📜
๒. อุทฺเทสวารอตฺถวิภาวนา
๑. เอวํ ¶ สงฺคหวาเรน สงฺเขปโต ทสฺสิเต หาราทโย อิทานิ วิภาเคน ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ กตเม โสฬส หารา’’ติอาทิเทสนา อารทฺธา ¶ . อถ วา โสฬสหาราทิสมุทายา เนตฺติ นาม มยา มหากจฺจาเนน นิทฺทิฏฺาติ วุตฺตา, ‘‘กตเม เต โสฬส หารา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา วุตฺตํ ‘‘ตตฺถ โสฬส หารา’’ตฺยาทิ. ตตฺถ ตตฺถาติ เตสุ โสฬสหาราทีสุ. เทสนา หาโร, วิจโย หาโร…เป… สามาโรปโน หาโรติ อิเม โสฬส หาราติ ทฏฺพฺพา.
ตตฺถ สพฺพสาธารณตฺตา หารปทสฺส วจนตฺโถ ปมํ วตฺตพฺโพ. เกนฏฺเน หาราติ? หรียนฺติ เอเตหีติ หารา. เอเตหิ สํวณฺณนาวิเสเสหิ สํวณฺณิเยสุ สุตฺตเคยฺยาทีสุ อฺาณสํสยวิปลฺลาสา หรียนฺติ, อิติ อฺาณาทิหรณการณตฺตา ‘‘เอเตหี’’ติ ปเทน นิทฺทิฏฺา สํวณฺณนาวิเสสา หารา นาม, หร-ธาตุยา อาจริยสฺส วจีเภทสทฺโท, ตํสมุฏฺาปโก จิตฺตุปฺปาโท จ มุขฺยตฺโถ, เวเนยฺยานํ สํวณฺเณตพฺพสุตฺตสฺส อตฺถชานนาทิาณสมฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปาโท การณูปจารตฺโถ, ตสฺส อุปนิสฺสยปจฺจยภูตานํ สํวณฺณนาวิเสสานํ อุปนิสฺสยปจฺจยสตฺติ ผลูปจารตฺโถ, อิติ-สทฺเทน สา อุปนิสฺสยปจฺจยสตฺติเยว ปรามสียติ. ตํสตฺติสมฺปนฺนา สํวณฺณนาวิเสสา ณ-ปจฺจยตฺถา โหนฺติ. เอส นโย เอวรูเปสุ าเนสุปิ. วิตฺถาโร อฏฺกถายํ (เนตฺติ. อฏฺ. ๑) วุตฺโต เอว.
อสาธารณโต ปน เทสียติ เอตายาติ เทสนา. เอตาย สํวณฺณนาย สํวณฺเณตพฺพสุตฺตตฺโถ เทสียติ สํวณฺณียติ สํวณฺณนานุสาเรน าปียติ, อิติ าปนการณตฺตา ‘‘เอตายา’’ติ ปเทน นิทฺทิฏฺา วิเสสสํวณฺณนา เทสนา นาม, น ปาฬิเทสนา, ปาฬิเทสนาย สํวณฺเณตพฺพสํวณฺณนาภาเวน สหจรณโต วา เทสนา. กิฺจาปิ อฺเ หารา เทสนาปาฬิสงฺขาตสฺส สุตฺตสฺส อตฺถสํวณฺณนาภาวโต เทสนาย สหจาริโน โหนฺติ, อยํ ปน หาโร เยภุยฺเยน ยถารุตวเสเนว วิฺายมานตฺตา ปาฬิเทสนาย สห จรตีติ วตฺตพฺพตํ อรหติ, น ตถา ปเร. น หิ อสฺสาทาทีนวนิสฺสรณาทิสนฺทสฺสนลกฺขณรหิตา ปาฬิเทสนา อตฺถิ, อยฺจ หาโร อสฺสาทาทิสนฺทสฺสนลกฺขโณติ.
วิจิยนฺติ เอเตนาติ วิจโย. เอเตน สํวณฺณนาวิเสเสน สุตฺเต ปทปฺหาทโย วิจิยนฺติ, อิติ ¶ วิจารณการณตฺตา โส สํวณฺณนาวิเสโส ¶ วิจโย นาม. กตฺวตฺถาธิกรณตฺถาปิ ลพฺภนฺติ. สํวณฺเณตพฺพสุตฺเตน ปทปฺหาทิวิจยนลกฺขโณ สํวณฺณนาวิเสโส วิจโย หาโร.
