📜
๓. นิทฺเทสวารอตฺถวิภาวนา
โสฬสหารนิทฺเทสวิภาวนา
๔. หาราทีสุ ¶ สมุทายสฺส เนตฺติปฺปกรณสฺส อุทฺเทโส อุทฺทิฏฺโ, อมฺเหหิ จ าโต, ‘‘กตโม นิทฺเทโส’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา อุทฺทิฏฺเ หาราทโย นิทฺทิสิตุํ ‘‘ตตฺถ สงฺเขปโต เนตฺตี’’ติอาทิ อารทฺธํ. อฏฺกถายํ ปน ‘‘เอวํ อุทฺทิฏฺเ หาราทโย นิทฺทิสิตุํ ‘ตตฺถ สงฺเขปโต’ติอาทิ อารทฺธ’’นฺติ (เนตฺติ. อฏฺ. ๔) วุตฺตํ. ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺมึ ‘‘ตตฺถ กตเม โสฬส หารา? เทสนา วิจโย’’ติอาทิอุทฺเทสปาเ. สงฺเขปโตติ สมาสโต. เนตฺตีติ เนตฺติปฺปกรณํ. กิตฺติตาติ กถิตา, อิทานิ นิทฺเทสโต กเถสฺสามีติ วุตฺตํ โหติ.
‘‘อสฺสาทาทีนวตา, นิสฺสรณมฺปิ จ ผลํ อุปาโย จ.
อาณตฺตี จ ภควโต, โยคีนํ เทสนาหาโร’’ติ. –
คาถายํ เยน สํวณฺณนาวิเสเสน สุตฺเต อาคตา อสฺสาโทปิ อาทีนวตา อาทีนโวปิ นิสฺสรณมฺปิ ผลมฺปิ อุปาโยปิ โยคีนํ อตฺถาย ภควโต อาณตฺติปิ อิเม ธมฺมา ทสฺสิตา สํวณฺณิตา สํวณฺณนาวเสน าปิตา, โส สํวณฺณนาวิเสโส เทสนาหาโร นามาติ อตฺถโยชนา.
วจนตฺถาทโย ¶ อฏฺกถายํ วิตฺถารโต วุตฺตาว, ตสฺมา กิฺจิมตฺตเมว กเถสฺสามิ. อสฺสาทียเตติ อสฺสาโท, โก โส? สุขํ, โสมนสฺสํ, อิฏฺารมฺมณภูตา ปฺจุปาทานกฺขนฺธา จ. อสฺสาเทติ เอตายาติ วา อสฺสาโท, โก โส? ตณฺหา, วิปลฺลาสา จ. วิปลฺลาสวเสน หิ เอกจฺเจ สตฺตา อนิฏฺมฺปิ อารมฺมณํ อิฏฺากาเรน อสฺสาเทนฺติ.
อาภุสํ กมฺเมน ทีนํ ทุกฺขาทิ หุตฺวา วาติ ปวตฺตตีติ อาทีนโว, ทุกฺขาทิ. อถ วา อติวิย อาทีนํ กปณํ หุตฺวา วาติ ปวตฺตตีติ อาทีนโว, กปณมนุสฺโส, ตถาภาวา จ เตภูมกา ธมฺมา อนิจฺจตาทิโยคโต.
นิสฺสรติ เอเตนาติ นิสฺสรณํ, อริยมคฺโค. นิสฺสรตีติ วา นิสฺสรณํ, นิพฺพานํ. ปิ-สทฺโท ¶ สมฺปิณฺฑนตฺโถ. นิสฺสรณเภโท อฏฺกถายํ (เนตฺติ. อฏฺ. ๔ หารสงฺเขป) พหุธา วุตฺโตว.
ผลติ ปวตฺตตีติ ผลํ, เทสนาย ผลํ. ยทิปิ เทสนา ผลนิปฺผาทิกา น โหติ, ตถาปิ ภควโต ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปฺุสมฺภารา สมฺภวนฺติ, ปฺุสมฺภารเหตุโต ผลํ ปวตฺตํ, ตสฺมา เทสนาย ผลํ นามาติ. กตมํ ตํ? เทวมนุสฺเสสุ อายุวณฺณสุขพลยสปริวารอธิปเตยฺยอุปธิสมฺปตฺติจกฺกวตฺติสิริเทวรชฺช- สิริจตุสมฺปตฺติจกฺกสีลสมาธิสมฺปทา วิชฺชาภิฺา ปฏิสมฺภิทา สาวกโพธิปจฺเจกโพธิสมฺมาสมฺโพธิโย.
ปจฺจยสามคฺคึ อุปคนฺตฺวา อยติ ปวตฺตติ ผลํ เอเตนาติ อุปาโย, โก โส? อริยมคฺคสฺส ปุพฺพภาคปฏิปทา. ปุริมา ปฏิปทา หิ ปจฺฉิมาย ปฏิปทาย อธิคมูปาโย, ปรมฺปราย มคฺคนิพฺพานาธิคมสฺส จ อุปาโย. เกจิ ‘‘มคฺโคปิ อุปาโย’’ติ วทนฺติ, เตสํ มเตน นิพฺพานเมว นิสฺสรณนฺติ วุตฺตํ สิยา. ‘‘เต ปหาย ตเร โอฆนฺติ อิทํ นิสฺสรณ’’นฺติ (เนตฺติ. ๕) ปน อริยมคฺคสฺส นิสฺสรณภาวํ วกฺขติ, ตสฺมา เกสฺจิ วาโท น คเหตพฺโพ.
อาณตฺตีติ อาณารหสฺส ภควโต เวเนยฺยานํ หิตสิทฺธิยา ‘‘เอวํ สมฺมาปฏิปตฺตึ ปฏิปชฺชาหิ, มิจฺฉาปฏิปตฺตึ มา ปฏิปชฺชาหี’’ติ วิธานํ อาณาปนํ อาณตฺติ นาม.
ยุชฺชนฺติ ¶ ปยุชฺชนฺติ จตุสจฺจกมฺมฏฺานภาวนาสูติ โยคิโน, เวเนยฺยา, เตสํ โยคีนํ อตฺถายาติ วจนเสสํ นีหริตฺวา โยชนา กาตพฺพา. สุตฺเต อาคตานํ สพฺเพสํ อสฺสาทาทีนํ เอกเทสาคตานมฺปิ นีหริตฺวา สพฺเพสํ วิภชนสํวณฺณนาวิเสโส เทสนาหาโรติ นิทฺเทสโต คเหตพฺโพ, โส จ วิภชนากาโร เทสนาหารวิภงฺเค (เนตฺติ. ๕) อาคมิสฺสตีติ อิธ น ทสฺสิโตติ.
เทสนาหารนิทฺเทโส นิทฺทิฏฺโ, อมฺเหหิ จ าโต, ‘‘กตโม วิจยหารนิทฺเทโส’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา –
‘‘ยํ ปุจฺฉิตฺจ วิสฺสชฺชิตฺจ, สุตฺตสฺส ยา จ อนุคีติ.
สุตฺตสฺส โย ปวิจโย, หาโร วิจโยติ นิทฺทิฏฺโ’’ติ. –
คาถา ¶ วุตฺตา. ตตฺถ สุตฺตสฺส ยํ ปุจฺฉิตฺจ ยา ปุจฺฉา วิจยมานา จ สุตฺตสฺส ยํ วิสฺสชฺชิตฺจ ยา วิสฺสชฺชนา วิจยมานา จ สุตฺตสฺส โย ปทาทิวิจโย, อสฺสาทาทิวิจโย จ อตฺถิ, เต วุตฺตปฺปการา วิจยมานา ปุจฺฉาทโย เยน สํวณฺณนาวิเสเสน วิจิยนฺติ, โส สํวณฺณนาวิเสโส วิจโย หาโรติ นิทฺทิฏฺโติ อตฺถโยชนา กาตพฺพา.
ปุจฺฉียเต ปุจฺฉิตํ. วิสฺสชฺชียเต วิสฺสชฺชิตนฺติ ภาวสาธนตฺโถ ทฏฺพฺโพ, น กมฺมสาธนตฺโถ. เตน วุตฺตํ ฏีกายํ ‘‘ภาวตฺเถ โตติ อาห – ‘วิสฺสชฺชิตนฺติ วิสฺสชฺชนา’’’ติ.
‘‘สุตฺตสฺสา’’ติ นิยมิตตฺตา สํวณฺณนาวเสน อฏฺกถายํ อาคตํ น คเหตพฺพนฺติ ทฏฺพฺพํ. โส วิจโย หาโร อฏฺกถายํ (เนตฺติ. อฏฺ. ๔ หารสงฺเขป) วุตฺโตว. กถํ? –
‘‘อยํ ปุจฺฉา อทิฏฺโชตนา ทิฏฺสํสนฺทนา วิมติจฺเฉทนา อนุมติปุจฺฉา กเถตุกมฺยตาปุจฺฉา สตฺตาธิฏฺานา ธมฺมาธิฏฺานา เอกาธิฏฺานา อเนกาธิฏฺานา สมฺมุติวิสยา ปรมตฺถวิสยา อตีตวิสยา อนาคตวิสยา ปจฺจุปฺปนฺนวิสยา’’ติอาทินา ปุจฺฉาวิจโย เวทิตพฺโพ. ‘‘อิทํ วิสฺสชฺชนํ เอกํสพฺยากรณํ วิภชฺชพฺยากรณํ ปฏิปุจฺฉาพฺยากรณํ ปนํ สาวเสสํ นิรวเสสํ สอุตฺตรํ ¶ นิรุตฺตรํ โลกิยํ โลกุตฺตร’’นฺติอาทินา วิสฺสชฺชนวิจโย.
‘‘อยํ ปุจฺฉา อิมินา สเมติ, เอเตน น สเมตี’’ติ ปุจฺฉิตตฺถํ อาเนตฺวา, วิจโย ปุพฺเพนาปรํ สํสนฺทิตฺวา จ วิจโย ปุพฺพาปรวิจโย. ‘‘อยํ อนุคีติ วุตฺตตฺถสงฺคหา อวุตฺตตฺถสงฺคหา ตทุภยตฺถสงฺคหา กุสลตฺถสงฺคหา อกุสลตฺถสงฺคหา’’ติอาทินา อนุคีติวิจโย. อสฺสาทาทีสุ สุขเวทนาย ‘‘อิฏฺารมฺมณานุภวนลกฺขณา’’ติอาทินา, ตณฺหาย ‘‘อารมฺมณคฺคหณลกฺขณา’’ติอาทินา, วิปลฺลาสานํ ‘‘วิปรีตคฺคหณลกฺขณา’’ติอาทินา, อวสิฏฺานํ เตภูมกธมฺมานํ ‘‘ยถาสกลกฺขณา’’ติอาทินา สพฺเพสฺจ ทฺวาวีสติยา ติเกสุ, ทฺวาจตฺตาลีสาธิเก จ ทุกสเต ลพฺภมานปทวเสน ตํตํอสฺสาทตฺถวิเสสนิทฺธารณํ อสฺสาทวิจโย.
