📜
๔. กุมารปฺหวณฺณนา
อฏฺุปฺปตฺติ
อิทานิ ¶ เอกํ นาม กินฺติ เอวมาทีนํ กุมารปฺหานํ อตฺถวณฺณนากฺกโม อนุปฺปตฺโต. เตสํ อฏฺุปฺปตฺตึ อิธ นิกฺเขปปฺปโยชนฺจ วตฺวา วณฺณนํ กริสฺสาม –
อฏฺุปฺปตฺติ ตาว เนสํ โสปาโก นาม ภควโต มหาสาวโก อโหสิ. เตนายสฺมตา ชาติยา สตฺตวสฺเสเนว อฺา อาราธิตา, ตสฺส ภควา ปฺหพฺยากรเณน อุปสมฺปทํ อนฺุาตุกาโม อตฺตนา อธิปฺเปตตฺถานํ ปฺหานํ พฺยากรณสมตฺถตํ ¶ ปสฺสนฺโต ‘‘เอกํ นาม กิ’’นฺติ เอวมาทินา ปฺเห ปุจฺฉิ. โส พฺยากาสิ. เตน จ พฺยากรเณน ภควโต จิตฺตํ อาราเธสิ. สาว ตสฺสายสฺมโต อุปสมฺปทา อโหสิ.
อยํ เตสํ อฏฺุปฺปตฺติ.
นิกฺเขปปฺปโยชนํ
ยสฺมา ปน สรณคมเนหิ พุทฺธธมฺมสงฺฆานุสฺสติวเสน จิตฺตภาวนา, สิกฺขาปเทหิ สีลภาวนา, ทฺวตฺตึสากาเรน จ กายภาวนา ปกาสิตา, ตสฺมา อิทานิ นานปฺปการโต ปฺาภาวนามุขทสฺสนตฺถํ อิเม ปฺหพฺยากรณา อิธ นิกฺขิตฺตา. ยสฺมา วา สีลปทฏฺาโน สมาธิ, สมาธิปทฏฺานา จ ปฺา; ยถาห – ‘‘สีเล ปติฏฺาย นโร สปฺโ, จิตฺตํ ¶ ปฺฺจ ภาวย’’นฺติ (สํ. นิ. ๑.๒๓, ๑๙๒), ตสฺมา สิกฺขาปเทหิ สีลํ ทฺวตฺตึสากาเรน ตํโคจรํ สมาธิฺจ ทสฺเสตฺวา สมาหิตจิตฺตสฺส นานาธมฺมปริกฺขาราย ปฺาย ปเภททสฺสนตฺถํ อิธ นิกฺขิตฺตาติปิ วิฺาตพฺพา.
อิทํ เตสํ อิธ นิกฺเขปปฺปโยชนํ.
ปฺหวณฺณนา
เอกํ นาม กินฺติปฺหวณฺณนา
อิทานิ ¶ เตสํ อตฺถวณฺณนา โหติ – เอกํ นาม กินฺติ ภควา ยสฺมึ เอกธมฺมสฺมึ ภิกฺขุ สมฺมา นิพฺพินฺทมาโน อนุปุพฺเพน ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหติ, ยสฺมึ จายมายสฺมา นิพฺพินฺทมาโน อนุปุพฺเพน ทุกฺขสฺสนฺตมกาสิ, ตํ ธมฺมํ สนฺธาย ปฺหํ ปุจฺฉติ. ‘‘สพฺเพ สตฺตา อาหารฏฺิติกา’’ติ เถโร ปุคฺคลาธิฏฺานาย เทสนาย วิสฺสชฺเชติ. ‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, สมฺมาสติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรตี’’ติ (สํ. นิ. ๕.๘) เอวมาทีนิ เจตฺถ สุตฺตานิ เอวํ วิสฺสชฺชนยุตฺติสมฺภเว สาธกานิ. เอตฺถ เยนาหาเรน สพฺเพ สตฺตา ‘‘อาหารฏฺิติกา’’ติ วุจฺจนฺติ, โส อาหาโร ตํ วา เนสํ อาหารฏฺิติกตฺตํ ‘‘เอกํ นาม กิ’’นฺติ ปุฏฺเน เถเรน นิทฺทิฏฺนฺติ เวทิตพฺพํ. ตฺหิ ภควตา อิธ เอกนฺติ อธิปฺเปตํ, น ตุ สาสเน โลเก วา อฺํ เอกํ นาม นตฺถีติ าเปตุํ วุตฺตํ. วุตฺตฺเหตํ ¶ ภควตา –
‘‘เอกธมฺเม, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมา นิพฺพินฺทมาโน สมฺมา วิรชฺชมาโน สมฺมา วิมุจฺจมาโน สมฺมา ปริยนฺตทสฺสาวี สมฺมตฺตํ อภิสเมจฺจ ทิฏฺเว ธมฺเม ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหติ. กตมสฺมึ เอกธมฺเม? สพฺเพ สตฺตา อาหารฏฺิติกา. อิมสฺมึ โข, ภิกฺขเว, เอกธมฺเม ภิกฺขุ สมฺมา นิพฺพินฺทมาโน…เป… ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหติ. ‘เอโก ปฺโห เอโก อุทฺเทโส เอกํ เวยฺยากรณ’นฺติ อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ, อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺต’’นฺติ (อ. นิ. ๑๐.๒๗).