ยุตฺตายุตฺติ วิจารียติ เอตายาติ ยุตฺติ. เอตาย วิเสสสํวณฺณนาย สพฺเพสํ หารานํ ภูมิโคจรานํ ยุตฺตายุตฺติ วิจารียติ, อิติ วิจารณการณตฺตา ‘‘เอตายา’’ติ ปเทน นิทฺทิฏฺา วิเสสสํวณฺณนา ยุตฺติ นาม. อิธ อุตฺตรปทโลโป ทฏฺพฺโพ, ยุตฺติยา วิจารณา, วิจารณียภาเวน สหจรณโต วา ยุตฺติ. สพฺพหารานํ ภูมิโคจรานํ ยุตฺตายุตฺติวิจารณลกฺขโณ สํวณฺณนาวิเสโส ยุตฺติ หาโร.
ปทติ ปวตฺเตติ ผลํ เอเตนาติ ปทํ, การณํ. นฺติ ติฏฺนฺติ เอตฺถ ผลานิ ตทายตฺตวุตฺติตายาติ านํ, การณํ. ปทฺจ ตํ านฺจาติ ปทฏฺานํ, อาสนฺนการณํ. สุตฺเต อาคตธมฺมานํ ปทฏฺานํ วิจารียติ เอตายาติ ปทฏฺานา, วิเสสสํวณฺณนา, วิจารณโลโปว, สุตฺเต อาคตธมฺมานํ ปทฏฺานานํ, เตสฺจ ปทฏฺานานํ วิจารณลกฺขโณ สํวณฺณนาวิเสโส ปทฏฺาโน หาโร.
สุตฺเต อวุตฺตาปิ สมานลกฺขณา ธมฺมา ลกฺขียนฺติ เอเตน สํวณฺณนาวิเสเสนาติ ลกฺขโณ, สุตฺเต วุตฺเตน ธมฺเมน สมานลกฺขณานํ ธมฺมานํ อวุตฺตานมฺปิ นิทฺธารณลกฺขโณ สํวณฺณนาวิเสโส ลกฺขโณ หาโร.
สุตฺเต ทสฺสิยมานา นิพฺพจนาทโย จตฺตาโรปิ วิยูหียนฺติ วิภาเคน สมฺปิณฺฑียนฺติ เอตฺถ, เอเตน วาติ พฺยูโห, จตุนฺนํ นิพฺพจนาทีนํ พฺยูโห จตุพฺยูโห. นิพฺพจนาธิปฺปายพฺยฺชนานฺเจว เทสนานิทานสฺส จ ปุพฺพาปเรน สทฺธึ สนฺทสฺสนลกฺขโณ สํวณฺณนาวิเสโส จตุพฺยูโห หาโร.
เทสนาย คหิตธมฺเมน สภาคา, วิสภาคา จ ธมฺมา อาวฏฺฏียนฺติ เอตฺถ, เอเตน วาติ อาวฏฺโฏ, เทสนาย คหิตธมฺมานํ สภาควิสภาคธมฺมวเสน อาวฏฺฏนลกฺขโณ สํวณฺณนาวิเสโส อาวฏฺโฏ หาโร.
อสาธารณาสาธารณานํ สํกิเลสธมฺเม, โวทานธมฺเม จ สาธารณาสาธารณโต, ปทฏฺานโต, ภูมิโต จ วิภชนลกฺขโณ สํวณฺณนาวิเสโส วิภตฺติ หาโร.
สุตฺเต ¶ ¶ นิทฺทิฏฺา ธมฺมา ปฏิปกฺขวเสน ปริวตฺตียนฺติ อิมินา, เอตฺถ วาติ ปริวตฺโต, สุตฺเต นิทฺทิฏฺานํ ธมฺมานํ ปฏิปกฺขโต ปริวตฺตนลกฺขโณ สํวณฺณนาวิเสโส ปริวตฺตโน หาโร.
