📜
๒๐. มคฺควคฺโค
๑. ปฺจสตภิกฺขุวตฺถุ
มคฺคานฏฺงฺคิโกติ ¶ ¶ ¶ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ปฺจสเต ภิกฺขู อารพฺภ กเถสิ.
เต กิร สตฺถริ ชนปทจาริกํ จริตฺวา ปุน สาวตฺถึ อาคเต อุปฏฺานสาลาย นิสีทิตฺวา ‘‘อสุกคามโต อสุกคามสฺส มคฺโค สโม, อสุกคามสฺส มคฺโค วิสโม, สสกฺขโร, อสกฺขโร’’ติอาทินา นเยน อตฺตโน วิจริตมคฺคํ อารพฺภ มคฺคกถํ กเถสุํ. สตฺถา เตสํ อรหตฺตสฺสูปนิสฺสยํ ทิสฺวา ตํ านํ อาคนฺตฺวา ปฺตฺตาสเน นิสินฺโน ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต, ‘‘ภิกฺขเว, อยํ พาหิรกมคฺโค, ภิกฺขุนา นาม อริยมคฺเค กมฺมํ กาตุํ วฏฺฏติ, เอวฺหิ กโรนฺโต ภิกฺขุ สพฺพทุกฺขา ปมุจฺจตี’’ติ วตฺวา อิมา คาถา อภาสิ –
‘‘มคฺคานฏฺงฺคิโก ¶ เสฏฺโ, สจฺจานํ จตุโร ปทา;
วิราโค เสฏฺโ ธมฺมานํ, ทฺวิปทานฺจ จกฺขุมา.
‘‘เอเสว มคฺโค นตฺถฺโ, ทสฺสนสฺส วิสุทฺธิยา;
เอตฺหิ ตุมฺเห ปฏิปชฺชถ, มารสฺเสตํ ปโมหนํ.
‘‘เอตฺหิ ตุมฺเห ปฏิปนฺนา, ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสถ;
อกฺขาโต โว มยา มคฺโค, อฺาย สลฺลกนฺตนํ.
‘‘ตุมฺเหหิ กิจฺจมาตปฺปํ, อกฺขาตาโร ตถาคตา;
ปฏิปนฺนา ปโมกฺขนฺติ, ฌายิโน มารพนฺธนา’’ติ.
ตตฺถ ¶ มคฺคานฏฺงฺคิโกติ ชงฺฆมคฺคาทโย วา โหนฺตุ ทฺวาสฏฺิ ทิฏฺิคตมคฺคา วา, เตสํ สพฺเพสมฺปิ มคฺคานํ สมฺมาทิฏฺิอาทีหิ อฏฺหิ องฺเคหิ มิจฺฉาทิฏฺิอาทีนํ อฏฺนฺนํ ปหานํ กโรนฺโต นิโรธํ อารมฺมณํ กตฺวา จตูสุปิ สจฺเจสุ ทุกฺขปริชานนาทิกิจฺจํ สาธยมาโน อฏฺงฺคิโก มคฺโค เสฏฺโ ¶ อุตฺตโม. สจฺจานํ จตุโร ปทาติ ‘‘สจฺจํ ภเณ น กุชฺเฌยฺยา’’ติ ¶ (ธ. ป. ๒๒๔) อาคตํ วจีสจฺจํ วา โหตุ, ‘‘สจฺโจ พฺราหฺมโณ สจฺโจ ขตฺติโย’’ติอาทิเภทํ สมฺมุติสจฺจํ วา ‘‘อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’’นฺติ (ธ. ส. ๑๑๔๔; ม. นิ. ๒.๑๘๗-๑๘๘) ทิฏฺิสจฺจํ วา ‘‘ทุกฺขํ อริยสจฺจ’’นฺติอาทิเภทํ ปรมตฺถสจฺจํ วา โหตุ, สพฺเพสมฺปิ อิเมสํ สจฺจานํ ปริชานิตพฺพฏฺเน สจฺฉิกาตพฺพฏฺเน ปหาตพฺพฏฺเน ภาเวตพฺพฏฺเน เอกปฏิเวธฏฺเน จ ตถปฏิเวธฏฺเน จ ทุกฺขํ อริยสจฺจนฺติอาทโย จตุโร ปทา เสฏฺา นาม. วิราโค เสฏฺโ ธมฺมานนฺติ ‘‘ยาวตา, ภิกฺขเว, ธมฺมา สงฺขตา วา อสงฺขตา วา, วิราโค เตสํ อคฺคมกฺขายตี’’ติ (อิติวุ. ๙๐; อ. นิ. ๔.๓๔) วจนโต สพฺพธมฺมานํ นิพฺพานสงฺขาโต วิราโค เสฏฺโ. ทฺวิปทานฺจ จกฺขุมาติ สพฺเพสํ เทวมนุสฺสาทิเภทานํ ทฺวิปทานํ ปฺจหิ จกฺขูหิ จกฺขุมา ตถาคโตว เสฏฺโ. จ-สทฺโท สมฺปิณฺฑนตฺโถ, อรูปธมฺเม สมฺปิณฺเฑติ. ตสฺมา อรูปธมฺมานมฺปิ ตถาคโต เสฏฺโ อุตฺตโม.