อาหารฏฺิติกาติ เจตฺถ ยถา ‘‘อตฺถิ, ภิกฺขเว, สุภนิมิตฺตํ. ตตฺถ อโยนิโส มนสิการพหุลีกาโร, อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา กามจฺฉนฺทสฺส อุปฺปาทายา’’ติ เอวมาทีสุ (สํ. นิ. ๕.๒๓๒) ปจฺจโย อาหาโรติ วุจฺจติ, เอวํ ¶ ปจฺจยํ อาหารสทฺเทน คเหตฺวา ปจฺจยฏฺิติกา ‘‘อาหารฏฺิติกา’’ติ วุตฺตา. จตฺตาโร ปน อาหาเร สนฺธาย – ‘‘อาหารฏฺิติกา’’ติ วุจฺจมาเน ‘‘อสฺสตฺตา เทวา อเหตุกา อนาหารา อผสฺสกา อเวทนกา’’ติ วจนโต (วิภ. ๑๐๑๗) ‘‘สพฺเพ’’ติ วจนมยุตฺตํ ภเวยฺย.
ตตฺถ สิยา – เอวมฺปิ วุจฺจมาเน ‘‘กตเม ธมฺมา สปจฺจยา? ปฺจกฺขนฺธา – รูปกฺขนฺโธ…เป… วิฺาณกฺขนฺโธ’’ติ (ธ. ส. ๑๐๘๙) วจนโต ขนฺธานํเยว ปจฺจยฏฺิติกตฺตํ ยุตฺตํ, สตฺตานนฺตุ อยุตฺตเมเวตํ วจนํ ภเวยฺยาติ. น โข ปเนตํ เอวํ ทฏฺพฺพํ. กสฺมา ¶ ? สตฺเตสุ ขนฺโธปจารสิทฺธิโต. สตฺเตสุ หิ ขนฺโธปจาโร สิทฺโธ. กสฺมา? ขนฺเธ อุปาทาย ปฺาเปตพฺพโต. กถํ? เคเห คาโมปจาโร วิย. เสยฺยถาปิ หิ เคหานิ อุปาทาย ปฺาเปตพฺพตฺตา คามสฺส เอกสฺมิมฺปิ ทฺวีสุ ตีสุปิ วา เคเหสุ ทฑฺเฒสุ ‘‘คาโม ทฑฺโฒ’’ติ เอวํ เคเห คาโมปจาโร สิทฺโธ, เอวเมว ขนฺเธสุ ปจฺจยฏฺเน อาหารฏฺิติเกสุ ¶ ‘‘สตฺตา อาหารฏฺิติกา’’ติ อยํ อุปจาโร สิทฺโธติ เวทิตพฺโพ. ปรมตฺถโต จ ขนฺเธสุ ชายมาเนสุ ชียมาเนสุ มียมาเนสุ จ ‘‘ขเณ ขเณ ตฺวํ ภิกฺขุ ชายเส จ ชียเส จ มียเส จา’’ติ วทตา ภควตา เตสุ สตฺเตสุ ขนฺโธปจาโร สิทฺโธติ ทสฺสิโต เอวาติ เวทิตพฺโพ. ยโต เยน ปจฺจยาขฺเยน อาหาเรน สพฺเพ สตฺตา ติฏฺนฺติ, โส อาหาโร ตํ วา เนสํ อาหารฏฺิติกตฺตํ เอกนฺติ เวทิตพฺพํ. อาหาโร หิ อาหารฏฺิติกตฺตํ วา อนิจฺจตาการณโต นิพฺพิทาฏฺานํ โหติ. อถ เตสุ สพฺพสตฺตสฺิเตสุ สงฺขาเรสุ อนิจฺจตาทสฺสเนน นิพฺพินฺทมาโน อนุปุพฺเพน ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหติ, ปรมตฺถวิสุทฺธึ ปาปุณาติ. ยถาห –
‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจาติ, ยทา ปฺาย ปสฺสติ;
อถ นิพฺพินฺทติ ทุกฺเข, เอส มคฺโค วิสุทฺธิยา’’ติ. (ธ. ป. ๒๗๗);
เอตฺถ จ ‘‘เอกํ นาม กิ’’นฺติ จ ‘‘กิหา’’ติ จ ทุวิโธ ปาโ, ตตฺถ สีหฬานํ กิหาติ ปาโ. เต หิ ‘‘กิ’’นฺติ วตฺตพฺเพ ‘‘กิหา’’ติ วทนฺติ. เกจิ ภณนฺติ ‘‘ห-อิติ นิปาโต, เถริยานมฺปิ อยเมว ปาโ’’ติ อุภยถาปิ ปน เอโกว อตฺโถ. ยถา รุจฺจติ, ตถา ปิตพฺพํ. ยถา ปน ‘‘สุเขน ผุฏฺโ อถ วา ทุเขน (ธ. ป. ๘๓), ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวเทตี’’ติ เอวมาทีสุ ¶ กตฺถจิ ทุขนฺติ จ กตฺถจิ ทุกฺขนฺติ จ วุจฺจติ, เอวํ กตฺถจิ เอกนฺติ, กตฺถจิ เอกฺกนฺติ วุจฺจติ. อิธ ปน เอกํ นามาติ อยเมว ปาโ.
