📜
นยสมุฏฺานวิภาวนา
๗๙. เยน เยน สํวณฺณนาวิเสสภูเตน เทสนาหารสมฺปาตาทินา หารสมฺปาเตน เอกสุตฺตปฺปเทสตฺถา นิทฺธาเรตฺวา วิภตฺตา, โส ¶ สํวณฺณนาวิเสสภูโต เทสนาหารสมฺปาตาทิหารสมฺปาโต ปริปุณฺโณ, ‘‘กตมํ นยสมุฏฺาน’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กตมํ นยสมุฏฺาน’’นฺติอาทิ อารทฺธํ. อฏฺกถายํ ปน –‘‘เอวํ นานาสุตฺตวเสน, เอกสุตฺตวเสน จ ¶ หารวิจารํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ นยวิจารํ ทสฺเสตุํ ‘ตตฺถ กตมํ นยสมุฏฺาน’นฺติอาทิ อารทฺธ’’นฺติ (เนตฺติ. อฏฺ. ๗๙) วุตฺตํ. ‘‘ตตฺถ กตโม นนฺทิยาวฏฺฏนโย’’ติอาทึ อนารภิตฺวา ‘‘ตตฺถ กตมํ นยสมุฏฺาน’’นฺติอาทิอารมฺภเน การณํ อฏฺกถายํ วุตฺตเมว. ตตฺถ ตตฺถาติ เตสุ หาราทีสุ โย อตฺถนโย สํวณฺณนานเยน นิทฺทิฏฺโ, ตสฺเสว อตฺถนยสฺส สมุฏฺานํ ภูมึ ปุจฺฉติ ‘‘กตมํ นยสมุฏฺาน’’นฺติ.
กิฺจาปิ สํวณฺณนานยา นิทฺทิฏฺา, ตถาปิ อตฺถนยสํวณฺณนานยานํ วิเสสสฺส ปากฏํ กาตุํ ปุน กถยิสฺสาม. ตณฺหาอวิชฺชาหิ สํกิเลสปกฺขสฺส สุตฺตตฺถสฺส จตุสจฺจโยชนมุเขน นยนลกฺขโณ สํวณฺณนาวิเสโส เจว สมถวิปสฺสนาหิ โวทานปกฺขสฺส สุตฺตตฺถสฺส จตุสจฺจโยชนมุเขน นยนลกฺขโณ สํวณฺณนาวิเสโส จ นนฺทิยาวฏฺโฏ นโย นาม. ตีหิ อกุสลมูเลหิ โลภาทีหิ สํกิเลสปกฺขสฺส สุตฺตตฺถสฺส จตุสจฺจโยชนมุเขน นยนลกฺขโณ สํวณฺณนาวิเสโส เจว ตีหิ กุสลมูเลหิ อโลภาทีหิ โวทานปกฺขสฺส สุตฺตตฺถสฺส จตุสจฺจโยชนมุเขน นยนลกฺขโณ สํวณฺณนาวิเสโส จ ติปุกฺขโล นโย นาม. จตูหิ สุภสฺาทีหิ วิปลฺลาเสหิ สกลสํกิเลสปกฺขสฺส สุตฺตตฺถสฺส จตุสจฺจโยชนมุเขน นยนลกฺขโณ สํวณฺณนาวิเสโส เจว จตูหิ อสุภสฺาทีหิ อวิปลฺลาเสหิ สติปฏฺาเนหิ, สทฺธินฺทฺริเยหิ วา โวทานปกฺขสฺส สุตฺตตฺถสฺส จตุสจฺจโยชนมุเขน นยนลกฺขโณ สํวณฺณนาวิเสโส จ สีหวิกฺกีฬิโต นโย นามาติ วุตฺตา นยา สํวณฺณนานยา นาม. เตสํ สํวณฺณนานยานํ สมุฏฺานํ ปุจฺฉติ ‘‘กตมํ นยสมุฏฺาน’’นฺติ.
นยา ปน นานาสุตฺตโต นิทฺธาริเตหิ ตณฺหาอวิชฺชาทีหิ มูลปเทหิ จตุสจฺจโยชนาย นยโต อนุพุชฺฌิยมาโน ทุกฺขาทิอตฺโถ. โส หิ มคฺคาณํ นยติ สมฺปาเปตีติ ‘‘นโย’’ติ วุตฺโต, โส อตฺถนโย นาม. ตสฺเสว อตฺถนยสฺส สมุฏฺานํ ปุจฺฉติ ‘‘กตมํ นยสมุฏฺาน’’นฺติ? ตสฺมา ¶ จตุสจฺจโยชนาย นยคฺคาหโต นียติ อนุปุจฺฉียตีติ นโย, โก โส? สุตฺตตฺถภูโต ทุกฺขาทิโก อตฺโถ. นยติ มคฺคาณํ ปาเปตีติ วา นโย, ทุกฺขาทิโก อตฺโถว. เตนาห – ‘‘อนุพุชฺฌิยมาโน ทุกฺขาทิอตฺโถ. โส หิ มคฺคาณํ นยติ สมฺปาเปตีติ นโย’’ติ (เนตฺติ. อฏฺ. ๗๙). สมุฏฺหนฺติ นยา เอเตนาติ สมุฏฺานํ, กึ ตํ? อวิชฺชาตณฺหาทิการณํ, ตํทีปนา สํวณฺณนา จ. อวิชฺชาตณฺหาทินา หิ ทุกฺขาทิอตฺถนยา สมฺภวนฺติ. อถ วา อวิชฺชาตณฺหาทีหิ จตุสจฺจโยชนา สมุฏฺานํ นาม. เตน วุตฺตํ – ‘‘กึ ปน ตํ? ตํตํมูลปเทหิ จตุสจฺจโยชนา’’ติ (เนตฺติ. อฏฺ. ๗๙). เอวํ อตฺเถ คยฺหมาเน สติ สํวณฺณนานยาปิ คหิตา โหนฺติ, นยานํ สมุฏฺานํ นยสมุฏฺานํ, ตสฺมึ นยสมุฏฺาเน.
‘‘กตมํ ¶ นนฺทิยาวฏฺฏนยสมุฏฺาน’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ปมํ นนฺทิยาวฏฺฏนยสมุฏฺานํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปุพฺพา โกฏิ น ปฺายตี’’ติอาทิ วุตฺตํ. นนฺทิยาวฏฺฏนยสมุฏฺานภูตาย อวิชฺชาย จ ตณฺหาย จ ปุพฺพา โกฏิ ‘‘อสุกสฺส พุทฺธสฺส ภควโต อุปฺปชฺชนกาเล อุปฺปนฺนา, อสุกสฺส จกฺกวตฺติโน อุปฺปชฺชนกาเล อุปฺปนฺนา’’ติ น ปฺายติ โกฏิยา อภาวโตติ โยชนา. ‘‘อวิชฺชาตณฺหาสุ กตมา นีวรณํ, กตมา สํโยชน’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ อวิชฺชา นีวรณํ ตณฺหา สํโยชน’’นฺติ วุตฺตํ. ตตฺถาติ ตาสุ อวิชฺชาตณฺหาสุ. อาทีนวปฏิจฺฉาทิกตฺตา อวิชฺชา นีวรณํ. ภเวสุ สํโยชนโต ตณฺหา สํโยชนํ. ‘‘อวิชฺชานีวรณา สตฺตา กถํ วิจรนฺติ, กถํ วุจฺจนฺติ, ตณฺหาสํโยชนา สตฺตา กถํ วิจรนฺติ กถํ วุจฺจนฺตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘อวิชฺชานีวรณา สตฺตา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อวิชฺชานีวรณเมเตสมตฺถีติ อวิชฺชานีวรณา. อวิชฺชาย สํยุตฺตา วิย ปวตฺตา อวิชฺชาย อภินิวิสวตฺถูสุ สํยุตฺตา วิย ปวตฺตา สตฺตา อวิชฺชาปกฺเขน วิปลฺลาเสน นิจฺจาทิอภินิเวสวตฺถุภูเต รูปาทิอารมฺมเณ วิจรนฺติ วิวิธา จรนฺติ ปวตฺตนฺติ, เต นิจฺจาทิอภินิวิสนฺตา วิจรนฺตา สตฺตา ‘‘ทิฏฺิจริตา’’ติ วุจฺจนฺติ. ตณฺหาสํโยชนเมเตสนฺติ ตณฺหาสํโยชนา. ตณฺหาย สํยุตฺตา วิย ปวตฺตา, ตณฺหาย วา อารมฺมณภูเต วตฺถุกาเม สํยุตฺตา วิย ปวตฺตา สตฺตา ตณฺหาปกฺเขน อฏฺสตตณฺหาวิจริเตน อารมฺมณภูเต วตฺถุสฺมึ วิจรนฺติ ปวตฺตนฺตีติ อตฺโถ.
‘‘ทิฏฺิจริตา ¶ สตฺตา กํ ปฏิปตฺตึ อนุยุตฺตา วิหรนฺติ, ตณฺหาจริตา สตฺตา กํ ปฏิปตฺตึ อนุยุตฺตา วิหรนฺตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ทิฏฺิจริตา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ทิฏฺิจริตา สตฺตา อิโต สาสนโต พหิทฺธา ปพฺพชิตา โหนฺตาปิ ‘‘สุเขน อธิคนฺตพฺพํ สุขํ นตฺถิ, ทุกฺเขน อธิคนฺตพฺพํ สุขํ ปน อตฺถี’’ติ มนสิ กโรนฺตา อตฺตกิลมถานุโยคํ ปฺจาตปาทิปฏิปตฺตึ อนุยุตฺตา วิหรนฺติ. ตณฺหาจริตา สตฺตา อิโต สาสนโต พหิทฺธา ปพฺพชิตา โหนฺตาปิ ‘‘กาเม ปฏิเสวนฺตา โลกํ วฑฺฒาเปนฺตา พหุํ ปฺุํ วฑฺฒาเปนฺตี’’ติ มนสิ กโรนฺตา กาเมสุ กามสุขลฺลิกานุโยคํ ปฏิปตฺตึ อนุยุตฺตา วิหรนฺติ.
‘‘กสฺมา ทิฏฺิจริตา ตถาวิธํ ปฏิปตฺตึ อนุยุตฺตา วิหรนฺติ, กสฺมา ตณฺหาจริตา ตถาวิธํ ปฏิปตฺตึ อนุยุตฺตา วิหรนฺตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กึ การณ’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถาติ ตตฺถ เตสุ ทิฏฺิจริตตณฺหาจริเตสุ. ยํ ยสฺมา การณา วิหรนฺติ, ตํ การณํ กินฺติ ปุจฺฉติ. อิโต สาสนโต พหิทฺธา เยสํ ปุคฺคลานํ สจฺจววตฺถานํ นตฺถิ, จตุสจฺจปฺปกาสนา กุโต จ อตฺถิ, สมถวิปสฺสนาโกสลฺลํ วา อุปสมสุขปฺปตฺติ วา กุโต อตฺถิ, เต ปุคฺคลา อุปสมสุขสฺส อนภิฺา วิปรีตเจตา หุตฺวา เอวํ อาหํสุ ‘‘สุเขน อธิคนฺตพฺพํ สุขํ นตฺถิ ¶ , ทุกฺเขน อธิคนฺตพฺพํ สุขํ นาม อตฺถี’’ติ. เต เอวํสฺี เอวํทิฏฺี ทุกฺเขน สุขํ ปตฺถยมานา หุตฺวา อตฺตกิลมถานุโยคมนุยุตฺตา วิหรนฺติ. อิโต สาสนโต พหิทฺธา เยสํ ปุคฺคลานํ สจฺจววตฺถานํ นตฺถิ, จตุสจฺจปฺปกาสนา กุโต จ อตฺถิ, สมถวิปสฺสนาโกสลฺลํ วา อุปสมสุขปฺปตฺติ วา กุโต อตฺถิ, เต ปุคฺคลา อุปสมสุขสฺส อนภิฺา วิปรีตเจตา หุตฺวา เอวมาหํสุ ‘‘โย กาเม ปฏิเสวติ, โส โลกํ วฑฺฒยติ, โย โลกํ วฑฺฒยติ, โส พหุํ ปฺุํ ปสวตี’’ติ. เต เอวํสฺี เอวํทิฏฺี กาเมสุ สุขสฺี หุตฺวา กามสุขลฺลิกานุโยคํ อนุยุตฺตา จ วิหรนฺตีติ โยชนา กาตพฺพา.
