘มยิ กรีสํ ิต’’นฺติ. อาโภคปจฺจเวกฺขณวิรหิตา หิ เอเต ธมฺมา…เป… น ปุคฺคโลติ. ปริจฺเฉทโต กรีสํ กรีสภาเคน ปริจฺฉินฺนนฺติ ววตฺถเปติ. อยเมตสฺส สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโส เอวาติ เอวํ กรีสํ วณฺณาทิโต ววตฺถเปติ.
ตโต ปรํ สรีเร สีสกฏาหพฺภนฺตเร มตฺถลุงฺคํ วณฺณโต เสตํ อหิฉตฺตกปิณฺฑิวณฺณนฺติ ววตฺถเปติ. ปกฺกุถิตทุทฺธวณฺณนฺติปิ เอเก. สณฺานโต โอกาสสณฺานํ. ทิสโต อุปริมาย ทิสาย ชาตํ. โอกาสโต สีสกฏาหสฺส อพฺภนฺตเร จตฺตาโร สิพฺพินิมคฺเค นิสฺสาย สโมธาย ปิตา จตฺตาโร ปิฏฺปิณฺฑิกา วิย สโมหิตํ จตุมตฺถลุงฺคปิณฺฑปฺปเภทํ หุตฺวา ิตนฺติ.
ตตฺถ ยถา ปุราณลาพุกฏาเห ปกฺขิตฺตปิฏฺปิณฺฑิ ปกฺกุถิตทุทฺธํ วา น ชานาติ ‘‘อหํ ปุราณลาพุกฏาเห ิต’’นฺติ, นปิ ปุราณลาพุกฏาหํ ชานาติ ‘‘มยิ ปิฏฺปิณฺฑิ ปกฺกุถิตทุทฺธํ วา ิต’’นฺติ; เอวเมว น มตฺถลุงฺคํ ชานาติ ‘‘อหํ สีสกฏาหพฺภนฺตเร ิต’’นฺติ, นปิ สีสกฏาหพฺภนฺตรํ ชานาติ ‘‘มยิ มตฺถลุงฺคํ ิต’’นฺติ. อาโภคปจฺจเวกฺขณวิรหิตา หิ เอเต ธมฺมา…เป… น ปุคฺคโลติ. ปริจฺเฉทโต มตฺถลุงฺคํ มตฺถลุงฺคภาเคน ปริจฺฉินฺนนฺติ ววตฺถเปติ. อยเมตสฺส ¶ สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโส เอวาติ เอวํ มตฺถลุงฺคํ วณฺณาทิโต ววตฺถเปติ.
ตโต ¶ ปรํ สรีเร พทฺธาพทฺธเภทโต ทุวิธมฺปิ ปิตฺตํ วณฺณโต พหลมธุกเตลวณฺณนฺติ ววตฺถเปติ. อพทฺธปิตฺตํ มิลาตพกุลปุปฺผวณฺณนฺติปิ เอเก. สณฺานโต โอกาสสณฺานํ. ทิสโต ทฺวีสุ ทิสาสุ ชาตํ. โอกาสโต อพทฺธปิตฺตํ เกสโลมนขทนฺตานํ มํสวินิมุตฺตฏฺานํ ถทฺธสุกฺขจมฺมฺจ วชฺเชตฺวา อุทกมิว เตลพินฺทุ อวเสสสรีรํ พฺยาเปตฺวา ิตํ, ยมฺหิ กุปิเต อกฺขีนิ ปีตกานิ โหนฺติ ภมนฺติ, คตฺตํ กมฺปติ กณฺฑูยติ. พทฺธปิตฺตํ หทยปปฺผาสานมนฺตเร ¶ ยกนมํสํ นิสฺสาย ปติฏฺิเต มหาโกสาตกิโกสกสทิเส ปิตฺตโกสเก ิตํ, ยมฺหิ กุปิเต สตฺตา อุมฺมตฺตกา โหนฺติ, วิปลฺลตฺถจิตฺตา หิโรตฺตปฺปํ ฉฑฺเฑตฺวา อกตฺตพฺพํ กโรนฺติ, อภาสิตพฺพํ ภาสนฺติ, อจินฺติตพฺพํ จินฺเตนฺติ.
ตตฺถ ยถา อุทกํ พฺยาเปตฺวา ิตํ เตลํ น ชานาติ ‘‘อหํ อุทกํ พฺยาเปตฺวา ิต’’นฺติ, นปิ อุทกํ ชานาติ ‘‘เตลํ มํ พฺยาเปตฺวา ิต’’นฺติ; เอวเมว น อพทฺธปิตฺตํ ชานาติ ‘‘อหํ สรีรํ พฺยาเปตฺวา ิต’’นฺติ, นปิ สรีรํ ชานาติ ‘‘อพทฺธปิตฺตํ มํ พฺยาเปตฺวา ิต’’นฺติ. ยถา จ โกสาตกิโกสเก ิตํ วสฺโสทกํ น ชานาติ ‘‘อหํ โกสาตกิโกสเก ิต’’นฺติ, นปิ โกสาตกิโกสโก ชานาติ ‘‘มยิ วสฺโสทกํ ิต’’นฺติ; เอวเมว น พทฺธปิตฺตํ ชานาติ ‘‘อหํ ปิตฺตโกสเก ิต’’นฺติ, นปิ ปิตฺตโกสโก ชานาติ ‘‘มยิ พทฺธปิตฺตํ ิต’’นฺติ. อาโภคปจฺจเวกฺขณวิรหิตา หิ เอเต ธมฺมา…เป… น ปุคฺคโลติ. ปริจฺเฉทโต ปิตฺตํ ปิตฺตภาเคน ปริจฺฉินฺนนฺติ ววตฺถเปติ. อยเมตสฺส สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโส เอวาติ เอวํ ปิตฺตํ วณฺณาทิโต ววตฺถเปติ.
ตโต ปรํ สรีรพฺภนฺตเร เอกปตฺตปูรปฺปมาณํ เสมฺหํ วณฺณโต เสตํ กจฺฉกปณฺณรสวณฺณนฺติ ววตฺถเปติ. สณฺานโต โอกาสสณฺานํ. ทิสโต อุปริมาย ทิสาย ชาตํ. โอกาสโต อุทรปฏเล ิตนฺติ. ยํ ¶ ปานโภชนาทิอชฺโฌหรณกาเล เสยฺยถาปิ นาม อุทเก เสวาลปณกํ กฏฺเ วา กถเล วา ปตนฺเต ฉิชฺชิตฺวา ทฺวิธา หุตฺวา ปุน อชฺโฌตฺถริตฺวา ติฏฺติ, เอวเมว ปานโภชนาทิมฺหิ นิปตนฺเต ฉิชฺชิตฺวา ทฺวิธา หุตฺวา ปุน อชฺโฌตฺถริตฺวา ติฏฺติ, ยมฺหิ จ มนฺทีภูเต ปกฺกมิว คณฺฑํ ปูติกมิว กุกฺกุฏณฺฑํ อุทรปฏลํ ปรมเชคุจฺฉกุณปคนฺธํ โหติ. ตโต อุคฺคเตน จ คนฺเธน อุคฺคาโรปิ มุขมฺปิ ทุคฺคนฺธํ ปูติกุณปสทิสํ โหติ, โส จ ปุริโส ‘‘อเปหิ ¶ ทุคฺคนฺธํ วายสี’’ติ วตฺตพฺพตํ ¶ อาปชฺชติ, ยฺจ อภิวฑฺฒิตํ พหลตฺตมาปนฺนํ ปฏิกุชฺชนผลกมิว วจฺจกุฏิยา อุทรปฏลพฺภนฺตเร เอว กุณปคนฺธํ สนฺนิรุมฺภิตฺวา ติฏฺติ.