ทฺเว นาม กินฺติปฺหวณฺณนา
เอวํ อิมินา ปฺหพฺยากรเณน อารทฺธจิตฺโต สตฺถา ปุริมนเยเนว อุตฺตรึ ปฺหํ ปุจฺฉติ ทฺเว นาม กินฺติ? เถโร ทฺเวติ ปจฺจนุภาสิตฺวา ‘‘นามฺจ รูปฺจา’’ติ ธมฺมาธิฏฺานาย เทสนาย วิสฺสชฺเชติ. ตตฺถ อารมฺมณาภิมุขํ นมนโต, จิตฺตสฺส จ นติเหตุโต สพฺพมฺปิ ¶ อรูปํ ‘‘นาม’’นฺติ วุจฺจติ. อิธ ปน นิพฺพิทาเหตุตฺตา สาสวธมฺมเมว อธิปฺเปตํ รุปฺปนฏฺเน จตฺตาโร จ มหาภูตา, สพฺพฺจ ตทุปาทาย ปวตฺตมานํ รูปํ ‘‘รูป’’นฺติ วุจฺจติ, ตํ สพฺพมฺปิ อิธาธิปฺเปตํ. อธิปฺปายวเสเนว เจตฺถ ‘‘ทฺเว นาม นามฺจ รูปฺจา’’ติ วุตฺตํ, น อฺเสํ ทฺวินฺนมภาวโต. ยถาห –
‘‘ทฺวีสุ ¶ , ภิกฺขเว, ธมฺเมสุ ภิกฺขุ สมฺมา นิพฺพินฺทมาโน…เป… ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหติ. กตเมสุ ทฺวีสุ? นาเม จ รูเป จ. อิเมสุ โข, ภิกฺขเว, ทฺวีสุ ธมฺเมสุ ภิกฺขุ สมฺมา นิพฺพินฺทมาโน…เป… ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหติ. ‘ทฺเว ปฺหา, ทฺเว อุทฺเทสา, ทฺเว เวยฺยากรณานี’ติ อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ, อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺต’’นฺติ (อ. นิ. ๑๐.๒๗).
เอตฺถ จ นามรูปมตฺตทสฺสเนน อตฺตทิฏฺึ ปหาย อนตฺตานุปสฺสนามุเขเนว นิพฺพินฺทมาโน อนุปุพฺเพน ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหติ, ปรมตฺถวิสุทฺธึ ปาปุณาตีติ เวทิตพฺโพ. ยถาห –
‘‘สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตาติ, ยทา ปฺาย ปสฺสติ;
อถ นิพฺพินฺทติ ทุกฺเข, เอส มคฺโค วิสุทฺธิยา’’ติ. (ธ. ป. ๒๗๙);
ตีณิ นาม กินฺติปฺหวณฺณนา
อิทานิ อิมินาปิ ปฺหพฺยากรเณน อารทฺธจิตฺโต สตฺถา ปุริมนเยเนว อุตฺตรึ ปฺหํ ปุจฺฉติ ตีณิ นาม กินฺติ? เถโร ตีณีติ ปจฺจนุภาสิตฺวา ปุน พฺยากริตพฺพสฺส อตฺถสฺส ลิงฺคานุรูปํ สงฺขฺยํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ติสฺโส เวทนา’’ติ วิสฺสชฺเชติ. อถ วา ‘‘ยา ภควตา ‘ติสฺโส เวทนา’ติ วุตฺตา, อิมาสมตฺถมหํ ¶ ตีณีติ ปจฺเจมี’’ติ ทสฺเสนฺโต อาหาติ เอวมฺเปตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อเนกมุขา หิ เทสนา ปฏิสมฺภิทาปเภเทน เทสนาวิลาสปฺปตฺตานํ. เกจิ ปนาหุ ‘‘ตีณีติ อธิกปทมิท’’นฺติ. ปุริมนเยเนว เจตฺถ ‘‘ติสฺโส เวทนา’’ติ วุตฺตํ, น อฺเสํ ติณฺณมภาวโต. ยถาห –
‘‘ตีสุ, ภิกฺขเว, ธมฺเมสุ ภิกฺขุ สมฺมา นิพฺพินฺทมาโน…เป… ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหติ. กตเมสุ ตีสุ? ตีสุ เวทนาสุ. อิเมสุ โข, ภิกฺขเว, ตีสุ ธมฺเมสุ ภิกฺขุ สมฺมา นิพฺพินฺทมาโน…เป… ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหติ. ‘ตโย ปฺหา, ตโย อุทฺเทสา, ตีณิ เวยฺยากรณานี’ติ อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ ¶ , อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺต’’นฺติ (อ. นิ. ๑๐.๒๗).
เอตฺถ จ ‘‘ยํกิฺจิ เวทยิตํ, สพฺพํ ตํ ทุกฺขสฺมินฺติ วทามี’’ติ (สํ. นิ. ๔.๒๕๙) วุตฺตสุตฺตานุสาเรน วา. –
‘‘โย ¶ สุขํ ทุกฺขโต อทฺท, ทุกฺขมทฺทกฺขิ สลฺลโต;
อทุกฺขมสุขํ สนฺตํ, อทฺทกฺขิ นํ อนิจฺจโต’’ติ. (อิติวุ. ๕๓) –
เอวํ ทุกฺขทุกฺขตาวิปริณามทุกฺขตาสงฺขารทุกฺขตานุสาเรน วา ติสฺสนฺนํ เวทนานํ ทุกฺขภาวทสฺสเนน สุขสฺํ ปหาย ทุกฺขานุปสฺสนามุเขน นิพฺพินฺทมาโน อนุปุพฺเพน ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหติ, ปรมตฺถวิสุทฺธึ ปาปุณาตีติ เวทิตพฺโพ. ยถาห –
‘‘สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขาติ, ยทา ปฺาย ปสฺสติ;
อถ นิพฺพินฺทติ ทุกฺเข, เอส มคฺโค วิสุทฺธิยา’’ติ. (ธ. ป. ๒๗๘);
จตฺตาริ นาม กินฺติปฺหวณฺณนา
เอวํ อิมินาปิ ปฺหพฺยากรเณน อารทฺธจิตฺโต สตฺถา ปุริมนเยเนว อุตฺตรึ ปฺหํ ปุจฺฉติ จตฺตาริ นาม กินฺติ? ตตฺถ อิมสฺส ปฺหสฺส พฺยากรณปกฺเข กตฺถจิ ปุริมนเยเนว จตฺตาโร อาหารา อธิปฺเปตา. ยถาห –
‘‘จตูสุ ¶ , ภิกฺขเว, ธมฺเมสุ ภิกฺขุ สมฺมา นิพฺพินฺทมาโน…เป… ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหติ. กตเมสุ จตูสุ? จตูสุ อาหาเรสุ. อิเมสุ โข, ภิกฺขเว, จตูสุ ธมฺเมสุ ภิกฺขุ สมฺมา นิพฺพินฺทมาโน…เป… ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหติ. ‘จตฺตาโร ปฺหา จตฺตาโร อุทฺเทสา จตฺตาริ เวยฺยากรณานี’ติ อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ, อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺต’’นฺติ (อ. นิ. ๑๐.๒๗).