ทุกฺขเวทนาย ‘‘อนิฏฺานุภวนลกฺขณา’’ติอาทินา, ทุกฺขสจฺจานํ ‘‘ปฏิสนฺธิลกฺขณา’’ติอาทินา, อนิจฺจตาทีนํ อาทิอนฺตวนฺตตาย อนิจฺจนฺติกตาย จ ¶ ‘‘อนิจฺจา’’ติอาทินา สพฺเพสฺจ โลกิยธมฺมานํ สํกิเลสภาคิยหานภาคิยตาทิวเสน อาทีนววุตฺติยา โอการนิทฺธารเณน อาทีนววิจโย. นิสฺสรณปเท อริยมคฺคสฺส อาคมนโต กายานุปสฺสนาทิปุพฺพภาคปฏิปทาวิภาควิเสสนิทฺธารณวเสน, นิพฺพานสฺส ยถาวุตฺตปริยายวิภาควิเสสนิทฺธารณวเสนาติ เอวํ นิสฺสรณวิจโย. ผลาทีนํ ตํตํสุตฺตเทสนาย สาเธตพฺพผลสฺส ตทุปายสฺส ตตฺถ ตตฺถ สุตฺตวิธิวจนสฺส จ วิภาคนิทฺธารณวเสน วิจโย เวทิตพฺโพ. เอวํ ปทปุจฺฉาวิสฺสชฺชนปุจฺฉาปุพฺพาปรานุคีตีนํ, อสฺสาทาทีนฺจ วิเสสนิทฺธารณวเสเนว วิจยลกฺขโณ ‘‘วิจโย หาโร’’ติ เวทิตพฺโพติ –
เอวํ วุตฺโตว.
วิสฺสชฺชนวิเสโส ปน ฏีกายํ วุตฺโต. กถํ? –
‘‘จกฺขุ อนิจฺจ’’นฺติ ปุฏฺเ ‘‘อาม, จกฺขุ อนิจฺจเมวา’’ติ เอกนฺตโต วิสฺสชฺชนํ เอกํสพฺยากรณํ, ‘‘อฺินฺทฺริยํ ภาเวตพฺพํ, สจฺฉิกาตพฺพฺจา’’ติ ¶ ปุฏฺเ ‘‘มคฺคปริยาปนฺนํ ภาเวตพฺพํ, ผลปริยาปนฺนํ สจฺฉิกาตพฺพ’’นฺติ วิภชิตฺวา วิสฺสชฺชนํ วิภชฺชพฺยากรณํ, ‘‘อฺินฺทฺริยํ กุสล’’นฺติ ปุฏฺเ ‘‘กึ อนวชฺชฏฺโ กุสลตฺโถ, อุทาหุ สุขวิปากฏฺโ’’ติ ปฏิปุจฺฉิตฺวา วิสฺสชฺชนํ ปฏิปุจฺฉาพฺยากรณํ, ‘‘สสฺสโต อตฺตา, อสสฺสโต วา’’ติ วุตฺเต ‘‘อพฺยากตเมต’’นฺติอาทินา อวิสฺสชฺชนํ ปนํ, ‘‘กึ ปเนเต ‘กุสลา’ติ วา ‘ธมฺมา’ติ วา เอกตฺถา, อุทาหุ นานตฺถา’’ติ อิทํ ปุจฺฉนํ สาวเสสํ. วิสฺสชฺชนสฺส ปน สาวเสสโต เวเนยฺยชฺฌาสยวเสน เทสนายํ เวทิตพฺพา. อปาฏิหีรกํ สอุตฺตรํ สปฺปาฏิหีรกํ นิรุตฺตรํ, เสสํ วิจยหารนิทฺเทเส สุวิฺเยฺยเมวาติ –
วุตฺโตว. สํวณฺณนาสุ วุตฺโต อตฺโถ อนากุโล ปากโฏ ยติโปเตหิ วิฺาโต, โส สพฺพตฺถ อมฺเหหิ น วิภตฺโตติ ทฏฺพฺโพ.
วิจยหารนิทฺเทโส นิทฺทิฏฺโ, อมฺเหหิ จ าโต, ‘‘กตโม ยุตฺติหารนิทฺเทโส’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา –
‘‘สพฺเพสํ ¶ หารานํ, ยา ภูมี โย จ โคจโร เตสํ.
ยุตฺตายุตฺตปริกฺขา, หาโร ยุตฺตีติ นิทฺทิฏฺโ’’ติ. –
คาถา วุตฺตา. ตตฺถ สพฺเพสํ โสฬสนฺนํ หารานํ ยา ภูมิ ปวตฺตนฏฺานภูตํ พฺยฺชนํ, โย โคจโร สุตฺตตฺโถ จ อตฺถิ, เตสํ ภูมิสงฺขาตพฺยฺชนโคจรสงฺขาตสุตฺตตฺถานํ ยา ยุตฺตายุตฺตปริกฺขา ยุตฺตายุตฺตีนํ วิจารณา สํวณฺณนา กตา, โส ยุตฺติอยุตฺติปริกฺขาวิจารณสงฺขาโต สํวณฺณนาวิเสโส ‘‘ยุตฺติ หาโร’’ติ นิทฺทิฏฺโติ อตฺถโยชนา.
เตสํ หารานํ ภูมิภูตสฺส สุตฺเต อาคตสฺส พฺยฺชนสฺส ยุตฺติภาโว ทุวิโธ สภาวนิรุตฺติภาโว, อธิปฺเปตตฺถวาจกภาโว จ. โคจรภูตสฺส ปน สุตฺเต อาคตสฺส ยุตฺติภาโว สุตฺตวินยธมฺมตาหิ อวิโลมนํ. อยุตฺติภาโว วุตฺตวิปริยาเยน คเหตพฺโพ.
ยุตฺติหารนิทฺเทโส นิทฺทิฏฺโ, อมฺเหหิ จ าโต, ‘‘กตโม ปทฏฺานหารนิทฺเทโส’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา –
‘‘ธมฺมํ ¶ เทเสติ ชิโน, ตสฺส จ ธมฺมสฺส ยํ ปทฏฺานํ.
อิติ ยาว สพฺพธมฺมา, เอโส หาโร ปทฏฺาโน’’ติ. –
คาถา วุตฺตา. ตตฺถ ธมฺมนฺติ ยํ กิฺจิ กุสลาทิธมฺมํ สุตฺเต ชิโน เทเสติ, ตสฺส สุตฺเต ชิเนน เทสิตสฺส กุสลาทิธมฺมสฺส ยฺจ ปทฏฺานํ นิทฺธาเรตพฺพํ, ตํ ตํ ปทฏฺานฺจาติ เอวํ วุตฺตนเยน ยาว ยตฺตกา สพฺเพ ธมฺมา สุตฺเต ชิเนน เทสิตา, ตตฺตกานํ สพฺเพสํ ธมฺมานํ ยฺจ ปทฏฺานํ นิทฺธาเรตพฺพํ, ตสฺส จ ปทฏฺานสฺส ยฺจ ปทฏฺานํ นิทฺธาเรตพฺพํ, ตํ ตํ ปทฏฺานฺจ, อิติ เอวํ วุตฺตนเยน ยาว ยตฺตกา สพฺเพ ปทฏฺานธมฺมา นิทฺธาเรตพฺพาว, ตตฺตกานิ สพฺพานิ ธมฺมปทฏฺานานิ ยถานุรูปํ นิทฺธาเรตฺวา เยน สํวณฺณนาวิเสเสน กถิตานิ, เอโส สํวณฺณนาวิเสโส ‘‘ปทฏฺาโน หาโร’’ติ นิทฺทิฏฺโติ อตฺถโยชนา.
สุตฺเต เทสิตกุสลธมฺมสฺส โยนิโสมนสิการสทฺธมฺมสฺสวนสปฺปุริสูปนิสฺสยาทิ ปทฏฺานํ, สุตฺเต เทสิตอกุสลธมฺมสฺส อโยนิโสมนสิการอสทฺธมฺมสฺสวนอสปฺปุริสูปนิสฺสยาทิ ปทฏฺานํ, อพฺยากตสฺส ธมฺมสฺส ยถารหํ กุสลากุสลาพฺยากตา ปทฏฺานนฺติอาทินา นิทฺธาเรตพฺพนฺติ.
ปทฏฺานหารนิทฺเทโส ¶ นิทฺทิฏฺโ, อมฺเหหิ จ าโต, ‘‘กตโม ลกฺขณหารนิทฺเทโส’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา –
‘‘วุตฺตมฺหิ เอกธมฺเม, เย ธมฺมา เอกลกฺขณา เกจิ.
วุตฺตา ภวนฺติ สพฺเพ, โส หาโร ลกฺขโณ นามา’’ติ. –
คาถา วุตฺตา. ตตฺถ เอกธมฺเม สุตฺเต ภควตา วุตฺตมฺหิ, อฏฺกถายํ นิทฺธาริเต วา สติ เตน ธมฺเมน เย เกจิ ธมฺมา เอกลกฺขณา ภวนฺติ, สพฺเพ เต ธมฺมา สุตฺเต สรูปโต อวุตฺตาปิ สมานลกฺขณตาย สํวณฺเณตพฺพภาเวน อาเนตฺวา เยน สํวณฺณนาวิเสเสน วุตฺตา ภวนฺติ, โส สํวณฺณนาวิเสโส ‘‘ลกฺขโณ นาม หาโร’’ติ นิทฺทิฏฺโติ อตฺถโยชนา.
เอกํ สมานํ ลกฺขณํ เอเตสนฺติ เอกลกฺขณา, สมานลกฺขณา, สหจาริตาย วา สมานกิจฺจตาย วา สมานเหตุตาย วา สมานผลตาย วา สมานารมฺมณตาย วา อวุตฺตาปิ นิทฺธาริตาติ. กถํ ¶ ? – ‘‘นานตฺตกายานานตฺตสฺิโน (ที. นิ. ๓.๓๔๑, ๓๕๗, ๓๕๙; อ. นิ. ๙.๒๔), นานตฺตสฺานํ อมนสิการา’’ติอาทีสุ สหจาริตาย สฺาย สหคตา ธมฺมา นิทฺธาริตา. ‘‘ททํ มิตฺตานิ คนฺถตี’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. ๑.๒๔๖; สุ. นิ. ๑๘๙) สมานกิจฺจตา, ปิยวจนอตฺถจริยา สมานตฺถตาปิ นิทฺธาริตา, ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’ติอาทีสุ (ม. นิ. ๓.๑๒๖; สํ. นิ. ๒.๑; มหาว. ๑; วิภ. ๒๒๕; อุทา. ๑; เนตฺติ. ๒๔) สมานเหตุตาย สฺาทโยปิ นิทฺธาริตา, ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’ติอาทีสุ (ม. นิ. ๓.๑๒๖; สํ. นิ. ๒.๑; มหาว. ๑; วิภ. ๒๒๕; อุทา. ๑; เนตฺติ. ๒๔) สมานผลตาย ตณฺหุปาทานาทโยปิ นิทฺธาริตา, ‘‘รูปํ อสฺสาเทติ อภินนฺทติ, ตํ อารพฺภ ราโค อุปฺปชฺชตี’’ติอาทีสุ (ปฏฺา. ๑.๑.๔๒๔) สมานารมฺมณตาย ตํสมฺปยุตฺตา เวทนาทโยปิ นิทฺธาริตา, นิทฺธาเรตฺวา วตฺตพฺพาติ อตฺโถติ. วิตฺถาโร วิภงฺควาเร (เนตฺติ. ๒๓) อาคมิสฺสติ.