ทสฺสนสฺส วิสุทฺธิยาติ มคฺคผลทสฺสนสฺส วิสุทฺธตฺถํ โย มยา ‘‘เสฏฺโ’’ติ วุตฺโต, เอโสว มคฺโค, นตฺถฺโ. เอตฺหิ ตุมฺเหติ ตสฺมา ตุมฺเห เอตเมว ปฏิปชฺชถ. มารสฺเสตํ ปโมหนนฺติ เอตํ มารโมหนํ มารมนฺถนนฺติ ¶ วุจฺจติ. ทุกฺขสฺสนฺตนฺติ สกลสฺสปิ วฏฺฏทุกฺขสฺส อนฺตํ ปริจฺเฉทํ กริสฺสถาติ อตฺโถ. อฺาย สลฺลกนฺตนนฺติ ราคสลฺลาทีนํ กนฺตนํ นิมฺมถนํ อพฺพูหณํ เอตํ มคฺคํ, มยา วินา อนุสฺสวาทีหิ อตฺตปจฺจกฺขโต ตฺวาว อยํ มคฺโค อกฺขาโต, อิทานิ ตุมฺเหหิ กิเลสานํ อาตาปเนน ‘‘อาตปฺป’’นฺติ สงฺขํ คตํ ตสฺส อธิคมตฺถาย สมฺมปฺปธานวีริยํ กิจฺจํ กรณียํ. เกวลฺหิ อกฺขาตาโรว ตถาคตา. ตสฺมา เตหิ อกฺขาตวเสน เย ปฏิปนฺนา ทฺวีหิ ฌาเนหิ ฌายิโน, เต เตภูมกวฏฺฏสงฺขาตา มารพนฺธนา ปโมกฺขนฺตีติ อตฺโถ.
เทสนาวสาเน เต ภิกฺขู อรหตฺเต ปติฏฺหึสุ, สมฺปตฺตานมฺปิ สาตฺถิกา ธมฺมเทสนา อโหสีติ.
ปฺจสตภิกฺขุวตฺถุ ปมํ.
๒. อนิจฺจลกฺขณวตฺถุ
สพฺเพ ¶ ¶ ¶ สงฺขารา อนิจฺจาติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ปฺจสเต ภิกฺขู อารพฺภ กเถสิ.
เต กิร สตฺถุ สนฺติเก กมฺมฏฺานํ คเหตฺวา คนฺตฺวา อรฺเ วายมนฺตาปิ อรหตฺตํ อปฺปตฺวา ‘‘วิเสเสตฺวา กมฺมฏฺานํ อุคฺคณฺหิสฺสามา’’ติ สตฺถุ สนฺติกํ อาคมึสุ. สตฺถา ‘‘กึ นุ โข อิเมสํ สปฺปาย’’นฺติ วีมํสนฺโต ‘‘อิเม กสฺสปพุทฺธกาเล วีสติ วสฺสสหสฺสานิ อนิจฺจลกฺขเณ อนุยฺุชึสุ, ตสฺมา อนิจฺจลกฺขเณเนว เตสํ เอกํ คาถํ เทเสตุํ วฏฺฏตี’’ติ จินฺเตตฺวา, ‘‘ภิกฺขเว, กามภวาทีสุ สพฺเพปิ สงฺขารา หุตฺวา อภาวฏฺเน อนิจฺจา เอวา’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –
‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจาติ, ยทา ปฺาย ปสฺสติ;
อถ นิพฺพินฺทติ ทุกฺเข, เอส มคฺโค วิสุทฺธิยา’’ติ.