กตฺถจิ เยสุ สุภาวิตจิตฺโต อนุปุพฺเพน ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหติ, ตานิ จตฺตาริ สติปฏฺานานิ. ยถาห กชงฺคลา ภิกฺขุนี –
‘‘จตูสุ, อาวุโส, ธมฺเมสุ ภิกฺขุ สมฺมา สุภาวิตจิตฺโต สมฺมา ปริยนฺตทสฺสาวี สมฺมตฺตํ อภิสเมจฺจ ทิฏฺเว ธมฺเม ทุกฺขสฺสนฺตกโร ¶ โหติ. กตเมสุ จตูสุ? จตูสุ สติปฏฺาเนสุ. อิเมสุ โข, อาวุโส, จตูสุ ธมฺเมสุ ภิกฺขุ สมฺมา สุภาวิตจิตฺโต…เป… ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหติ. ‘จตฺตาโร ปฺหา จตฺตาโร อุทฺเทสา จตฺตาริ เวยฺยากรณานี’ติ อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ ภควตา, อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺต’’นฺติ (อ. นิ. ๑๐.๒๘).
อิธ ¶ ปน เยสํ จตุนฺนํ อนุโพธปฺปฏิเวธโต ภวตณฺหาเฉโท โหติ, ยสฺมา ตานิ จตฺตาริ อริยสจฺจานิ อธิปฺเปตานิ. ยสฺมา วา อิมินา ปริยาเยน พฺยากตํ สุพฺยากตเมว โหติ, ตสฺมา เถโร จตฺตารีติ ปจฺจนุภาสิตฺวา ‘‘อริยสจฺจานี’’ติ วิสฺสชฺเชติ. ตตฺถ จตฺตารีติ คณนปริจฺเฉโท. อริยสจฺจานีติ อริยานิ สจฺจานิ, อวิตถานิ อวิสํวาทกานีติ อตฺโถ. ยถาห –
‘‘อิมานิ โข, ภิกฺขเว, จตฺตาริ อริยสจฺจานิ ตถานิ อวิตถานิ อนฺถานิ, ตสฺมา อริยสจฺจานีติ วุจฺจนฺตี’’ติ (สํ. นิ. ๕.๑๐๙๗).
ยสฺมา วา สเทวเกน โลเกน อรณียโต อภิคมนียโตติ วุตฺตํ โหติ, วายมิตพฺพฏฺานสฺิเต อเย วา อิริยนโต, อนเย วา น อิริยนโต, สตฺตตึสโพธิปกฺขิยอริยธมฺมสมาโยคโต วา อริยสมฺมตา พุทฺธปจฺเจกพุทฺธพุทฺธสาวกา เอตานิ ปฏิวิชฺฌนฺติ, ตสฺมาปิ ‘‘อริยสจฺจานี’’ติ วุจฺจนฺติ. ยถาห –
‘‘จตฺตาริมานิ ¶ , ภิกฺขเว, อริยสจฺจานิ…เป… อิมานิ โข, ภิกฺขเว, จตฺตาริ อริยสจฺจานิ, อริยา อิมานิ ปฏิวิชฺฌนฺติ, ตสฺมา อริยสจฺจานีติ วุจฺจนฺตี’’ติ.
อปิจ อริยสฺส ภควโต สจฺจานีติปิ อริยสจฺจานิ. ยถาห –
‘‘สเทวเก, ภิกฺขเว…เป… สเทวมนุสฺสาย ตถาคโต อริโย, ตสฺมา อริยสจฺจานีติ วุจฺจนฺตี’’ติ (สํ. นิ. ๕.๑๐๙๘).
อถ วา เอเตสํ อภิสมฺพุทฺธตฺตา อริยภาวสิทฺธิโตปิ อริยสจฺจานิ. ยถาห –
‘‘อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ ยถาภูตํ อภิสมฺพุทฺธตฺตา ตถาคโต อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธติ วุจฺจตี’’ติ (สํ. นิ. ๕.๑๐๙๓).
อยเมเตสํ ปทตฺโถ. เอเตสํ ปน อริยสจฺจานํ อนุโพธปฺปฏิเวธโต ภวตณฺหาเฉโท ¶ โหติ. ยถาห –
‘‘ตยิทํ ¶ , ภิกฺขเว, ทุกฺขํ อริยสจฺจํ อนุพุทฺธํ ปฏิวิทฺธํ…เป… ทุกฺขนิโรธคามินิปฏิปทา อริยสจฺจํ อนุพุทฺธํ ปฏิวิทฺธํ, อุจฺฉินฺนา ภวตณฺหา, ขีณา ภวเนตฺติ, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว’’ติ (สํ. นิ. ๕.๑๐๙๑).