ลกฺขโณ หาโร นิทฺทิฏฺโ, อมฺเหหิ จ าโต, ‘‘กตโม จตุพฺยูโห หาโร’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา –
‘‘เนรุตฺตมธิปฺปาโย ¶ , พฺยฺชนมถ เทสนานิทานฺจ;
ปุพฺพาปรานุสนฺธี, เอโส หาโร จตุพฺยูโห’’ติ. –
คาถา วุตฺตา. ตตฺถ เนรุตฺตํ สุตฺตปทนิพฺพจนฺจ พุทฺธานํ ตสฺส ตสฺส สุตฺตสฺส เทสกานํ, สาวกานํ วา อธิปฺปาโย จ อตฺถพฺยฺชเนน พฺยฺชนมุเขน เทสนานิทานฺจ ปุพฺพาปเรน อนุสนฺธิ จ เอเต นิรุตฺตาทโย เยน สํวณฺณนาวิเสเสน วิภาวียนฺติ, เอโส สํวณฺณนาวิเสโส ‘‘จตุพฺยูโห หาโร’’ติ นิทฺทิฏฺโ. เทสนาปวตฺตินิมิตฺตํ เทสกสฺส อชฺฌาสยาทิ เทสนานิทานํ นาม. จตุพฺยูหหารสฺส พหุวิสยตฺตา วิภงฺเค (เนตฺติ. ๒๕ อาทโย) ลกฺขณสมฺปตฺตึ กตฺวา กถยิสฺสาม.
จตุพฺยูหหารนิทฺเทโส นิทฺทิฏฺโ, อมฺเหหิ จ าโต, ‘‘กตโม อาวฏฺฏหารนิทฺเทโส’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา –
‘‘เอกมฺหิ ปทฏฺาเน, ปริเยสติ เสสกํ ปทฏฺานํ;
อาวฏฺฏติ ปฏิปกฺเข, อาวฏฺโฏ นาม โส หาโร’’ติ. –
คาถา วุตฺตา. ตตฺถ ปรกฺกมธาตุอาทีนํ ปทฏฺาเน เอกมฺหิ อารมฺภธาตุอาทิเก เทสนารุฬฺเห สติ วิสภาคตาย วา เสสกํ ปทฏฺานํ ปริเยสติ ¶ , เทสนาย สรูปโต อคฺคหเณน วา เสสกํ ปทฏฺานํ ปริเยสติ, เยน สํวณฺณนาวิเสเสน ปริเยสิตฺวา โยเชนฺโต เทสนํ ปมาทาทีนํ ปทฏฺานภูเต โกสชฺชาทิเก ปฏิปกฺเข อาวฏฺฏติ อาวฏฺฏาเปติ, โส สํวณฺณนาวิเสโส ‘‘อาวฏฺโฏ หาโร นามา’’ติ นิทฺทิฏฺโติ อตฺถโยชนา.
‘‘ปฏิปกฺเข’’ติ อิทํ นิทสฺสนมตฺตํ, เสเสปิ สภาเค อาวฏฺฏนโต. น หิ อารมฺภธาตุอาทิเก เทสนารุฬฺเห สติ ตปฺปฏิปกฺเข โกสชฺชาทิเกเยว เทสนํ อาวฏฺเฏติ, อถ โข อวเสสวีริยารมฺภาทิเกปิ เทสนํ อาวฏฺเฏตีติ.
อาวฏฺฏหารนิทฺเทโส นิทฺทิฏฺโ, อมฺเหหิ จ าโต, ‘‘กตโม วิภตฺติหารนิทฺเทโส’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา –
‘‘ธมฺมฺจ ¶ ปทฏฺานํ, ภูมิฺจ วิภชเต อยํ หาโร.
สาธารเณ อสาธารเณ จ เนยฺโย วิภตฺตี’’ติ. –
คาถา วุตฺตา. ตตฺถ กุสลาทิวเสน อเนกวิธํ สภาวธมฺมฺจ ทานสีลาทิปทฏฺานฺจ ‘‘ทสฺสนภูมิ ภาวนาภูมี’’ติ เอวมาทิกํ ภูมิฺจ สาธารเณ จ อสาธารเณ จ เยน สํวณฺณนาวิเสเสน วิภชเต, โส สํวณฺณนาวิเสโส ‘‘วิภตฺติ หาโร’’ติ เนยฺโยติ อตฺถโยชนา.
‘‘อิมสฺมึ สุตฺเต วุตฺตา กุสลา วาสนาภาคิยา, อิมสฺมึ สุตฺเต วุตฺตา กุสลา นิพฺเพธภาคิยา’’ตฺยาทินา, ‘‘อิมสฺมึ สุตฺเต วุตฺตา อกุสลา กิเลสภาคิยา’’ตฺยาทินา ธมฺมฺจ, ‘‘อิทํ สีลํ อิมสฺส มหคฺคตวิเสสสฺส ปทฏฺานํ, อิทํ สีลํ อิทํ ฌานํ อิมสฺส โลกุตฺตรสฺส ปทฏฺาน’’นฺตฺยาทินา ปทฏฺานฺจ, ‘‘ทสฺสนปหาตพฺพสฺส ปุถุชฺชโน ภูมิ, ภาวนาปหาตพฺพสฺส โสตาปนฺนาทโย ภูมิ’’ตฺยาทินา ภูมิฺจ, ‘‘กามราคพฺยาปาทา ปุถุชฺชนโสตาปนฺนานํ สาธารณา’’ตฺยาทินา สาธารเณ จ, ‘‘กามราคพฺยาปาทา อนาคามิอรหนฺตานํ อสาธารณา’’ตฺยาทินา อสาธารเณ จ เยน วิภชติ, โส วิภตฺติ หาโร นามาติอาทินา (เนตฺติ. ๓๓-๓๔) วิตฺถาเรตฺวา วิภชนากาโร คเหตพฺโพ.
วิภตฺติหารนิทฺเทโส ¶ นิทฺทิฏฺโ, อมฺเหหิ จ าโต, ‘‘กตโม ปริวตฺตนหารนิทฺเทโส’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา –
‘‘กุสลากุสเล ธมฺเม, นิทฺทิฏฺเ ภาวิเต ปหีเน จ.
ปริวตฺตติ ปฏิปกฺเข, หาโร ปริวตฺตโน นามา’’ติ. –
คาถา วุตฺตา. ตตฺถ สุตฺเต ภาวิเต ภาวิตพฺเพ กุสเล อนวชฺชธมฺเม นิทฺทิฏฺเ กถิเต, สํวณฺณิเต วา ปหีเน ปหาตพฺเพ อกุสเล สาวชฺชธมฺเม นิทฺทิฏฺเ กถิเต, สํวณฺณิเต วา เตสํ ธมฺมานํ ปฏิปกฺเข วิปรีตธมฺเม เยน สํวณฺณนาวิเสเสน ปริวตฺตติ ปริวตฺเตติ, โส สํวณฺณนาวิเสโส ‘‘ปริวตฺตโน หาโร นามา’’ติ เวทิตพฺโพติ อตฺถโยชนา.
‘‘สมฺมาทิฏฺิสฺส ปุริสปุคฺคลสฺส มิจฺฉาทิฏฺิ นิชฺชิณฺณา ภวตี’’ติอาทินา จ ‘‘ยสฺส วา ปาณาติปาตา ปฏิวิรตสฺส ปาณาติปาโต ปหีโน’’ติอาทินา จ ‘‘ภฺุชิตพฺพา กามา ¶ …เป… กาเมหิ เวรมณี เตสํ อธมฺโม’’ติอาทินา จ ปฏิปกฺเข ปริวตฺตนภาวํ วิภงฺควาเร (เนตฺติ. ๓๕ อาทโย) วกฺขตีติ น วิตฺถาริตา.
ปริวตฺตนหารนิทฺเทโส นิทฺทิฏฺโ, อมฺเหหิ จ าโต, ‘‘กตโม เววจนหารนิทฺเทโส’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา –
‘‘เววจนานิ พหูนิ ตุ, สุตฺเต วุตฺตานิ เอกธมฺมสฺส.
โย ชานาติ สุตฺตวิทู, เววจโน นาม โส หาโร’’ติ. –
คาถา วุตฺตา. ตตฺถ เอกธมฺมสฺส ปทตฺถสฺส สุตฺเต วุตฺตานิ ตุ วุตฺตานิ เอว, พหูนิ ตุ พหูนิ เอว เววจนานิ เยน สํวณฺณนาวิเสเสน โย สุตฺตวิทู ชานาติ, ชานิตฺวา เอกสฺมึเยว ปทตฺเถ โยเชติ, ตสฺส สุตฺตวิทุโน โส สํวณฺณนาวิเสโส ‘‘เววจโน นาม หาโร’’ติ นิทฺทิฏฺโติ อตฺถโยชนา.
เอตฺถ จ โย โส-สทฺทา อสมานตฺถา จ โหนฺตีติ ‘‘โย สุตฺตวิทู’’ติ วตฺวา ‘‘โส สํวณฺณนาวิเสโส’’ติ วุตฺตนฺติ. ‘‘ภควา’’ติ ปทสฺส ¶ เอกสฺมึเยว อตฺเถ ภควติ ‘‘อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ วิชฺชาจรณสมฺปนฺโน สุคโต โลกวิทู อนุตฺตโร ปุริสทมฺมสารถิ สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควา, ผลนิปฺผตฺติคโต เวสารชฺชปฺปตฺโต อธิคตปฏิสมฺภิโท จตุโยควิปฺปหีโน อคติคมนวีติวตฺโต อุทฺธฏสลฺโล นิรุฬฺหวโณ มทฺทิตกณฺฏโก นิพฺพาปิตปริยุฏฺาโน พนฺธนาตีโต คนฺถวินิเวโน อชฺฌาสยวีติวตฺโต ภินฺนนฺธกาโร จกฺขุมา โลกธมฺมสมติกฺกนฺโต อนุโรธวิโรธวิปฺปยุตฺโต อิฏฺานิฏฺเสุ ธมฺเมสุ อสงฺเขปคโต พนฺธนาติวตฺโต ปิตสงฺคาโม อภิกฺกนฺตตโร อุกฺกาธโร อาโลกกโร ปชฺโชตกโร ตโมนุโท รณฺชโห อปริมาณวณฺโณ อปฺปเมยฺยวณฺโณ อสงฺเขยฺยวณฺโณ อาภงฺกโร ปภงฺกโร ธมฺโมภาสปชฺโชตกโร’’ติ (เนตฺติ. ๓๘) เอวมาทีนิ พหูนิ เววจนานิ โยชิตานิ. วิตฺถาโร วิภงฺควาเร (เนตฺติ. ๓๗ อาทโย) อาคมิสฺสติ.
เววจนหารนิทฺเทโส นิทฺทิฏฺโ, อมฺเหหิ จ าโต, ‘‘กตโม ปฺตฺติหารนิทฺเทโส’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา –
‘‘เอกํ ¶ ภควา ธมฺมํ, ปฺตฺตีหิ วิวิธาหิ เทเสติ.