‘‘ตถา วิหรนฺตา กึ วฑฺฒยนฺตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘เต ตทภิฺา สนฺตา โรคเมว วฑฺฒยนฺตี’’ติ วุตฺตํ. ‘‘ตถา วฑฺฒยนฺตา โรคาทีนํ เภสชฺชํ สมถวิปสฺสนํ วฑฺฒยนฺติ กิ’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘เต โรคาภิตุนฺนา คณฺฑปฏิปีฬิตา สลฺลานุวิทฺธา นิรยติรจฺฉานโยนิเปตาสุเรสุ อุมฺมุชฺชนิมุชฺชานิ กโรนฺตา อุคฺฆาตนิคฺฆาตํ ปจฺจนุโภนฺตา โรคคณฺฑสลฺลเภสชฺชํ น ¶ วินฺทนฺตี’’ติ วุตฺตํ. อตฺโถ ปน อฏฺกถายํ (เนตฺติ. อฏฺ. ๗๙) วุตฺโต. ‘‘กตเม สํกิเลสโวทานา, กตเม โรคาทโย, กตมํ เภสชฺช’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ อตฺตกิลมถานุโยโค’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถาติ เตสุ สํกิเลสโวทานโรคเภสชฺชาทีสุ. อตฺตกิลมถานุโยโค จ กามสุขลฺลิกานุโยโค จ สํกิเลโส โหติ, สมถวิปสฺสนา โวทานํ โหติ, อตฺตกิลมถานุโยโค จ โรโค โหติ, สมถวิปสฺสนา โรคนิคฺฆาตกเภสชฺชํ…เป... สมถวิปสฺสนา สลฺลุทฺธารณเภสชฺชํ โหติ.
‘‘กตโม กตมํ สจฺจ’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ สํกิเลโส ทุกฺข’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถาติ เตสุ สํกิเลสาทีสุ สํกิเลโส เอกเทสวเสน ทุกฺขํ ทุกฺขสจฺจํ โหติ. ตทภิสงฺโคติ ตสฺมึ สํกิเลเส อภิสงฺโค วิย ปวตฺโต โลกิยธมฺโม นิรวเสสวเสน ทุกฺขสจฺจํ โหติ. อถ วา ตสฺมึ ทุกฺเข อภิสงฺโค วิย ปวตฺตา ตณฺหา ทุกฺขสมุทโย สมุทยสจฺจํ โหติ. ตณฺหานิโรโธ ทุกฺขนิโรโธ นิโรธสจฺจํ โหติ. สมถวิปสฺสนา ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา มคฺคสจฺจํ โหติ. อิมานิ จตฺตาริ สจฺจานิ นิทฺธาเรตฺวา โยเชตพฺพานิ. ‘‘เตสุ จตูสุ สจฺเจสุ กตมํ ปริฺเยฺยํ, กตโม ปหาตพฺโพ, กตโม ภาเวตพฺโพ, กตโม สจฺฉิกาตพฺโพ’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ทุกฺขํ ปริฺเยฺย’’นฺติอาทิ วุตฺตํ.
๘๐. ทิฏฺิจริตตณฺหาจริตานํ อตฺตกิลมถานุโยคาทิวเสน จตฺตาริ สจฺจานิ นิทฺธาริตานิ, ‘‘กถํ ทิฏฺิจริตตณฺหาจริตานํ สกฺกายทสฺสเน ปวตฺติเภทวเสน จตฺตาริ สจฺจานิ นิทฺธาริตานี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ ทิฏฺิจริตา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อถ วา ‘‘ทิฏฺิจริตตณฺหาจริตานํ ¶ สกฺกายทสฺสเน กตโม ปวตฺติเภโท’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา อิเมสํ สกฺกายทสฺสเน อยํ ปวตฺติเภโทติ วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ ทิฏฺิจริตา’’ติอาทิ วุตฺตํ. เตน วุตฺตํ – ‘‘อิทานิ ทิฏฺิจริตตณฺหาจริตานํ สกฺกายทิฏฺิทสฺสเน ปวตฺติเภทํ ทสฺเสตุํ ‘ทิฏฺิจริตา’ติอาทิ วุตฺต’’นฺติ. ตตฺถาติ เตสุ ทิฏฺิจริตตณฺหาจริเตสุ. ทิฏฺิจริตา ปุคฺคลา รูปํ ‘‘อตฺตา’’ติ อตฺตโต อุปคจฺฉนฺติ…เป… วิฺาณํ ‘‘อตฺตา’’ติ อตฺตโต อุปคจฺฉนฺติ ทิฏฺิจริตานํ อตฺตาภินิเวสสฺส พลวภาวโต, ตณฺหาจริตา ปน รูปํ วา ¶ ‘‘อตฺตา’’ติ รูปวนฺตํ อตฺตานํ อุปคจฺฉนฺติ อตฺตนิ วา รูปํ, รูปสฺมึ วา ‘‘อตฺตา’’ติ อตฺตานํ อุปคจฺฉนฺติ…เป… วิฺาณสฺมึ วา ‘‘อตฺตา’’ติ อตฺตานํ อุปคจฺฉนฺติ ตณฺหาจริตานํ อตฺตนิยาภินิเวสสฺส พลวภาวโต. ปฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ เอเกกํ นิสฺสาย จตุพฺพิธตฺตา วีสติวตฺถุกา อยํ มิจฺฉาทิฏฺิ ‘‘สกฺกายทิฏฺี’’ติ วุจฺจติ. เอวํ ทิฏฺิจริตตณฺหาจริตานํ สกฺกายทสฺสเน ปวตฺติเภโท วิฺาตพฺโพติ อตฺโถ.
‘‘สกฺกายทิฏฺิยา กตโม ปฏิปกฺโข’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตสฺสา ปฏิปกฺโข’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตสฺสา สกฺกายทิฏฺิยา ปชหนวเสน โลกุตฺตรา สมฺมาทิฏฺิ ปฏิปกฺโข, ตสฺสา สมฺมาทิฏฺิยา อนฺวายิกา อนุคุณภาเวน ปวตฺตนกา ธมฺมา จ สกฺกายทิฏฺิยา ปชหนวเสน ปฏิปกฺขา ภวนฺติ. ‘‘กตเม ธมฺมา อนฺวายิกา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘สมฺมาสงฺกปฺโป’’ติอาทิ วุตฺตํ. สมฺมาสงฺกปฺโป…เป… สมฺมาสมาธิ อิเม ธมฺมา อนฺวายิกา โหนฺติ. อยํ สมฺมาทิฏฺิอาทิโก อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ตสฺสา สกฺกายทิฏฺิยา ปฏิปกฺโข โหติ ปหายกตฺตา. ‘‘เต สมฺมาทิฏฺิยาทโย ธมฺมา ขนฺธโต กิตฺตกา โหนฺตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘เต ตโย ขนฺธา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ‘‘กตโม ขนฺโธ สมโถ, กตโม ขนฺโธ วิปสฺสนา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘สีลกฺขนฺโธ สมาธิกฺขนฺโธ จ สมโถ, ปฺากฺขนฺโธ วิปสฺสนา’’ติ วุตฺตํ. ‘‘สกฺกายาทีสุ กตโม กตมํ สจฺจํ, กตโม กตมํ สจฺจ’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ สกฺกาโย’’ติอาทิ วุตฺตํ.
‘‘ทิฏฺิจริตตณฺหาจริตานํ สกฺกายทิฏฺิตปฺปฏิปกฺขวเสน จตฺตาริ สจฺจานิ นิทฺธาริตานิ, กถํ อนฺตทฺวยมชฺฌิมปฏิปทา นิทฺธาริตา’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ เย รูปํ อตฺตโต’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถาติ เตสุ ทิฏฺิจริตตณฺหาจริเตสุ เย ทิฏฺิจริตา ปุคฺคลา รูปํ ‘‘อตฺตา’’ติ อตฺตโต อุปคจฺฉนฺติ…เป… วิฺาณํ ‘‘อตฺตา’’ติ อตฺตโต อุปคจฺฉนฺติ. อิเม ทิฏฺิจริตา ปุคฺคลา ‘‘รูปาทโย จ อตฺตา, รูปาทีนฺจ อนิจฺจตฺตา, อตฺตสฺสาปิ อนิจฺจตฺตา อตฺตา อุจฺฉิชฺชติ, อตฺตา วินสฺสติ, อตฺตา ปรํ มรณา น โหตี’’ติ อภินิวิสนโต ‘‘อุจฺเฉทวาทิโน’’ติ ¶ วุจฺจนฺติ. เย ตณฺหาจริตา ปุคฺคลา รูปํ วา ‘‘อตฺตา’’ติ รูปวนฺตํ อตฺตานํ อุปคจฺฉนฺติ…เป… วิฺาณํ วา ‘‘อตฺตา’’ติ วิฺาณวนฺตํ อตฺตานํ อุปคจฺฉนฺติ. อตฺตนิ วา วิฺาณํ, วิฺาณสฺมึ วา อตฺตานํ อุปคจฺฉนฺติ. อิเม ตณฺหาจริตา ปุคฺคลา ‘‘รูปาทีหิ อตฺตา อฺโ ¶ อฺตฺตา อตฺตา นิจฺโจ สสฺสโต’’ติ อภินิวิสนโต ‘‘สสฺสตวาทิโน’’ติ วุจฺจนฺติ.
ตตฺถ เตสุ อุจฺเฉทวาทีสสฺสตวาทีปุคฺคเลสุ ปวตฺตา อุจฺเฉทวาทสสฺสตวาทา อุโภ อนฺตา อนฺตทฺวยปฏิปทา โหนฺติ. อยํ อนฺตทฺวยปฏิปทา สํสารปวตฺตนสฺส เหตุภาวโต สํสารปวตฺติ โหติ, ตสฺส อนฺตทฺวยสฺส ปฏิปชฺชนสฺส ปชหนวเสน มชฺฌิมปฏิปทาสงฺขาโตว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ปฏิปกฺโข โหติ ปหายกตฺตา. อยํ มคฺโค สํสารนิวตฺตนสฺส เหตุภาวโต สํสารนิวตฺติ โหติ. ตตฺถ สํสารปวตฺติสํสารนิวตฺตีสุ ปวตฺติ สํสารปวตฺติ ทุกฺขํ ทุกฺขสจฺจํ, ตทภิสงฺโค ตสฺมึ ทุกฺเข อภิสงฺโค ตณฺหา สมุทโย สมุทยสจฺจํ, ตณฺหานิโรโธ ทุกฺขนิโรโธ นิโรธสจฺจํ, อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา มคฺคสจฺจํ, อิติ อิมานิ จตฺตาริ สจฺจานิ นิทฺธาริตานิ. ‘‘ทุกฺขํ ปริฺเยฺย’’นฺติอาทิมฺหิ วุตฺตนโยว อตฺโถ.
‘‘อุจฺเฉทสสฺสตสฺส กิตฺตโก ปเภโท, มคฺคสฺส กิตฺตโก’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ อุจฺเฉทสสฺสต’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อุจฺเฉทสสฺสตอริยมคฺเคสุ อุจฺเฉทสสฺสตทสฺสนํ สมาสโต สงฺเขปโต วีสติวตฺถุกา สกฺกายทิฏฺิ. อุจฺเฉโท ปฺจุปาทานกฺขนฺเธ นิสฺสาย ปวตฺตตฺตา ปฺจวิโธ, สสฺสตทสฺสนํ เอเกกสฺมึ ติธา อุปฺปชฺชนโต ปนฺนรสวิธนฺติ วีสติวิธํ โหติ. วิตฺถารโต ทฺวาสฏฺิ ทิฏฺิคตานิ. กตมานิ? จตฺตาโร สสฺสตวาทา, จตฺตาโร เอกจฺจสสฺสตวาทา, จตฺตาโร อนฺตานนฺตวาทา, จตฺตาโร อมราวิกฺเขปวาทา, ทฺเว อธิจฺจสมุปฺปนฺนวาทา, โสฬส สฺีวาทา, อฏฺ อสฺีวาทา, อฏฺ เนวสฺีนาสฺีวาทา, สตฺต อุจฺเฉทวาทา, ปฺจ ทิฏฺธมฺมนิพฺพานวาทาติ ทฺวาสฏฺิ ทิฏฺิคตานิ เวทิตพฺพานิ. วิตฺถารโต ปน พฺรหฺมชาลสุตฺเต (ที. นิ. ๑.๓๐ อาทโย) อาคตานิ. เตสํ อุจฺเฉทสสฺสตทสฺสนานํ เตจตฺตาลีสํ โพธิปกฺขิยธมฺมา ปฏิปกฺโข มคฺโค. กตเม เตจตฺตาลีสํ? ‘‘อนิจฺจสฺา ทุกฺขสฺา อนตฺตสฺา’’ติ ติสฺโส สฺา จ ‘‘ปหานสฺา วิราคสฺา นิโรธสฺา’’ติ ติสฺโส สฺา จาติ ฉ สฺา จ ‘‘จตฺตาโร สติปฏฺานา, จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา, จตฺตาโร อิทฺธิปาทา, ปฺจินฺทฺริยานิ, ปฺจ พลานิ, สตฺต โพชฺฌงฺคา, อฏฺ มคฺคงฺคานี’’ติ เตจตฺตาลีสํ โพธิปกฺขิยธมฺมา วิปสฺสนาวเสน ปฏิปกฺโข มคฺโค นาม.