ตตฺถ ยถา จนฺทนิกาย อุปริเผณปฏลํ น ชานาติ ‘‘อหํ จนฺทนิกาย ิต’’นฺติ, นปิ จนฺทนิกา ชานาติ ‘‘มยิ เผณปฏลํ ิต’’นฺติ; เอวเมว น เสมฺหํ ชานาติ ‘‘อหํ อุทรปฏเล ิต’’นฺติ, นปิ อุทรปฏลํ ชานาติ ‘‘มยิ เสมฺหํ ิตนฺติ. อาโภคปจฺจเวกฺขณวิรหิตา หิ เอเต ธมฺมา…เป… น ปุคฺคโลติ. ปริจฺเฉทโต เสมฺหํ เสมฺหภาเคน ปริจฺฉินฺนนฺติ ววตฺถเปติ. อยเมตสฺส สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโส เอวาติ เอวํ เสมฺหํ วณฺณาทิโต ววตฺถเปติ.
ตโต ปรํ สรีเร ปุพฺโพ วณฺณโต ปณฺฑุปลาสวณฺโณติ ววตฺถเปติ. สณฺานโต โอกาสสณฺาโน. ทิสโต ทฺวีสุ ทิสาสุ ชาโต. โอกาสโต ปุพฺพสฺส โอกาโส นาม นิพทฺโธ นตฺถิ. ยตฺถ ปุพฺโพ สนฺนิจิโต ติฏฺเยฺย, ยตฺร ยตฺร ขาณุกณฺฏกปฺปหรณคฺคิชาลาทีหิ อภิหเต สรีรปฺปเทเส โลหิตํ สณฺหิตฺวา ปจฺจติ, คณฺฑปิฬกาทโย วา อุปฺปชฺชนฺติ, ตตฺร ตตฺร ติฏฺติ.
ตตฺถ ยถา รุกฺขสฺส ตตฺถ ตตฺถ ผรสุธาราทีหิ ปหตปฺปเทเส อวคฬิตฺวา ิโต นิยฺยาโส น ชานาติ ‘‘อหํ รุกฺขสฺส ปหตปฺปเทเส ิโต’’ติ, นปิ รุกฺขสฺส ปหตปฺปเทโส ชานาติ ‘‘มยิ นิยฺยาโส ิโต’’ติ; เอวเมว น ปุพฺโพ ชานาติ ‘‘อหํ สรีรสฺส ตตฺถ ตตฺถ ขาณุกณฺฏกาทีหิ อภิหตปฺปเทเส คณฺฑปิฬกาทีนํ อุฏฺิตปฺปเทเส วา ิโต’’ติ, นปิ สรีรปฺปเทโส ชานาติ ‘‘มยิ ปุพฺโพ ิโต’’ติ. อาโภคปจฺจเวกฺขณวิรหิตา ¶ หิ เอเต ธมฺมา…เป… น ปุคฺคโลติ. ปริจฺเฉทโต ปุพฺโพ ปุพฺพภาเคน ปริจฺฉินฺโนติ ววตฺถเปติ. อยเมตสฺส สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโส เอวาติ เอวํ ปุพฺพํ วณฺณาทิโต ววตฺถเปติ.
ตโต ปรํ สรีเร สนฺนิจิตโลหิตํ สํสรณโลหิตนฺติ เอวํ ทุวิเธ โลหิเต สนฺนิจิตโลหิตํ ตาว วณฺณโต พหลกุถิตลาขารสวณฺณนฺติ ¶ ววตฺถเปติ, สํสรณโลหิตํ อจฺฉลาขารสวณฺณนฺติ. สณฺานโต สพฺพมฺปิ อตฺตโน โอกาสสณฺานํ. ทิสโต สนฺนิจิตโลหิตํ อุปริมาย ทิสาย ชาตํ, สํสรณโลหิตํ ทฺวีสุปีติ. โอกาสโต สํสรณโลหิตํ เกสโลมนขทนฺตานํ มํสวินิมุตฺตฏฺานฺเจว ถทฺธสุกฺขจมฺมฺจ วชฺเชตฺวา ธมนิชาลานุสาเรน ¶ สพฺพํ อุปาทินฺนกสรีรํ ผริตฺวา ิตํ. สนฺนิจิตโลหิตํ ยกนสฺส เหฏฺาภาคํ ปูเรตฺวา เอกปตฺตปูรณมตฺตํ วกฺกหทยปปฺผาสานํ อุปริ โถกํ โถกํ พินฺทุํ ปาเตนฺตํ วกฺกหทยยกนปปฺผาเส เตเมนฺตํ ิตํ, ยมฺหิ วกฺกหทยาทีนิ อเตเมนฺเต สตฺตา ปิปาสิตา โหนฺติ.
ตตฺถ ยถา ชชฺชรกปาเล ิตํ อุทกํ เหฏฺา เลฑฺฑุขณฺฑาทีนิ เตเมนฺตํ น ชานาติ ‘‘อหํ ชชฺชรกปาเล ิตํ เหฏฺา เลฑฺฑุขณฺฑาทีนิ เตเมมี’’ติ, นปิ ชชฺชรกปาลํ เหฏฺา เลฑฺฑุขณฺฑาทีนิ วา ชานนฺติ ‘‘มยิ อุทกํ ิตํ, อมฺเห วา เตเมนฺตํ ิต’’นฺติ; เอวเมว น โลหิตํ ชานาติ ‘‘อหํ ยกนสฺส เหฏฺาภาเค วกฺกหทยาทีนิ เตเมนฺตํ ิต’’นฺติ, นปิ ยกนสฺส เหฏฺาภาคฏฺานํ วกฺกหทยาทีนิ วา ชานนฺติ ‘‘มยิ โลหิตํ ิตํ, อมฺเห วา เตเมนฺตํ ิต’’นฺติ. อาโภคปจฺจเวกฺขณวิรหิตา หิ เอเต ธมฺมา…เป… น ปุคฺคโลติ. ปริจฺเฉทโต โลหิตํ โลหิตภาเคน ปริจฺฉินฺนนฺติ ววตฺถเปติ. อยเมตสฺส สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโส เอวาติ เอวํ โลหิตํ วณฺณาทิโต ววตฺถเปติ.