โส อากาโร เยฺโย, ปฺตฺตี นาม โส หาโร’’ติ. –
คาถา วุตฺตา. ตตฺถ ภควา เอกํ ขนฺธาทิธมฺมํ วิวิธาหิ นิกฺเขปปฺปภวปฺตฺตาทีหิ ปฺตฺตีหิ เยน ปฺาเปตพฺพากาเรน เทเสติ, โส ปฺาเปตพฺพากาโร เยน สํวณฺณนาวิเสเสน วิภาวิโต, โส สํวณฺณนาวิเสโส ‘‘ปฺตฺติ หาโร นามา’’ติ เยฺโยติ อตฺถโยชนา.
ตตฺถ วิวิธาหิ ปฺตฺตีหิ นิกฺเขปปฺตฺติปภวปฺตฺติปริฺาปฺตฺติปหานปฺตฺติ- ภาวนาปฺตฺติสจฺฉิกิริยาปฺตฺตินิโรธปฺตฺตินิพฺพิทาปฺตฺตีติ เอวมาทิปฺตฺตีหิ เอกปทตฺถสฺเสว ปฺาเปตพฺพาการวิภาวนาลกฺขโณ สํวณฺณนาวิเสโส ปฺตฺติ หาโร นามาติ.
ตตฺถ ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ อยํ ปฺตฺติ ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ, ฉนฺนํ ธาตูนํ, อฏฺารสนฺนํ ธาตูนํ, ทฺวาทสนฺนํ อายตนานํ, ทสนฺนํ อินฺทฺริยานํ นิกฺเขปปฺตฺติ.
‘‘กพฬีกาเร เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร อตฺถิ ราโค, อตฺถิ นนฺที, อตฺถิ ตณฺหา, ปติฏฺิตํ ตตฺถ วิฺาณํ วิรุฬฺหํ. ยตฺถ ปติฏฺิตํ วิฺาณํ วิรุฬฺหํ, อตฺถิ ตตฺถ ¶ นามรูปสฺส อวกฺกนฺติ. ยตฺถ อตฺถิ นามรูปสฺส อวกฺกนฺติ, อตฺถิ ตตฺถ สงฺขารานํ วุทฺธี’’ติ (สํ. นิ. ๒.๖๔; กถา. ๒๙๖) เอวมาทิ ปภวปฺตฺติ ทุกฺขสฺส จ สมุทยสฺส จาติ.
‘‘กพฬีกาเร เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร นตฺถิ ราโค, นตฺถิ นนฺที, นตฺถิ ตณฺหา’’ติ (สํ. นิ. ๒.๖๔; กถา. ๒๙๖) เอวมาทิ ปริฺาปฺตฺติ ทุกฺขสฺส, ‘‘ปหานปฺตฺติ สมุทยสฺส, ภาวนาปฺตฺติ มคฺคสฺส, สจฺฉิกิริยาปฺตฺติ นิโรธสฺสา’’ติ จ ‘‘นิกฺเขปปฺตฺติ สุตมยิยา ปฺาย, สจฺฉิกิริยาปฺตฺติ อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยสฺส, ปวตฺตนาปฺตฺติ ธมฺมจกฺกสฺสา’’ติ เอวมาทิวิตฺถาโร วิภงฺเค (เนตฺติ. ๓๙ อาทโย) อาคมิสฺสตีติ.
ปณฺณตฺติหารนิทฺเทโส นิทฺทิฏฺโ, อมฺเหหิ จ าโต, ‘‘กตโม โอตรณหารนิทฺเทโส’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา –
‘‘โย ¶ จ ปฏิจฺจุปฺปาโท, อินฺทฺริยขนฺธา จ ธาตุอายตนา.
เอเตหิ โอตรติ โย, โอตรโณ นาม โส หาโร’’ติ. –
คาถา วุตฺตา. ตตฺถ โย ปฏิจฺจสมุปฺปาโท จ เย อินฺทฺริยขนฺธา จ ยานิ ธาตุอายตนานิ จ เยน สํวณฺณนาวิเสเสน นิทฺธาริตานิ, เอเตหิ ปฏิจฺจสมุปฺปาทาทินฺทฺริยขนฺธธาตายตเนหิ, สุตฺเต อาคตปทตฺถมุเขน นิทฺธาริยมาเนหิ จ โย สํวณฺณนาวิเสโส โอตรติ โอคาหติ ปฏิจฺจสมุปฺปาทาทิเก ตตฺถ วาจกวเสน, ตตฺถ าปกวเสน วา อนุปวิสติ, โส สํวณฺณนาวิเสโส โอตรโณ หาโร นามาติ อตฺถโยชนา.
ตตฺถ อินฺทฺริยขนฺธาติ อินฺทฺริยานิ จ ขนฺธา จาติ อินฺทฺริยขนฺธา. ธาตุอายตนาติ ธาตุโย จ อายตนานิ จ ธาตุอายตนา. กถํ โอตรโณ? ‘‘อุทฺธํ อโธ สพฺพธิ วิปฺปมุตฺโต’’ติอาทิ (เนตฺติ. ๔๒) ปาโ.
อุทฺธนฺติ รูปธาตุ จ อรูปธาตุ จ. อโธติ กามธาตุ. สพฺพธิ วิปฺปมุตฺโตติ เตธาตุเก อยํ อเสกฺขาวิมุตฺติ. ตานิเยว อเสกฺขานิ ปฺจินฺทฺริยานิ, อยํ อินฺทฺริเยหิ โอตรณา.
ตานิเยว ¶ อเสกฺขานิ ปฺจินฺทฺริยานิ วิชฺชา, วิชฺชุปฺปาทา อวิชฺชานิโรโธ…เป… ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหติ, อยํ ปฏิจฺจสมุปฺปาเทหิ โอตรณา.
ตานิเยว อเสกฺขานิ ปฺจินฺทฺริยานิ ตีหิ ขนฺเธหิ สงฺคหิตานิ สีลกฺขนฺเธน สมาธิกฺขนฺเธน ปฺากฺขนฺเธน, อยํ ขนฺเธหิ โอตรณา.
ตานิเยว อเสกฺขานิ ปฺจินฺทฺริยานิ สงฺขารปริยาปนฺนานิ เย สงฺขารา อนาสวา, โน จ ภวงฺคา, เต สงฺขารา ธมฺมธาตุสงฺคหิตา, อยํ ธาตูหิ โอตรณา.
สา ธมฺมธาตุ ธมฺมายตนปริยาปนฺนา, ยํ อายตนํ อนาสวํ, โน จ ภวงฺคํ, อยํ อายตเนหิ โอตรณาติ เอวมาทีหิ วิภงฺเค (เนตฺติ. ๔๒ อาทโย) อาคมิสฺสตีติ.
โอตรณหารนิทฺเทโส ¶ นิทฺทิฏฺโ, อมฺเหหิ จ าโต, ‘‘กตโม โสธนหารนิทฺเทโส’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา –
‘‘วิสฺสชฺชิตมฺหิ ปฺเห, คาถายํ ปุจฺฉิตา ยมารพฺภ.
สุทฺธาสุทฺธปริกฺขา, หาโร โส โสธโน นามา’’ติ. –
คาถา วุตฺตา. ตตฺถ ติสฺสํ คาถายํ อารุฬฺเห ปฺเห าตุมิจฺฉิเต อตฺเถ ภควตา วิสฺสชฺชนคาถายํ วิสฺสชฺชิตมฺหิ ยํ สุตฺตตฺถํ อารพฺภ อธิกิจฺจ สา คาถา ปุจฺฉิตา ปุจฺฉนตฺถาย ปิตา, ตสฺส สุตฺตตฺถสฺส เยน สํวณฺณนาวิเสเสน สุทฺธาสุทฺธปริกฺขา วิจารณา ภเว, โส สํวณฺณนาวิเสโส โสธโน หาโร นามาติ อตฺถโยชนา.
กถํ? ‘‘อวิชฺชาย นิวุโต โลโก’’ติ ปทํ โสธิตํ, อารมฺโภ น โสธิโต. ‘‘วิวิจฺฉา ปมาทา นปฺปกาสตี’’ติ ปทํ โสธิตํ, อารมฺโภ น โสธิโต. ‘‘ชปฺปาภิเลปนํ พฺรูมี’’ติ ปทํ โสธิตํ, อารมฺโภ น โสธิโต. ‘‘ทุกฺขมสฺส มหพฺภย’’นฺติ ปทฺจ โสธิตํ, อารมฺโภ จ โสธิโตติ. เอวํ ปทาทีนํ โสธิตาโสธิตภาววิจาโร หาโร โสธโน นาม. วิตฺถารโต ปน วิภงฺเค (เนตฺติ. ๔๕ อาทโย) อาคมิสฺสตีติ.
โสธนหารนิทฺเทโส ¶ นิทฺทิฏฺโ, อมฺเหหิ จ าโต, ‘‘กตโม อธิฏฺานหารนิทฺเทโส’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา –
‘‘เอกตฺตตาย ธมฺมา, เยปิ จ เวมตฺตตาย นิทฺทิฏฺา.
เต น วิกปฺปยิตพฺพา, เอโส หาโร อธิฏฺาโน’’ติ. –
คาถา วุตฺตา. ตตฺถ เย ทุกฺขสจฺจาทโย ธมฺมา เอกตฺตตาย สามฺเนปิ จ เวมตฺตตาย วิเสเสนปิ นิทฺทิฏฺา, เยน สํวณฺณนาวิเสเสน นิทฺทิฏฺา ทุกฺขสจฺจาทโย ธมฺมา น วิกปฺปยิตพฺพา สามฺวิเสสกปฺปนาย โวหารภาเวน อนวฏฺานโต, กาลทิสาวิเสสาทีนํ วิย อเปกฺขาสิทฺธิโต จ, เอโส สํวณฺณนาวิเสโส อธิฏฺาโน หาโรติ อตฺถโยชนา.
ตตฺถ ¶ เอกตฺตตายาติ เอกสฺส สมานสฺส ภาโว เอกตฺตํ, เอกตฺตเมว เอกตฺตตา, ตาย. เอกสทฺโท เจตฺถ สมานตฺถวาจโก, น สงฺขฺยาวาจโกติ. เวมตฺตตายาติ วิสิฏฺา มตฺตา วิมตฺตา, วิมตฺตา เอว เวมตฺตํ, เวมตฺตสฺส ภาโว เวมตฺตตา, ตาย. ยถา หิ ‘‘อชฺช สฺเว’’ติ วุจฺจมานา กาลวิเสสา อนวฏฺิตา ภวนฺติ, ‘‘ปุริมา ทิสา, ปจฺฉิมา ทิสา’’ติ วุจฺจมานา ทิสาวิเสสา, เอวํ สามฺวิเสสา จ อตฺถสฺส สภาวาติ. ตถา หิ ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ วุจฺจมานํ ชาติอาทึ อเปกฺขาย สามฺํ สมานมฺปิ สจฺจาเปกฺขาย วิเสโส โหติ. เอส นโย สมุทยสจฺจาทีสุปีติ. ‘‘ทุกฺข’’นฺติ เอกตฺตตา. ‘‘ชาติ ทุกฺขา, ชรา ทุกฺขา, มรณํ ทุกฺข’’นฺติ เอวมาทิ เวมตฺตตา. ‘‘ทุกฺขสมุทโย’’ติ เอกตฺตตา, ‘‘ตณฺหา โปโนภวิกา นนฺทีราคสหคตา’’ติ เอวมาทิ เวมตฺตตาติ เอวมาทิ วิตฺถาโร วิภงฺเค (เนตฺติ. ๔๖ อาทโย) อาคมิสฺสตีติ.