‘‘สมถวเสน ¶ ¶ กตโม ปฏิปกฺโข’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘อฏฺ วิโมกฺขา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อฏฺ วิโมกฺขา ปากฏา. ทส กสิณายตนานิ สมถวเสน ปฏิปกฺโข มคฺโค นาม. ‘‘กตมํ าณํ กตมสฺส ธมฺมสฺส ปทาลน’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ทฺวาสฏฺิ ทิฏฺิคตานี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ทิฏฺิจริเต ปวตฺตานิ ทิฏฺิคตานิ, โมโห. ตณฺหาจริเต ปวตฺตานิ ทิฏฺิคตานิ, ชาลํ. อนาทิวเสน ปวตฺโต โมโห. อนิธนวเสน ปวตฺตํ ชาลํ. อฏฺ สมาปตฺติโย สมาปชฺชิตฺวา เตเชตฺวา ติกฺขํ วิปสฺสนาาณฺจ อริยมคฺคาณฺจาณวชิรํ นาม โพธิปกฺขิยธมฺมานํ าณปทฏฺานตฺตา. โมโห จ ชาลฺจ โมหชาลํ. ปทาเลตีติ ปทาลนํ, กตฺตริ ยุปจฺจโย, โมหชาลสฺส ปทาลนนฺติ โมหชาลปทาลนํ. ปทาลนฺหิ ทุวิธํ วิกฺขมฺภนปทาลนํ สมุจฺเฉทปทาลนนฺติ. ปุพฺพภาเค สมถวิปสฺสนาวเสน วิกฺขมฺภนปทาลนํ, มคฺคกฺขเณ สมุจฺเฉทปทาลนํ เอว ทฏฺพฺพํ. ตตฺถาติ ตสฺมึ โมหชาเล อวิชฺชา โมโห, ภวตณฺหา ชาลํ. อตฺตโน อาธารํ ปุคฺคลํ ทุกฺขาทีสุ อฏฺสุ าเนสุ โมเหตีติ โมโห. ปมํ ชาลํ ชฏํ ลายิตฺวา ชฏาวเสน ลาติ ปวตฺตตีติ ชาลํ, อตฺตนิ ชาตํ มจฺฉสกุณาทิกํ ลาติ คณฺหาติ, ลาเปติ คณฺหาเปตีติ วา ชาลํ, ชาลํ วิยาติ ชาลํ. เตน วุตฺตํ – ‘‘อตีตาทิเภทภินฺเนสุ รูปาทีสุ, สกอตฺตภาวาทีสุ จ สํสิพฺพนวเสน ปวตฺตนโต ชาลํ ภวตณฺหา’’ติ (เนตฺติ. อฏฺ. ๘๐). ‘‘อวิชฺชาตณฺหาหิ อตฺตกิลมถานุโยคาทีนํ กิเลสปกฺขานํ นิทฺธารณํ กตํ กถํ เกน สทฺทหิตพฺพ’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘เตน วุจฺจติ ‘ปุพฺพา โกฏิ น ปฺายติ อวิชฺชาย จ ภวตณฺหาย จา’ติ’’ วุตฺตํ.
๘๑. ‘‘อิโต สาสนโต พหิทฺธา ทิฏฺิจริตตณฺหาจริตานํ ปฏิปทาทโย นิทฺธาริตา, สาสเน ทิฏฺิจริตตณฺหาจริตานํ ปฏิปทาทโย กถํ นิทฺธาริตพฺพา’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘สํกิเลสปกฺขา สุตฺตตฺถา อาจริเยน ทสฺสิตา, โวทานปกฺขสุตฺตตฺถา กถํ ทสฺสิตพฺพา’’ติ วตฺตพฺพตฺตา วา ‘‘ตตฺถ ทิฏฺิจริโต อสฺมึ สาสเน’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถาติ เตสุ ทิฏฺิจริตตณฺหาจริเตสุ. ทิฏฺิจริโต ปุคฺคโล อสฺมึ สาสเน ปพฺพชิโต หุตฺวา จตูสุ ปจฺจเยสุ สลฺเลขานุสนฺตตวุตฺติ ภวติ. กสฺมา? ยสฺมา สลฺเลเข ติพฺพคารโว, ตสฺมา สลฺเลเข ติพฺพคารวตฺตา. ตณฺหาจริโต ปุคฺคโล อสฺมึ สาสเน ปพฺพชิโต หุตฺวา สิกฺขานุสนฺตตวุตฺติ ภวติ ¶ . กสฺมา? ยสฺมา สิกฺขาย ติพฺพคารโว, ตสฺมา สิกฺขาย ติพฺพคารวตฺตา. ทิฏฺิจริโต ปุคฺคโล สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมนฺโต หุตฺวา ธมฺมานุสารี ปุคฺคโล ภวติ. กสฺมา? ทิฏฺิยา ทิฏฺิวิสเย ปฺาสทิสปวตฺตนโต. ตณฺหาจริโต ปุคฺคโล สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมนฺโต หุตฺวา สทฺธานุสารี ภวติ. กสฺมา? ตณฺหาวเสน มิจฺฉาธิโมกฺขตฺตา. ทิฏฺิจริโต ปุคฺคโล สุขาย ปฏิปทาย, ทนฺธาภิฺาย จ นิยฺยาติ, สุขาย ¶ ปฏิปทาย, ขิปฺปาภิฺาย จ นิยฺยาติ สุเขน กิเลเสหิ วิกฺขมฺภิตุํ สมตฺถตฺตา. ตณฺหาจริโต ปุคฺคโล ทุกฺขาย ปฏิปทาย, ทนฺธาภิฺาย จ นิยฺยาติ, ทุกฺขาย ปฏิปทาย, ขิปฺปาภิฺาย จ นิยฺยาติ ทุกฺเขน กิเลเสหิ วิกฺขมฺภิตุํ สมตฺถตฺตา.
‘‘ตถา กสฺมา นิยฺยาตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กึ การณํ ย’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ยํ เยน การเณน นิยฺยาติ, ตํ การณํ กินฺติ ปุจฺฉติ. ตสฺส ตณฺหาจริตสฺส กามา สุเขน อปริจฺจตฺตา หิ ยสฺมา ภวนฺติ, ตสฺมา กามานํ สุเขน อปริจฺจตฺตตฺตา ตถา นิยฺยาติ. โส ตณฺหาจริโต กาเมหิ วตฺถุกามกิเลสกาเมหิ วิเวจิยมาโน ทุกฺเขน ปฏินิสฺสรติ, ทนฺธฺจ ธมฺมํ จตุสจฺจธมฺมํ อาชานาติ. โย ปน อยํ ปุคฺคโล ทิฏฺิจริโต โหติ, โส อยํ ทิฏฺิจริโต ปุคฺคโล อาทิโต อาทิมฺหิเยว กาเมหิ กิเลสกามวตฺถุกาเมหิ อนตฺถิโก ภวติ. โส ทิฏฺิจริโต ตโต เตหิ กาเมหิ วิเวจิยมาโน ขิปฺปฺจ สุเขน ปฏินิสฺสรติ, ขิปฺปฺจ ธมฺมํ อาชานาติ.
‘‘ตณฺหาจริโต ทุกฺขาย ปฏิปทาย ทนฺธาภิฺาย นิยฺยาติ, ทิฏฺิจริโต สุขาย ปฏิปทาย ขิปฺปาภิฺาย นิยฺยาตีติ เอเกกาย ปฏิปทาย ภวิตพฺพ’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ทุกฺขาปิ ปฏิปทา ทุวิธา ทนฺธาภิฺา จ ขิปฺปาภิฺา จ, สุขาปิ ปฏิปทา ทุวิธา ทนฺธาภิฺา จ ขิปฺปาภิฺา จา’’ติ วุตฺตํ. ‘‘เอวํ สติ เอโกว ทฺวีหิ ทฺวีหิ ปฏิปทาหิ นิยฺยาตีติ อาปชฺชตี’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘สตฺตาปี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตณฺหาจริตา สตฺตาปิ ทุวิธา มุทินฺทฺริยาปิ ติกฺขินฺทฺริยาปิ, ทิฏฺิจริตา สตฺตาปิ ทุวิธา มุทินฺทฺริยาปิ ติกฺขินฺทฺริยาปีติ โยชนา กาตพฺพา. เย ตณฺหาจริตทิฏฺิจริตา มุทินฺทฺริยา ภวนฺติ, เต ตณฺหาจริตทิฏฺิจริตา ทนฺธฺจ ปฏินิสฺสรนฺติ, ทนฺธฺจ ธมฺมํ อาชานนฺติ. เย ตณฺหาจริตทิฏฺิจริตา ติกฺขินฺทฺริยา ภวนฺติ, เต ตณฺหาจริตทิฏฺิจริตา ขิปฺปฺจ ปฏินิสฺสรนฺติ, ขิปฺปฺจ ธมฺมํ อาชานนฺติ, ตสฺมา เอเกกสฺเสว เอเกกา ปฏิปทา ¶ ยุตฺตาวาติ. ‘‘อิมาหิ ปฏิปทาหิ นิยฺยนฺติเยว, น นิยฺยึสุ นิยฺยิสฺสนฺตีติ อาปชฺเชยฺย วตฺตมานวิภตฺติยา นิทฺทิฏฺตฺตา’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘อิมา จตสฺโส’’ติอาทิ วุตฺตํ. อตีเตปิ อิมาหิ จตูหิ ปฏิปทาหิ นิยฺยึสุ, ปจฺจุปฺปนฺเนสุปิ นิยฺยนฺติ, อนาคเตปิ นิยฺยิสฺสนฺตีติ อตฺโถ คเหตพฺโพ ยถา ‘‘ปพฺพโต ติฏฺตี’’ติ.
เอวนฺติ เอวํ วุตฺตปฺปกาเรน. อริยปุคฺคลา จตุกฺกมคฺคํ ปฏิปทํ ปฺาเปนฺติ. ‘‘กิมตฺถํ ปฺาเปนฺตี’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘อพุธชนเสวิตายา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อยํ วุจฺจติ นนฺทิยาวฏฺฏสฺส นยสฺส ภูมีติ ตณฺหาอวิชฺชานํ วเสน สํกิเลสปกฺเข ทฺวิทิสา จตุสจฺจโยชนาปิ สมถวิปสฺสนานํ ¶ วเสน โวทานปกฺเข ทฺวิทิสา จตุสจฺจโยชนาปิ ทสฺสิตา. อยํ จตุพฺพิธา จตุสจฺจโยชนา นนฺทิยาวฏฺฏสฺส นยสฺส สมุฏฺานํ ภูมิ สมุฏฺานภาวโตติ. ‘‘ตถาวิธาย จตุสจฺจโยชนาย นนฺทิยาวฏฺฏสฺส นยสฺส สมุฏฺานภูมิภาโว เกน สทฺทหิตพฺโพ’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘เตนาหา’’ติอาทิ วุตฺตํ.
๘๒. ‘‘นนฺทิยาวฏฺฏสฺส นยสฺส สมุฏฺานภูตา ภูมิ ทสฺสิตา, ตสฺส นนฺทิยาวฏฺฏสฺส นยสฺส กตฺถ กตมา ทิสา กิตฺตเกน อุปปริกฺขิตพฺพา’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘เวยฺยากรเณสุ หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. หิ-สทฺโท ปกฺขนฺตรตฺโถ. เย ทิสาภูตา อาหาราทโย ธมฺมา เวยฺยากรเณสุ ‘‘กุสลากุสลา’’ติ วุตฺตํ, เต ทิสาภูตา อาหาราทโย ธมฺมา ทุวิเธน ‘‘อิเม อกุสลา ธมฺมา สํกิเลสธมฺมา, อิเม กุสลา โวทานธมฺมา’’ติ ทุวิเธน อุปปริกฺขิตพฺพา อาโลจิตพฺพา. ‘‘กตเมน ทุวิเธนา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘โลกวฏฺฏานุสารี จ โลกวิวฏฺฏานุสารี จา’’ติ วุตฺตํ. ‘‘กตมํ วฏฺฏํ, กตมํ วิวฏฺฏ’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘วฏฺฏํ นาม สํสาโร, วิวฏฺฏํ นิพฺพาน’’นฺติ วุตฺตํ. ‘‘สํสารสฺส กตโม เหตู’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘กมฺมกิเลสา เหตุ สํสารสฺสา’’ติ วุตฺตํ. ‘‘กตมํ กมฺมํ นาม, เจตนาเยว กมฺมํ นาม กึ, อุทาหุ เจตสิกฺจ ผลทานสมตฺถาสมตฺถมฺปิ กมฺมํ กิ’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กมฺม’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถาติ เตสุ กมฺมกิเลเสสุ. ‘‘ตํ กมฺมํ กถํ เกน ปกาเรน ทฏฺพฺพ’’นฺติ เจ วเทยฺย, ยถา เยน อุปจเยน กตํ กมฺมํ ผลทานสมตฺถํ โหติ, ตสฺมึ อุปจเย ตํ กมฺมํ ทฏฺพฺพํ. ‘‘เต กิเลสา กตเมหิ ธมฺเมหิ นิทฺทิสิตพฺพา’’ติ เจ ปุจฺเฉยฺย, สพฺเพปิ กิเลสา จตูหิ วิปลฺลาเสหิ นิทฺทิสิตพฺพา. ‘‘เต กิเลสา กตฺถ ¶ ทฏฺพฺพา’’ติ เจ ปุจฺเฉยฺย, ทสวตฺถุเก กิเลสปฺุเช เต กิเลสา ทฏฺพฺพา.