ตตฺถ สพฺเพ สงฺขาราติ กามภวาทีสุ อุปฺปนฺนา ขนฺธา ตตฺถ ตตฺเถว นิรุชฺฌนโต อนิจฺจาติ ยทา วิปสฺสนาปฺาย ปสฺสติ, อถ อิมสฺมึ ขนฺธปริหรณทุกฺเข นิพฺพินฺทติ, นิพฺพินฺทนฺโต ทุกฺขปริชานนาทิวเสน สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌติ. เอส มคฺโค วิสุทฺธิยาติ วิสุทฺธตฺถาย โวทานตฺถาย เอส มคฺโคติ อตฺโถ.
เทสนาวสาเน ¶ เต ภิกฺขู อรหตฺเต ปติฏฺหึสุ, สมฺปตฺตปริสานมฺปิ สาตฺถิกา ธมฺมเทสนา อโหสีติ.
อนิจฺจลกฺขณวตฺถุ ทุติยํ.
๓. ทุกฺขลกฺขณวตฺถุ
ทุติยคาถายปิ เอวรูปเมว วตฺถุ. ตทา หิ ภควา เตสํ ภิกฺขูนํ ทุกฺขลกฺขเณ กตาภิโยคภาวํ ตฺวา, ‘‘ภิกฺขเว, สพฺเพปิ ขนฺธา ปฏิปีฬนฏฺเน ทุกฺขา เอวา’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –
‘‘สพฺเพ ¶ ¶ สงฺขารา ทุกฺขาติ, ยทา ปฺาย ปสฺสติ;
อถ นิพฺพินฺทติ ทุกฺเข, เอส มคฺโค วิสุทฺธิยา’’ติ.
ตตฺถ ทุกฺขาติ ปฏิปีฬนฏฺเน ทุกฺขา. เสสํ ปุริมสทิสเมว.
ทุกฺขลกฺขณวตฺถุ ตติยํ.
๔. อนตฺตลกฺขณวตฺถุ
ตติยคาถายปิ เอเสว นโย. เกวลฺหิ เอตฺถ ภควา เตสํ ภิกฺขูนํ ปุพฺเพ อนตฺตลกฺขเณ อนุยุตฺตภาวํ ตฺวา, ‘‘ภิกฺขเว, สพฺเพปิ ขนฺธา อวสวตฺตนฏฺเน อนตฺตา เอวา’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –
‘‘สพฺเพ ¶ ธมฺมา อนตฺตาติ, ยทา ปฺาย ปสฺสติ;
อถ นิพฺพินฺทติ ทุกฺเข, เอส มคฺโค วิสุทฺธิยา’’ติ.
ตตฺถ สพฺเพ ธมฺมาติ ปฺจกฺขนฺธา เอว อธิปฺเปตา. อนตฺตาติ ‘‘มา ชียนฺตุ มา มียนฺตู’’ติ วเส วตฺเตตุํ น สกฺกาติ อวสวตฺตนฏฺเน อนตฺตา อตฺตสฺุา อสฺสามิกา อนิสฺสราติ อตฺโถ. เสสํ ปุริมสทิสเมวาติ.
อนตฺตลกฺขณวตฺถุ จตุตฺถํ.
๕. ปธานกมฺมิกติสฺสตฺเถรวตฺถุ
อุฏฺานกาลมฺหีติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ปธานกมฺมิกติสฺสตฺเถรํ อารพฺภ กเถสิ.