ตโต ปรํ สรีเร เสโท วณฺณโต ปสนฺนติลเตลวณฺโณติ ววตฺถเปติ. สณฺานโต โอกาสสณฺาโน. ทิสโต ทฺวีสุ ทิสาสุ ชาโต. โอกาสโต เสทสฺส โอกาโส นาม นิพทฺโธ นตฺถิ, ยตฺถ เสโท โลหิตํ วิย สทา ติฏฺเยฺย. ยสฺมา วา ยทา อคฺคิสนฺตาปสูริยสนฺตาปอุตุวิการาทีหิ ¶ สรีรํ สนฺตปติ, อถ อุทกโต อพฺพูฬฺหมตฺตวิสมจฺฉินฺนภิสมุฬาลกุมุทนาลกลาปอุทกมิว สพฺพเกสโลมกูปวิวเรหิ ปคฺฆรติ. ตสฺมา เตสํ เกสโลมกูปวิวรานํ วเสน ตํ ¶ สณฺานโต ววตฺถเปติ. ‘‘เสทปริคฺคณฺหเกน จ โยคาวจเรน เกสโลมกูปวิวเร ปูเรตฺวา ิตวเสเนว เสโท มนสิกาตพฺโพ’’ติ วุตฺตํ ปุพฺพาจริเยหิ.
ตตฺถ ยถา ภิสมุฬาลกุมุทนาลกลาปวิวเรหิ ปคฺฆรนฺตํ อุทกํ น ชานาติ ‘‘อหํ ภิสมุฬาลกุมุทนาลกลาปวิวเรหิ ปคฺฆรามี’’ติ, นปิ ภิสมุฬาลกุมุทนาลกลาปวิวรา ชานนฺติ ‘‘อมฺเหหิ อุทกํ ปคฺฆรตี’’ติ; เอวเมว น เสโท ชานาติ ‘‘อหํ เกสโลมกูปวิวเรหิ ปคฺฆรามี’’ติ, นปิ เกสโลมกูปวิวรา ชานนฺติ ‘‘อมฺเหหิ เสโท ปคฺฆรตี’’ติ. อาโภคปจฺจเวกฺขณวิรหิตา หิ เอเต ธมฺมา…เป… น ปุคฺคโลติ. ปริจฺเฉทโต เสโท เสทภาเคน ปริจฺฉินฺโนติ ววตฺถเปติ. อยเมตสฺส สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโส เอวาติ เอวํ เสทํ วณฺณาทิโต ววตฺถเปติ.
ตโต ¶ ปรํ สรีเร จมฺมมํสนฺตเร เมโท วณฺณโต ผาลิตหลิทฺทิวณฺโณติ ววตฺถเปติ. สณฺานโต โอกาสสณฺาโน. ตถา หิ สุขิโน ถูลสรีรสฺส จมฺมมํสนฺตเร ผริตฺวา ิโต หลิทฺทิรตฺตทุกูลปิโลติกสณฺาโน, กิสสรีรสฺส ชงฺฆมํสอูรุมํสปิฏฺิกณฺฏกนิสฺสิตปิฏฺิมํสอุทรปฏลมํสานิ นิสฺสาย สํเวลฺลิตฺวา ปิตหลิทฺทิรตฺตทุกูลปิโลติกขณฺฑสณฺาโน. ทิสโต ทฺวีสุ ทิสาสุ ชาโต. โอกาสโต ถูลสรีรสฺส สกลสรีรํ ผริตฺวา กิสสฺส ชงฺฆามํสาทีนิ นิสฺสาย ิโต, โย สิเนหสงฺขาโตปิ หุตฺวา ปรมเชคุจฺฉตฺตา น มตฺถกเตลตฺถํ น คณฺฑูสเตลตฺถํ น ทีปชาลนตฺถํ สงฺคยฺหติ.
ตตฺถ ยถา มํสปฺุชํ นิสฺสาย ิตา หลิทฺทิรตฺตทุกูลปิโลติกา น ชานาติ ‘‘อหํ มํสปฺุชํ นิสฺสาย ิตา’’ติ, นปิ มํสปฺุโช ชานาติ ‘‘หลิทฺทิรตฺตทุกูลปิโลติกา มํ นิสฺสาย ิตา’’ติ; เอวเมว น เมโท ชานาติ ‘‘อหํ สกลสรีรํ ชงฺฆาทีสุ วา มํสํ นิสฺสาย ิโต’’ติ, นปิ สกลสรีรํ ชานาติ ชงฺฆาทีสุ วา มํสํ ‘‘เมโท มํ นิสฺสาย ิโต’’ติ. อาโภคปจฺจเวกฺขณวิรหิตา หิ เอเต ธมฺมา…เป… น ปุคฺคโลติ. ปริจฺเฉทโต เมโท เหฏฺา มํเสน, อุปริ จมฺเมน, สมนฺตโต เมทภาเคน ¶ ปริจฺฉินฺโนติ ววตฺถเปติ. อยเมตสฺส สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ¶ ปน เกสสทิโส เอวาติ เอวํ เมทํ วณฺณาทิโต ววตฺถเปติ.
ตโต ปรํ สรีเร อสฺสุ วณฺณโต ปสนฺนติลเตลวณฺณนฺติ ววตฺถเปติ. สณฺานโต โอกาสสณฺานํ. ทิสโต อุปริมาย ทิสาย ชาตํ. โอกาสโต อกฺขิกูปเกสุ ิตนฺติ. น เจตํ ปิตฺตโกสเก ปิตฺตมิว อกฺขิกูปเกสุ สทา สนฺนิจิตํ หุตฺวา ติฏฺติ, กินฺตุ ยทา โสมนสฺสชาตา สตฺตา มหาหสิตํ หสนฺติ, โทมนสฺสชาตา โรทนฺติ ปริเทวนฺติ, ตถารูปํ วิสมาหารํ วา หรนฺติ, ยทา จ เตสํ อกฺขีนิ ธูมรชปํสุกาทีหิ อภิหฺนฺติ, ตทา เอเตหิ โสมนสฺสโทมนสฺสวิสมาหาราทีหิ สมุฏฺหิตฺวา อสฺสุ อกฺขิกูปเกสุ ปูเรตฺวา ติฏฺติ ปคฺฆรติ จ. ‘‘อสฺสุปริคฺคณฺหเกน จ โยคาวจเรน อกฺขิกูปเก ปูเรตฺวา ิตวเสเนว ตํ มนสิกาตพฺพ’’นฺติ ปุพฺพาจริยา วณฺณยนฺติ.
ตตฺถ ยถา มตฺถกจฺฉินฺนตรุณตาลฏฺิกูปเกสุ ิตํ อุทกํ น ชานาติ ‘‘อหํ มตฺถกจฺฉินฺนตรุณตาลฏฺิกูปเกสุ ิต’’นฺติ, นปิ มตฺถกจฺฉินฺนตรุณตาลฏฺิกูปกา ชานนฺติ ‘‘อมฺเหสุ อุทกํ ิต’’นฺติ; เอวเมว น อสฺสุ ชานาติ ‘‘อหํ อกฺขิกูปเกสุ ิต’’นฺติ, นปิ อกฺขิกูปกา ชานนฺติ ‘‘อมฺเหสุ อสฺสุ ิต’’นฺติ. อาโภคปจฺจเวกฺขณวิรหิตา หิ เอเต ¶ ธมฺมา…เป… น ปุคฺคโลติ. ปริจฺเฉทโต อสฺสุ อสฺสุภาเคน ปริจฺฉินฺนนฺติ ววตฺถเปติ. อยเมตสฺส สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโส เอวาติ เอวํ อสฺสุํ วณฺณาทิโต ววตฺถเปติ.