อธิฏฺานหารนิทฺเทโส นิทฺทิฏฺโ, อมฺเหหิ จ าโต, ‘‘กตโม ปริกฺขารหารนิทฺเทโส’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา –
‘‘เย ธมฺมา ยํ ธมฺมํ, ชนยนฺติปฺปจฺจยา ปรมฺปรโต.
เหตุมวกฑฺฒยิตฺวา, เอโส หาโร ปริกฺขาโร’’ติ. –
คาถา วุตฺตา. ตตฺถ อวิชฺชาทิกา เย ปจฺจยธมฺมา สงฺขาราทิกํ ยํ ผลธมฺมํ ปจฺจยา สหชาตปจฺจเยน ปรมฺปรโต ปรมฺปรปจฺจยภาเวน ชนยนฺติ, ตสฺส สงฺขาราทิผลสฺส ปจฺจยํ ปริกฺขารภูตํ ปุริมุปฺปนฺนํ อวิชฺชาทิกํ อสาธารณํ ¶ ชนกํ เหตุํ, อโยนิโสมนสิการาทิกํ สาธารณํ ปจฺจยเหตฺุจ อวกฑฺฒยิตฺวา สุตฺตโต นิทฺธาเรตฺวา โย สํวณฺณนาวิเสโส ปริกฺขารสํวณฺณนาภาเวน ปวตฺโต, เอโส สํวณฺณนาวิเสโส ปริกฺขาโร หาโร นามาติ อตฺถโยชนา. อวิชฺชาทโย หิ อวิชฺชาทีนํ อสาธารณเหตู ภวนฺติ, อโยนิโสมนสิการาทโย สาธารณปจฺจยา. เตนาห – ‘‘อสาธารณลกฺขโณ เหตุ, สาธารณลกฺขโณ ปจฺจโย’’ติ, ‘‘อวิชฺชา อวิชฺชาย เหตุ, อโยนิโสมนสิกาโร ปจฺจโย’’ติอาทิกํ (เนตฺติ. ๔๙) วิภงฺควจนฺจ.
ปริกฺขารหารนิทฺเทโส นิทฺทิฏฺโ, อมฺเหหิ จ าโต, ‘‘กตโม สมาโรปนหารนิทฺเทโส’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา –
‘‘เย ¶ ธมฺมา ยํมูลา, เย เจกตฺถา ปกาสิตา มุนินา.
เต สมาโรปยิตพฺพา, เอส สมาโรปโน หาโร’’ติ. –
คาถา วุตฺตา. ตตฺถ เย สีลาทโย ธมฺมา ยํมูลา เยสํ สมาธิอาทีนํ มูลา, เต สีลาทโย ธมฺมา เตสํ สมาธิอาทีนํ ปทฏฺานภาเวน สํวณฺณนาวิเสเสน สมาโรปยิตพฺพา, เย จ ราควิราคเจโตวิมุตฺติเสกฺขผลกามธาตุสมติกฺกมนาทิสทฺทา อนาคามิผลตฺถตาย เอกตฺถา สมานตฺถาติ พุทฺธมุนินา ปกาสิตา, เต ราค…เป… ติกฺกมนาทิสทฺทา อฺมฺเววจนภาเวน สมาโรปยิตพฺพา, เอโส สํวณฺณนาวิเสโส สมาโรปโน หาโร นามาติ อตฺถโยชนา.
เอตฺถ จ สีลาทิกฺขนฺธตฺตยสฺส ปริยายนฺตรวิภาวนาปาริปูรี กถิตา, ภาวนาปาริปูรี จ ปหาตพฺพสฺส ปหาเนน โหตีติ ภาวนาสมาโรปนปหานสมาโรปนาปิ ทสฺสิตาติ จตุพฺพิโธ สมาโรปโน ปทฏฺานสมาโรปโน, เววจนสมาโรปโน, ภาวนาสมาโรปโน, ปหานสมาโรปโนติ.
ตตฺถ กายิกสุจริตํ, วาจสิกสุจริตฺจ สีลกฺขนฺโธ, มโนสุจริเต อนภิชฺฌา, อพฺยาปาโท จ สมาธิกฺขนฺโธ, สมฺมาทิฏฺิ ปฺากฺขนฺโธ. สีลกฺขนฺโธ สมาธิกฺขนฺธสฺส ปทฏฺานํ, สมาธิกฺขนฺโธ ปฺากฺขนฺธสฺส ปทฏฺานํ. สีลกฺขนฺโธ, สมาธิกฺขนฺโธ จ สมถสฺส ปทฏฺานํ, ปฺากฺขนฺโธ ¶ วิปสฺสนาย ปทฏฺานํ. สมโถ ราควิราคเจโตวิมุตฺติยา ปทฏฺานํ, วิปสฺสนา อวิชฺชาวิราคปฺาวิมุตฺติยา ปทฏฺานนฺติ เอวมาทิ ปทฏฺานสมาโรปโน. ราควิราคา เจโตวิมุตฺติ เสกฺขผลํ, อวิชฺชาวิราคา ปฺาวิมุตฺติ อเสกฺขผลํ, อิทํ เววจนํ. ราควิราคา เจโตวิมุตฺติ อนาคามิผลํ, อวิชฺชาวิราคา ปฺาวิมุตฺติ อคฺคผลํ อรหตฺตํ, อิทํ เววจนํ. ราควิราคา เจโตวิมุตฺติ กามธาตุสมติกฺกมนํ, อวิชฺชาวิราคา เจโตวิมุตฺติ เตธาตุสมติกฺกมนํ, อิทํ เววจนํ. ปฺินฺทฺริยํ, ปฺาพลํ, อธิปฺาสิกฺขา, ปฺากฺขนฺโธติ เอวมาทิ เววจนนฺติ เอวมาทิ เววจนสมาโรปโน. กาเย กายานุปสฺสิโน วิหรโต จตฺตาโร สติปฏฺานา ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺติ, จตูสุ สติปฏฺาเนสุ ภาวิยมาเนสุ จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺติ, จตูสุ สมฺมปฺปธาเนสุ ภาวิยมาเนสุ จตฺตาโร อิทฺธิปาทา ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺตีติ เอวมาทิ ภาวนาสมาโรปโน. กาเย กายานุปสฺสี วิหรนฺโต อสุเภ ‘‘สุภ’’นฺติ วิปลฺลาสํ ปชหติ, กพฬีกาโร จสฺส อาหาโร ปริฺํ คจฺฉติ, กามุปาทาเนน จ อนุปาทาโน ภวติ, กามโยเคน จ วิสํยุตฺโต ภวติ, อภิชฺฌากายคนฺเถน จ วิปฺปยุชฺชติ, กามาสเวน จ อนาสโว ภวติ, กาโมฆฺจ อุตฺติณฺโณ ภวติ, ราคสลฺเลน จ วิสลฺโล ภวติ, รูปูปิกา จสฺส วิฺาณฏฺิติ ปริฺํ คจฺฉติ ¶ , รูปธาตุยํ จสฺส ราโค ปหีโน ภวติ, น จ ฉนฺทาคตึ คจฺฉติ, เวทนาสูติ เอวมาทิ ปหานสมาโรปโนติ เอวมาทิ สมาโรปโน หาโร นิยุตฺโตติ.
อิติ สตฺติพลานุรูปา รจิตา.
โสฬสหารนิทฺเทสวิภาวนา นิฏฺิตา.
นยนิทฺเทสวิภาวนา
๑๗. หารนิทฺเทสา นิทฺทิฏฺา, อมฺเหหิ จ าตา, ‘‘กตเม นยนิทฺเทสา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตณฺหฺจา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อถ วา เอวํ อุทฺเทสกฺกเมเนว หาเร นิทฺทิสิตฺวา อิทานิ นเย นิทฺทิสิตุํ ‘‘ตณฺหฺจา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ โย สํวณฺณนาวิเสโส สุตฺเต อาคตํ ตณฺหฺจ อวิชฺชฺจ อตฺถโต นิทฺธารณวเสน คหิตํ ตณฺหฺจ อวิชฺชฺจ สํกิเลสปกฺขํ เนติ, สุตฺเต อาคเตน ¶ สมเถน, สุตฺเต อาคตาย วิปสฺสนาย อตฺถโต นิทฺธารณวเสน วา คหิเตน สมเถน, คหิตาย วิปสฺสนาย โวทานปกฺขํ เนติ, นยนฺโต จ สจฺเจหิ โยเชตฺวา เนติ, อยํ สํวณฺณนาวิเสโส โส นนฺทิยาวฏฺโฏ นโย นามาติ อตฺถโยชนา.
เอตฺถ จ อตฺถนยสฺส ภูมิ, สํวณฺณนา จ คาถายํ ‘‘นโย’’ติ วุตฺตา, ตสฺมา ‘‘สํวณฺณนาวิเสโส’’ติ วุตฺตํ. น หิ อตฺถนโย สํวณฺณนา, จตุสจฺจปฏิเวธสฺส อนุรูโป ปุพฺพภาเค อนุคาหณนโย อตฺถนโยว. ตสฺส ปน อตฺถนยสฺส ยา สํวณฺณนา อุคฺฆฏิตฺุอาทีนํ วเสน ตณฺหาทิมุเขน นยภูมิรจนา ปวตฺตา, ตสฺส สํวณฺณนาว นยโวหาโร กโตติ วิตฺถารโต หารสมฺปาเต (เนตฺติ. ๗๘-๗๙) อาคมิสฺสติ.
นนฺทิยาวฏฺฏนยนิทฺเทโส นิทฺทิฏฺโ, อมฺเหหิ จ าโต, ‘‘กตโม ติปุกฺขลนยนิทฺเทโส’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา –
‘‘โย อกุสเล สมูเลหิ, เนติ กุสเล จ กุสลมูเลหิ.
ภูตํ ตถํ อวิตถํ, ติปุกฺขลํ ตํ นยํ อาหู’’ติ. –
คาถา วุตฺตา. ตตฺถ โย สํวณฺณนาวิเสโส อกุสเล สมูเลหิ อตฺตโน อกุสลสฺส ตีหิ โลภาทีหิ ¶ มูเลหิ สํกิเลสปกฺขํ เนติ, กุสเล จ กุสลมูเลหิ ตีหิ อโลภาทีหิ โวทานปกฺขํ เนติ, นยนฺโต จ ภูตํ กุสลากุสลํ เนติ, น อภูตํ มายามรีจิอาทโย วิย, ตถํ กุสลากุสลํ เนติ, น ฆฏาทโย วิย สมฺมุติสจฺจมตฺตํ, อวิตถํ กุสลากุสลํ เนติ, น วิตถํ. กุสลากุสลานํ สภาวโต วิชฺชมานตฺตา ภูตา ปรมตฺถสจฺจตฺตา ตถา, อกุสลสฺส อิฏฺวิปากตาภาวโต, กุสลสฺส จ อนิฏฺวิปากตาภาวโต วิปาเก สติ อวิสํวาทกตฺตา อวิตถา ภวนฺติ, กุสลากุสลา หิ เอเตสํ ติณฺณํ ‘‘ภูตํ, ตถํ, อวิตถ’’นฺติ ปทานํ กุสลากุสลวิเสสนตา ทฏฺพฺพา.