‘‘กตมานิ ทส วตฺถูนี’’ติ เจ ปุจฺเฉยฺย, จตฺตาโร อาหารา, จตฺตาโร วิปลฺลาสา, จตฺตาริ อุปาทานานิ, จตฺตาโร โยคา, จตฺตาโร คนฺถา, จตฺตาโร อาสวา, จตฺตาโร โอฆา, จตฺตาโร สลฺลา, จตสฺโส วิฺาณฏฺิติโย, จตฺตาริ อคติคมนานีติ ทส วตฺถูนีติ เวทิตพฺพานิ จตุนฺนํ กิจฺจวเสน เอกตฺตา. เอตฺถ จ กิเลสานํ ปจฺจโย วตฺถุกาโมปิ กิเลโสปิ กิเลสวตฺถุ โหติ ปุริมานํ ปุริมานํ กิเลสานํ ปจฺฉิมานํ ปจฺฉิมานํ กิเลสานํ ปจฺจยภาวโต.
‘‘กตโม กตโม กตมสฺส กตมสฺส วตฺถู’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ปเม อาหาเร’’ติอาทิ วุตฺตํ. อาลมฺพิตพฺเพ ปเม กพฬีการาหาเร ปโม ‘‘รูปํ สุภ’’นฺติ วิปลฺลาโส อารมฺมณกรณวเสน ปวตฺตติ. อาลมฺพิตพฺเพ ทุติเย ผสฺสาหาเร ทุติโย ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา สุขา’’ติ ¶ วิปลฺลาโส ปวตฺตติ. อาลมฺพิตพฺเพ ตติเย จิตฺตาหาเร ตติโย ‘‘จิตฺตํ นิจฺจ’’นฺติ วิปลฺลาโส ปวตฺตติ, อาลมฺพิตพฺเพ จตุตฺเถ มโนสฺเจตนาหาเร ‘‘ธมฺโม อตฺตา’’ติ วิปลฺลาโส อารมฺมณกรณวเสน ปวตฺตติ. อาลมฺพิตพฺเพ ปเม ‘‘รูปํ สุภ’’นฺติ วิปลฺลาโส ปมํ กามุปาทานํ อารมฺมณกรณวเสน ปวตฺตติ. เสเสสุปิ ยถารหํ นยานุสาเรน โยเชตฺวา อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
๘๓. ‘‘เตสุ อาหาราทีสุ กตโม กตมสฺส ปุคฺคลสฺส อุปกฺกิเลโส’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ โย จา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถาติ เตสุ อาหาราทีสุ, ตณฺหาจริตทิฏฺิจริเตสุ วา. ตณฺหาจริตสฺส รูปเวทนาสุ ติพฺพจฺฉนฺทราคสฺส อุปฺปชฺชนโต โย จ กพฬีกาโร อาหาโร, โย จ ผสฺสาหาโร ปวตฺตติ, อิเม กพฬีการาหารผสฺสาหารา ตณฺหาจริตสฺส ปุคฺคลสฺส อุปกฺกิเลสา ภวนฺติ. ทิฏฺิจริตสฺส ธมฺมจิตฺเตสุ พลวอตฺตนิจฺจาภินิเวสสฺส อุปฺปชฺชนโต โย จ มโนสฺเจตนาหาโร, โย จ วิฺาณาหาโร ปวตฺตติ, อิเม มโนสฺเจตนาหารวิฺาณาหารา ทิฏฺิจริตสฺส ปุคฺคลสฺส อุปกฺกิเลสา ภวนฺติ. ‘‘ตตฺถ โย จ อสุเภ สุภ’’นฺติอาทีสุปิ วุตฺตนยานุสาเรน อตฺโถ คเหตพฺโพติ. ปุริมานํ ¶ ทฺวินฺนํ ทฺวินฺนํ ตณฺหาปธานตฺตา เจว ตณฺหาสภาวตฺตา จ, ปจฺฉิมานํ ทฺวินฺนํ ทฺวินฺนํ ทิฏฺิปธานตฺตา เจว ทิฏฺิสภาวตฺตา จาติ.
๘๔. ‘‘กตมสฺมึ ปมาทิเก อาหาเร กตโม ปมาทิโก วิปลฺลาโส ปวตฺตตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ กพฬีกาเร อาหาเร’’ติอาทินา นามวเสน นิยเมตฺวา ปุพฺเพ วุตฺตตฺถเมว ทสฺเสติ. ‘‘กตมสฺมึ วิปลฺลาเส ิโต กตมํ อุปาทิยตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ปเม วิปลฺลาเส ิโต’’ติอาทิ วุตฺตํ. ปเม วิปลฺลาเส ิโต ปุคฺคโล กาเม เยน อุปาทาเนน อุปาทิยติ, อิทํ อุปาทานํ ‘‘กามุปาทานํ นามา’’ติ วุจฺจติ. เสเสสุ อิมินา นเยน โยชนา กาตพฺพา.
‘‘เยน กามุปาทาเนน กาเมหิ ปุคฺคโล สํยุชฺชติ, อยํ กามุปาทานธมฺโม ‘กามโยโค’ติ วุจฺจตี’’ติอาทินา โยชนา กาตพฺพา. เสสานํ โยชนตฺถาทโย ปาฬิโต, อฏฺกถาโต จ ปากฏา.
๘๕. ‘‘อาหาราทีสุ กตเม กตมา ทิสา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ อิมา จตสฺโส ทิสา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ เตสุ อาหารจตุกฺกาทีสุ ทสสุ จตุกฺเกสุ ปโม ปโม กพฬีการาหาราทิโก ¶ ปมา ทิสา, ทุติโย ทุติโย ผสฺสาหาราทิโก ทุติยา ทิสา, ตติโย ตติโย วิฺาณาหาราทิโก ตติยา ทิสา, จตุตฺโถ จตุตฺโถ มโนสฺเจตนาหาราทิโก จตุตฺถา ทิสาติ เวทิตพฺพา.
‘‘ตาสุ จตูสุ ทิสาสุ เตสุ กพฬีการาหาราทีสุ ธมฺเมสุ กตเม ธมฺมา กตมสฺส อุปกฺกิเลสา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา อิเม อาหาราทโย ธมฺมา อิมสฺส ปุคฺคลสฺส อุปกฺกิเลสาติ วิภตฺตาติ ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ โย จ กพฬีกาโร อาหาโร…เป… อิเม ทิฏฺิจริตสฺส อุทตฺตสฺส อุปกฺกิเลสา’’ติ วุตฺตํ. อฏฺกถายํ ปน – ‘‘กพฬีการาหาโร อาหาโรติอาทิ อาหาราทีสุ เย ยสฺส ปุคฺคลสฺส อุปกฺกิเลสา, ตํ วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ อารทฺธ’’นฺติ (เนตฺติ. อฏฺ. ๘๕) วุตฺตํ. ทสนฺนํ สุตฺตานนฺติ เอกเทสภูตานํ ทสนฺนํ สุตฺตานํ. อตฺโถติ สภาวธมฺโม. สทฺทตฺโถ หิ อสมาโนติ. ‘‘พฺยฺชนเมว นาน’’นฺติ เอเตน จ สทฺทตฺถสฺส นานตฺตํ ทสฺเสติ.
‘‘กพฬีการาหาราทีสุ ¶ กตเม อาหาราทโย กตเมน วิโมกฺขมุเขน ปริฺํ ปหานํ คจฺฉนฺตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ โย จ กพฬีกาโร’’ติอาทิ วุตฺตํ.
อิตีติ เอวํ วุตฺตปฺปการา. สพฺเพติ สพฺเพ อาหาราทโย ธมฺมา โลกวฏฺฏานุสาริโน ภวนฺติ. เตติ เต สพฺเพ อาหาราทโย ธมฺมา. โลกาติ โลกโต วฏฺฏโต. ตีหิ วิโมกฺขมุเขหิ อนิจฺจานุปสฺสนาทีหิ นิยฺยนฺติ.
๘๖. สํกิเลสปกฺเข ทิสาภูตา อาหารจตุกฺกาทโย ทส จตุกฺกา ธมฺมา อาจริเยน นิทฺธาเรตฺวา ทสฺสิตา, อมฺเหหิ จ าตา, ‘‘โวทานปกฺเข กตเม ทิสาภูตา ธมฺมา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา โวทานปกฺเข ทิสาภูเต ธมฺเม ทสฺเสตุํ ‘‘จตสฺโส ปฏิปทา’’ติอาทิ วุตฺตํ. จตฺตาโร วิหาราติ ทิพฺพวิหารา พฺรหฺมวิหารา อริยวิหารา อาเนฺชวิหาราติ จตฺตาโร วิหารา. เตสุ รูปาวจรสมาปตฺติโย ทิพฺพวิหารา, จตสฺโส อปฺปมฺาโย พฺรหฺมวิหารา, จตสฺโส ผลสมาปตฺติโย อริยวิหารา, จตสฺโส อรูปสมาปตฺติโย อาเนฺชวิหาราจตฺตาโร อจฺฉริยา อพฺภุตา ธมฺมาติ มานปหานํ อาลยสมุคฺฆาโต อวิชฺชาปหานํ ภวูปสโมติ จตฺตาโร อจฺฉริยอพฺภุตธมฺมา. จตฺตาริ อธิฏฺานานีติ สจฺจาธิฏฺานํ จาคาธิฏฺานํ ปฺาธิฏฺานํ อุปสมาธิฏฺานนฺติ จตฺตาริ อธิฏฺานานิ. จตสฺโส สมาธิภาวนาติ ฉนฺทสมาธิภาวนา วีริยสมาธิภาวนา จิตฺตสมาธิภาวนา วีมํสาสมาธิภาวนาติ จตสฺโส สมาธิภาวนา. จตฺตาโร ¶ สุขภาคิยาติ อินฺทฺริยสํวโร ตโป โพชฺฌงฺโค สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโคติ จตฺตาโร สุขภาคิยา. อวเสสา ปากฏา.
‘‘จตูสุ จตูสุ ปฏิปทาทีสุ กตโม ปฏิปทาทิโก ปโม สติปฏฺานาทิโก ภวตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ปมา ปฏิปทา ปมํ สติปฏฺาน’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ‘‘ปฏิปทาทโย ปฺาปทฏฺานาทิกา, สติปฏฺานาทโย ปน สติปทฏฺานาทิกา, ตสฺมา ‘ปมา ปฏิปทา ปมํ สติปฏฺาน’นฺติอาทิโยชนา กาตพฺพา’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘ปมา ปฏิปทา ภาวิตา พหุลีกตา ปมํ สติปฏฺานํ ปูเรตี’’ติอาทิ วุตฺตํ, ปูรกปูเรตพฺพภาวโต ตถา โยชนา กาตพฺพาติ อธิปฺปาโย. อถ ¶ วา ‘‘ภาวิตา พหุลีกตา กตเม ปฏิปทาทโย กตเม สติปฏฺานาทิเก ปูเรนฺตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ปมา ปฏิปทา ภาวิตา พหุลีกตา ปมํ สติปฏฺานํ ปูเรตี’’ติอาทิ วุตฺตํ.
๘๗. ‘‘เตสุ ทสสุ ปฏิปทาจตุกฺกาทีสุ กตเม ธมฺมา กตมา ทิสา, กตเม ธมฺมา กตมา ทิสา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ อิมา จตสฺโส ทิสา ปมา ปฏิปทา, ปโม สติปฏฺาโน’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถาติ เตสุ ทสสุ ปฏิปทาจตุกฺกาทีสุ. อิมา มยา วุจฺจมานา ปมา ปฏิปทาทโย ทิสา จตสฺโส ทิสา ภวนฺติ.
‘‘เตสุ จตูสุ ทิสาภูเตสุ ปฏิปทาจตุกฺกาทีสุ กตโม ทิสาภูโต อตฺโถ กตมสฺส ปุคฺคลสฺส เภสชฺช’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ ปมา ปฏิปทา…เป… ทิฏฺิจริตสฺส อุทตฺตสฺส เภสชฺช’’นฺติ วุตฺตํ.
‘‘เตสุ ทสสุ ปฏิปทาทิจตุกฺเกสุ ธมฺเมสุ กตโม กตโม กตมํ กตมํ วิโมกฺขมุข’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ ทุกฺขา จ ปฏิปทา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อตฺโถ ปน ฏีกายํ วิตฺถาเรน วุตฺโต ปากโฏ. สํกิเลสปกฺเข ทิสาภูตา อาหารจตุกฺกาทโย ทส จตุกฺกา สมติกฺกมิตพฺพปหาตพฺพภาเวน นิทฺธาริตา, โวทานปกฺเข ปน ทิสาภูตา ปฏิปทาจตุกฺกาทโย ทส จตุกฺกา สมติกฺกมปหายกภาเวน นิทฺธาริตา.