สุตฺเต วุตฺตสฺส เอกสฺเสว อตฺถสฺส วาจกํ วิวิธํ วจนํ เอตฺถ สํวณฺณนาวิเสเสติ วิวจนํ, วิวจนเมว เววจนํ, สุตฺเต วุตฺเต เอกสฺมึ อตฺเถ อเนกปริยายสทฺทโยชนาลกฺขโณ สํวณฺณนาวิเสโส เววจโน หาโร.
สุตฺเต วุตฺตา อตฺถา ปกาเรหิ าปียนฺติ อิมินา, เอตฺถ วาติ ปฺตฺติ, เอเกกสฺส ธมฺมสฺส อเนกาหิ ปฺตฺตีหิ ปฺาเปตพฺพาการลกฺขโณ สํวณฺณนาวิเสโส ปฺตฺติ หาโร.
สุตฺตาคตา ธมฺมา ปฏิจฺจสมุปฺปาทาทีสุ โอตรียนฺติ อนุปฺปเวสียนฺติ เอตฺถ, เอเตน วาติ โอตรโณ, ปฏิจฺจสมุปฺปาทาทิมุเขหิ สุตฺตตฺถสฺส โอตรณลกฺขโณ สํวณฺณนาวิเสโส โอตรโณ หาโร.
สุตฺเต ปทปทตฺถปฺหารมฺภา โสธียนฺติ สมาธียนฺติ เอตฺถ, เอเตน วาติ โสธโน, สุตฺเต ปทปทตฺถปฺหารมฺภานํ โสธนลกฺขโณ สํวณฺณนาวิเสโส โสธโน หาโร.
สามฺวิเสสภูตา ธมฺมา วินา วิกปฺเปน อธิฏฺียนฺติ อนุปฺปวตฺตียนฺติ เอตฺถ, เอเตน วาติ อธิฏฺาโน, สุตฺตาคตานํ ธมฺมานํ อวิกปฺปนวเสน สามฺวิเสสนิทฺธารณลกฺขโณ สํวณฺณนาวิเสโส อธิฏฺาโน หาโร.
โย เหตุ เจว ปจฺจโย จ ผลํ ปริกโรติ อภิสงฺขโรติ, อิติ โส เหตุ เจว ปจฺจโย จ ปริกฺขาโร, โย สํวณฺณนาวิเสโส ตํ ปริกฺขารํ เหตฺุเจว ปจฺจยฺจ อาจิกฺขติ, อิติ โส สํวณฺณนาวิเสโส ปริกฺขาโร นาม. สุตฺเต อาคตธมฺมานํ ปริกฺขารสงฺขาเต เหตุปจฺจเย นิทฺธาเรตฺวา สํวณฺณนาลกฺขโณ สํวณฺณนาวิเสโส ปริกฺขาโร หาโร.
สุตฺเต อาคตธมฺมา ปทฏฺานาทิมุเขน สมาโรปียนฺติ เอตฺถ, เอเตน วาติ สมาโรปโน, สุตฺเต อาคตธมฺมานํ ปทฏฺานเววจนภาวปหานสมาโรปนวิจารณลกฺขโณ สํวณฺณนาวิเสโส สมาโรปโน หาโร. ภาวสาธนวเสนาปิ สพฺพตฺถ วจนตฺโถ วตฺตพฺโพติ ตสฺสาปิ วเสน โยเชตพฺพนฺติ. เสสํ สํวณฺณนานุสาเรน าตพฺพนฺติ.