ปฺจ นาม กินฺติปฺหวณฺณนา
อิมินาปิ ปฺหพฺยากรเณน อารทฺธจิตฺโต สตฺถา ปุริมนเยเนว อุตฺตรึ ปฺหํ ปุจฺฉติ ปฺจ นาม กินฺติ? เถโร ปฺจาติ ปจฺจนุภาสิตฺวา ‘‘อุปาทานกฺขนฺธา’’ติ วิสฺสชฺเชติ. ตตฺถ ปฺจาติ คณนปริจฺเฉโท. อุปาทานชนิตา อุปาทานชนกา วา ขนฺธา อุปาทานกฺขนฺธา. ยํกิฺจิ รูปํ, เวทนา, สฺา, สงฺขารา, วิฺาณฺจ สาสวา อุปาทานิยา, เอเตสเมตํ อธิวจนํ. ปุพฺพนเยเนว เจตฺถ ‘‘ปฺจุปาทานกฺขนฺธา’’ติ วุตฺตํ, น อฺเสํ ปฺจนฺนมภาวโต. ยถาห –
‘‘ปฺจสุ, ภิกฺขเว, ธมฺเมสุ ภิกฺขุ สมฺมา นิพฺพินฺทมาโน…เป… ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหติ. กตเมสุ ปฺจสุ? ปฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ. อิเมสุ โข, ภิกฺขเว, ปฺจสุ ธมฺเมสุ ภิกฺขุ สมฺมา นิพฺพินฺทมาโน…เป… ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหติ. ‘ปฺจ ปฺหา, ปฺจ อุทฺเทสา ¶ , ปฺจ เวยฺยากรณานี’ติ อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ, อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺต’’นฺติ (อ. นิ. ๑๐.๒๗).
เอตฺถ จ ปฺจกฺขนฺเธ อุทยพฺพยวเสน สมฺมสนฺโต วิปสฺสนามตํ ลทฺธา อนุปุพฺเพน นิพฺพานามตํ สจฺฉิกโรติ. ยถาห –
‘‘ยโต ยโต สมฺมสติ, ขนฺธานํ อุทยพฺพยํ;
ลภตี ปีติปาโมชฺชํ, อมตํ ตํ วิชานต’’นฺติ. (ธ. ป. ๓๗๔);
ฉ นาม กินฺติปฺหวณฺณนา
เอวํ อิมินาปิ ปฺหพฺยากรเณน อารทฺธจิตฺโต สตฺถา ปุริมนเยเนว อุตฺตรึ ปฺหํ ปุจฺฉติ ‘‘ฉ นาม กิ’’นฺติ? เถโร ฉอิติ ปจฺจนุภาสิตฺวา ‘อชฺฌตฺติกานิ อายตนานี’ติ วิสฺสชฺเชติ. ตตฺถ ฉอิติ คณนปริจฺเฉโท, อชฺฌตฺเต นิยุตฺตานิ, อตฺตานํ วา อธิกตฺวา ปวตฺตานิ อชฺฌตฺติกานิ. อายตนโต, อายสฺส วา ตนนโต, อายตสฺส วา สํสารทุกฺขสฺส ¶ นยนโต อายตนานิ, จกฺขุโสตฆานชิวฺหากายมนานเมตํ อธิวจนํ. ปุพฺพนเยน เจตฺถ ‘‘ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานี’’ติ วุตฺตํ, น อฺเสํ ฉนฺนมภาวโต. ยถาห –
‘‘ฉสุ ¶ , ภิกฺขเว, ธมฺเมสุ ภิกฺขุ สมฺมา นิพฺพินฺทมาโน…เป… ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหติ. กตเมสุ ฉสุ? ฉสุ อชฺฌตฺติเกสุ อายตเนสุ. อิเมสุ โข, ภิกฺขเว, ฉสุ ธมฺเมสุ ภิกฺขุ สมฺมา นิพฺพินฺทมาโน…เป… ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหติ. ‘ฉ ปฺหา ฉ อุทฺเทสา ฉ เวยฺยากรณานี’ติ อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ, อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺต’’นฺติ (อ. นิ. ๑๐.๒๗).
เอตฺถ จ ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิ, ‘‘สฺุโ คาโมติ โข, ภิกฺขเว, ฉนฺเนตํ อชฺฌตฺติกานํ อายตนานํ อธิวจน’’นฺติ (สํ. นิ. ๔.๒๓๘) วจนโต สฺุโต ปุพฺพุฬกมรีจิกาทีนิ วิย อจิรฏฺิติกโต ตุจฺฉโต วฺจนโต จ สมนุปสฺสํ นิพฺพินฺทมาโน อนุปุพฺเพน ทุกฺขสฺสนฺตํ กตฺวา มจฺจุราชสฺส อทสฺสนํ อุเปติ. ยถาห –
‘‘ยถา ¶ ปุพฺพุฬกํ ปสฺเส, ยถา ปสฺเส มรีจิกํ;
เอวํ โลกํ อเวกฺขนฺตํ, มจฺจุราชา น ปสฺสตี’’ติ. (ธ. ป. ๑๗๐);
สตฺต นาม กินฺติปฺหวณฺณนา
อิมินาปิ ปฺหพฺยากรเณน อารทฺธจิตฺโต สตฺถา อุตฺตรึ ปฺหํ ปุจฺฉติ สตฺต นาม กินฺติ? เถโร กิฺจาปิ มหาปฺหพฺยากรเณ สตฺต วิฺาณฏฺิติโย วุตฺตา, อปิจ โข ปน เยสุ ธมฺเมสุ สุภาวิตจิตฺโต ภิกฺขุ ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหติ, เต ทสฺเสนฺโต ‘‘สตฺต โพชฺฌงฺคา’’ติ วิสฺสชฺเชติ. อยมฺปิ จตฺโถ ภควตา อนุมโต เอว. ยถาห –
‘‘ปณฺฑิตา คหปตโย กชงฺคลิกา ภิกฺขุนี, มหาปฺา คหปตโย กชงฺคลิกา ภิกฺขุนี, มฺเจปิ ตุมฺเห คหปตโย อุปสงฺกมิตฺวา เอตมตฺถํ ปฏิปุจฺเฉยฺยาถ, อหมฺปิ เจตํ เอวเมว พฺยากเรยฺยํ, ยถา ตํ กชงฺคลิกาย ¶ ภิกฺขุนิยา พฺยากต’’นฺติ (อ. นิ. ๑๐.๒๘).