‘‘เตสํ อาหารจตุกฺกาทีนํ ทสนฺนํ จตุกฺกานํ สมติกฺกมนปหานสงฺขาตํ ยํ วิกฺกีฬิตฺจ เตสํ ปฏิปทาจตุกฺกาทีนํ ทสนฺนํ จตุกฺกานํ ภาวนาสงฺขาตํ ยํ วิกฺกีฬิตฺจ สจฺฉิกิริยาสงฺขาตํ ยํ วิกฺกีฬิตฺจ อตฺถิ, ตํ ติวิธํ วิกฺกีฬิตํ กตเมสํ ปุคฺคลานํ วิกฺกีฬิตํ ¶ ภวตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘เตสํ วิกฺกีฬิต’’นฺติ วุตฺตํ. อถ วา ‘‘ยถาวุตฺตปฺปกาเรหิ วิโมกฺขมุเขหิ เย พุทฺธปจฺเจกพุทฺธสาวกา วิมุจฺจึสุ, เตสุ พุทฺธสฺเสว วิกฺกีฬิตํ ภวติ กึ, ปจฺเจกพุทฺธสฺเสว วิกฺกีฬิตํ ภวติ กึ, สาวกสฺเสว วิกฺกีฬิตํ ภวติ กึ, อุทาหุ สพฺเพสํ พุทฺธปจฺเจกพุทฺธสาวกานํ วิกฺกีฬิตํ ภวติ กิ’’นฺติ วิจารณาย สมฺภวโต ‘‘เตสํ วิกฺกีฬิต’’นฺติ วุตฺตํ. ยถาวุตฺตปฺปกาเรหิ วิโมกฺขมุเขหิ เย พุทฺธปจฺเจกพุทฺธสาวกา มุจฺจึสุ, เตสํ พุทฺธปจฺเจกพุทฺธสาวกานํ วิกฺกีฬิตํ. ยํ อาหารจตุกฺกาทีนํ ทสนฺนํ จตุกฺกานํ ¶ สปรสนฺตาเน สมติกฺกมนปหานฺจ ยา ปฏิปทาจตุกฺกาทีนํ ทสนฺนํ จตุกฺกานํ สปรสนฺตาเน ภาวนาสมฺปาทนา, สจฺฉิกิริยาสมฺปาทนา จ อตฺถิ, อิทํ สพฺพํ วิกฺกีฬิตํ นาม ภวตีติ อตฺโถ.
‘‘สพฺเพสํ อาหารจตุกฺกาทีนํ ทสนฺนํ จตุกฺกานํ สพฺเพ ปฏิปทาจตุกฺกาทโย ทส จตุกฺกา ปฏิปกฺขา โหนฺติ กึ, อุทาหุ ยถากฺกมํ จตุกฺกานํ จตุกฺกา ปฏิปกฺขา โหนฺติ กิ’’นฺติ วิจารณาย สมฺภวโต ยถากฺกมํ จตุกฺกานํ จตุกฺกา ปฏิปกฺขา โหนฺติ ปหาตพฺพปหายกภาเวนาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘จตฺตาโร อาหารา เตสํ ปฏิปกฺโข จตสฺโส ปฏิปทา’’ติอาทิมาห. อฏฺกถายํ ปน – ‘‘อิทานิ อาหาราทีนํ ปฏิปทาทีหิ เยน สมติกฺกมนํ, ตํ เนสํ ปฏิปกฺขภาวํ ทสฺเสนฺโต ‘จตฺตาโร อาหารา เตสํ ปฏิปกฺโข จตสฺโส ปฏิปทา’ติอาทิมาหา’’ติ (เนตฺติ. อฏฺ. ๘๗) วุตฺตํ. ตตฺถ สํกิเลสปกฺเข จตฺตาโร เย อาหารา นิทฺธาริตา, เตสํ จตุนฺนํ อาหารานํ โวทานปกฺเข ยา จตสฺโส ปฏิปทา นิทฺธาริตา, ตา จตสฺโส ปฏิปทา ปฏิปกฺโข อาหารานํ ปหาตพฺพตฺตา, ปฏิปทานํ ปน ปหายกตฺตา. สติปิ อาหารานํ อปฺปหาตพฺพภาเว วิปสฺสนารมฺมณตฺตา อาหารปฏิพทฺธฉนฺทราคปฺปหานวเสน ปหาตพฺพภาโว วุตฺโตติ เอวมาทิโยชนา กาตพฺพา.
สีหาติ สีหสทิสา พุทฺธา จ สีหสทิสา ปจฺเจกพุทฺธา จ สีหสทิสา สาวกา จาติ สีหสทิสา วิสุํ วิสุํ โยเชตพฺพา. สาวกา ปน อหตราคโทสโมหาปิ สนฺติ, เตปิ ‘‘สีหา’’ติ มฺเยฺยุนฺติ ตํ นิวตฺตาปนตฺถํ ‘‘หตราคโทสโมหา’’ติ วุตฺตํ. หนิตพฺพาติ หตา, ราโค จ โทโส จ โมโห จ ราคโทสโมหา, หตา ราคโทสโมหา เอเตหิ สาวเกหีติ หตราคโทสโมหา, สาวกาติ โยชนา กาตพฺพา สาวกานํเยว พฺยภิจารสมฺภวโตติ. เตสํ สีหานํ พุทฺธานํ, เตสํ สีหานํ ปจฺเจกพุทฺธานํ, เตสํ สีหานํ สาวกานํ ภาวนา โวทานปกฺเข ภาวิตพฺพานํ โพธิปกฺขิยธมฺมานํ ภาวนา วฑฺฒนา จ, สจฺฉิกิริยา โวทานปกฺเขเยว สจฺฉิกาตพฺพานํ ¶ ผลนิพฺพานานํ สจฺฉิกิริยา จ, พฺยนฺตีกิริยา สํกิเลสปกฺเข ปหาตพฺพานํ ปหานสงฺขาตา พฺยนฺตีกิริยา จ วิกฺกีฬิตํ นาม ภวติ.
อินฺทฺริยาธิฏฺานนฺติ ¶ สทฺธินฺทฺริยาทีนํ อินฺทฺริยานํ อธิฏฺานํ ปวตฺตนํ ภาวนา, สจฺฉิกิริยา จ. วิปริยาสานธิฏฺานนฺติ วิปลฺลาสานํ อธิฏฺานํ ปหานวเสน อปฺปวตฺตนํ, อนุปฺปาทนฺจ สงฺเขปโต วิกฺกีฬิตํ นามาติ คหิตํ. อินฺทฺริยานิ สทฺธินฺทฺริยาทีนิ สทฺธมฺมโคจโร สทฺธมฺมสฺส โวทานปกฺขสฺส โคจโร ปวตฺตนเหตูติ อธิปฺเปตานิ. วิปริยาสา วิปลฺลาสา กิเลสโคจโร สํกิเลสปกฺขสฺส โคจโร ปวตฺติเหตูติ อธิปฺเปตา.
‘‘จตฺตาโร อาหาราติอาทินา สํกิเลสปกฺเข อาหารจตุกฺกาทีนํ ทสนฺนํ จตุกฺกานํ ตณฺหาจริตาทีนํ จตุนฺนํ ปุคฺคลานํ อุปกฺกิเลสวิภาวนามุเขน ยา นิทฺธารณา อาจริเยน กตา, ‘จตสฺโส ปฏิปทา’ติอาทินา จ โวทานปกฺเข ปฏิปทาจตุกฺกาทีนํ ทสนฺนํ จตุกฺกานํ ตณฺหาจริตาทีนํ จตุนฺนํ ปุคฺคลานํ โวทานวิภาวนามุเขน ยา นิทฺธารณา อาจริเยน กตา, สา อยํ นิทฺธารณา กตมสฺส นยสฺส สมุฏฺานํ ภูมีติ วุจฺจตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘อยํ วุจฺจติ สีหวิกฺกีฬิตสฺส นยสฺส ภูมี’’ติ วุตฺตํ. ตตฺถ อยนฺติ ยา อยํ วุตฺตนเยน ทฺวิปฺปการา นิทฺธารณา กตา, สา อยํ ทฺวิปฺปการา นิทฺธารณา สีหวิกฺกีฬิตสฺส นยสฺส ภูมิ ปวตฺติฏฺานํ สมุฏฺานนฺติ นยสมุฏฺานโกสลฺเลหิ ปุคฺคเลหิ วุจฺจตีติ โยชนา กาตพฺพาติ.
‘‘วุตฺตปฺปการาย นิทฺธาริตาย นยสฺส ภูมิภาโว กสฺมา วิฺายตี’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘เตนาหา’’ติอาทิ วุตฺตํ. เตน วุตฺตปฺปการาย นิทฺธารณาย นยภูมิภาเวน ‘‘โย เนติ…เป… กุสลาติ จา’’ติ ยํ วจนํ อาจริโย อาห, เตน วจเนน วิฺายตีติ.
สีหวิกฺกีฬิตนยภูมิ อาจริเยน วิภาวิตา, อมฺเหหิ จ าตา, ‘‘กตมา ติปุกฺขลนยภูมี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ติปุกฺขลนยภูมึ วิภาเวตุกาโม ‘‘ตตฺถ เย ทุกฺขาย ปฏิปทายา’’ติอาทิมาห. เอวํ สติ ‘‘อยํ สํกิเลโส, ตีณิ อกุสลมูลานี’’ติอาทิวจนเมว อาจริเยน วตฺตพฺพํ, กสฺมา ปน ‘‘ตตฺถ เย ทุกฺขาย ปฏิปทายา’’ติอาทิวจนํ วตฺตพฺพนฺติ? สจฺจํ, ติปุกฺขลนยภูมิภาวนา ปน อุคฺฆฏิตฺุอาทิปุคฺคลตฺตยวเสน ปวตฺตา, ตสฺมา อุคฺฆฏิตฺุอาทิปุคฺคลตฺตยํ วิภาเวตุํ ‘‘ตตฺถ เย ทุกฺขาย ปฏิปทายา’’ติอาทิวจนํ วุตฺตํ. เอวมปิ ‘‘ตตฺถ โย สุขาย ปฏิปทาย ขิปฺปาภิฺาย ¶ นิยฺยาติ, อยํ อุคฺฆฏิตฺู’’ติอาทิวจนเมว วตฺตพฺพํ ¶ , กสฺมา ปน ‘‘ตตฺถ เย ทุกฺขาย ปฏิปทายา’’ติอาทิวจนํ วตฺตพฺพนฺติ? สจฺจํ, อุคฺฆฏิตฺุอาทิปุคฺคลตฺตยํ ปน สีหวิกฺกีฬิตนยโต ติปุกฺขลนยสฺส นิคฺคจฺฉนโต นิกฺขมนโต สีหวิกฺกีฬิตนยภูมิวิภาวนายํ ปฏิปทาวิภาคโต วิภาวิตปุคฺคลจตุกฺกโต นิทฺธาริตํ, สีหวิกฺกีฬิตนยภูมิวิภาวนายํ ปฏิปทาวิภาคโต วิภาวิตํ ปุคฺคลจตุกฺกํ ปมํ วิภาเวตุํ ‘‘ตตฺถ เย ทุกฺขาย ปฏิปทายา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถาติ โย ปฏิปทาจตุกฺโก สีหวิกฺกีฬิตนยภูมิวิภาวนายํ นิทฺธาริโต, ตสฺมึ ปฏิปทาจตุกฺเก. เยติ เย ทนฺธอุทตฺตา ทิฏฺิจริตปุคฺคลา ยถากฺกมํ สุขาย ปฏิปทาย ทนฺธาภิฺาย จ สุขาย ปฏิปทาย ขิปฺปาภิฺาย จ นิยฺยนฺติ, อิติ นิยฺยกา ทฺเว ปุคฺคลา จ นิทฺธาริตา. ‘‘เตสํ จตุนฺนํ ปุคฺคลานํ กตโม สํกิเลโส’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘เตสํ จตุนฺนํ ปุคฺคลานํ อยํ สํกิเลโส’’ติ วิสฺสชฺเชตุํ ‘‘เตสํ จตุนฺนํ ปุคฺคลานํ อยํ สํกิเลโส’’ติอาทิ วุตฺตํ. จตฺตาโร อาหารา นิทฺธาริตา…เป… จตฺตาริ อคติคมนานิ นิทฺธาริตานิ, อิติ อยํ ทสวิโธ อาหารจตุกฺกาทิจตุกฺโก เตสํ จตุนฺนํ ปุคฺคลานํ สํกิเลโส โหติ. เตสํ จตุนฺนํ ปุคฺคลานํ สํกิเลโส อาจริเยน นิทฺธาริโต, ‘‘กตมํ โวทาน’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘เตสํ จตุนฺนํ ปุคฺคลานํ อิทํ โวทาน’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. จตสฺโส ปฏิปทา นิทฺธาริตา, จตสฺโส อปฺปมาณา นิทฺธาริตา, อิติ อิทํ ทสวิธํ ปฏิปทาจตุกฺกาทิจตุกฺกภูตํ ธมฺมชาตํ เตสํ จตุนฺนํ ปุคฺคลานํ โวทานํ โหติ.