‘‘ตตฺถ ¶ ¶ กตเม โสฬส หารา เทสนา’’ตฺยาทินา หารสรูปํ วุตฺตํ, กิมตฺถํ ‘‘ตสฺสานุคีติ’’ตฺยาทิ วุตฺตนฺติ? อนุคีติคาถาย สุขคฺคหณตฺถํ ปุน ‘‘ตสฺสานุคีติ เทสนา วิจโย ยุตฺติ’’ตฺยาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ตสฺสาติ หารุทฺเทสสฺส. อนุคีตีติ อนุ ปจฺฉา คายนคาถา. ปฺจทโสติ ปฺจทสโม. โสฬโสติ โสฬสโม. อตฺถโต อสํกิณฺณาติ เทสนาทิปทตฺถโต ลกฺขณตฺถโต สงฺกรโต รหิตา. เตน วุตฺตํ อฏฺกถายํ ‘‘โส จ เนสํ อสงฺกโร ลกฺขณนิทฺเทเส สุปากโฏ โหตี’’ติ. เสสํ สํวณฺณนานุสาเรน าตพฺพนฺติ. ‘‘เกจิ หารา เกหิจิ หาเรหิ สํกิณฺณา วิย ทิสฺสนฺติ, กสฺมา อสํกิณฺณาติ าตพฺพ’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา วุตฺตํ ‘‘เอเตสฺเจวา’’ติอาทิ. ตตฺถ เอเตสฺเจว ภวตีติ เอเตสํ โสฬสนฺนํ หารานํ ยถา เยนากาเรน อสงฺกโร โหติ, ตถา อสงฺกรากาเรน ภวติ. อยติ ปวตฺตติ นยวิภตฺตีติ อยา, วิตฺถาเรน อยาติ วิตฺถารตยา, ต-กาโร มิสฺสกโทสาปคมตฺถาย อาคโต, นยวิภตฺติวิเสสวจนํ. นเยน าเยน วิภตฺติ นยวิภตฺติ, น ปฺจนยวิภตฺตาหารานํ วิตฺถาเรน ปวตฺตา ายวิภตฺติ ตถา อสงฺกรากาเรน ภวติ ตสฺมึ อสํกิณฺณาติ าตพฺพาติ อธิปฺปาโย.
๒. โสฬส หารา สรูปโต วุตฺตา, อมฺเหหิ จ วิฺาตา, ‘‘กตเม ปฺจ นยา’’ติ วตฺตพฺพภาวโต ตถา ปุจฺฉิตฺวา สรูปโต อุทฺทิสิตุํ ‘‘ตตฺถ กตเม ปฺจ นยา’’ตฺยาทิ วุตฺตํ. อฏฺกถายํ ปน ‘‘เอวํ หาเร อุทฺทิสิตฺวา อิทานิ นเย อุทฺทิสิตุํ ‘ตตฺถ กตเม’ติอาทิ วุตฺต’’นฺติ (เนตฺติ. อฏฺ. ๒) วุตฺตํ. ‘‘ตตฺถ นยนฺติ สํกิเลเส, โวทาเน จ วิภาคโต าเปนฺตีติ นยา, นียนฺติ วา ตานิ เอตฺถ, เอเตหิ วาติ นยา’’ติอาทินา (เนตฺติ. อฏฺ. ๒) อฏฺกถายํ วิตฺถาเรน วจนตฺโถ วุตฺโต. นี-ธาตุยา นนฺทิยาวฏฺฏาทินยานุสาเรน สํกิเลเส, โวทาเน จ อาลมฺพิตฺวา ปวตฺโต าณสมฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปาโท มุขฺยตฺโถ, นนฺทิยาวฏฺฏาทินยานํ อุปนิสฺสยปจฺจยสตฺติ ผลูปจารโต คหิตา, อิติ-สทฺโท ตํ ผลูปจารโต คหิตสตฺตึ ปรามสิ, ตํสตฺติสหิตา นนฺทิยาวฏฺฏาทินยา อ-ปจฺจยตฺถา.
ตณฺหาอวิชฺชาหิ สํกิเลสปกฺขสฺส สุตฺตสฺส, สมถวิปสฺสนาหิ โวทานปกฺขสฺส สุตฺตสฺส จตุสจฺจโยชนมุเขน นยนลกฺขโณ สํวณฺณนาวิเสโส ¶ นนฺทิยาวฏฺโฏ นโย. ตตฺถ จตุสจฺจนฺติ ตณฺหา จ อวิชฺชา จ ภวมูลตฺตา สมุทยสจฺจํ, อวเสสา เตภูมกา ธมฺมา ทุกฺขสจฺจํ, สมถวิปสฺสนา มคฺคสจฺจํ, เตน ปตฺตพฺพา อสงฺขตธาตุ นิโรธสจฺจนฺติ.