ตาย จ เอวํ พฺยากตํ –
‘‘สตฺตสุ, อาวุโส, ธมฺเมสุ ภิกฺขุ สมฺมา สุภาวิตจิตฺโต…เป… ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหติ. กตเมสุ สตฺตสุ? สตฺตสุ โพชฺฌงฺเคสุ. อิเมสุ โข, อาวุโส, สตฺตสุ ธมฺเมสุ ภิกฺขุ สมฺมา สุภาวิตจิตฺโต…เป… ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหติ. ‘สตฺต ปฺหา ¶ สตฺต อุทฺเทสา สตฺต เวยฺยากรณานี’ติ อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ ภควตา, อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺต’’นฺติ (อ. นิ. ๑๐.๒๘).
เอวมยมตฺโถ ภควตา อนุมโต เอวาติ เวทิตพฺโพ.
ตตฺถ สตฺตาติ อูนาธิกนิวารณคณนปริจฺเฉโท. โพชฺฌงฺคาติ สติอาทีนํ ธมฺมานเมตํ อธิวจนํ. ตตฺรายํ ปทตฺโถ – เอตาย โลกิยโลกุตฺตรมคฺคกฺขเณ อุปฺปชฺชมานาย ลีนุทฺธจฺจปติฏฺานายูหนกามสุขตฺตกิลมถานุโยคอุจฺเฉทสสฺสตาภินิเวสาทิ- อเนกุปทฺทวปฺปฏิปกฺขภูตาย สติธมฺมวิจยวีริยปีติปฺปสฺสทฺธิสมาธุเปกฺขาสงฺขาตาย ธมฺมสามคฺคิยา อริยสาวโก พุชฺฌตีติ กตฺวา โพธิ, กิเลสสนฺตานนิทฺทาย อุฏฺหติ, จตฺตาริ วา อริยสจฺจานิ ปฏิวิชฺฌติ, นิพฺพานเมว วา สจฺฉิกโรตีติ วุตฺตํ โหติ. ยถาห – ‘‘สตฺต โพชฺฌงฺเค ภาเวตฺวา อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ ¶ อภิสมฺพุทฺโธ’’ติ. ยถาวุตฺตปฺปการาย วา เอตาย ธมฺมสามคฺคิยา พุชฺฌตีติ กตฺวา อริยสาวโกปิ โพธิ. อิติ ตสฺสา ธมฺมสามคฺคิสงฺขาตาย โพธิยา องฺคภูตตฺตา โพชฺฌงฺคา ฌานงฺคมคฺคงฺคานิ วิย, ตสฺส วา โพธีติ ลทฺธโวหารสฺส อริยสาวกสฺส องฺคภูตตฺตาปิ โพชฺฌงฺคา เสนงฺครถงฺคาทโย วิย.
อปิจ ‘‘โพชฺฌงฺคาติ เกนฏฺเน โพชฺฌงฺคา? โพธาย สํวตฺตนฺตีติ โพชฺฌงฺคา, พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา, อนุพุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา, ปฏิพุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา, สมฺพุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา’’ติ (ปฏิ. ม. ๒.๑๗) อิมินาปิ ปฏิสมฺภิทายํ วุตฺเตน วิธินา โพชฺฌงฺคานํ โพชฺฌงฺคฏฺโ เวทิตพฺโพ. เอวมิเม สตฺต โพชฺฌงฺเค ภาเวนฺโต พหุลีกโรนฺโต น จิรสฺเสว เอกนฺตนิพฺพิทาทิคุณปฏิลาภี โหติ, เตน ทิฏฺเว ธมฺเม ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหตีติ วุจฺจติ ¶ . วุตฺตฺเจตํ ภควตา –
‘‘สตฺติเม, ภิกฺขเว, โพชฺฌงฺคา ภาวิตา พหุลีกตา เอกนฺตนิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย อุปสมาย อภิฺาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตนฺตี’’ติ (สํ. นิ. ๕.๒๐๑).
อฏฺ นาม กินฺติปฺหวณฺณนา
เอวํ อิมินาปิ ปฺหพฺยากรเณน อารทฺธจิตฺโต สตฺถา อุตฺตรึ ปฺหํ ปุจฺฉติ อฏฺ นาม กินฺติ? เถโร กิฺจาปิ มหาปฺหพฺยากรเณ อฏฺ โลกธมฺมา วุตฺตา, อปิจ โข ปน เยสุ ธมฺเมสุ ¶ สุภาวิตจิตฺโต ภิกฺขุ ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหติ, เต ทสฺเสนฺโต ‘‘อริยานิ อฏฺ มคฺคงฺคานี’’ติ อวตฺวา ยสฺมา อฏฺงฺควินิมุตฺโต มคฺโค นาม นตฺถิ, อฏฺงฺคมตฺตเมว ตุ มคฺโค, ตสฺมา ตมตฺถํ สาเธนฺโต เทสนาวิลาเสน อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโคติ วิสฺสชฺเชติ. ภควตาปิ จายมตฺโถ เทสนานโย จ อนุมโต เอว. ยถาห –
‘‘ปณฺฑิตา คหปตโย กชงฺคลิกา ภิกฺขุนี…เป… อหมฺปิ เอวเมว พฺยากเรยฺยํ, ยถา ตํ กชงฺคลิกาย ภิกฺขุนิยา พฺยากต’’นฺติ (อ. นิ. ๑๐.๒๘).