๘๘. ‘‘เตสุ จตูสุ ปุคฺคเลสุ กตโม ปุคฺคโล อุคฺฆฏิตฺู, กตโม ปุคฺคโล วิปฺจิตฺู, กตโม ปุคฺคโล เนยฺโย’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ เย’’ติอาทิ วุตฺตํ. ‘‘ปุพฺเพปิ ‘ตตฺถ เย’ติอาทินา จตฺตาโร ปุคฺคลา นิทฺธาริตา, กสฺมา ปน ปุน ‘‘ตตฺถ เย’ติอาทินา จตฺตาโร ปุคฺคลา นิทฺธาริตา’’ติ เจ วเทยฺย? ปุพฺเพ สํกิเลสโวทานํ สามิภาเวน นิทฺธาริตา, ปจฺฉา ปน อุคฺฆฏิตฺุอาทีนํ อวยวานํ สมูหภาเวน นิทฺธาริตาติ วิเสสตฺโถ คเหตพฺโพ. ตตฺถ เย…เป… อิเม ทฺเว ปุคฺคลาติ เอตฺถ โยชนตฺโถ เหฏฺา วุตฺตสทิโสว. ตตฺถาติ เตสุ จตูสุ ปุคฺคเลสุ. โยติ อุทตฺโต ทิฏฺิจริโต. อยนฺติ อยํ นิยโต อุทตฺโต ทิฏฺิจริโต. ปุน โยติ อุทตฺโตว ตณฺหาจริโต จ มนฺโท ทิฏฺิจริโต จ. สาธารณายาติ ทุกฺขาย ปฏิปทาย ขิปฺปาภิฺาย จ สุขาย ปฏิปทาย ทนฺธาภิฺาย จ.
‘‘อุคฺฆฏิตฺุอาทโย ¶ ตโย ปุคฺคลา อาจริเยน นิทฺธาริตา, เตสุ ตีสุ ปุคฺคเลสุ กตมสฺส กตมสฺส กตมํ กตมํ ภควา อุปทิสตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘ตตฺถ ภควา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อถ วา ‘‘ปฏิปทาเภเทน ปุคฺคลเภโท อาจริเยน วิภาวิโต, กถํ เทสนาเภเทน ¶ ปุคฺคลเภโท วิภาวิโต’’ติ วตฺตพฺพตฺตา เทสนาเภเทนปิ ปุคฺคลเภทํ วิภาเวตุํ ‘‘ตตฺถ ภควา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถาติ เตสุ ตีสุ อุคฺฆฏิตฺุอาทีสุ ปุคฺคเลสุ. ‘‘สมถเทสนาวิปสฺสนาเทสนาเภเทเนว ปุคฺคลเภโท วิภาวิโต’’ติ วตฺตพฺพตฺตา มุทุธมฺมเทสนาติกฺขธมฺมเทสนาเภเทนปิ ปุคฺคลเภทํ วิภาเวตุํ ‘‘ตตฺถ ภควา’’ติอาทิ วุตฺตํ. เสเสสุปิ เอวเมว อนุสนฺธฺยตฺโถ วตฺตพฺโพ.
วิสุํ วิสุํ ปฏิปทาเภเทน จตฺตาโร หุตฺวา วิสุํ จ สมฺปิณฺฑิตา จ ปฏิปทาเภเทน เจว เทสนาเภเทน จ ตโย โหนฺตีติ วิภาเวตุํ ‘‘ตตฺถ เย’’ติอาทึ ปุน วตฺวา ‘‘อิติ โข จตฺตาริ หุตฺวา ตีณิ ภวนฺตี’’ติ วุตฺตํ. ตตฺถ จตฺตาริ ตีณีติ ลิงฺควิปลฺลาสนิทฺเทโส, ‘‘จตฺตาโร ตโย’’ติ ปน ปกติลิงฺคนิทฺเทโส กาตพฺโพว.
‘‘เตสํ ติณฺณํ ปุคฺคลานํ กตโม สํกิเลโส’’ติ ปุจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘เตสํ ติณฺณํ ปุคฺคลานํ อยํ สํกิเลโส’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อยํ สํกิเลโสติ ‘‘ตีณิ อกุสลมูลานิ…เป… สีลวิปตฺติ ทิฏฺิวิปตฺติ อาจารวิปตฺตี’’ติ นิทฺธาริตานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ อิติ อยํ สมูโห สํกิเลโส โหติ. ‘‘เตสํ ติณฺณํ ปุคฺคลานํ สํกิเลโส อาจริเยน นิทฺธาริโต, กถํ โวทานํ นิทฺธาริตพฺพ’’นฺติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘เตสํ ติณฺณํ ปุคฺคลานํ อิทํ โวทาน’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อิทํ โวทานนฺติ ‘‘ตีณิ กุสลมูลานิ…เป… ตีณิ วิโมกฺขมุขานิ สฺุตํ อนิมิตฺตํ อปฺปณิหิต’’นฺติ นิทฺธาริตานํ กุสลธมฺมานํ สมูหภูตํ อิติ อิทํ ธมฺมชาตํ โวทานํ โหติ.
‘‘วุตฺตปฺปกาเรน จตฺตาโร หุตฺวา ตโย ปุคฺคลา ภวนฺตีติ อาจริเยน วิภาวิตา, ตโย หุตฺวา กิตฺตกา ปุคฺคลา ภวนฺตี’’ติ วตฺตพฺพภาวโต ‘‘อิติ โข จตฺตาริ หุตฺวา ตีณิ ภวนฺติ, ตีณิ หุตฺวา ทฺเว ภวนฺติ ตณฺหาจริโต จ ทิฏฺิจริโต จา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อิตีติ เหฏฺา วุตฺตปฺปกาเรน จตฺตาริ จตฺตาโร หุตฺวา ตีณิ ตโย ภวนฺติ. ตีณิ ตโย หุตฺวา ตณฺหาจริโต จ ทิฏฺิจริโต จาติ ทฺเว ปุคฺคลา ภวนฺติ.
‘‘เตสํ ¶ ทฺวินฺนํ ปุคฺคลานํ กตโม สํกิเลโส’’ติ วตฺตพฺพภาวโต ‘‘เตสํ ทฺวินฺนํ ปุคฺคลานํ อยํ สํกิเลโส’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อยํ สํกิเลโสติ ‘‘ตณฺหา จ อวิชฺชา จ…เป… สสฺสตทิฏฺิ จ อุจฺเฉททิฏฺิ จา’’ติ นิทฺธาริตานํ อกุสลธมฺมานํ อิติ อยํ สมูโห สํกิเลโส โหติ.
‘‘เตสํ ¶ ทฺวินฺนํ ปุคฺคลานํ สํกิเลโส อาจริเยน นิทฺธาริโต, กถํ โวทาน’’นฺติ วตฺตพฺพภาวโต ‘‘เตสํ ทฺวินฺนํ ปุคฺคลานํ อิทํ โวทาน’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. อิทํ โวทานนฺติ ‘‘สมโถ จ วิปสฺสนา จ…เป… สอุปาทิเสสา จ นิพฺพานธาตุ, อนุปาทิเสสา จ นิพฺพานธาตู’’ติ นิทฺธาริตานํ กุสลธมฺมานํ สมูหภูตํ อิติ อิทํ ธมฺมชาตํ โวทานํ โหติ.
‘‘ตีณิ อกุสลมูลานี’’ติอาทินา สํกิเลสปกฺเข อกุสลมูลติกาทีนํ ทฺวินฺนํ ทฺวาทสนฺนํ ติกานํ, ติณฺณํ อุคฺฆฏิตฺุอาทิปุคฺคลานํ สํกิเลสวิภาวนามุเขน ยา นิทฺธารณา กตา, ‘‘ตีณิ กุสลมูลานี’’ติอาทินา โวทานปกฺเข กุสลมูลติกาทีนํ ทฺวินฺนํ ทฺวาทสนฺนํ ติกานํ, ติณฺณํ อุคฺฆฏิตฺุอาทิปุคฺคลานํ โวทานวิภาวนามุเขน ยา นิทฺธารณา กตา, อยํ วุตฺตปฺปการนิทฺธารณา ติปุกฺขลสฺส จ นยสฺส, องฺกุสสฺส จ นยสฺส ภูมิ สมุฏฺานํ ปวตฺติเหตุ นามาติ โยเชตฺวา ‘‘ตณฺหา จ อวิชฺชา จา’’ติอาทินา สํกิเลสปกฺเข ตณฺหาอวิชฺชาทุกาทีนํ ปนฺนรสนฺนํ ทุกานํ, ทฺวินฺนํ ตณฺหาจริตทิฏฺิจริตานํ ปุคฺคลานํ โวทานวิภาวนามุเขน ยา นิทฺธารณา กตา, ‘‘สมโถ จ วิปสฺสนา จา’’ติอาทินา โวทานปกฺเข สมถวิปสฺสนาทุกาทีนํ เอกูนวีสติทุกานํ, ทฺวินฺนํ ตณฺหาจริตทิฏฺิจริตานํ ปุคฺคลานํ โวทานวิภาวนามุเขน ยา นิทฺธารณา กตา, อยํ วุตฺตปฺปการา นนฺทิยาวฏฺฏสฺส นยสฺส ภูมีติปิ นีหริตฺวา โยเชตพฺพา. ปุคฺคลาธิฏฺานวเสน หิ นนฺทิยาวฏฺฏนยโต สีหวิกฺกีฬิตนยสฺส สมฺภโว, สีหวิกฺกีฬิตนยโต จ ติปุกฺขลนยสฺส สมฺภโว โหติ. ธมฺมาธิฏฺานวเสน ปน สีหวิกฺกีฬิตนยโต ติปุกฺขลนยสฺส สมฺภโว, ติปุกฺขลนยโต จ นนฺทิยาวฏฺฏนยสฺส สมฺภโว โหติ. เตนาห อฏฺกถายํ ‘‘อนฺเต ‘ตณฺหา จ อวิชฺชา จา’ติอาทินา สมถสฺส นยสฺส ภูมิ ทสฺสิตา. เตเนว หิ ‘จตฺตาริ หุตฺวา ตีณิ ภวนฺติ, ตีณิ หุตฺวา ทฺเว ภวนฺตี’ติ วุตฺต’’นฺติ (เนตฺติ. อฏฺ. ๘๘).
‘‘กสฺมา ¶ ปน อยํ วุตฺตปฺปการาย นิทฺธารณาย ติปุกฺขลสฺส จ นยสฺส, องฺกุสสฺส จ นยสฺส ภูมิภาโว วิฺายตี’’ติ วตฺตพฺพภาวโต ‘‘เตนาหา’’ติอาทิ วุตฺตํ. เตน ยถาวุตฺตสฺส นิทฺธารณาย ภูมิภาเวน อาจริโย ‘‘โย อกุสเล…เป… ทิสาโลจเนนาติ จา’’ติ ยํ วจนํ อาห, เตน วจเนน วุตฺตปฺปการาย นิทฺธารณาย ติปุกฺขล…เป… ยสฺส ภูมิภาโว วิฺายตีติ อตฺโถ.
‘‘เอตฺตาวตา นยสมุฏฺานํ ปริปุณฺณํ โหติ, อฺํ นตฺถี’’ติ วตฺตพฺพตฺตา ‘‘นิยุตฺตํ นยสมุฏฺาน’’นฺติ วุตฺตํ. เยน เยน นยสมุฏฺาเนน สํกิเลสปกฺเข วา อกุสลา ธมฺมา นิทฺธาริตา ¶ , โวทานปกฺเข วา กุสลา ธมฺมา นิทฺธาริตา, ตํ ตํ นยสมุฏฺานํ นิยุตฺตํ ยถารหํ นิทฺธาเรตฺวา ยุชฺชิตพฺพนฺติ อตฺโถ คเหตพฺโพ.