ตีหิ อวยเวหิ โลภาทีหิ สํกิเลสปกฺเข, ตีหิ อวยเวหิ อโลภาทีหิ จ โวทานปกฺเข ¶ ปุกฺขโล โสภโนติ ติปุกฺขโล, อกุสลมูเลหิ สํกิเลสปกฺขสฺส, กุสลมูเลหิ โวทานปกฺขสฺส สุตฺตตฺถสฺส จตุสจฺจโยชนมุเขน นยนลกฺขโณ สํวณฺณนาวิเสโส ติปุกฺขโล.
สีหสฺส ภควโต วิกฺกีฬิตํ เอตฺถ นเยติ สีหวิกฺกีฬิโต, สุภสฺาทีหิ วิปลฺลาเสหิ สกลสํกิเลสปกฺขสฺส, สทฺธินฺทฺริยาทีหิ โวทานปกฺขสฺส สุตฺตตฺถสฺส จตุสจฺจโยชนมุเขน นยนลกฺขโณ สํวณฺณนาวิเสโส สีหวิกฺกีฬิตนโย.
อตฺถนยตฺตยทิสาภาเวน กุสลาทิธมฺมานํ อาโลจนํ ทิสาโลจนํ. ตสฺส ตสฺส อตฺถนยสฺส โยชนตฺถํ กเตสุ สุตฺตสฺส อตฺถวิสฺสชฺชเนสุ เย โวทานาทโย, สํกิเลสิกา จ ตสฺส ตสฺส นยสฺส ทิสาภูตา ธมฺมา สุตฺตโต นิทฺธาเรตฺวา กถิตา, เตสํ ยถาวุตฺตธมฺมานํ จิตฺเตเนว ‘‘อยํ ปมา ทิสา, อยํ ทุติยา ทิสา’’ติอาทินา อาโลจนํ ทิสาโลจนํ.
ตถา อาโลจิตานํ ธมฺมานํ อตฺถนยตฺตยโยชเน สมานยนโต องฺกุโส วิยาติ องฺกุโส, ตสฺส ตสฺส นยสฺส ทิสาภูตานํ กุสลาทิธมฺมานํ สมานยนํ องฺกุโส นโย.
ลฺเชตีติ ลฺชโก. โย นโย สุตฺตตฺถํ ลฺเชติ ปกาเสติ, อิติ ลฺชนโต ปกาสนโต โส นโย ลฺชโก นาม, นโย จ โส ลฺชโก จาติ นยลฺชโก. นยลฺชโก ปโม นนฺทิยาวฏฺโฏ นาม, นยลฺชโก ทุติโย ติปุกฺขโล นาม, นยลฺชโก ตติโย สีหวิกฺกีฬิโต นามาติ โยเชตพฺโพ.
อุคฺคตานํ วิเสเสน อุคฺคโตติ อุตฺตโม, ตํ อุตฺตมํ. คตาติ าตา, มตาติ อตฺโถ. ‘‘มตา’’ติ วา ปาโ. เสสเมตฺถ วุตฺตนยานุสาเรนปิ สํวณฺณนานุสาเรนปิ ชานิตพฺพนฺติ.