ตโต ปรํ สรีเร วิลีนสิเนหสงฺขาตา วสา วณฺณโต อาจาเม อาสิตฺตเตลวณฺณาติ ววตฺถเปติ. สณฺานโต โอกาสสณฺานา. ทิสโต ทฺวีสุ ทิสาสุ ชาตา. โอกาสโต หตฺถตลหตฺถปิฏฺิปาทตลปาทปิฏฺินาสาปุฏนลาฏอํสกูเฏสุ ิตาติ. น เจสา เอเตสุ โอกาเสสุ สทา วิลีนา เอว หุตฺวา ติฏฺติ, กินฺตุ ยทา อคฺคิสนฺตาปสูริยสนฺตาปอุตุวิสภาคธาตุวิสภาเคหิ เต ปเทสา อุสฺมาชาตา โหนฺติ, ตทา ตตฺถ วิลีนาว หุตฺวา ปสนฺนสลิลาสุ อุทกโสณฺฑิกาสุ นีหาโร วิย สรติ.
ตตฺถ ¶ ยถา อุทกโสณฺฑิโย อชฺโฌตฺถริตฺวา ¶ ิโต นีหาโร น ชานาติ ‘‘อหํ อุทกโสณฺฑิโย อชฺโฌตฺถริตฺวา ิโต’’ติ, นปิ อุทกโสณฺฑิโย ชานนฺติ ‘‘นีหาโร อมฺเห อชฺโฌตฺถริตฺวา ิโต’’ติ; เอวเมว น วสา ชานาติ ‘‘อหํ หตฺถตลาทีนิ อชฺโฌตฺถริตฺวา ิตา’’ติ, นปิ หตฺถตลาทีนิ ชานนฺติ ‘‘วสา อมฺเห อชฺโฌตฺถริตฺวา ิตา’’ติ. อาโภคปจฺจเวกฺขณวิรหิตา หิ เอเต ธมฺมา…เป… น ปุคฺคโลติ. ปริจฺเฉทโต วสา วสาภาเคน ปริจฺฉินฺนาติ ววตฺถเปติ. อยเมติสฺสา สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโส เอวาติ เอวํ วสํ วณฺณาทิโต ววตฺถเปติ.
ตโต ปรํ สรีเร มุขสฺสพฺภนฺตเร เขโฬ วณฺณโต เสโต เผณวณฺโณติ ววตฺถเปติ. สณฺานโต โอกาสสณฺาโนติ, สมุทฺทเผณสณฺาโนติปิ เอเก. ทิสโต อุปริมาย ทิสาย ชาโต. โอกาสโต อุโภหิ กโปลปสฺเสหิ โอโรหิตฺวา ชิวฺหาย ิโตติ. น เจโส เอตฺถ สทา สนฺนิจิโต หุตฺวา ติฏฺติ, กินฺตุ ยทา สตฺตา ตถารูปํ อาหารํ ปสฺสนฺติ วา สรนฺติ วา, อุณฺหติตฺตกฏุกโลณมฺพิลานํ วา กิฺจิ มุเข เปนฺติ. ยทา จ เตสํ หทยํ อาคิลายติ, กิสฺมิฺจิเทว วา ชิคุจฺฉา อุปฺปชฺชติ, ตทา เขโฬ อุปฺปชฺชิตฺวา อุโภหิ กโปลปสฺเสหิ โอโรหิตฺวา ชิวฺหาย สณฺาติ. อคฺคชิวฺหาย เจส เขโฬ ตนุโก โหติ, มูลชิวฺหาย พหโล, มุเข ปกฺขิตฺตฺจ ปุถุกํ วา ตณฺฑุลํ วา อฺํ วา กิฺจิ ขาทนียํ นทิปุลิเน ขตกูปสลิลมิว ปริกฺขยมคจฺฉนฺโตว สทา เตมนสมตฺโถ โหติ.
ตตฺถ ยถา นทิปุลิเน ขตกูปตเล สณฺิตํ อุทกํ น ชานาติ ‘‘อหํ กูปตเล สณฺิต’’นฺติ ¶ , นปิ กูปตลํ ชานาติ ‘‘มยิ อุทกํ ิต’’นฺติ; เอวเมว น เขโฬ ชานาติ ‘‘อหํ อุโภหิ กโปลปสฺเสหิ โอโรหิตฺวา ชิวฺหาตเล สณฺิโต’’ติ, นปิ ชิวฺหาตลํ ชานาติ ‘‘มยิ อุโภหิ กโปลปสฺเสหิ โอโรหิตฺวา เขโฬ สณฺิโต’’ติ. อาโภคปจฺจเวกฺขณวิรหิตา หิ เอเต ธมฺมา…เป… น ปุคฺคโลติ. ปริจฺเฉทโต เขโฬ เขฬภาเคน ปริจฺฉินฺโนติ ววตฺถเปติ. อยเมตสฺส สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโส เอวาติ เอวํ เขฬํ วณฺณาทิโต ววตฺถเปติ.
ตโต ¶ ¶ ปรํ สรีเร สิงฺฆาณิกา วณฺณโต เสตา ตรุณตาลมิฺชวณฺณาติ ววตฺถเปติ. สณฺานโต โอกาสสณฺานา, เสเทตฺวา เสเทตฺวา นาสาปุเฏ นิรนฺตรํ ปกฺขิตฺตเวตฺตงฺกุรสณฺานาติปิ เอเก. ทิสโต อุปริมาย ทิสาย ชาตา. โอกาสโต นาสาปุเฏ ปูเรตฺวา ิตาติ. น เจสา เอตฺถ สทา สนฺนิจิตา หุตฺวา ติฏฺติ, กินฺตุ เสยฺยถาปิ นาม ปุริโส ปทุมินิปตฺเต ทธึ พนฺธิตฺวา เหฏฺา ปทุมินิปตฺตํ กณฺฏเกน วิชฺเฌยฺย, อถ เตน ฉิทฺเทน ทธิปิณฺฑํ คฬิตฺวา พหิ ปปเตยฺย; เอวเมว ยทา สตฺตา โรทนฺติ, วิสภาคาหารอุตุวเสน วา สฺชาตธาตุกฺโขภา โหนฺติ, ตทา อนฺโตสีสโต ปูติเสมฺหภาวํ อาปนฺนํ มตฺถลุงฺคํ คฬิตฺวา ตาลุมตฺถกวิวเรน โอตริตฺวา นาสาปุเฏ ปูเรตฺวา ติฏฺติ.
ตตฺถ ยถา สิปฺปิกาย ปกฺขิตฺตํ ปูติทธิ น ชานาติ ‘‘อหํ สิปฺปิกาย ิต’’นฺติ, นปิ สิปฺปิกา ชานาติ ‘‘มยิ ปูติกํ ทธิ ิต’’นฺติ; เอวเมว น สิงฺฆาณิกา ชานาติ ‘‘อหํ นาสาปุเฏสุ ิตา’’ติ, นปิ นาสาปุฏา ชานนฺติ ‘‘อมฺเหสุ สิงฺฆาณิกา ิตา’’ติ. อาโภคปจฺจเวกฺขณวิรหิตา หิ เอเต ธมฺมา…เป… น ปุคฺคโลติ. ปริจฺเฉทโต สิงฺฆาณิกา สิงฺฆาณิกภาเคน ปริจฺฉินฺนาติ ววตฺถเปติ. อยเมติสฺสา สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโส เอวาติ เอวํ สิงฺฆาณิกํ วณฺณาทิโต ววตฺถเปติ.