สาวตฺถิวาสิโน กิร ปฺจสตา กุลปุตฺตา สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา กมฺมฏฺานํ คเหตฺวา อรฺํ อคมํสุ. เตสุ เอโก ตตฺเถว โอหียิ. อวเสสา อรฺเ สมณธมฺมํ กโรนฺตา อรหตฺตํ ปตฺวา ‘‘ปฏิลทฺธคุณํ สตฺถุ อาโรเจสฺสามา’’ติ ปุน สาวตฺถึ อคมํสุ. เต สาวตฺถิโต โยชนมตฺเต ¶ เอกสฺมึ คามเก ปิณฺฑาย จรนฺเต ทิสฺวา เอโก อุปาสโก ยาคุภตฺตาทีหิ ปติมาเนตฺวา อนุโมทนํ สุตฺวา ปุนทิวสตฺถายปิ นิมนฺเตสิ. เต ตทเหว สาวตฺถึ ¶ คนฺตฺวา ปตฺตจีวรํ ปฏิสาเมตฺวา สายนฺหสมเย ¶ สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. สตฺถา เตหิ สทฺธึ อติวิย ตุฏฺึ ปเวทยมาโน ปฏิสนฺถารํ อกาสิ.
อถ เนสํ ตตฺถ โอหีโน สหายกภิกฺขุ จินฺเตสิ – ‘‘สตฺถุ อิเมหิ สทฺธึ ปฏิสนฺถารํ กโรนฺตสฺส มุขํ นปฺปโหติ, มยฺหํ ปน มคฺคผลาภาเวน มยา สทฺธึ น กเถติ, อชฺเชว อรหตฺตํ ปตฺวา สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา มยา สทฺธึ กถาเปสฺสามี’’ติ. เตปิ ภิกฺขู, ‘‘ภนฺเต, มยํ อาคมนมคฺเค เอเกน อุปาสเกน สฺวาตนาย นิมนฺติตา, ตตฺถ ปาโตว คมิสฺสามา’’ติ สตฺถารํ อปโลเกสุํ. อถ เนสํ สหายโก ภิกฺขุ สพฺพรตฺตึ จงฺกมนฺโต นิทฺทาวเสน จงฺกมโกฏิยํ เอกสฺมึ ปาสาณผลเก ปติ, อูรุฏฺิ ภิชฺชิ. โส มหาสทฺเทน วิรวิ. ตสฺส เต สหายกา ภิกฺขู สทฺทํ สฺชานิตฺวา อิโต จิโต จ อุปธาวึสุ. เตสํ ทีปํ ชาเลตฺวา ตสฺส กตฺตพฺพกิจฺจํ กโรนฺตานํเยว อรุโณ อุฏฺหิ, เต ตํ คามํ คนฺตุํ โอกาสํ น ลภึสุ. อถ เน สตฺถา อาห – ‘‘กึ, ภิกฺขเว, ภิกฺขาจารคามํ น คมิตฺถา’’ติ. เต ‘‘อาม, ภนฺเต’’ติ ตํ ปวตฺตึ อาโรเจสุํ. สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, เอส ¶ อิทาเนว ตุมฺหากํ ลาภนฺตรายํ กโรติ, ปุพฺเพปิ อกาสิเยวา’’ติ วตฺวา เตหิ ยาจิโต อตีตํ อาหริตฺวา –
‘‘โย ปุพฺเพ กรณียานิ, ปจฺฉา โส กาตุมิจฺฉติ;
วรุณกฏฺภฺโชว, ส ปจฺฉา มนุตปฺปตี’’ติ. (ชา. ๑.๑.๗๑) –
ชาตกํ วิตฺถาเรสิ. ตทา กิร เต ภิกฺขู ปฺจสตา มาณวกา อเหสุํ, กุสีตมาณวโก อยํ ภิกฺขุ อโหสิ, อาจริโย ปน ตถาคโตว อโหสีติ.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา, ‘‘ภิกฺขเว, โย หิ อุฏฺานกาเล อุฏฺานํ น กโรติ, สํสนฺนสงฺกปฺโป โหติ, กุสีโต โส ฌานาทิเภทํ วิเสสํ นาธิคจฺฉตี’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –
‘‘อุฏฺานกาลมฺหิ อนุฏฺหาโน,
ยุวา พลี อาลสิยํ อุเปโต;
สํสนฺนสงฺกปฺปมโน กุสีโต,
ปฺาย มคฺคํ อลโส น วินฺทตี’’ติ.