ตาย ¶ จ เอวํ พฺยากตํ –
‘‘อฏฺสุ, อาวุโส, ธมฺเมสุ ภิกฺขุ สมฺมา สุภาวิตจิตฺโต…เป… ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหติ. ‘อฏฺ ปฺหา, อฏฺ อุทฺเทสา, อฏฺ เวยฺยากรณานี’ติ อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ ภควตา, อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺต’’นฺติ (อ. นิ. ๑๐.๒๘).
เอวมยํ อตฺโถ จ เทสนานโย จ ภควตา อนุมโต เอวาติ เวทิตพฺโพ.
ตตฺถ อริโยติ นิพฺพานตฺถิเกหิ อภิคนฺตพฺโพ, อปิจ อารกา กิเลเสหิ วตฺตนโต, อริยภาวกรณโต, อริยผลปฏิลาภโต จาปิ อริโยติ เวทิตพฺโพ. อฏฺ องฺคานิ อสฺสาติ อฏฺงฺคิโก. สฺวายํ จตุรงฺคิกา วิย เสนา, ปฺจงฺคิกํ วิย จ ตูริยํ องฺควินิพฺโภเคน อนุปลพฺภสภาวโต องฺคมตฺตเมวาติ เวทิตพฺโพ. มคฺคติ อิมินา นิพฺพานํ, สยํ วา มคฺคติ, กิเลเส มาเรนฺโต วา คจฺฉตีติ มคฺโค.
เอวมฏฺปฺปเภทฺจิมํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต ภิกฺขุ ¶ อวิชฺชํ ภินฺทติ, วิชฺชํ อุปฺปาเทติ, นิพฺพานํ สจฺฉิกโรติ, เตน ทิฏฺเว ธมฺเม ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหตีติ วุจฺจติ. วุตฺตฺเหตํ –
‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, สาลิสูกํ วา ยวสูกํ วา สมฺมา ปณิหิตํ หตฺเถน วา ปาเทน วา อกฺกนฺตํ หตฺถํ วา ปาทํ วา เภจฺฉติ, โลหิตํ วา อุปฺปาเทสฺสตีติ านเมตํ วิชฺชติ. ตํ กิสฺส เหตุ? สมฺมา ปณิหิตตฺตา, ภิกฺขเว, สูกสฺส, เอวเมว โข, ภิกฺขเว ¶ , โส วต ภิกฺขุ สมฺมา ปณิหิตาย ทิฏฺิยา สมฺมา ปณิหิตาย มคฺคภาวนาย อวิชฺชํ เภจฺฉติ, วิชฺชํ อุปฺปาเทสฺสติ, นิพฺพานํ สจฺฉิกริสฺสตีติ านเมตํ วิชฺชตี’’ติ (อ. นิ. ๑.๔๒).
นว นาม กินฺติปฺหวณฺณนา
อิมินาปิ ปฺหพฺยากรเณน อารทฺธจิตฺโต สตฺถา อุตฺตรึ ปฺหํ ปุจฺฉติ นว นาม กินฺติ? เถโร นวอิติ ปจฺจนุภาสิตฺวา ‘‘สตฺตาวาสา’’ติ วิสฺสชฺเชติ. ตตฺถ นวาติ คณนปริจฺเฉโท. สตฺตาติ ชีวิตินฺทฺริยปฺปฏิพทฺเธ ขนฺเธ ¶ อุปาทาย ปฺตฺตา ปาณิโน ปณฺณตฺติ วา. อาวาสาติ อาวสนฺติ เอเตสูติ อาวาสา, สตฺตานํ อาวาสา สตฺตาวาสา. เอส เทสนามคฺโค, อตฺถโต ปน นววิธานํ สตฺตานเมตํ อธิวจนํ. ยถาห –
‘‘สนฺตาวุโส, สตฺตา นานตฺตกายา นานตฺตสฺิโน, เสยฺยถาปิ มนุสฺสา เอกจฺเจ จ เทวา เอกจฺเจ จ วินิปาติกา, อยํ ปโม สตฺตาวาโส. สนฺตาวุโส, สตฺตา นานตฺตกายา เอกตฺตสฺิโน, เสยฺยถาปิ, เทวา พฺรหฺมกายิกา, ปมาภินิพฺพตฺตา, อยํ ทุติโย สตฺตาวาโส. สนฺตาวุโส, สตฺตา เอกตฺตกายา นานตฺตสฺิโน, เสยฺยถาปิ, เทวา อาภสฺสรา, อยํ ตติโย สตฺตาวาโส. สนฺตาวุโส, สตฺตา เอกตฺตกายา เอกตฺตสฺิโน, เสยฺยถาปิ, เทวา สุภกิณฺหา, อยํ จตุตฺโถ สตฺตาวาโส. สนฺตาวุโส, สตฺตา อสฺิโน อปฺปฏิสํเวทิโน, เสยฺยถาปิ, เทวา อสฺสตฺตา, อยํ ปฺจโม สตฺตาวาโส. สนฺตาวุโส, สตฺตา สพฺพโส รูปสฺานํ…เป… อากาสานฺจายตนูปคา ¶ , อยํ ฉฏฺโ สตฺตาวาโส. สนฺตาวุโส, สตฺตา…เป… วิฺาณฺจายตนูปคา, อยํ สตฺตโม สตฺตาวาโส. สนฺตาวุโส, สตฺตา…เป… อากิฺจฺายตนูปคา, อยํ อฏฺโม สตฺตาวาโส. สนฺตาวุโส, สตฺตา…เป… เนวสฺานาสฺายตนูปคา, อยํ นวโม สตฺตาวาโส’’ติ (ที. นิ. ๓.๓๔๑).