ตโต ปรํ อนฺโตสรีเร ลสิกาติ สรีรสนฺธีนํ อพฺภนฺตเร ปิจฺฉิลกุณปํ. สา วณฺณโต กณิการนิยฺยาสวณฺณาติ ววตฺถเปติ. สณฺานโต โอกาสสณฺานา. ทิสโต ทฺวีสุ ทิสาสุ ชาตา. โอกาสโต อฏฺิสนฺธีนํ อพฺภฺชนกิจฺจํ สาธยมานา อสีติสตสนฺธีนํ อพฺภนฺตเร ิตาติ. ยสฺส เจสา มนฺทา โหติ, ตสฺส อุฏฺหนฺตสฺส นิสีทนฺตสฺส อภิกฺกมนฺตสฺส ปฏิกฺกมนฺตสฺส สมิฺชนฺตสฺส ปสาเรนฺตสฺส อฏฺิกานิ กฏกฏายนฺติ, อจฺฉริกาสทฺทํ กโรนฺโต วิย วิจรติ ¶ , เอกโยชนทฺวิโยชนมตฺตมฺปิ อทฺธานํ คตสฺส วาโยธาตุ กุปฺปติ, คตฺตานิ ทุกฺขนฺติ ¶ ยสฺส ปน เจสา พหุกา โหติ, ตสฺส อุฏฺานนิสชฺชาทีสุ น อฏฺีนิ กฏกฏายนฺติ, ทีฆมฺปิ อทฺธานํ คตสฺส น วาโยธาตุ กุปฺปติ, น คตฺตานิ ทุกฺขนฺติ.
ตตฺถ ¶ ยถา อพฺภฺชนเตลํ น ชานาติ ‘‘อหํ อกฺขํ อพฺภฺชิตฺวา ิต’’นฺติ, นปิ อกฺโข ชานาติ ‘‘มํ เตลํ อพฺภฺชิตฺวา ิต’’นฺติ; เอวเมว น ลสิกา ชานาติ ‘‘อหํ อสีติสตสนฺธิโย อพฺภฺชิตฺวา ิตา’’ติ, นปิ อสีติสตสนฺธิโย ชานนฺติ ‘‘ลสิกา อมฺเห อพฺภฺชิตฺวา ิตา’’ติ. อาโภคปจฺจเวกฺขณวิรหิตา หิ เอเต ธมฺมา…เป… น ปุคฺคโลติ. ปริจฺเฉทโต ลสิกา ลสิกภาเคน ปริจฺฉินฺนาติ ววตฺถเปติ. อยเมติสฺสา สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโส เอวาติ เอวํ ลสิกํ วณฺณาทิโต ววตฺถเปติ.
ตโต ปรํ อนฺโตสรีเร มุตฺตํ วณฺณโต มาสขาโรทกวณฺณนฺติ ววตฺถเปติ. สณฺานโต อุทกํ ปูเรตฺวา อโธมุขปิตอุทกกุมฺภอนฺตรคตอุทกสณฺานํ. ทิสโต เหฏฺิมาย ทิสาย ชาตํ. โอกาสโต วตฺถิสฺสพฺภนฺตเร ิตนฺติ. วตฺถิ นาม วตฺถิปุโฏ วุจฺจติ, ยตฺถ เสยฺยถาปิ นาม จนฺทนิกาย ปกฺขิตฺเต อมุเข เปฬาฆเฏ จนฺทนิการโส ปวิสติ, น จสฺส ปวิสนมคฺโค ปฺายติ; เอวเมว สรีรโต มุตฺตํ ปวิสติ, น จสฺส ปวิสนมคฺโค ปฺายติ นิกฺขมนมคฺโค เอว ตุ ปากโฏ โหติ, ยมฺหิ จ มุตฺตสฺส ภริเต ‘‘ปสฺสาวํ กโรมา’’ติ สตฺตานํ อายูหนํ โหติ. ตตฺถ ยถา จนฺทนิกาย ปกฺขิตฺเต อมุเข เปฬาฆเฏ ิโต จนฺทนิการโส น ชานาติ ‘‘อหํ อมุเข เปฬาฆเฏ ิโต’’ติ, นปิ เปฬาฆโฏ ชานาติ ‘‘มยิ จนฺทนิการโส ิโต’’ติ; เอวเมว มุตฺตํ น ชานาติ ‘‘อหํ วตฺถิมฺหิ ิต’’นฺติ, นปิ วตฺถิ ชานาติ ‘‘มยิ มุตฺตํ ิต’’นฺติ. อาโภคปจฺจเวกฺขณวิรหิตา หิ เอเต ธมฺมา…เป… น ปุคฺคโลติ. ปริจฺเฉทโต วตฺถิอพฺภนฺตเรน เจว มุตฺตภาเคน จ ปริจฺฉินฺนนฺติ ววตฺถเปติ. อยเมตสฺส ¶ สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโส เอวาติ เอวํ มุตฺตํ วณฺณาทิโต ววตฺถเปติ. เอวมยํ อิมํ ทฺวตฺตึสาการํ วณฺณาทิโต ววตฺถเปติ.
ตสฺเสวํ อิมํ ทฺวตฺตึสาการํ วณฺณาทิวเสน ววตฺถเปนฺตสฺส ตํ ตํ ภาวนานุโยคํ อาคมฺม เกสาทโย ปคุณา โหนฺติ, โกฏฺาสภาเวน อุปฏฺหนฺติ. ตโต ปภุติ เสยฺยถาปิ นาม จกฺขุมโต ปุริสสฺส ทฺวตฺตึสวณฺณานํ ปุปฺผานํ เอกสุตฺตคนฺถิตํ มาลํ โอโลเกนฺตสฺส สพฺพปุปฺผานิ อปุพฺพาปริยมิว ปากฏานิ โหนฺติ; เอวเมว ‘‘อตฺถิ อิมสฺมึ กาเย ¶ เกสา’’ติ อิมํ กายํ สติยา โอโลเกนฺตสฺส สพฺเพ เต ธมฺมา อปุพฺพาปริยมิว ปากฏา โหนฺติ. เกเสสุ อาวชฺชิเตสุ ¶ อสณฺหมานาว สติ ยาว มุตฺตํ, ตาว ปวตฺตติ. ตโต ปภุติ ตสฺส อาหิณฺฑนฺตา มนุสฺสติรจฺฉานาทโย จ สตฺตาการํ วิชหิตฺวา โกฏฺาสราสิวเสเนว อุปฏฺหนฺติ, เตหิ จ อชฺโฌหริยมานํ ปานโภชนาทิ โกฏฺาสราสิมฺหิ ปกฺขิปฺปมานมิว อุปฏฺาตีติ.