ยถาวุตฺตนยวิเสสสํวณฺณนาย ¶ ฏีกายํ –
‘‘สมูหาทึ อุปาทาย โลกสงฺเกตสิทฺธา โวหารมตฺตตา สมฺมุติสภาโว, ปถวีผสฺสาทีนํ กกฺขฬผุสนาทิลกฺขณํ ปรมตฺถสภาโว. อยฺเหตฺถ สงฺเขโป – ยสฺมึ ภินฺเน, อิตราโปเห วา จิตฺเตน กเต น ตถา พุทฺธิ, อิทํ สมฺมุติสจฺจํ ยถา ฆเฏ, สสมฺภารชเล จ, ตพฺพิปริยาเยน ปรมตฺถสจฺจ’’นฺติ –
วจเน ¶ ฆฏกถลอาปชลกทฺทมาทิสงฺขาตํ สมูหาทึ อุปาทาย โลกสฺส ปุพฺเพ ฆฏกถลอาปชลกทฺทมาทิสงฺเกตสิทฺธา ฆฏกถลอาปชลกทฺทมาทิโวหารมตฺตตา สมฺมุติสภาโว สงฺเกตวเสน อวิตถตฺตา. ปถวีอาทีนํ กกฺขฬาทิลกฺขณํ, ผสฺสาทีนํ ผุสนาทิลกฺขณํ ปรมตฺถสภาโว. ‘‘ยทิ เอวํ ฆฏาทิเก อภินฺเน วา อาปาทิเก วา อนุรูเปน อูนภาเวน อปฺปวตฺตมาเน วา สติ สมฺมุติภาโว โหตุ, ภินฺเน วา อูเน วา กถํ สมฺมุติภาโว ภเวยฺย, ปถวีผสฺสาทีนมฺปิ ภิชฺชมานตฺตา, กกฺขฬผุสนาทีนฺจ ปถวีผสฺสาทีหิ อนฺตฺตา กถํ ปรมตฺถสภาโว ภเวยฺย, กตเมน สงฺเขเปน อตฺเถน สมฺมุติสภาโว, ปรมตฺถสภาโว จ อมฺเหหิ ชานิตพฺโพ’’ติ วตฺตพฺพภาวโต ‘‘อยฺเหตฺถ สงฺเขโป’’ติอาทิมาห. ตตฺถ เอตฺถาติ เอเตสุ สมฺมุติสภาวปรมตฺถสภาเวสุ อยํ นโย วุจฺจมาโน สงฺเขโป อตฺโถ ทฏฺพฺโพ.
ยสฺมึ ฆฏาทิเก ภินฺเน สติ ตโต ฆฏาทิโต อิตโร กถลาทิภาโว จิตฺเตน ปุพฺเพ กเตน ยถา เยน กถลาทิโวหาเรน ภวติ, ยสฺมึ อาปาทิเก สมฺภารชลาทิเก อูนภาเวน ปวตฺตมาเน สติ วา ตโต อาปาทิโต อิตโร กทฺทมาทิภาโว จิตฺเตน ปุพฺเพ กเตน ยถา เยน กทฺทมาทิโวหาเรน ภวติ, ตถา เตน โวหาเรน พุทฺธิ กถลาทิสภาวชานนํ กทฺทมาทิสภาวชานนํ ภวติ, อิทํ อภินฺเน ฆฏาทิกํ วา ภินฺเน กถลาทิกํ วา อนูเน อาปาทิกํ วา อูเน กทฺทมาทิกํ วา สพฺพํ สมฺมุติสจฺจํ โหตฺเวว. ‘‘กทฺทมสฺมึ ภินฺเน, กทฺทมสฺมึ อูเน วา สติ อิตโร สมฺมุติสภาโว’’ติ ปุจฺฉิตพฺพภาวโต ‘‘ฆเฏ, สมฺภารชเล จา’’ติ วุตฺตํ.
สมฺมุติสจฺจสภาโว ¶ ตุมฺเหหิ วุตฺโต, อมฺเหหิ จ าโต, ‘‘กตโม ปรมตฺถสจฺจสภาโว’’ติ วตฺตพฺพภาวโต ‘‘ตพฺพิปริยาเยน ปรมตฺถสจฺจ’’นฺติ วุตฺตํ. ปถวีอาทีนํ กกฺขฬาทิลกฺขณโต อิตรสฺส ผุสนาทิลกฺขณสฺส อสมฺภวโต, ผสฺสาทีนฺจ ผุสนาทิลกฺขณโต อิตรสฺส กกฺขฬาทิลกฺขณสฺส อสมฺภวโต ปถวีผสฺสาทีนํ ลกฺขฬผุสนาทิลกฺขณํ ปรมตฺถสจฺจํ โหตฺเววาติ อิมสฺมึ สงฺเขปตฺเถ คหิเต โกจิ วิโรโธ นตฺถีติ อธิปฺปาโยติ.