ตตฺถ ¶ ¶ อนุฏฺหาโนติ อนุฏฺหนฺโต อวายมนฺโต. ยุวา พลีติ ปมโยพฺพเน ิโต พลสมฺปนฺโนปิ หุตฺวา ¶ อลสภาเวน อุเปโต โหติ, ภุตฺวา สยติ. สํสนฺนสงฺกปฺปมโนติ ตีหิ มิจฺฉาวิตกฺเกหิ สุฏฺุ อวสนฺนสมฺมาสงฺกปฺปจิตฺโต. กุสีโตติ นิพฺพีริโย. อลโสติ มหาอลโส ปฺาย ทฏฺพฺพํ อริยมคฺคํ อปสฺสนฺโต น วินฺทติ, น ปฏิลภตีติ อตฺโถ.
เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณึสูติ.
ปธานกมฺมิกติสฺสตฺเถรวตฺถุ ปฺจมํ.
๖. สูกรเปตวตฺถุ
วาจานุรกฺขีติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต สูกรเปตํ อารพฺภ กเถสิ.
เอกสฺมิฺหิ ทิวเส มหาโมคฺคลฺลานตฺเถโร ลกฺขณตฺเถเรน สทฺธึ คิชฺฌกูฏา โอโรหนฺโต เอกสฺมึ ปเทเส สิตํ ปาตฺวากาสิ. ‘‘โก นุ โข, อาวุโส, เหตุ สิตสฺส ปาตุกมฺมายา’’ติ ลกฺขณตฺเถเรน ปุฏฺโ ‘‘อกาโล, อาวุโส, อิมสฺส ปฺหสฺส, สตฺถุ สนฺติเก มํ ปุจฺเฉยฺยาถา’’ติ วตฺวา ลกฺขณตฺเถเรน ¶ สทฺธึเยว ราชคเห ปิณฺฑาย จริตฺวา ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต เวฬุวนํ คนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา นิสีทิ. อถ นํ ลกฺขณตฺเถโร ตมตฺถํ ปุจฺฉิ. โส อาห – ‘‘อาวุโส, อหํ เอกํ เปตํ อทฺทสํ, ตสฺส ติคาวุตปฺปมาณํ สรีรํ, ตํ มนุสฺสสรีรสทิสํ. สีสํ ปน สูกรสฺส วิย, ตสฺส มุเข นงฺคุฏฺํ ชาตํ, ตโต ปุฬวา ปคฺฆรนฺติ. สฺวาหํ ‘น เม เอวรูโป สตฺโต ทิฏฺปุพฺโพ’ติ ตํ ทิสฺวา สิตํ ปาตฺวากาสิ’’นฺติ. สตฺถา ‘‘จกฺขุภูตา วต, ภิกฺขเว, มม สาวกา วิหรนฺตี’’ติ วตฺวา ‘‘อหมฺเปตํ สตฺตํ โพธิมณฺเฑเยว อทฺทสํ. ‘เย ปน เม น สทฺทเหยฺยุํ, เตสํ อหิตาย อสฺสา’ติ ปเรสํ อนุกมฺปาย น กเถสึ. อิทานิ โมคฺคลฺลานํ สกฺขึ กตฺวา กเถมิ. สจฺจํ, ภิกฺขเว, โมคฺคลฺลาโน อาหา’’ติ กเถสิ. ตํ สุตฺวา ภิกฺขู สตฺถารํ ปุจฺฉึสุ – ‘‘กึ ¶ ปน, ภนฺเต, ตสฺส ปุพฺพกมฺม’’นฺติ. สตฺถา ‘‘เตน หิ, ภิกฺขเว, สุณาถา’’ติ อตีตํ อาหริตฺวา ตสฺส ปุพฺพกมฺมํ กเถสิ.