เอตฺถาห ‘‘อถาเนน ตโต ปรํ กึ กาตพฺพ’’นฺติ? วุจฺจเต – ตเทว นิมิตฺตํ อาเสวิตพฺพํ ภาเวตพฺพํ พหุลีกาตพฺพํ สุววตฺถิตํ ววตฺถเปตพฺพํ. กถํ ปนายํ ตํ นิมิตฺตํ อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรติ สุววตฺถิตํ ววตฺถเปตีติ? อยฺหิ ตํ เกสาทีนํ โกฏฺาสภาเวน อุปฏฺานนิมิตฺตํ อาเสวติ, สติยา อลฺลิยติ ภชติ อุปคจฺฉติ, สติคพฺภํ คณฺหาเปติ. ตตฺถ ลทฺธํ วา สตึ วฑฺเฒนฺโต ตํ ภาเวตีติ วุจฺจติ. พหุลีกโรตีติ ปุนปฺปุนํ สติสมฺปยุตฺตํ วิตกฺกวิจารพฺภาหตํ กโรติ. สุววตฺถิตํ ววตฺถเปตีติ ยถา สุฏฺุ ววตฺถิตํ โหติ, น ปุน อนฺตรธานํ คจฺฉติ, ตถา ตํ สติยา ววตฺถเปติ, อุปธาเรติ อุปนิพนฺธติ.
อถ วา ยํ ¶ ปุพฺเพ อนุปุพฺพโต, นาติสีฆโต, นาติสณิกโต, วิกฺเขปปฺปหานโต, ปณฺณตฺติสมติกฺกมนโต, อนุปุพฺพมฺุจนโต, ลกฺขณโต, ตโย จ สุตฺตนฺตาติ เอวํ ทสวิธํ มนสิการโกสลฺลํ วุตฺตํ. ตตฺถ อนุปุพฺพโต มนสิกโรนฺโต อาเสวติ, นาติสีฆโต นาติสณิกโต จ มนสิกโรนฺโต ภาเวติ, วิกฺเขปปฺปหานโต มนสิกโรนฺโต พหุลี กโรติ, ปณฺณตฺติสมติกฺกมนาทิโต มนสิกโรนฺโต สุววตฺถิตํ ววตฺถเปตีติ เวทิตพฺโพ.
เอตฺถาห ‘‘กถํ ปนายํ อนุปุพฺพาทิวเสน เอเต ธมฺเม มนสิ กโรตี’’ติ? วุจฺจเต – อยฺหิ เกเส มนสิ กริตฺวา ตทนนฺตรํ โลเม มนสิ กโรติ, น นเข. ตถา โลเม มนสิ กริตฺวา ตทนนฺตรํ นเข มนสิ กโรติ, น ทนฺเต. เอส นโย สพฺพตฺถ. กสฺมา? อุปฺปฏิปาฏิยา หิ มนสิกโรนฺโต เสยฺยถาปิ นาม อกุสโล ปุริโส ทฺวตฺตึสปทํ นิสฺเสณึ อุปฺปฏิปาฏิยา อาโรหนฺโต กิลนฺตกาโย ตโต นิสฺเสณิโต ¶ ปปตติ, น อาโรหนํ สมฺปาเทติ; เอวเมว ภาวนาสมฺปตฺติวเสน อธิคนฺตพฺพสฺส อสฺสาทสฺส อนธิคมนโต กิลนฺตจิตฺโต ทฺวตฺตึสาการภาวนาโต ปปตติ, น ภาวนํ สมฺปาเทตีติ.
อนุปุพฺพโต มนสิกโรนฺโตปิ จ เกสา โลมาติ นาติสีฆโตปิ มนสิ กโรติ. อติสีฆโต หิ มนสิกโรนฺโต เสยฺยถาปิ นาม อทฺธานํ คจฺฉนฺโต ปุริโส สมวิสมรุกฺขถลนินฺนทฺเวธาปถาทีนิ มคฺคนิมิตฺตานิ อุปลกฺเขตุํ น สกฺโกติ, ตโต น มคฺคกุสโล โหติ, อทฺธานฺจ ปริกฺขยํ เนติ; เอวเมว วณฺณสณฺานาทีนิ ทฺวตฺตึสาการนิมิตฺตานิ ¶ อุปลกฺเขตุํ น สกฺโกติ, ตโต น ทฺวตฺตึสากาเร กุสโล โหติ, กมฺมฏฺานฺจ ปริกฺขยํ เนติ.
ยถา จ นาติสีฆโต, เอวํ นาติสณิกโตปิ มนสิ กโรติ. อติสณิกโต หิ มนสิกโรนฺโต เสยฺยถาปิ นาม ปุริโส อทฺธานมคฺคํ ปฏิปนฺโน อนฺตรามคฺเค รุกฺขปพฺพตตฬากาทีสุ วิลมฺพมาโน อิจฺฉิตปฺปเทสํ อปาปุณนฺโต อนฺตรามคฺเคเยว สีหพฺยคฺฆาทีหิ อนยพฺยสนํ ปาปุณาติ; เอวเมว ทฺวตฺตึสาการภาวนาสมฺปทํ อปาปุณนฺโต ¶ ภาวนาวิจฺเฉเทน อนฺตราเยว กามวิตกฺกาทีหิ อนยพฺยสนํ ปาปุณาติ.
นาติสณิกโต มนสิกโรนฺโตปิ จ วิกฺเขปปฺปหานโตปิ มนสิ กโรติ. วิกฺเขปปฺปหานโต นาม ยถา อฺเสุ นวกมฺมาทีสุ จิตฺตํ น วิกฺขิปติ, ตถา มนสิ กโรติ. พหิทฺธา วิกฺเขปมานจิตฺโต หิ เกสาทีสฺเวว อสมาหิตเจโตวิตกฺโก ภาวนาสมฺปทํ อปาปุณิตฺวา อนฺตราว อนยพฺยสนํ อาปชฺชติ ตกฺกสิลาคมเน โพธิสตฺตสฺส สหายกา วิย. อวิกฺขิปมานจิตฺโต ปน เกสาทีสฺเวว สมาหิตเจโตวิตกฺโก ภาวนาสมฺปทํ ปาปุณาติ โพธิสตฺโต วิย ตกฺกสิลรชฺชสมฺปทนฺติ. ตสฺเสวํ วิกฺเขปปฺปหานโต มนสิกโรโต อธิการจริยาธิมุตฺตีนํ วเสน เต ธมฺมา อสุภโต วา วณฺณโต วา สฺุโต วา อุปฏฺหนฺติ.
อถ ปณฺณตฺติสมติกฺกมนโต เต ธมฺเม มนสิ กโรติ. ปณฺณตฺติสมติกฺกมนโตติ เกสา โลมาติ เอวมาทิโวหารํ สมติกฺกมิตฺวา วิสฺสชฺเชตฺวา ยถูปฏฺิตานํ อสุภาทีนํเยว วเสน มนสิ กโรติ. กถํ ¶ ? ยถา อรฺนิวาสูปคตา มนุสฺสา อปริจิตภูมิภาคตฺตา อุทกฏฺานสฺชานนตฺถํ สาขาภงฺคาทินิมิตฺตํ กตฺวา ตทนุสาเรน คนฺตฺวา อุทกํ ปริภฺุชนฺติ, ยทา ปน ปริจิตภูมิภาคา โหนฺติ, อถ ตํ นิมิตฺตํ วิสฺสชฺเชตฺวา อมนสิกตฺวาว อุทกฏฺานํ อุปสงฺกมิตฺวา อุทกํ ปริภฺุชนฺติ, เอวเมวายํ เกสา โลมาติอาทินา ตํตํโวหารสฺส วเสน ปมํ เต ธมฺเม มนสากาสิ, เตสุ ธมฺเมสุ อสุภาทีนํ อฺตรวเสน อุปฏฺหนฺเตสุ ตํ โวหารํ สมติกฺกมิตฺวา วิสฺสชฺเชตฺวา อสุภาทิโตว มนสิ กโรติ.