นยกฺกเมน ปน สงฺเขปโต ทสฺสยิสฺสามิ – ทฺเว ปุคฺคลา, ตโย ปุคฺคลา, จตฺตาโร ปุคฺคลาติ ปุคฺคลา ติโกฏฺาสา ภวนฺติ, จตุทิสา, ฉทิสา, อฏฺทิสาติ ทิสาปิ ติโกฏฺาสา ภวนฺติ. ตตฺถ ทฺเว ปุคฺคลาติ ตณฺหาจริโต ปุคฺคโล, ทิฏฺิจริโต ปุคฺคโลติ ทฺเว ปุคฺคลา ภวนฺติ. ตโย ปุคฺคลาติ อุคฺฆฏิตฺุปุคฺคโล, วิปฺจิตฺุปุคฺคโล, เนยฺยปุคฺคโลติ ตโย ปุคฺคลา ภวนฺติ. จตฺตาโร ปุคฺคลาติ ทุกฺขาปฏิปทาทนฺธาภิฺาทิเภเทน ภินฺนา มุทินฺทฺริโย ตณฺหาจริโต ปุคฺคโล, มุทินฺทฺริโย ทิฏฺิจริโต ปุคฺคโล, ติกฺขินฺทฺริโย ตณฺหาจริโต ปุคฺคโล, ติกฺขินฺทฺริโย ทิฏฺิจริโต ปุคฺคโลติ จตฺตาโร ปุคฺคลา ภวนฺติ. จตุทิสาติ สํกิเลสปกฺเข ทฺเว ทฺเว ทิสา, โวทานปกฺเข ทฺเว ทฺเว ทิสาติ จตุทิสา ภวนฺติ. ฉทิสาติ สํกิเลสปกฺเข ติสฺโส ติสฺโส ทิสา, โวทานปกฺเข ติสฺโส ติสฺโส ทิสาติ ฉทิสา ภวนฺติ. อฏฺทิสาติ สํกิเลสปกฺเข จตสฺโส จตสฺโส ทิสา, โวทานปกฺเข จตสฺโส จตสฺโส ทิสาติ อฏฺทิสา ภวนฺติ. เตสุ ทฺเว ทฺเว ตณฺหาจริตทิฏฺิจริเต ปุคฺคเล, จตุทิสา จ นิสฺสาย นนฺทิยาวฏฺฏนยสมุฏฺานํ ภวติ. ตโย อุคฺฆฏิตฺุวิปฺจิตฺุเนยฺยปุคฺคเล จ ฉทิสา จ นิสฺสาย ติปุกฺขลนยสมุฏฺานํ ภวติ. ทุกฺขาปฏิปทาทนฺธาภิฺาทิเภเทน ภินฺเน จตฺตาโร มุทินฺทฺริยตณฺหาจริตติกฺขินฺทฺริยตณฺหาจริตมุทินฺทฺริยทิฏฺิจริตติกฺขินฺทฺริยทิฏฺิจริเต ปุคฺคเล จ อฏฺทิสา จ นิสฺสาย สีหวิกฺกีฬิตนยสมุฏฺานํ ภวติ ¶ . เอเกกสฺมึ นยสมุฏฺาเน วิภชิเต ทิสาโลจนองฺกุสนยสมุฏฺานานิปิ วิภชิตานิ ภวนฺติ.
‘‘กถํ นนฺทิยาวฏฺฏนยสมุฏฺานํ ภวตี’’ติ เจ วเทยฺย? ‘‘ตณฺหา จ อวิชฺชา จ อหิริกฺจ อโนตฺตปฺปฺจ อสฺสติ จ อสมฺปชฺฺจ อโยนิโสมนสิกาโร จ โกสชฺชฺจ โทวจสฺสฺจ อหํกาโร จ มมํกาโร จ อสฺสทฺธา จ ปมาโท จ อสทฺธมฺมสฺสวนฺจ อสํวโร จ อภิชฺฌา จ พฺยาปาโท จ นีวรณฺจ สํโยชนฺจ โกโธ จ อุปนาโห จ มกฺโข จ ปฬาโส จ อิสฺสา จ มจฺเฉรฺจ มายา จ สาเยฺยฺจ สสฺสตทิฏฺิ จ อุจฺเฉททิฏฺิ จา’’ติ (เนตฺติ. ๘๘) ทุกทุกวเสน เทสิโต อยํ ทิสาภูโต อกุสลธมฺมสมูโห ทฺวินฺนํ ตณฺหาจริตทิฏฺิจริตานํ ปุคฺคลานํ สํกิเลโส โหตีติ สํกิเลสปกฺเข สํกิเลสสามฺภาเวน โยเชตฺวา ‘‘อิเมสุ ปนฺนรสสุ ทุกทุกวเสน เทสิเตสุ ทิสาภูเตสุ อกุสลธมฺเมสุ กตโม อกุสลธมฺโม กตมสฺส ปุคฺคลสฺส ทิสา’’ติ มนสาว ทิสาธมฺมภาเวน โอโลเกตฺวา ‘‘อยํ อยํ ปโม ปโม อกุสลธมฺโม ตณฺหาจริตสฺส ปุคฺคลสฺส สํกิเลสปกฺเข ¶ ปมา ทิสา นาม, อยํ อยํ ทุติโย ทุติโย อกุสลธมฺโม ทิฏฺิจริตสฺส ปุคฺคลสฺส สํกิเลสปกฺเข ทุติยา ทิสา นามา’’ติ วิสุํ วิสุํ โยเชตฺวา สมุทยสจฺจทุกฺขสจฺจานิ ยถารหํ นีหริตฺวา วิภชิตพฺพธมฺมสภาโว จ เยน สํวณฺณนาวิเสเสน ทสฺสิโต, โส สํวณฺณนาวิเสโส จ นนฺทิยาวฏฺฏนยสมุฏฺานํ ภวติ, ตสฺส โอโลกนา จ เยน สํวณฺณนาวิเสเสน ทสฺสิตา, โส สํวณฺณนาวิเสโส จ ทิสาโลจนนยสมุฏฺานํ ภวติ, ตถา โอโลเกตฺวา ทิสาวิเสสภูตสฺส ธมฺมวิเสสสฺส ปุคฺคลานํ นยนฺจ เยน สํวณฺณนาวิเสเสน นยติ, โส สํวณฺณนาวิเสโส จ องฺกุสนยสมุฏฺานํ ภวติ.
‘‘สมโถ จ วิปสฺสนา จ, หิรี จ โอตฺตปฺปฺจ, สติ จ สมฺปชฺฺจ, โยนิโสมนสิกาโร จ วีริยารมฺโภ จ, โสวจสฺสฺจ ธมฺเม าณฺจ อนฺวเย าณฺจ, ขเย าณฺจ อนุปฺปาเท าณฺจ, สทฺธา จ อปฺปมาโท จ, สทฺธมฺมสฺสวนฺจ สํวโร จ, อนภิชฺฌา จ อพฺยาปาโท จ, ราควิราคา จ เจโตวิมุตฺติ, อวิชฺชาวิราคา จ ปฺาวิมุตฺติ, อภิสมโย จ อปฺปิจฺฉตา จ, สนฺตุฏฺิ จ อกฺโกโธ จ, อนุปนาโห จ อมกฺโข จ, อปฬาโส ¶ จ อิสฺสาปหานฺจ มจฺฉริยปฺปหานฺจ วิชฺชา จ, วิมุตฺติ จ สงฺขตารมฺมโณ จ วิโมกฺโข, อสงฺขตารมฺมโณ จ วิโมกฺโข, สอุปาทิเสสา จ นิพฺพานธาตุ, อนุปาทิเสสา จ นิพฺพานธาตู’’ติ (เนตฺติ. ๘๘) ติกทุกวเสน เทสิตํ อิทํ ทิสาภูตํ กุสลสมูหธมฺมชาตํ ทฺวินฺนํ ตณฺหาจริตทิฏฺิจริตานํ ปุคฺคลานํ โวทานํ โหตีติ โวทานปกฺเข โวทานสามฺภาเวน โยเชตฺวา ‘‘อิเมสุ เอกูนวีสติยา ทุกทุกวเสน วา เทสิเตสุ ทิสาภูเตสุ ธมฺเมสุ กตโม กตโม กุสลธมฺโม กตมสฺส กตมสฺส ปุคฺคลสฺส ทิสา’’ติ มนสาว ทิสาธมฺมภาเวน โอโลเกตฺวา ‘‘อยํ ปโม ปโม กุสลธมฺโม ตณฺหาจริตสฺส ปุคฺคลสฺส โวทานปกฺเข ปมา ทิสา นาม, อยํ ทุติโย ทุติโย กุสลธมฺโม ทิฏฺิจริตสฺส ปุคฺคลสฺส โวทานปกฺเข ทุติยา ทิสา นามา’’ติ วิสุํ วิสุํ โยเชตฺวา มคฺคสจฺจนิโรธสจฺจานิ ยถารหํ นีหริตฺวา วิภชิตพฺพธมฺมภาโว จ เยน สํวณฺณนาวิเสเสน ทสฺสิโต, โส สํวณฺณนาวิเสโส จ นนฺทิยาวฏฺฏนยสมุฏฺานํ ภวติ, ตสฺส โอโลกนา จ เยน สํวณฺณนาวิเสเสน ทสฺสิตา, โส สํวณฺณนาวิเสโส จ ทิสาโลจนนยสมุฏฺานํ ภวติ, ตถา โอโลเกตฺวา ทิสาวิเสสภูตสฺส ธมฺมวิเสสสฺส ปุคฺคลานํ นยนฺจ เยน สํวณฺณนาวิเสเสน นยติ, โส สํวณฺณนาวิเสโส จ องฺกุสนยสมุฏฺานํ ภวติ.
‘‘กถํ ติปุกฺขลนยสมุฏฺานํ ภวตี’’ติ เจ ปุจฺเฉยฺย, ‘‘ตีณิ อกุสลมูลานิ – โลโภ อกุสลมูลํ, โทโส อกุสลมูลํ, โมโห อกุสลมูลํ. ตีณิ ทุจฺจริตานิ – กายทุจฺจริตํ ¶ , วจีทุจฺจริตํ, มโนทุจฺจริตํ. ตโย อกุสลวิตกฺกา – กามวิตกฺโก, พฺยาปาทวิตกฺโก, วิหึสาวิตกฺโก. ติสฺโส อกุสลสฺา – กามสฺา, พฺยาปาทสฺา, วิหึสาสฺา. ติสฺโส วิปรีตสฺา – นิจฺจสฺา, สุขสฺา, อตฺตสฺา. ติสฺโส เวทนา – สุขา เวทนา, ทุกฺขา เวทนา, อทุกฺขมสุขา เวทนา. ติสฺโส ทุกฺขตา – ทุกฺขทุกฺขตา, สงฺขารทุกฺขตา, วิปริณามทุกฺขตา. ตโย อคฺคี – ราคคฺคิ, โทสคฺคิ, โมหคฺคิ. ตโย สลฺลา – ราคสลฺโล, โทสสลฺโล, โมหสลฺโล. ติสฺโส ชฏา – ราคชฏา, โทสชฏา, โมหชฏา. ติสฺโส อกุสลูปปริกฺขา – อกุสลํ กายกมฺมํ ¶ , อกุสลํ วจีกมฺมํ, อกุสลํ มโนกมฺมํ. ติสฺโส วิปตฺติโย – สีลวิปตฺติ, ทิฏฺิวิปตฺติ, อาจารวิปตฺตี’’ติ (เนตฺติ. ๘๘) ติกวเสน เทสิโต อยํ ทิสาภูโต อกุสลธมฺมสมูโห ติณฺณํ อุคฺฆฏิตฺุวิปฺจิตฺุเนยฺยปุคฺคลานํ สํกิเลโส โหตีติ สํกิเลสปกฺเข สํกิเลสสามฺภาเวน โยเชตฺวา ‘‘อิเมสุ ทฺวาทสสุ ติกติกวเสน เทสิเตสุ ทิสาภูเตสุ อกุสลธมฺเมสุ กตโม กตโม อกุสโล ธมฺโม กตมสฺส กตมสฺส ปุคฺคลสฺส ทิสา’’ติ มนสาว ทิสาธมฺมภาเวน โอโลเกตฺวา ‘‘อยํ อยํ ปโม ปโม อกุสลธมฺโม อุคฺฆฏิตฺุปุคฺคลสฺส สํกิเลสปกฺเข ปมา ทิสา นาม. อยํ อยํ ทุติโย ทุติโย อกุสลธมฺโม วิปฺจิตฺุปุคฺคลสฺส สํกิเลสปกฺเข ทุติยา ทิสา นาม. อยํ อยํ ตติโย ตติโย อกุสลธมฺโม เนยฺยสฺส ปุคฺคลสฺส สํกิเลสปกฺเข ตติยา ทิสา นามา’’ติ วิสุํ วิสุํ โยเชตฺวา สมุทยสจฺจทุกฺขสจฺจานิ ยถารหํ นีหริตฺวา วิภชิตพฺพธมฺมสภาโว จ เยน สํวณฺณนาวิเสเสน ทสฺสิโต. โส สํวณฺณนาวิเสโส จ ติปุกฺขลนยสมุฏฺานํ ภวติ. ตสฺส โอโลกนา จ เยน สํวณฺณนาวิเสเสน ทสฺสิตา, โส สํวณฺณนาวิเสโส จ ทิสาโลจนนยสมุฏฺานํ ภวติ ตถา โอโลเกตฺวา ทิสาวิเสสภูตสฺส ธมฺมวิเสสสฺส ปุคฺคลานํ นยนฺจ เยน สํวณฺณนาวิเสเสน นยติ, โส สํวณฺณนาวิเสโส องฺกุสนยสมุฏฺานํ ภวติ.