๓. ปฺจ นยา สรูปโต อาจริเยน อุทฺทิฏฺา, อมฺเหหิ จ วิฺาตา, ‘‘ยานิ ปทานิ อฏฺารส มูลปทานิ อุทฺทิฏฺานิ, กตมานิ ตานี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ตานิ สรูปโต ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ กตมานิ อฏฺารส มูลปทานิ’’ตฺยาทิมาห. อฏฺกถายํ ปน ‘‘เอวํ นเยปิ อุทฺทิสิตฺวา อิทานิ มูลปทานิ อุทฺทิสิตุํ ‘ตตฺถ กตมานี’ติอาทิ อารทฺธ’’นฺติ วุตฺตํ. ตตฺถ กุสลานิ ¶ นว ปทานิ, อกุสลานิ นว ปทานิ อฏฺารส มูลปทานีติ ทฏฺพฺพานีติ โยชนา. มูลนฺติ ปติฏฺหนฺติ เอเตหิ นยา, ปติฏฺานวิภาคา จาติ มูลานิ, ปทนฺติ ปติฏฺหนฺติ เอตฺถ นยา, ปฏฺานวิภาคา, อธิคมา จาติ ปทานิ, วุตฺตปฺปการฏฺเน มูลานิ จ ตานิ ปทานิ จาติ มูลปทานิ. กุจฺฉิเต ปาปธมฺเม สลยนฺตีติ กุสลานิ, กุเส ราคาทโย ลุนนฺตีติ กุสลานิ, กุสา วิย ลุนนฺตีติ กุสลานิ, กุเสน าเณน ลาตพฺพานิ ปวตฺเตตพฺพานีติ กุสลานิ. กุสลานํ ปฏิปกฺขานีติ อกุสลานิ อ-สทฺโท เจตฺถ ปฏิปกฺขตฺโถติ.
นว ปทานิ กุสลานิ, นว ปทานิ อกุสลานีติ คณนปริจฺเฉทโต, ชาติเภทโต จ อุทฺทิฏฺานิ, ‘‘กตมานิ ตานี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา นว ปทานิ อกุสลานิ ปจฺจาสตฺตินฺยาเยน สรูปโต ทสฺเสตุํ ‘‘กตมานิ นว ปทานิ อกุสลานี’’ติอาทิ วุตฺตํ. อฏฺกถายํ ปน –
‘‘เอวํ คณนปริจฺเฉทโต, ชาติเภทโต จ มูลปทานิ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สรูปโต ทสฺเสนฺโต สํกิเลสปกฺขํเยว ปมํ อุทฺทิสติ ‘ตณฺหา’ติอาทินา’’ติ (เนตฺติ. อฏฺ. ๓) –
วุตฺตํ. ตตฺถ รูปาทิเก ขนฺเธ ตสติ ปริตสตีติ ตณฺหา. อวินฺทิยํ กายทุจฺจริตาทึ วินฺทตีติ อวิชฺชา ¶ , วินฺทิยํ กายสุจริตาทึ น วินฺทตีติ อวิชฺชา, วิชฺชาย ปฏิปกฺขาติ วา อวิชฺชา. ลุพฺภนฺติ เตนาติ โลโภ, ลุพฺภตีติ วา โลโภ, ลุพฺภนํ วา โลโภ. โทสโมเหสุปิ เอเสว นโย. อสุเภ รูปกฺขนฺธาทิเก ‘‘สุภ’’นฺติ ปวตฺตา สฺา สุภสฺา. ทุกฺขทุกฺขาทิเก ‘‘สุข’’นฺติ ปวตฺตา สฺา สุขสฺา. อนิจฺเจ สงฺขารธมฺเม ‘‘นิจฺจ’’นฺติ ปวตฺตา สฺา นิจฺจสฺา. อนตฺตสภาเวสุ จกฺขาทีสุ ขนฺเธสุ ‘‘อตฺตา’’ติ ปวตฺตา สฺา อตฺตสฺา. ยตฺถาติ เยสุ ปเทสุ สพฺโพ อกุสลปกฺโข สงฺคหํ สโมสรณํ คจฺฉติ, ตานิ ปทานิ อกุสลานีติ โยชนา. สงฺคหํ คณนํ. สโมสรณํ สมาโรปนํ.