กสฺสปพุทฺธกาเล กิร เอกสฺมึ คามกาวาเส ทฺเว เถรา สมคฺควาสํ วสึสุ. เตสุ เอโก สฏฺิวสฺโส, เอโก เอกูนสฏฺิวสฺโส ¶ . เอกูนสฏฺิวสฺโส อิตรสฺส ปตฺตจีวรํ อาทาย วิจริ, สามเณโร วิย สพฺพํ วตฺตปฏิวตฺตํ อกาสิ. เตสํ เอกมาตุกุจฺฉิยํ วุตฺถภาตูนํ วิย สมคฺควาสํ ¶ วสนฺตานํ วสนฏฺานํ เอโก ธมฺมกถิโก อาคมิ. ตทา จ ธมฺมสฺสวนทิวโส โหติ. เถรา นํ สงฺคณฺหิตฺวา ‘‘ธมฺมกถํ โน กเถหิ สปฺปุริสา’’ติ อาหํสุ. โส ธมฺมกถํ กเถสิ. เถรา ‘‘ธมฺมกถิโก โน ลทฺโธ’’ติ ตุฏฺจิตฺตา ปุนทิวเส ตํ อาทาย ธุรคามํ ปิณฺฑาย ปวิสิตฺวา ตตฺถ กตภตฺตกิจฺจา, ‘‘อาวุโส, หิยฺโย กถิตฏฺานโตว โถกํ ธมฺมํ กเถหี’’ติ มนุสฺสานํ ธมฺมํ กถาเปสุํ. มนุสฺสา ธมฺมกถํ สุตฺวา ปุนทิวสตฺถายปิ นิมนฺตยึสุ. เอวํ สมนฺตา ภิกฺขาจารคาเมสุ ทฺเว ทฺเว ทิวเส ตํ อาทาย ปิณฺฑาย จรึสุ.
ธมฺมกถิโก จินฺเตสิ – ‘‘อิเม ทฺเวปิ อติมุทุกา, มยา อุโภเปเต ปลาเปตฺวา อิมสฺมึ วิหาเร วสิตุํ วฏฺฏตี’’ติ. โส สายํ เถรูปฏฺานํ คนฺตฺวา ภิกฺขูนํ อุฏฺาย คตกาเล นิวตฺติตฺวา มหาเถรํ อุปสงฺกมิตฺวา, ‘‘ภนฺเต, กิฺจิ วตฺตพฺพํ อตฺถี’’ติ วตฺวา ‘‘กเถหิ, อาวุโส’’ติ วุตฺเต โถกํ จินฺเตตฺวา, ‘‘ภนฺเต, กถา นาเมสา มหาสาวชฺชา’’ติ วตฺวา อกเถตฺวาว ปกฺกามิ. อนุเถรสฺสาปิ สนฺติกํ คนฺตฺวา ตเถว อกาสิ. โส ทุติยทิวเส ตเถว กตฺวา ตติยทิวเส เตสํ อติวิย ¶ โกตุหเล อุปฺปนฺเน มหาเถรํ อุปสงฺกมิตฺวา, ‘‘ภนฺเต, กิฺจิ วตฺตพฺพํ อตฺถิ, ตุมฺหากํ ปน สนฺติเก วตฺตุํ น วิสหามี’’ติ วตฺวา เถเรน ‘‘โหตุ, อาวุโส, กเถหี’’ติ นิปฺปีฬิโต อาห – ‘‘กึ ปน, ภนฺเต, อนุเถโร ตุมฺเหหิ สทฺธึ สํโภโค’’ติ. สปฺปุริส, กึ นาเมตํ กเถสิ, มยํ เอกมาตุกุจฺฉิยํ วุตฺถปุตฺตา วิย, อมฺเหสุ เอเกน ยํ ลทฺธํ, อิตเรนาปิ ลทฺธเมว โหติ. มยา เอตสฺส เอตฺตกํ กาลํ อคุโณ นาม น ทิฏฺปุพฺโพติ? เอวํ, ภนฺเตติ. อามาวุโสติ. ภนฺเต มํ อนุเถโร เอวมาห – ‘‘สปฺปุริส, ตฺวํ กุลปุตฺโต, อยํ มหาเถโร ลชฺชี เปสโลติ เอเตน สทฺธึ สํโภคํ กโรนฺโต ¶ อุปปริกฺขิตฺวา กเรยฺยาสี’’ติ เอวเมส มํ อาคตทิวสโต ปฏฺาย วทตีติ.