เอตฺถาห ‘‘กถํ ปนสฺส เอเต ธมฺมา อสุภาทิโต อุปฏฺหนฺติ, กถํ วณฺณโต, กถํ สฺุโต วา, กถฺจายเมเต อสุภโต มนสิ กโรติ, กถํ วณฺณโต, กถํ สฺุโต วา’’ติ? เกสา ตาวสฺส วณฺณสณฺานคนฺธาสโยกาสวเสน ปฺจธา อสุภโต อุปฏฺหนฺติ, ปฺจธา เอว อยเมเต อสุภโต มนสิ กโรติ. เสยฺยถิทํ – เกสา นาเมเต วณฺณโต อสุภา ¶ ปรมปฺปฏิกูลเชคุจฺฉา ¶ . ตถา หิ มนุสฺสา ทิวา ปานโภชเน ปติตํ เกสวณฺณํ วากํ วา สุตฺตํ วา ทิสฺวา เกสสฺาย มโนรมมฺปิ ปานโภชนํ ฉฑฺเฑนฺติ วา ชิคุจฺฉนฺติ วา. สณฺานโตปิ อสุภา. ตถา หิ รตฺตึ ปานโภชเน ปติตํ เกสสณฺานํ วากํ วา สุตฺตํ วา ผุสิตฺวา เกสสฺาย มโนรมมฺปิ ปานโภชนํ ฉฑฺเฑนฺติ วา ชิคุจฺฉนฺติ วา. คนฺธโตปิ อสุภา. ตถา หิ เตลมกฺขนปุปฺผธูมาทิสงฺขาเรหิ วิรหิตานํ เกสานํ คนฺโธ ปรมเชคุจฺโฉ โหติ, อคฺคีสุ ปกฺขิตฺตสฺส เกสสฺส คนฺธํ ฆายิตฺวา สตฺตา นาสิกํ ปิเธนฺติ, มุขมฺปิ วิกุชฺเชนฺติ. อาสยโตปิ อสุภา. ตถา หิ นานาวิเธน มนุสฺสาสุจินิสฺสนฺเทน สงฺการฏฺาเน ตณฺฑุเลยฺยกาทีนิ วิย ปิตฺตเสมฺหปุพฺพโลหิตนิสฺสนฺเทน เต อาจิตา วุทฺธึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลํ คมิตาติ. โอกาสโตปิ อสุภา. ตถา หิ สงฺการฏฺาเน วิย ตณฺฑุเลยฺยกาทีนิ ปรมเชคุจฺเฉ โลมาทิเอกตึสกุณปราสิมตฺถเก มนุสฺสานํ สีสปลิเวเก อลฺลจมฺเม ชาตาติ. เอส นโย โลมาทีสุ. เอวํ ตาว อยเมเต ธมฺเม อสุภโต อุปฏฺหนฺเต อสุภโต มนสิ กโรติ.
ยทิ ปนสฺส วณฺณโต อุปฏฺหนฺติ, อถ เกสา นีลกสิณวเสน อุปฏฺหนฺติ. ตถา โลมา ทนฺตา โอทาตกสิณวเสนาติ. เอส นโย สพฺพตฺถ ¶ . ตํตํกสิณวเสเนว อยเมเต มนสิ กโรติ, เอวํ วณฺณโต อุปฏฺหนฺเต วณฺณโต มนสิ กโรติ. ยทิ ปนสฺส สฺุโต อุปฏฺหนฺติ, อถ เกสา ฆนวินิพฺโภคววตฺถาเนน โอชฏฺมกสมูหวเสน อุปฏฺหนฺติ. ตถา โลมาทโย, ยถา อุปฏฺหนฺติ. อยเมเต ตเถว มนสิ กโรติ. เอวํ สฺุโต อุปฏฺหนฺเต สฺุโต มนสิ กโรติ.
เอวํ มนสิกโรนฺโต อยเมเต ธมฺเม อนุปุพฺพมฺุจนโต มนสิ กโรติ. อนุปุพฺพมฺุจนโตติ อสุภาทีนํ อฺตรวเสน อุปฏฺิเต เกเส มฺุจิตฺวา โลเม มนสิกโรนฺโต เสยฺยถาปิ นาม ชลูกา นงฺคุฏฺเน คหิตปฺปเทเส สาเปกฺขาว หุตฺวา ตุณฺเฑน อฺํ ปเทสํ คณฺหาติ, คหิเต จ ตสฺมึ อิตรํ มฺุจติ, เอวเมว เกเสสุ สาเปกฺโขว หุตฺวา โลเม มนสิ กโรติ, โลเมสุ จ ปติฏฺิเต มนสิกาเร ¶ เกเส มฺุจติ. เอส นโย สพฺพตฺถ. เอวํ หิสฺส อนุปุพฺพมฺุจนโต มนสิกโรโต อสุภาทีสุ อฺตรวเสน เต ธมฺมา อุปฏฺหนฺตา อนวเสสโต อุปฏฺหนฺติ, ปากฏตรูปฏฺานา จ โหนฺติ.
อถ ยสฺส เต ธมฺมา อสุภโต อุปฏฺหนฺติ, ปากฏตรูปฏฺานา จ โหนฺติ, ตสฺส เสยฺยถาปิ นาม มกฺกโฏ ทฺวตฺตึสตาลเก ตาลวเน พฺยาเธน ปริปาติยมาโน เอกรุกฺเขปิ อสณฺหนฺโต ปริธาวิตฺวา ยทา นิวตฺโต โหติ กิลนฺโต, อถ เอกเมว ฆนตาลปณฺณปริเวิตํ ตาลสุจึ ¶ นิสฺสาย ติฏฺติ; เอวเมว จิตฺตมกฺกโฏ ทฺวตฺตึสโกฏฺาสเก อิมสฺมึ กาเย เตเนว โยคินา ปริปาติยมาโน เอกโกฏฺาสเกปิ อสณฺหนฺโต ปริธาวิตฺวา ยทา อเนการมฺมณวิธาวเน อภิลาสาภาเวน นิวตฺโต โหติ กิลนฺโต. อถ ยฺวาสฺส เกสาทีสุ ธมฺโม ปคุณตโร จริตานุรูปตโร วา, ยตฺถ วา ปุพฺเพ กตาธิกาโร โหติ, ตํ นิสฺสาย อุปจารวเสน ติฏฺติ. อถ ตเมว นิมิตฺตํ ปุนปฺปุนํ ตกฺกาหตํ วิตกฺกาหตํ กริตฺวา ยถากฺกมํ ปมํ ฌานํ อุปฺปาเทติ, ตตฺถ ปติฏฺาย วิปสฺสนมารภิตฺวา อริยภูมึ ปาปุณาติ.