ปจฺจนีกธมฺเม อุทฺธจฺจาทิเก นีวรเณ สเมติ วูปสเมติ ตทงฺควิกฺขมฺภนวเสนาติ สมโถ. สงฺขาเร อนิจฺจาทีหิ วิวิเธหิ อากาเรหิ ปสฺสตีติ วิปสฺสนา. โลภสฺส ปฏิปกฺโข อโลโภ. โทสสฺส ปฏิปกฺโข อโทโส. โมหสฺส ปฏิปกฺโข อโมโห. เอตฺถาปิ อ-สทฺโท ปฏิปกฺขตฺโถ, น อภาวตฺถาทิโกติ อธิปฺปาโย. อสุเภ รูปกฺขนฺธาทิเก, จกฺขาทิมฺหิ วา ‘‘อสุภ’’นฺติ ปวตฺตา สฺาปธานจิตฺตุปฺปาทา อสุภสฺา, วิเสสโต กายานุปสฺสนาสติปฏฺานํ ¶ . ทุกฺขทุกฺขตาทีสุ ‘‘ทุกฺข’’นฺติ ปวตฺตา สฺาปธานจิตฺตุปฺปาทา ทุกฺขสฺา, วิเสสโต เวทนานุปสฺสนาสติปฏฺานํ. อนิจฺเจ ขนฺธาทิเก วิปริณามธมฺเม ‘‘อนิจฺจ’’นฺติ ปวตฺตา สฺาปธานจิตฺตุปฺปาทา อนิจฺจสฺา, วิเสสโต จิตฺตานุปสฺสนาสติปฏฺานํ. อนตฺตสภาเว ขนฺเธ, จกฺขาทิมฺหิ วา ‘‘อนตฺตา’’ติ ปวตฺตา สฺาปธานจิตฺตุปฺปาทา อนตฺตสฺา, วิเสสโต ธมฺมานุปสฺสนาสติปธานํ. ปฺาสติสีเสน หิ ปวตฺตา อยํ เทสนา. เตน วุตฺตํ ภควตา ‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, สติพลํ ทฏฺพฺพํ? จตูสุ สติปฏฺาเนสุ, เอตฺถ สติพลํ ทฏฺพฺพ’’นฺติ. ยตฺถาติ เยสุ ปเทสุ สพฺโพ กุสลปกฺโข สงฺคหํ สโมสรณํ คจฺฉติ, ตานิ ปทานิ กุสลานีติ โยชนา.
อุทฺทานนฺติ อุทฺธํ ทานํ รกฺขณํ อุทฺทานํ, สงฺคหวจนนฺติ อตฺโถ. อุทฺทาเน อวุตฺเต สติ เหฏฺา วุตฺตสฺส อตฺถสฺส วิปฺปกิณฺณภาโว ทินฺโน วิย ภเวยฺย, ตสฺมา วิปฺปกิณฺณภาวสฺส นิวารณตฺถํ อุทฺทานนฺติ อธิปฺปาโย. จตุโร จ วิปลฺลาสาติ สุภสุขนิจฺจอตฺตสฺา. กิเลสา ภวนฺติ เอตฺถ นวปเทสูติ ภูมี, กิเลสานํ ภูมีติ กิเลสภูมี, กิเลสปวตฺตนฏฺานานิ นว ปทานีติ วุตฺตํ โหติ.
จตุโร ¶ สติปฏฺานาติ อสุภทุกฺขอนิจฺจอนตฺตสฺา. อินฺทฺริยภูมีติ สทฺธาทีนํ วิมุตฺติปริปาจนินฺทฺริยานํ ภูมี ปวตฺตนฏฺานานิ สโมสรณฏฺานานิ.
นวหิ กุสลปเทหิ กุสลปกฺขา ยุชฺชนฺติ โยชียนฺติ, นวหิ อกุสลปเทหิ อกุสลปกฺขา ยุชฺชนฺติ โยชียนฺติ. นวหิ กุสลปเทหิ สห กุสลปกฺขา ยุชฺชนฺติ ยุชฺชนฺตา ภวนฺติ, นวหิ อกุสลปเทหิ สห อกุสลปกฺขา ยุชฺชนฺติ ยุชฺชนฺตา ภวนฺตีติ อุทฺเทสวาเร วุตฺตาวเสโส สํวณฺณนานุสาเรน วิชานิตพฺโพ.
อิติ สตฺติพลานุรูปา รจิตา
อุทฺเทสวารสฺส อตฺถวิภาวนา นิฏฺิตา.