อถ วา อกุสลมูเลหิ อกุสลานิ, กุสลมูเลหิ จ กุสลานิ นยนฺโต อยํ นโย ภูตํ ตถํ อวิตถํ เนติ จตฺตาริ สจฺจานิ นิทฺธาเรตฺวา ¶ โยเชติ. ทุกฺขาทีนิ หิ พาธกาทิภาวโต อฺถาภาวาภาเวน ภูตานิ, สจฺจสภาวตฺตา ตถานิ, อวิสํวาทนโต อวิตถานิ. วุตฺตฺเหตํ ภควตา – ‘‘จตฺตาริมานิ, ภิกฺขเว, ตถานิ อวิตถานิ อนฺถานี’’ติ สํ. นิ. ๕.๑๐๙๐; ปฏิ. ม. ๒.๘). อกุสลาทิสุตฺตตฺถสฺส จตุสจฺจโยชนมุเขน นยนลกฺขณํ ตํ สํวณฺณนาวิเสสํ ติปุกฺขลํ นยนฺติ อาหูติ อตฺถโยชนา.
ตตฺถ ตีหิ เหตูหิ ปุกฺขโล โสภโนติ ติปุกฺขโล อกุสลาทิโก อตฺถนโย สํวณฺณนาวิเสโสติ านูปจารโต ติปุกฺขลนโย นามาติ. วิตฺถาโร ปน หารสมฺปาเต (เนตฺติ. ๘๗-๘๘) อาคมิสฺสติ.
ติปุกฺขลนยนิทฺเทโส นิทฺทิฏฺโ, อมฺเหหิ จ าโต, ‘‘กตโม สีหวิกฺกีฬิตนยนิทฺเทโส’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา –
‘‘โย เนติ วิปลฺลาเสหิ, กิเลเส อินฺทฺริเยหิ สทฺธมฺเม.
เอตํ นยํ นยวิทู, สีหวิกฺกีฬิตํ อาหู’’ติ. –
คาถา วุตฺตา. ตตฺถ โย สํวณฺณนาวิเสโส สุตฺเต วุตฺเตหิ วิปลฺลาเสหิ กิเลเส สํกิเลสปกฺขํ เนติ, สุตฺเต วุตฺเตหิ อินฺทฺริเยหิ สทฺธมฺเม โวทานปกฺขํ เนติ, เอตํ สํวณฺณนาวิเสสํ นยวิทู สทฺธมฺมนยโกวิทา, อตฺถนยกุสลา เอว วา สีหวิกฺกีฬิตํ นยนฺติ อาหูติ อตฺถโยชนา.
ตตฺถ วิปลฺลาเสหีติ อสุเภ สุภํ, ทุกฺเข สุขํ, อนิจฺเจ นิจฺจํ, อนตฺตนิ อตฺตาติ จตูหิ ¶ วิปลฺลาเสหิ. อินฺทฺริเยหีติ สทฺธาทีหิ อินฺทฺริเยหิ. สทฺธมฺเมติ ปฏิปตฺติปฏิเวธสทฺธมฺเม. เสสเมตฺถ วุตฺตนยเมว. วิตฺถาโร ปน หารสมฺปาเต (เนตฺติ. ๘๖-๘๗) อาคมิสฺสตีติ.
สีหวิกฺกีฬิตนยนิทฺเทโส นิทฺทิฏฺโ, อมฺเหหิ จ าโต, ‘‘กตโม ทิสาโลจนนยนิทฺเทโส’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา –
‘‘เวยฺยากรเณสุ ¶ หิ เย, กุสลากุสลา ตหึ ตหึ วุตฺตา.
มนสา โวโลกยเต, ตํ ขุ ทิสาโลจนํ อาหู’’ติ. –
คาถา วุตฺตา. ‘‘สีหโลจนํ อาหู’’ติ ปาโ ลิขิโต, โส ปน น เถรสฺส ปาโติ ทฏฺพฺโพ ภินฺนลกฺขณตฺตา. ตตฺถ ตหึ ตหึ เวยฺยากรเณสุ เย กุสลากุสลา นยสฺส ทิสาภูตา ธมฺมา วุตฺตา, เต กุสลากุสเล นยสฺส ทิสาภูตธมฺเม อพหิ อพฺภนฺตรํ จิตฺเต เอว ยํ โอโลกนํ กโรติ, ตํ โอโลกนํ ขุ โอโลกนํ เอว ทิสาโลจนนฺติ อาหูติ อตฺถโยชนา.
ตตฺถ เวยฺยากรเณสูติ ตสฺส ตสฺส อตฺถนยสฺส โยชนตฺถํ กเตสุ สุตฺตสฺส อตฺถวิสฺสชฺชเนสุ. กุสลาติ โวทานิยา. อกุสลาติ สํกิเลสิกา. วุตฺตาติ สุตฺตโต นิทฺธาเรตฺวา กถิตา. โอโลกยเตติ เต กุสลาทิธมฺเม จิตฺเตเนว ‘‘อยํ ปมา ทิสา, อยํ ทุติยา ทิสา’’ติอาทินา ตสฺส ตสฺส นยสฺส ทิสาภาเวน อุปปริกฺขติ, วิจาเรตีติ อตฺโถ. ขูติ อวธารณตฺเถ นิปาโต, เตน ทิสาโลจนนโย โกจิ อตฺถวิเสโส น โหตีติ ทสฺเสตีติ.
๒๑. ทิสาโลจนนยนิทฺเทโส นิทฺทิฏฺโ. อมฺเหหิ จ าโต. ‘‘กตโม องฺกุสนยนิทฺเทโส’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘โอโลเกตฺวา’’ติอาทิคาถา วุตฺตา. ตตฺถ ตํตํนยทิสาภูเต สพฺเพ กุสลากุสเล ทิสาโลจเนน โอโลเกตฺวา อุกฺขิปิย สุตฺตโต อุทฺธริตฺวา ยํ สมาเนติ ยํ สมานยนํ กโรติ, อยํ สมานยนสงฺขาโต นโย องฺกุโส นโย นามาติ อตฺถโยชนา.
เอตฺถ จ องฺกุโส นาม หตฺถีนํ อิจฺฉิตฏฺานํ อานยนการณภูโต วชิราทิมโย ติกฺขคฺโค อุชุวงฺกภูโต ทพฺพสมฺภารวิเสโส, อยมฺปิ นโย องฺกุโส วิยาติ อตฺเถน องฺกุโส. เอเตน หิ นเยน อิจฺฉิตํ สุตฺตตฺถํ นยตีติ. มุขฺยโต ปน องฺเก วิชฺฌนฏฺาเน อุทฺธโฏ อสติ อนฺโต ปวิสตีติ องฺกุโส. องฺกสทฺทูปปทอุปุพฺพอสธาตุ อปจฺจโยติ. อยมฺปิ นโย โกจิปิ อตฺถวิเสโส น โหตีติ.
โสฬส ¶ ¶ หารนิทฺเทสา เจว ปฺจ นยนิทฺเทสา จ อาจริเยน นิทฺทิฏฺา. อมฺเหหิ จ าตา, ‘‘สํวณฺเณตพฺพสุตฺเต กึ โสฬส หารา ปมํ โยเชตพฺพา, อุทาหุ นยา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา –
‘‘โสฬส หารา ปมํ, ทิสาโลจนโต ทิสา วิโลเกตฺวา.
สงฺขิปิย องฺกุเสน หิ, นเยหิ ติหิ นิทฺทิเส สุตฺต’’นฺติ. –
คาถมาห. อฏฺกถายํ ปน ‘‘เอวํ หาเร, นเย จ นิทฺทิสิตฺวา อิทานิ เนสํ โยชนกฺกมํ ทสฺเสนฺโต ‘โสฬส หารา ปม’นฺติอาทิมาหา’’ติ (เนตฺติ. อฏฺ. ๒๒) วุตฺตํ. ตตฺถ โสฬส หารา พฺยฺชนปริเยฏฺิภาวโต สํวณฺเณตพฺพสุตฺเต สํวณฺณนาภาเวน ปมํ โยเชตพฺพา, โยเชนฺเตน นิทฺทิฏฺา หารานุกฺกเมเนว โยเชตพฺพา, น อุปฺปฏิปาฏิยา. หารสํวณฺณนานุกฺกเมน สํวณฺเณตพฺพํ ปมํ สํวณฺเณตฺวา ปจฺฉา ทิสาโลจเนน โอโลเกตฺวา องฺกุสนเยน เนตฺวา ตีหิ อตฺถนเยหิ นิทฺทิเสติ อธิปฺปาโย.
อิติ สตฺติพลานุรูปา รจิตา
นยนิทฺเทสวิภาวนา นิฏฺิตา.
ทฺวาทสปทวิภาวนา
เนตฺติวิสยํ สาสนวรสงฺขาตํ สํวณฺเณตพฺพสุตฺตํ เยสํ พฺยฺชนปทานํ, อตฺถปทานฺจ วเสน ‘‘ทฺวาทส ปทานิ สุตฺต’’นฺติ สงฺคหวาเร วุตฺตํ, ‘‘กตมานิ ตานี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา สรูปโต นิทฺทิสิตุํ –
‘‘อกฺขรํ ปทํ พฺยฺชนํ, นิรุตฺติ ตเถว นิทฺเทโส.
อาการฉฏฺวจนํ, เอตฺตาว พฺยฺชนํ สพฺพํ.
สงฺกาสนา ปกาสนา, วิวรณา วิภชนุตฺตานีกมฺมปฺตฺติ.
เอเตหิ ฉหิ ปเทหิ, อตฺโถ กมฺมฺจ นิทฺทิฏฺ’’นฺติ. –
คาถาทฺวยํ ¶ ¶ วุตฺตํ. อฏฺกถายํ ปน ‘‘อิทานิ เยสํ พฺยฺชนปทานํ, อตฺถปทานฺจ วเสน ‘ทฺวาทส ปทานิ ‘สุตฺต’นฺติ วุตฺตํ, ตานิ ปทานิ นิทฺทิสิตุํ ‘อกฺขรปท’นฺติอาทิมาหา’’ติ (เนตฺติ. อฏฺ. ๒๓) วุตฺตํ.