ยสฺส ปน เต ธมฺมา วณฺณโต อุปฏฺหนฺติ, ตสฺสาปิ เสยฺยถาปิ นาม มกฺกโฏ…เป… อถ ยฺวาสฺส เกสาทีสุ ธมฺโม ปคุณตโร จริตานุรูปตโร ¶ วา, ยตฺถ วา ปุพฺเพ กตาธิกาโร โหติ, ตํ นิสฺสาย อุปจารวเสน ติฏฺติ. อถ ตเมว นิมิตฺตํ ปุนปฺปุนํ ตกฺกาหตํ วิตกฺกาหตํ กริตฺวา ยถากฺกมํ นีลกสิณวเสน ปีตกสิณวเสน วา ปฺจปิ รูปาวจรชฺฌานานิ อุปฺปาเทติ, เตสฺจ ยตฺถ กตฺถจิ ปติฏฺาย วิปสฺสนํ อารภิตฺวา อริยภูมึ ปาปุณาติ.
ยสฺส ปน เต ธมฺมา สฺุโต อุปฏฺหนฺติ, โส ลกฺขณโต มนสิ กโรติ, ลกฺขณโต มนสิกโรนฺโต ตตฺถ จตุธาตุววตฺถานวเสน อุปจารชฺฌานํ ปาปุณาติ. อถ มนสิกโรนฺโต เต ธมฺเม อนิจฺจทุกฺขานตฺตสุตฺตตฺตยวเสน มนสิ กโรติ ¶ . อยมสฺส วิปสฺสนานโย. โส อิมํ วิปสฺสนํ อารภิตฺวา ยถากฺกมฺจ ปฏิปชฺชิตฺวา อริยภูมึ ปาปุณาตีติ.
เอตฺตาวตา จ ยํ วุตฺตํ – ‘‘กถํ ปนายํ อนุปุพฺพาทิวเสน เอเต ธมฺเม มนสิ กโรตี’’ติ, ตํ พฺยากตํ โหติ. ยฺจาปิ วุตฺตํ – ‘‘ภาวนาวเสน ปนสฺส เอวํ วณฺณนา เวทิตพฺพา’’ติ, ตสฺสตฺโถ ปกาสิโต โหตีติ.
ปกิณฺณกนโย
อิทานิ อิมสฺมึเยว ทฺวตฺตึสากาเร วณฺณนาปริจยปาฏวตฺถํ อยํ ปกิณฺณกนโย เวทิตพฺโพ –
‘‘นิมิตฺตโต ลกฺขณโต, ธาตุโต สฺุโตปิ จ;
ขนฺธาทิโต จ วิฺเยฺโย, ทฺวตฺตึสาการนิจฺฉโย’’ติ.
ตตฺถ ¶ นิมิตฺตโตติ เอวํ วุตฺตปฺปกาเร อิมสฺมึ ทฺวตฺตึสากาเร สฏฺิสตํ นิมิตฺตานิ โหนฺติ, เยสํ วเสน โยคาวจโร ทฺวตฺตึสาการํ โกฏฺาสโต ปริคฺคณฺหาติ. เสยฺยถิทํ – เกสสฺส วณฺณนิมิตฺตํ, สณฺานนิมิตฺตํ, ทิสานิมิตฺตํ, โอกาสนิมิตฺตํ, ปริจฺเฉทนิมิตฺตนฺติ ปฺจ นิมิตฺตานิ โหนฺติ. เอวํ โลมาทีสุ.
ลกฺขณโตติ ทฺวตฺตึสากาเร อฏฺวีสติสตํ ลกฺขณานิ โหนฺติ, เยสํ วเสน โยคาวจโร ทฺวตฺตึสาการํ ลกฺขณโต มนสิ กโรติ ¶ . เสยฺยถิทํ – เกสสฺส ถทฺธลกฺขณํ, อาพนฺธนลกฺขณํ, อุณฺหตฺตลกฺขณํ, สมุทีรณลกฺขณนฺติ จตฺตาริ ลกฺขณานิ โหนฺติ. เอวํ โลมาทีสุ.
ธาตุโตติ ทฺวตฺตึสากาเร ‘‘ฉธาตุโร, ภิกฺขเว, อยํ ปุริสปุคฺคโล’’ติ (ม. นิ. ๓.๓๔๓-๓๔๔) เอตฺถ วุตฺตาสุ ธาตูสุ อฏฺวีสติสตํ ธาตุโย โหนฺติ, ยาสํ วเสน โยคาวจโร ทฺวตฺตึสาการํ ธาตุโต ปริคฺคณฺหาติ. เสยฺยถิทํ – ยา เกเส ถทฺธตา, สา ปถวีธาตุ; ยา อาพนฺธนตา, สา อาโปธาตุ; ยา ปริปาจนตา, สา เตโชธาตุ; ยา วิตฺถมฺภนตา, สา วาโยธาตูติ จตสฺโส ธาตุโย โหนฺติ. เอวํ โลมาทีสุ.
สฺุโตติ ทฺวตฺตึสากาเร อฏฺวีสติสตํ สฺุตา โหนฺติ, ยาสํ วเสน โยคาวจโร ทฺวตฺตึสาการํ สฺุโต วิปสฺสติ. เสยฺยถิทํ – เกเส ตาว ปถวีธาตุ ¶ อาโปธาตฺวาทีหิ สฺุา, ตถา อาโปธาตฺวาทโย ปถวีธาตฺวาทีหีติ จตสฺโส สฺุตา โหนฺติ. เอวํ โลมาทีสุ.
ขนฺธาทิโตติ ทฺวตฺตึสากาเร เกสาทีสุ ขนฺธาทิวเสน สงฺคยฺหมาเนสุ ‘‘เกสา กติ ขนฺธา โหนฺติ, กติ อายตนานิ, กติ ธาตุโย, กติ สจฺจานิ, กติ สติปฏฺานานี’’ติ เอวมาทินา นเยน วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ. เอวฺจสฺส วิชานโต ติณกฏฺสมูโห วิย กาโย ขายติ. ยถาห –
‘‘นตฺถิ สตฺโต นโร โปโส, ปุคฺคโล นูปลพฺภติ;
สฺุภูโต อยํ กาโย, ติณกฏฺสมูปโม’’ติ.
อถสฺส ยา สา –
‘‘สฺุาคารํ ปวิฏฺสฺส, สนฺตจิตฺตสฺส ตาทิโน;
อมานุสี รติ โหติ, สมฺมา ธมฺมํ วิปสฺสโต’’ติ. –
เอวํ ¶ อมานุสี รติ วุตฺตา, สา อทูรตรา โหติ. ตโต ยํ ตํ –
‘‘ยโต ยโต สมฺมสติ, ขนฺธานํ อุทยพฺพยํ;
ลภตี ปีติปาโมชฺชํ, อมตํ ตํ วิชานต’’นฺติ. (ธ. ป. ๓๗๓-๓๗๔) –
เอวํ ¶ วิปสฺสนามยํ ปีติปาโมชฺชามตํ วุตฺตํ. ตํ อนุภวนฺโต น จิเรเนว อริยชนเสวิตํ อชรามรํ นิพฺพานามตํ สจฺฉิกโรตีติ.
ปรมตฺถโชติกาย ขุทฺทกปา-อฏฺกถาย
ทฺวตฺตึสาการวณฺณนา นิฏฺิตา.