มหาเถโร ตํ สุตฺวาว กุทฺธมานโส ทณฺฑาภิหตํ กุลาลภาชนํ วิย ภิชฺชิ. อิตโรปิ อุฏฺาย อนุเถรสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ตเถว อโวจ, โสปิ ตเถว ภิชฺชิ. เตสุ กิฺจาปิ เอตฺตกํ กาลํ เอโกปิ วิสุํ ปิณฺฑาย ปวิฏฺปุพฺโพ นาม นตฺถิ, ปุนทิวเส ปน วิสุํ ปิณฺฑาย ปวิสิตฺวา อนุเถโร ปุเรตรํ อาคนฺตฺวา อุปฏฺานสาลาย อฏฺาสิ, มหาเถโร ปจฺฉา อคมาสิ. ตํ ทิสฺวา อนุเถโร จินฺเตสิ – ‘‘กึ นุ โข อิมสฺส ปตฺตจีวรํ ปฏิคฺคเหตพฺพํ, อุทาหุ โน’’ติ. โส ‘‘น ¶ อิทานิ ปฏิคฺคเหสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวาปิ ‘‘โหตุ, น มยา เอวํ กตปุพฺพํ, มยา อตฺตโน วตฺตํ หาเปตุํ น วฏฺฏตี’’ติ จิตฺตํ มุทุกํ กตฺวา เถรํ อุปสงฺกมิตฺวา, ‘‘ภนฺเต, ปตฺตจีวรํ เทถา’’ติ อาห. อิตโร ‘‘คจฺฉ, ทุพฺพินีต, น ตฺวํ มม ปตฺตจีวรํ ปฏิคฺคเหตุํ ยุตฺตรูโป’’ติ อจฺฉรํ ปหริตฺวา เตนปิ ‘‘อาม, ภนฺเต, อหมฺปิ ตุมฺหากํ ปตฺตจีวรํ น ปฏิคฺคณฺหามีติ ¶ จินฺเตสิ’’นฺติ วุตฺเต, ‘‘อาวุโส นวก, กึ ตฺวํ จินฺเตสิ, มม อิมสฺมึ วิหาเร โกจิ สงฺโค อตฺถี’’ติ อาห. อิตโรปิ ‘‘ตุมฺเห ปน, ภนฺเต, กึ เอวํ มฺถ ‘มม อิมสฺมึ วิหาเร โกจิ สงฺโค อตฺถี’ติ, เอโส เต วิหาโร’’ติ วตฺวา ปตฺตจีวรํ อาทาย นิกฺขมิ. อิตโรปิ นิกฺขมิ. เต อุโภปิ เอกมคฺเคนาปิ อคนฺตฺวา เอโก ปจฺฉิมทฺวาเรน มคฺคํ คณฺหิ, เอโก ปุรตฺถิมทฺวาเรน. ธมฺมกถิโก, ‘‘ภนฺเต, มา เอวํ กโรถ, มา เอวํ กโรถา’’ติ วตฺวา ‘‘ติฏฺาวุโส’’ติ วุตฺเต นิวตฺติ. โส ปุนทิวเส ธุรคามํ ปวิฏฺโ มนุสฺเสหิ, ‘‘ภนฺเต, ภทฺทนฺตา กุหิ’’นฺติ วุตฺเต, ‘‘อาวุโส, มา ปุจฺฉถ, ตุมฺหากํ ¶ กุลุปกา หิยฺโย กลหํ กตฺวา นิกฺขมึสุ, อหํ ยาจนฺโตปิ นิวตฺเตตุํ นาสกฺขิ’’นฺติ อาห. เตสุ พาลา ตุณฺหี อเหสุํ. ปณฺฑิตา ปน ‘‘อมฺเหหิ เอตฺตกํ กาลํ ภทฺทนฺตานํ กิฺจิ ขลิตํ นาม น ทิฏฺปุพฺพํ, เตสํ ภยํ อิมํ นิสฺสาย อุปฺปนฺนํ ภวิสฺสตี’’ติ โทมนสฺสปฺปตฺตา อเหสุํ.