ตตฺถ เกนฏฺเน อกฺขรนฺติ? อกฺขรฏฺเน อสฺจรณฏฺเน. อการาทิวณฺโณ หิ อการาทิโต อิการาทิปริยายํ นกฺขรติ, น สฺจรติ, น สงฺกมติ. เตนาห อฏฺกถายํ ‘‘อปริโยสิเต ปเท วณฺโณ อกฺขรํ ปริยายวเสน อกฺขรณโต อสฺจรณโต’’ติ (เนตฺติ. อฏฺ. ๒๓). อปริโยสิเต ปเทติ จ วิภตฺยนฺตภาวํ อปฺปตฺเต ทฺวิติจตุกฺขรวนฺเตสุ ปเทสุ เอกทฺวิติกฺขรมตฺเตเยว อกฺขรํ นาม, ปริโยสิเต ปทํเยว, น อกฺขรนฺติ อธิปฺปาโย. ปทํ ปน ปเวสนโต อตฺถวเสน ปริยายํ สฺจรนฺตํ วิย โหติ, น เอวํ อการาทิวณฺโณ อเววจนตฺตา. ‘‘มา เอวํ มฺสี’’ติอาทีสุ วา เอกกฺขรปทา มา-การาทิ อกฺขรํ นาม, วิภตฺยนฺตํ ปทํ ปน ปทเมว โหติ.
ปชฺชติ อตฺโถ เอเตนาติ ปทํ. ตํ นามาขฺยาโตปสคฺคนิปาตปฺปเภเทน จตุพฺพิธํ. ตตฺถ ทพฺพปธานํ ‘‘ผสฺโส เวทนา จิตฺต’’นฺติ เอวมาทิกํ นามปทํ. ตตฺถ หิ ทพฺพมาวิภูตรูปํ, กิริยา อนาวิภูตรูปา. กิริยาปธานํ ‘‘ผุสติ เวทยติ วิชานาตี’’ติ เอวมาทิกํ อาขฺยาตปทํ นาม. ตตฺถ หิ ผุสนาทิกิริยา อาวิภูตรูปา, ทพฺพมนาวิภูตรูปํ. กิริยาวิเสสโพธเหตุภูตํ ป-อุป-อิติเอวมาทิกํ อุปสคฺคปทํ นาม. ‘‘จิรปฺปวาสึ (ธ. ป. ๒๑๙) อุปวุตฺถ’’นฺติ (อ. นิ. ๓.๗๑; สุ. นิ. ๔๐๕) เอวมาทีสุ หิ ป-อุปาทิสทฺทา วสนาทิกิริยาย วิโยคาทิวิสิฏฺตํ ทีเปนฺติ. วจนตฺโถ ปน นามปทอาขฺยาตปททฺวยํ อุปคนฺตฺวา ตสฺส ปททฺวยสฺส อตฺถํ สชฺชนฺตีติ อุปสคฺคาติ ทฏฺพฺโพ. กิริยาย เจว ทพฺพสฺส จ สรูปวิเสสปกาสนเหตุภูตํ ‘‘เอวํ, อิตี’’ติ เอวมาทิกํ นิปาตปทํ อสฺสปิ สํวณฺณนายปิ อิจฺฉิตตฺตา, อกฺขเรน ปน กถํ คหิโตติ เจ? อกฺขเรหิ สุยฺยมาเนหิ สุณนฺตานํ วิเสสวิธานสฺส กตตฺตา ปทปริโยสาเน ปทตฺถสมฺปฏิปตฺติ โหติ. ตสฺมา อกฺขเรนปิ อตฺถากาโร คหิโตวาติ เวทิตพฺโพ. เตน วุตฺตํ – ‘‘อกฺขเรหิ สงฺกาเสติ, ปเทหิ ปกาเสติ, อกฺขเรหิ จ ปเทหิ จ อุคฺฆเฏตี’’ติ (เนตฺติ. ๙) จ.
วิวรณา ¶ วิตฺถารณา. วิภชนา จ อุตฺตานีกมฺมฺจ ปฺตฺติ จ วิภชนุตฺตานีกมฺมปฺตฺตีติ สมาหาเร อยํ ทฺวนฺทสมาโส. ตตฺถ วิภาคกรณํ วิภชนํ นาม. พฺยฺชนากาเรหิ โย อตฺถากาโร นิทฺทิสิยมาโน, โส อตฺถากาโร วิวรณวิภชนาติ ทฺวีหิ อตฺถปเทหิ ¶ นิทฺทิสิโต. ปากฏกรณํ อุตฺตานีกมฺมํ นาม. ปกาเรหิ าปนํ ปฺตฺติ. นิรุตฺตินิทฺเทสสงฺขาเตหิ พฺยฺชนปเทหิ ปกาสิยมาโน โย อตฺถากาโร อตฺถิ, โส อตฺถากาโร อุตฺตานีกมฺมปฺตฺตีหิ ปฏินิทฺทิสิโต. เอเตหิ สงฺกาสนาทีหิ ฉหิ อตฺถปเทหิ อตฺโถ สุตฺตตฺโถ คหิโต, กมฺมฺจ อุคฺฆฏนาทิกมฺมฺจ นิทฺทิฏฺนฺติ อตฺโถ. เยน สุตฺตตฺเถน อุคฺฆฏิตฺุโน จิตฺตสนฺตานสฺส สมฺโพธนกิริยาสงฺขาตสฺส อุคฺฆฏนกมฺมสฺส นิพฺพตฺติ ภเว, โส สุตฺตตฺโถ สงฺกาสนาปกาสนากาโร โหติ. เยน สุตฺตตฺเถน วิปฺจิตฺุโน จิตฺตสนฺตานสฺส โพธนกิริยาสงฺขาตสฺส วิปฺจนกมฺมสฺส นิพฺพตฺติ, โส สุตฺตตฺโถ วิวรณาวิภชนากาโร โหติ. เยน สุตฺตตฺเถน เนยฺยสฺส จิตฺตสนฺตานสฺส ปโพธนกิริยาสงฺขาตสฺส นยกมฺมสฺส นิพฺพตฺติ, โส สุตฺตตฺโถ อุตฺตานีกมฺมปฺตฺตากาโร โหตีติ ทฏฺพฺโพ. เตนาห อฏฺกถาจริโย ‘‘สุตฺตตฺเถน หิ เทสนาย ปวตฺติยมาเนน อุคฺฆฏิตฺุอาทิเวเนยฺยานํ จิตฺตสนฺตานสฺส ปโพธนกิริยานิพฺพตฺติ, โส จ สุตฺตตฺโถ สงฺกาสนาทิอากาโร’’ติ (เนตฺติ. อฏฺ. ๒๔).
‘‘ยถาวุตฺเตหิ ตีหิ อตฺถนเยหิ เจว ฉหิ อตฺถปเทหิ จ อยุตฺโตปิ อตฺโถ กึ โกจิ อตฺถิ, อุทาหุ สพฺโพ อตฺโถ ยุตฺโต เอวา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา –
‘‘ตีณิ จ นยา อนูนา, อตฺถสฺส จ ฉปฺปทานิ คณิตานิ.
นวหิ ปเทหิ ภควโต, วจนสฺสตฺโถ สมายุตฺโต’’ติ. –
คาถมาห. ตตฺถ ตีณีติ ลิงฺควิปลฺลาสนิทฺเทโส, ตโยติ ปน ปกติลิงฺคนิทฺเทโส วตฺตพฺโพ. คณิตา อนูนา ตโย อตฺถสฺส นยา จ คณิตานิ อนูนานิ ฉ อตฺถสฺส ปทานิ จ นิทฺทิฏฺานิ, นิทฺทิฏฺเหิ จ อตฺถปเทหิ ภควโต วจนสฺส สพฺโพ อตฺโถ สมายุตฺโตว อยุตฺโต โกจิ อตฺโถ นตฺถีติ โยชนา กาตพฺพา. อตฺถสฺสาติ สุตฺตตฺถสฺส. นยาติ เนตฺติอตฺถนยา. ปทานีติ เนตฺติอตฺถปทานิ.
๒๖. เย ¶ หาราทโย นิทฺทิฏฺา, เต หาราทโย สมฺปิณฺเฑตฺวา เนตฺติปฺปกรณสฺส ปทตฺเถ สุขคฺคหณตฺถํ คณนวเสน ปริจฺฉินฺทิตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘อตฺถสฺสา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ อตฺถสฺส สมูหสฺส อวยวภูตานิ นวเภทานิ อตฺถปทานิ สุตฺตพฺยฺชนสฺส อตฺถสฺส ปริเยฏฺิสงฺขาตาย สํวณฺณนาย คณนโต จตุวีสติ พฺยฺชนปทานิ โหนฺติ, อตฺถปทพฺยฺชนปทภูตํ อุภยํ สงฺเขปยโต สมฺปิณฺฑยโต เตตฺตึสา เตตฺตึสวิธา เอตฺติกา เตตฺตึสวิธาว เนตฺตีติ โยชนา.
ตตฺถ ¶ นวปฺปทานีติ ตโย อตฺถนยา, ฉ อตฺถปทานิ จ. จตุพฺพีสาติ โสฬส หารา, ฉ พฺยฺชนปทานิ, ทฺเว ทิสาโลจนนยองฺกุสนยา จาติ เอวํ เตตฺตึสวิธา จ เนตฺติ นาม, อิโต วินิมุตฺโต อฺโ โกจิ เนตฺติปทตฺโถ นตฺถีติ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ.
‘‘เอวํ เตตฺตึสปทตฺถาย เนตฺติยา หารนยานํ กตโม เทสนาหารวิจยหาโร’’ติอาทิ เทสนากฺกเมเนว สิทฺโธ, เอวํ สิทฺเธ สติปิ ‘‘โสฬส หารา ปม’’นฺติ อารมฺโภ ‘‘สพฺเพปิเม หารา เจว นยา จ อิมินา ทสฺสิตกฺกเมเนว สํวณฺเณตพฺเพสุ สุตฺเตสุ สํวณฺณนาวเสน โยเชตพฺพา, น อุปฺปฏิปาฏิยา’’ติ อิมมตฺถํ ทีเปติ. ทีปนวจนสวนานุสาเรน าเปติ, ตสฺมา เอวํ กโม ทสฺสิโต, อสฺสาทาทีนวนิสฺสรณานิ ธมฺมเทสนาย นิสฺสยานิ, ผลฺจ ธมฺมเทสนาย ผลํ, อุปาโย จ ธมฺมเทสนาย อุปาโย, อาณตฺติ จ ธมฺมเทสนาย สรีรํ. เทสนาหารสฺส ตาสํ อสฺสาทาทีนวนิสฺสรณผลุปายาณตฺตีนํ วิภาวนสภาวตฺตา.
นิทฺธารเณน วินาปิ ปกติยา สพฺพสํวณฺเณตพฺพสุตฺเตสุ อนรูปาติ สุวิฺเยฺยตฺตา, สํวณฺณนาวิเสสานํ วิจยหาราทีนํ นิสฺสยภาวโต จ ปมํ เทสนาหาโร ทสฺสิโต.
ปทปุจฺฉาวิสฺสชฺชนาปุจฺฉาปทานุคีตีหิ สทฺธึ เทสนาหารปทตฺถานํ อสฺสาทาทีนํ ปวิจยภาวโต เทสนาหารานนฺตรํ วิจโย หาโร.
วิจยหาเรน ปวิจิตานํ อตฺถานํ ยุตฺตายุตฺติวิจารณภาวโต วิจยหารานนฺตรํ ยุตฺติ หาโร.
ปทฏฺานหารสฺส ยุตฺตายุตฺตานํเยว อตฺถานํ อุปปตฺติอนุรูปํ การณปรมฺปราย นิทฺธารณตฺตา ยุตฺติหารานนฺตรํ ปทฏฺานหาโร.