ปุริมนเยเนว เจตฺถ ‘‘นว สตฺตาวาสา’’ติ วุตฺตํ, น อฺเสํ นวนฺนมภาวโต. ยถาห –
‘‘นวสุ, ภิกฺขเว, ธมฺเมสุ ภิกฺขุ สมฺมา นิพฺพินฺทมาโน…เป… ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหติ. กตเมสุ นวสุ? นวสุ สตฺตาวาเสสุ. อิเมสุ โข, ภิกฺขเว, นวสุ ธมฺเมสุ ภิกฺขุ สมฺมา นิพฺพินฺทมาโน…เป… ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหติ. ‘นว ปฺหา ¶ , นว อุทฺเทสา, นว เวยฺยากรณานี’ติ อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ, อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺต’’นฺติ (อ. นิ. ๑๐.๒๗).
เอตฺถ ¶ จ ‘‘นว ธมฺมา ปริฺเยฺยา. กตเม นว? นว สตฺตาวาสา’’ติ (ที. นิ. ๓.๓๕๙) วจนโต นวสุ สตฺตาวาเสสุ าตปริฺาย ธุวสุภสุขตฺตภาวทสฺสนํ ปหาย สุทฺธสงฺขารปฺุชมตฺตทสฺสเนน นิพฺพินฺทมาโน ตีรณปริฺาย อนิจฺจานุปสฺสเนน วิรชฺชมาโน ทุกฺขานุปสฺสเนน วิมุจฺจมาโน อนตฺตานุปสฺสเนน สมฺมา ปริยนฺตทสฺสาวี ปหานปริฺาย สมฺมตฺตมภิสเมจฺจ ทิฏฺเว ธมฺเม ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหติ. เตเนตํ วุตฺตํ –
‘‘นวสุ, ภิกฺขเว, ธมฺเมสุ ภิกฺขุ สมฺมา นิพฺพินฺทมาโน…เป… ทิฏฺเว ธมฺเม ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหติ. กตเมสุ นวสุ? นวสุ สตฺตาวาเสสู’’ติ (อ. นิ. ๑๐.๒๗).
ทส นาม กินฺติปฺหวณฺณนา
เอวํ อิมินาปิ ปฺหพฺยากรเณน อารทฺธจิตฺโต สตฺถา อุตฺตรึ ปฺหํ ปุจฺฉติ ทส นาม กินฺติ? ตตฺถ กิฺจาปิ อิมสฺส ปฺหสฺส อิโต อฺตฺร เวยฺยากรเณสุ ทส อกุสลกมฺมปถา วุตฺตา. ยถาห –
‘‘ทสสุ, ภิกฺขเว, ธมฺเมสุ ภิกฺขุ สมฺมา นิพฺพินฺทมาโน…เป… ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหติ. กตเมสุ ทสสุ? ทสสุ อกุสลกมฺมปเถสุ. อิเมสุ โข, ภิกฺขเว, ทสสุ ธมฺเมสุ ภิกฺขุ สมฺมา นิพฺพินฺทมาโน…เป. ¶ … ทุกฺขสฺสนฺตกโร โหติ. ‘ทส ปฺหา ทส อุทฺเทสา ทส เวยฺยากรณานี’ติ อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ, อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺต’’นฺติ (อ. นิ. ๑๐.๒๗).
อิธ ปน ยสฺมา อยมายสฺมา อตฺตานํ อนุปเนตฺวา อฺํ พฺยากาตุกาโม, ยสฺมา วา อิมินา ปริยาเยน พฺยากตํ สุพฺยากตเมว โหติ, ตสฺมา เยหิ ทสหิ องฺเคหิ สมนฺนาคโต อรหาติ ปวุจฺจติ, เตสํ อธิคมํ ทีเปนฺโต ทสหงฺเคหิ สมนฺนาคโต อรหาติ ปวุจฺจตีติ ปุคฺคลาธิฏฺานาย เทสนาย วิสฺสชฺเชติ. ยโต เอตฺถ เยหิ ทสหิ องฺเคหิ สมนฺนาคโต อรหาติ ปวุจฺจติ, ตานิ ทสงฺคานิ ‘‘ทส นาม กิ’’นฺติ ปุฏฺเน เถเรน นิทฺทิฏฺานีติ เวทิตพฺพานิ. ตานิ จ ทส –
‘‘อเสโข ¶ อเสโขติ, ภนฺเต, วุจฺจติ, กิตฺตาวตา นุ โข, ภนฺเต, ภิกฺขุ อเสโข โหตีติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อเสขาย ¶ สมฺมาทิฏฺิยา สมนฺนาคโต โหติ, อเสเขน สมฺมาสงฺกปฺเปน สมนฺนาคโต โหติ, อเสขาย สมฺมาวาจาย สมนฺนาคโต โหติ, อเสเขน สมฺมากมฺมนฺเตน สมนฺนาคโต โหติ, อเสเขน สมฺมาอาชีเวน สมนฺนาคโต โหติ, อเสเขน สมฺมาวายาเมน สมนฺนาคโต โหติ, อเสขาย สมฺมาสติยา สมนฺนาคโต โหติ, อเสเขน สมฺมาสมาธินา สมนฺนาคโต โหติ, อเสเขน สมฺมาาเณน สมนฺนาคโต โหติ, อเสขาย สมฺมาวิมุตฺติยา สมนฺนาคโต โหติ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อเสโข โหตี’’ติ (อ. นิ. ๑๐.๑๑๑). –
เอวมาทีสุ สุตฺเตสุ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพานีติ.
ปรมตฺถโชติกาย ขุทฺทกปา-อฏฺกถาย
กุมารปฺหวณฺณนา นิฏฺิตา.