‘‘ตีณิ กุสลมูลานิ – อโลโภ กุสลมูลํ, อโทโส กุสลมูลํ, อโมโห กุสลมูลํ. ตีณิ สุจริตานิ – กายสุจริตํ, วจีสุจริตํ, มโนสุจริตํ. ตโย กุสลวิตกฺกา – เนกฺขมฺมวิตกฺโก, อพฺยาปาทวิตกฺโก, อวิหึสาวิตกฺโก. ตโย สมาธี – สวิตกฺโก สวิจาโร สมาธิ, อวิตกฺโก วิจารมตฺโต สมาธิ, อวิตกฺโก อวิจาโร สมาธิ. ติสฺโส กุสลสฺา – เนกฺขมฺมสฺา, อพฺยาปาทสฺา, อวิหึสาสฺา. ติสฺโส อวิปรีตสฺา – อนิจฺจสฺา, ทุกฺขสฺา, อนตฺตสฺา. ติสฺโส กุสลูปปริกฺขา – กุสลํ กายกมฺมํ, กุสลํ วจีกมฺมํ, กุสลํ มโนกมฺมํ. ตีณิ โสเจยฺยานิ – กายโสเจยฺยํ, วจีโสเจยฺยํ, มโนโสเจยฺยํ. ติสฺโส สมฺปตฺติโย – สีลสมฺปตฺติ, สมาธิสมฺปตฺติ, ปฺาสมฺปตฺติ ¶ . ติสฺโส สิกฺขา – อธิสีลสิกฺขา, อธิจิตฺตสิกฺขา ¶ , อธิปฺาสิกฺขา. ตโย ขนฺธา – สีลกฺขนฺโธ, สมาธิกฺขนฺโธ, ปฺากฺขนฺโธ. ตีณิ วิโมกฺขมุขานิ – สฺุตํ, อนิมิตฺตํ, อปฺปณิหิต’’นฺติ (เนตฺติ. ๘๘) ติกติกวเสน เทสิตํ อิทํ ทิสาภูตํ กุสลสมูหธมฺมชาตํ ติณฺณํ อุคฺฆฏิตฺุวิปฺจิตฺุเนยฺยปุคฺคลานํ โวทานํ โหตีติ โวทานปกฺเข โวทานสามฺภาเวน โยเชตฺวา ‘‘อิเมสุ ทฺวีสุ ทฺวาทสสุ ติกติกวเสน เทสิเตสุ ทิสาภูเตสุ กุสลธมฺเมสุ กตโม กตโม กุสลธมฺโม กตมสฺส กตมสฺส ปุคฺคลสฺส ทิสา’’ติ มนสาว ทิสาธมฺมภาเวน โอโลเกตฺวา ‘‘อยํ อยํ ปโม ปโม กุสลธมฺโม อุคฺฆฏิตฺุปุคฺคลสฺส โวทานปกฺเข ปมา ทิสา นาม. อยํ อยํ ทุติโย ทุติโย กุสโล ธมฺโม วิปฺจิตฺุปุคฺคลสฺส โวทานปกฺเข ทุติยา ทิสา นาม. อยํ อยํ ตติโย ตติโย กุสลธมฺโม เนยฺยปุคฺคลสฺส โวทานปกฺเข ตติยา ทิสา นามา’’ติ วิสุํ วิสุํ ทิสาภาเวน โยเชตฺวา มคฺคสจฺจนิโรธสจฺจานิ ยถารหํ นีหริตฺวา วิภชิตพฺพธมฺมสภาโว จ เยน สํวณฺณนาวิเสเสน ทสฺสิโต. โส สํวณฺณนาวิเสโส จ ติปุกฺขลนยสมุฏฺานํ ภวติ. ตสฺส โอโลกนา จ เยน สํวณฺณนาวิเสเสน ทสฺสิตา, โส สํวณฺณนาวิเสโส จ ทิสาโลจนนยสมุฏฺานํ ภวติ. ตถา โอโลเกตฺวา ทิสาวิเสสภูตสฺส ธมฺมสฺส ปุคฺคลานํ นยนฺจ เยน สํวณฺณนาวิเสเสน นยติ, โส สํวณฺณนาวิเสโส จ องฺกุสนยสมุฏฺานํ ภวติ.
‘‘กถํ สีหวิกฺกีฬิตนยสมุฏฺาน’’นฺติ เจ ปุจฺเฉยฺย, ‘‘จตฺตาโร อาหารา, จตฺตาโร วิปลฺลาสา, จตฺตาริ อุปาทานานิ, จตฺตาโร โยคา, จตฺตาโร คนฺถา, จตฺตาโร อาสวา, จตฺตาโร โอฆา, จตฺตาโร สลฺลา, จตสฺโส วิฺาณฏฺิติโย, จตฺตาริ อคติคมนานี’’ติ (เนตฺติ. ๘๗) จตุกฺกจตุกฺกวเสน เทสิโต อยํ ทิสาภูโต จตุกฺโก จตุกฺโก อกุสลธมฺโม ‘‘ทุกฺขาย ปฏิปทาย ทนฺธาภิฺาย นิยฺยกสฺส มุทินฺทฺริยสฺส ตณฺหาจริตสฺส จ ทุกฺขาย ปฏิปทาย ขิปฺปาภิฺาย นิยฺยกสฺส ติกฺขินฺทฺริยสฺส ตณฺหาจริตสฺส จ สุขาย ปฏิปทาย ทนฺธาภิฺาย นิยฺยกสฺส มุทินฺทฺริยสฺส ทิฏฺิจริตสฺส จ สุขาย ปฏิปทาย ขิปฺปาภิฺาย นิยฺยกสฺส ติกฺขินฺทฺริยสฺส ทิฏฺิจริตสฺส จา’’ติ จตุนฺนํ ปุคฺคลานํ สํกิเลโสติ สํกิเลสปกฺเข สํกิเลสสามฺภาเวน โยเชตฺวา ‘‘อิเมสุ จตุกฺกจตุกฺกวเสน เทสิเตสุ ทสสุ ¶ จตุกฺเกสุ ธมฺเมสุ กตโม กตโม อกุสลธมฺโม กตมสฺส กตมสฺส ปุคฺคลสฺส ทิสา’’ติ มนสาว สํกิเลสปกฺเข ทิสาธมฺมภาเวน โอโลเกตฺวา ‘‘อยํ อยํ ปโม ปโม อกุสลธมฺโม ทุกฺขาย ปฏิปทาย ทนฺธาภิฺาย นิยฺยกสฺส มุทินฺทฺริยสฺส ตณฺหาจริตสฺส ปุคฺคลสฺส ปมา ทิสา นาม. อยํ อยํ ทุติโย ทุติโย อกุสลธมฺโม ทุกฺขาย ปฏิปทาย ขิปฺปาภิฺาย นิยฺยกสฺส ติกฺขินฺทฺริยสฺส ตณฺหาจริตสฺส ปุคฺคลสฺส ทุติยา ทิสา นาม. อยํ ¶ อยํ ตติโย ตติโย อกุสลธมฺโม สุขาย ปฏิปทาย ทนฺธาภิฺาย นิยฺยกสฺส มุทินฺทฺริยสฺส ทิฏฺิจริตสฺส ปุคฺคลสฺส ตติยา ทิสา นาม. อยํ อยํ จตุตฺโถ จตุตฺโถ อกุสลธมฺโม สุขาย ปฏิปทาย ขิปฺปาภิฺาย นิยฺยกสฺส ติกฺขินฺทฺริยสฺส ทิฏฺิจริตสฺส ปุคฺคลสฺส จตุตฺถา ทิสา นามา’’ติ วิสุํ วิสุํ ทิสาภาเวน โยเชตฺวา, สมุทยสจฺจทุกฺขสจฺจานิ ยถารหํ นีหริตฺวา, วิภชิตพฺพธมฺมสภาโว จ เยน สํวณฺณนาวิเสเสน ทสฺสิโต. โส สํวณฺณนาวิเสโส จ สีหวิกฺกีฬิตนยสมุฏฺานํ ภวติ. ตสฺส โอโลกนา จ เยน สํวณฺณนาวิเสเสน ทสฺสิตา, โส สํวณฺณนาวิเสโส จ ทิสาโลจนนยสมุฏฺานํ ภวติ. ตถา โอโลเกตฺวา ทิสาวิเสสภูตสฺส ธมฺมสฺส ปุคฺคลานํ นยนฺจ เยน สํวณฺณนาวิเสเสน นยติ, โส สํวณฺณนาวิเสโส จ องฺกุสนยสมุฏฺานํ ภวติ.
‘‘จตสฺโส ปฏิปทา, จตฺตาโร สติปฏฺานา, จตฺตาริ ฌานานิ, จตฺตาโร วิหารา, จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา, จตฺตาโร อจฺฉริยา อพฺภุตา ธมฺมา, จตฺตาริ อธิฏฺานานิ, จตสฺโส สมาธิภาวนา, จตฺตาโร สุขภาคิยา ธมฺมา, จตสฺโส อปฺปมาณา’’ติ (เนตฺติ. ๘๖) จตุกฺกจตุกฺกวเสน เทสิตํ อิทํ ทิสาภูตํ กุสลสมูหธมฺมชาตํ ‘‘ทุกฺขาย ปฏิปทาย ทนฺธาภิฺาย นิยฺยกสฺส มุทินฺทฺริยสฺส ตณฺหาจริตสฺส จ ทุกฺขาย ปฏิปทาย ขิปฺปาภิฺาย นิยฺยกสฺส ติกฺขินฺทฺริยสฺส ตณฺหาจริตสฺส จ สุขาย ปฏิปทาย ทนฺธาภิฺาย นิยฺยกสฺส มุทินฺทฺริยสฺส ทิฏฺิจริตสฺส ส สุขาย ปฏิปทาย ขิปฺปาภิฺาย นิยฺยกสฺส ติกฺขินฺทฺริยสฺส ทิฏฺิจริตสฺส จา’’ติ จตุนฺนํ ปุคฺคลานํ โวทานํ โหตีติ โวทานปกฺเข โวทานสามฺภาเวน โยเชตฺวา ‘‘อิเมสุ จตุกฺกจตุกฺกวเสน เทสิเตสุ ทสสุ จตุกฺเกสุ กุสลธมฺเมสุ กตโม ¶ กตโม กุสลธมฺโม กตมสฺส กตมสฺส ปุคฺคลสฺส ทิสา’’ติ มนสาว ทิสาธมฺมภาเวน โอโลเกตฺวา, ‘‘อยํ อยํ ปโม ปโม กุสลธมฺโม ทุกฺขาย ปฏิปทาย ทนฺธาภิฺาย นิยฺยกสฺส มุทินฺทฺริยสฺส ตณฺหาจริตสฺส ปุคฺคลสฺส ปมา ทิสา นาม. อยํ อยํ ทุติโย ทุติโย กุสลธมฺโม ทุกฺขาย ปฏิปทาย ขิปฺปาภิฺาย นิยฺยกสฺส ติกฺขินฺทฺริยสฺส ตณฺหาจริตสฺส ปุคฺคลสฺส ทุติยา ทิสา นาม. อยํ อยํ ตติโย ตติโย กุสลธมฺโม สุขาย ปฏิปทาย ทนฺธาภิฺาย นิยฺยกสฺส มุทินฺทฺริยสฺส ทิฏฺิจริตสฺส ปุคฺคลสฺส ตติยา ทิสา นาม. อยํ อยํ จตุตฺโถ จตุตฺโถ กุสลธมฺโม สุขาย ปฏิปทาย ขิปฺปาภิฺาย นิยฺยกสฺส ติกฺขินฺทฺริยสฺส ทิฏฺิจริตสฺส ปุคฺคลสฺส จตุตฺถา ทิสา นามา’’ติ วิสุํ วิสุํ ทิสาภาเวน โยเชตฺวา, มคฺคสจฺจนิโรธสจฺจานิ ยถารหํ นีหริตฺวา, วิภชิตพฺพธมฺมสภาโว จ เยน สํวณฺณนาวิเสเสน ทสฺสิโต. โส สํวณฺณนาวิเสโส จ สีหวิกฺกีฬิตนยสมุฏฺานํ ภวติ. ตสฺส โอโลกนา จ เยน สํวณฺณนาวิเสเสน ทสฺสิตา. โส สํวณฺณนาวิเสโส จ ทิสาโลจนนยสมุฏฺานํ ¶ ภวติ. ตถา โอโลเกตฺวา ทิสาวิเสสสฺส ธมฺมสฺส ปุคฺคลานํ นยนฺจ เยน สํวณฺณนาวิเสเสน นยติ, โส สํวณฺณนาวิเสโส จ องฺกุสนยสมุฏฺานํ ภวตีติ นยกฺกเมน สงฺเขปโต นยสมุฏฺานํ ภวตีติ วิฺาตพฺพนฺติ.
อิติ นยสมุฏฺาเน สตฺติพลานุรูปา รจิตา
วิภาวนา นิฏฺิตา.
ปณฺฑิเตหิ ปน อฏฺกถาฏีกานุสาเรน คมฺภีรตฺโถ วิตฺถารโต วิภชิตฺวา คเหตพฺโพติ.