ยุตฺตายุตฺตานํ ¶ การณปรมฺปราย ปริคฺคหิตสภาวานํเยว จ ธมฺมานํ อวุตฺตานมฺปิ สมานลกฺขณตาย คหณลกฺขณตฺตาย ปทฏฺานหารานนฺตรํ ลกฺขณหาโร.
ลกฺขณหาเรน อตฺถโต สุตฺตนฺตรโต นิทฺธาริตานมฺปิ ธมฺมานํ นิพฺพจนาทีนิ วตฺตพฺพานิ, น สุตฺเต สรูปโต อาคตธมฺมานํเยวาติ ทสฺสนตฺถํ ลกฺขณหารานนฺตรํ จตุพฺยูโห หาโร. เอวฺหิ นิรวเสสโต อตฺถาวโพโธ โหติ.
จตุพฺยูเหน ¶ หาเรน วุตฺเตหิ นิพฺพจนาธิปฺปายนิทาเนหิ สทฺธึ สุตฺเต ปทตฺถานํ สุตฺตนฺตรสํสนฺทนสงฺขาเต ปุพฺพาปรวิจาเร ทสฺสิเต เตสํ สุตฺตปทตฺถานํ สภาควิสภาคธมฺมนฺตราวฏฺฏนํ สุเขน สกฺกา ทสฺเสตุนฺติ จตุพฺยูหหารานนฺตรํ อาวฏฺโฏ หาโร. สุตฺตนฺตรสํสนฺทนสฺส หิ สภาควิสภาคธมฺมนฺตราวฏฺฏนยสฺส อุปายภาวโต ‘‘อารมฺภถ นิกฺกมถา’’ติอาทิคาถาย (สํ. นิ. ๑.๑๘๕; เนตฺติ. ๒๙; เปฏโก. ๓๘) อารมฺภนนิกฺกมนพุทฺธสาสนโยคธุนเนหิ วีริยสมาธิปฺินฺทฺริยานิ นิทฺธาเรตฺวา เตสุ อารมฺภนนิกฺกมนพุทฺธสาสนโยคธุนเนสุ อนนุโยคสฺส มูลํ ปมาโทติ สุตฺตนฺตเร ทสฺสิโต ปมาโท อาวฏฺฏิโตติ.
อาวฏฺเฏน หาเรน สภาควิสภาคธมฺมาวฏฺฏเนน ปโยชิเต สาธารณาสาธารณวเสน สํกิเลสโวทานธมฺมานํ ปทฏฺานโต เจว ภูมิโต จ วิภาโค สกฺกา สุเขน โยเชตุนฺติ อาวฏฺฏหารานนฺตรํ วิภตฺติ หาโร.
วิภตฺติหาเรน สํกิเลสโวทานธมฺมานํ วิภาเค กเต สํวณฺเณตพฺพสุตฺเต อาคตา ธมฺมา อกสิเรน ปฏิปกฺขโต ปริวตฺเตตุํ สกฺกาติ วิภตฺติหารานนฺตรํ ปริวตฺตนหาโร. วิภตฺติหาเรน หิ ‘‘สมฺมาทิฏฺิสฺส ปุริสปุคฺคลสฺส มิจฺฉาทิฏฺิ นิชฺชิณฺณา โหตี’’ติ (เนตฺติ. ๓๕) ปฏิวิภตฺตสภาเว เอว ธมฺเม ปริวตฺตนหารวิภงฺเค อุทาหรียิสฺสติ.
ปริวตฺตนหาเรน ปฏิปกฺขโต ปริวตฺติตาปิ ธมฺมา ปริยายวจเนหิ โพเธตพฺพา, น สํวณฺเณตพฺพสุตฺเต อาคตธมฺมาเยวาติ ทสฺสนตฺถํ ปริวตฺตนหารานนฺตรํ เววจนหาโร.
เววจนหาเรน ¶ ปริยายโต ปกาสิตานํ ธมฺมานํ ปเภทโต ปฺตฺติวเสน วิภชนํ สุเขน สกฺกา าตุนฺติ เววจนหารานนฺตรํ ปฺตฺติ หาโร.
ปฺตฺติหาเรน ปภวปริฺาทิปฺตฺติวิภาคมุเขน ปฏิจฺจสมุปฺปาทสจฺจาทิธมฺมวิภาเค กเต สุตฺเต อาคตธมฺมานํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทาทิมุเขน อวตรณํ สกฺกา ทสฺเสตุนฺติ ปฺตฺติหารานนฺตรํ โอตรโณ หาโร.
โอตรเณน หาเรน ธาตายตนาทีสุ โอตาริตานํ สํวณฺเณตพฺพสุตฺเต ปทตฺถานํ ปุจฺฉารมฺภโสธนํ สกฺกา สุเขน สมฺปาเทตุนฺติ โอตรณหารานนฺตรํ โสธโน หาโร.
โสธเนน ¶ หาเรน สํวณฺเณตพฺพสุตฺเต ปทปทตฺเถสุ วิโสธิเตสุ ตตฺถ ตตฺถ เอกตฺตตาย วา เวมตฺตตาย วา ลพฺภมานสามฺวิเสสภาโว สุกโร โหตีติ ทสฺเสตุํ โสธนหารานนฺตรํ อธิฏฺาโน หาโร.
สามฺวิเสสภูเตสุ สาธารณาสาธารเณสุ ธมฺเมสุ อธิฏฺาเนน หาเรน ปเวทิเตสุ ปริกฺขารสงฺขาตสฺส สาธารณาสาธารณรูปสฺส ปจฺจยเหตุราสิสฺส ปเภโท สุวิฺเยฺโยติ อธิฏฺานหารานนฺตรํ ปริกฺขาโร หาโร.
อสาธารเณ, สาธารเณ จ การเณ ปริกฺขาเรน หาเรน ทสฺสิเต ตสฺส อตฺตโน ผเลสุ การณากาโร, เตสํ เหตุผลานํ ปเภทโต เทสนากาโร, ภาเวตพฺพปหาตพฺพธมฺมานํ ภาวนาปหานานิ จ นิทฺธาเรตฺวา วุจฺจมานานิ สมฺมา สํวณฺเณตพฺพสุตฺตสฺส อตฺถํ ตถตฺตาวโพธาย สํวตฺตนฺตีติ ปริกฺขารหารานนฺตรํ สมาโรปโน หาโร ทสฺสิโต โหติ. อิทํ หารานํ ทสฺสนานุกฺกมการณํ ทฏฺพฺพํ.
อุทฺเทโส อุคฺฆฏิตฺุโน อุปการาย สํวตฺตติ ยถา, เอวํ นนฺทิยาวฏฺฏนโย อุคฺฆฏิตฺุโน อุปการาย สํวตฺตติ, ตสฺมา ปมํ นนฺทิยาวฏฺฏนโย ทสฺสิโต. นิทฺเทโส วิปฺจิตฺุโน อุปการาย สํวตฺตติ ยถา, เอวํ ติปุกฺขลนโย วิปฺจิตฺุโน อุปการาย สํวตฺตติ, ตสฺมา นนฺทิยาวฏฺฏนยานนฺตรํ ติปุกฺขลนโย. ปฏินิทฺเทโส เนยฺยสฺส อุปการาย สํวตฺตติ ยถา, เอวํ สีหวิกฺกีฬิตนโย เนยฺยสฺส อุปการาย สํวตฺตติ ¶ . ตสฺมา ติปุกฺขลานนฺตรํ สีหวิกฺกีฬิตนโย ทสฺสิโตติ ติณฺณํ อตฺถนยานํ ทสฺสนานุกฺกโม เวทิตพฺโพ. อตฺถนยานํ ทิสาภูตาย ภูมิยา อาโลเกตฺวา เตสํ ตสฺสา ทิสาย ภูมิยา สมานยนํ โหติ. น หิ สกฺกา อโนโลเกตฺวา สมาเนตุนฺติ ทิสาโลจนนยํ ทสฺเสตฺวา องฺกุสนโย ทสฺสิโต. โปตฺถการุฬฺหาวเฉกา สพฺพาสุ ทิสาสุ หตฺถิคมนฏฺานํ โอโลเกตฺวา องฺกุเสน อิจฺฉิตฏฺานํ สมานยนฺติ. เกจิ อจฺเฉกา อโนโลเกตฺวา วินยนฺติ. เตสํ นยนมตฺตเมว, น สมานยนํ. เอวเมว ปณฺฑิตา สุตฺตตฺถํ วณฺเณนฺตา มนสาว โอโลเกตฺวาว นยา เนตพฺพาติ ทฏฺพฺพา.
สมุฏฺานสํวณฺณนา อธิปฺปายสํวณฺณนา ปทตฺถสํวณฺณนา วิธิอนุวาทสํวณฺณนา นิคมนสํวณฺณนาติ วา, ปโยชนสํวณฺณนา ปิณฺฑตฺถสํวณฺณนา อนุสนฺธิสํวณฺณนา โจทนาสํวณฺณนา ปริหารสํวณฺณนาติ วา, อุโปคฺฆาฏสํวณฺณนา ปทวิคฺคหสํวณฺณนา ปทตฺถจาลนสํวณฺณนา ¶ ปจฺจุปฏฺานสํวณฺณนาติ วา, ตถา เอกนาฬิกากถา จตุรสฺสกถา นิสินฺนวตฺติกากถาติ วา อาคตา.
ตตฺถ สมุฏฺานํ นิทานเมว. วิธิอนุวาโท วิเสสวจนเมว. อุโปคฺฆาโฏ นิทานเมว. จาลนา โจทนาเยว. ปจฺจุปฏฺานํ ปริหาโรว.
ปาฬึ วตฺวา เอเกกปทสฺส อตฺถกถนสงฺขาตา สํวณฺณนา เอกนาฬิกากถา นาม.
ปฏิปกฺขํ ทสฺเสตฺวา ปฏิปกฺขสฺส อุปมํ ทสฺเสตฺวา สปกฺขํ ทสฺเสตฺวา สปกฺขสฺส อุปมํ ทสฺเสตฺวา กถนสงฺขาตา สํวณฺณนา จตุรสฺสกถา นาม.
วิสภาคธมฺมวเสเนว ปริโยสานํ คนฺตฺวา ปุน สภาคธมฺมวเสเนว ปริโยสานคมนสงฺขาตา สํวณฺณนา นิสินฺนวตฺติกากถา นาม.
ตา สพฺพา สํวณฺณนาโยปิ เทสนาหาราทีสุ เนตฺติสํวณฺณนาสุ อนฺโตคธาเยว. เตนาห ‘‘ยตฺตกา หิ สุตฺตสฺส สํวณฺณนาวิเสสา, สพฺเพ เต เนตฺติอุปเทสายตฺตา’’ติ. เอวํ เอตฺตาวตา เอตปรมตา ทฏฺพฺพา ¶ . เหตุผลภูมิอุปนิสาสภาควิสภาคลกฺขณนยาทโย ปน อฏฺกถายํ (เนตฺติ. อฏฺ. ๔ ทฺวาทสปท) วิตฺถารโต วุตฺตาติ น วิตฺถารยิสฺสามีติ.
อิติ สตฺติพลานุรูปา รจิตา
นิทฺเทสวารอตฺถวิภาวนา นิฏฺิตา.