เตปิ เถรา คตฏฺาเน จิตฺตสุขํ นาม น ลภึสุ. มหาเถโร จินฺเตสิ – ‘‘อโห นวกสฺส ภิกฺขุโน ภาริยํ กมฺมํ กตํ, มุหุตฺตํ ทิฏฺํ นาม อาคนฺตุกภิกฺขุํ อาห – ‘มหาเถเรน สทฺธึ สํโภคํ มา อกาสี’’’ติ. อิตโรปิ จินฺเตสิ – ‘‘อโห มหาเถรสฺส ภาริยํ กมฺมํ กตํ, มุหุตฺตํ ทิฏฺํ นาม อาคนฺตุกภิกฺขุํ อาห – ‘อิมินา สทฺธึ สํโภคํ มา อกาสี’’’ติ. เตสํ ¶ เนว สชฺฌาโย น มนสิกาโร อโหสิ. เต วสฺสสตจฺจเยน ปจฺฉิมทิสาย เอกํ วิหารํ อคมํสุ. เตสํ เอกเมว เสนาสนํ ปาปุณิ. มหาเถเร ปวิสิตฺวา มฺจเก นิสินฺเน อิตโรปิ ปาวิสิ. มหาเถโร ตํ ทิสฺวาว สฺชานิตฺวา อสฺสูนิ สนฺธาเรตุํ นาสกฺขิ. อิตโรปิ มหาเถรํ สฺชานิตฺวา อสฺสุปุณฺเณหิ เนตฺเตหิ ‘‘กเถมิ นุ โข มา กเถมี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘น ตํ สทฺเธยฺยรูป’’นฺติ เถรํ วนฺทิตฺวา ‘‘อหํ, ภนฺเต, เอตฺตกํ ¶ กาลํ ตุมฺหากํ ปตฺตจีวรํ คเหตฺวา วิจรึ, อปิ นุ โข เม กายทฺวาราทีสุ ตุมฺเหหิ กิฺจิ อสารุปฺปํ ทิฏฺปุพฺพ’’นฺติ. ‘‘น ทิฏฺปุพฺพํ, อาวุโส’’ติ. อถ กสฺมา ธมฺมกถิกํ อวจุตฺถ ‘‘มา เอเตน สทฺธึ สํโภคมกาสี’’ติ? ‘‘นาหํ, อาวุโส, เอวํ กเถมิ, ตยา กิร มม อนฺตเร เอวํ วุตฺต’’นฺติ. ‘‘อหมฺปิ, ภนฺเต, น วทามี’’ติ. เต ตสฺมึ ขเณ ‘‘เตน อมฺเห ภินฺทิตุกาเมน เอวํ วุตฺตํ ภวิสฺสตี’’ติ ตฺวา อฺมฺํ อจฺจยํ เทสยึสุ. เต วสฺสสตํ จิตฺตสฺสาทํ อลภนฺตา ตํ ทิวสํ สมคฺคา หุตฺวา ‘‘อายาม, นํ ตโต วิหารา นิกฺกฑฺฒิสฺสามา’’ติ ปกฺกมิตฺวา อนุปุพฺเพน ตํ วิหารํ อคมํสุ.
ธมฺมกถิโกปิ เถเร ทิสฺวา ปตฺตจีวรํ ปฏิคฺคเหตุํ อุปคจฺฉิ. เถรา ‘‘น ตฺวํ อิมสฺมึ วิหาเร วสิตุํ ยุตฺตรูโป’’ติ อจฺฉรํ ปหรึสุ. โส สณฺาตุํ อสกฺโกนฺโต ตาวเทว นิกฺขมิตฺวา ¶ ปลายิ. อถ นํ วีสติ วสฺสสหสฺสานิ กโต สมณธมฺโม สนฺธาเรตุํ นาสกฺขิ, ตโต จวิตฺวา อวีจิมฺหิ นิพฺพตฺโต เอกํ พุทฺธนฺตรํ ปจฺจิตฺวา อิทานิ คิชฺฌกูเฏ วุตฺตปฺปกาเรน อตฺตภาเวน ทุกฺขํ อนุโภตีติ.
สตฺถา อิทํ ตสฺส ปุพฺพกมฺมํ อาหริตฺวา, ‘‘ภิกฺขเว, ภิกฺขุนา นาม กายาทีหิ อุปสนฺตรูเปน ภวิตพฺพ’’นฺติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –
‘‘วาจานุรกฺขี ¶ มนสา สุสํวุโต,
กาเยน จ นากุสลํ กยิรา;
เอเต ตโย กมฺมปเถ วิโสธเย,
อาราธเย มคฺคมิสิปฺปเวทิต’’นฺติ.
ตสฺสตฺโถ – จตุนฺนํ วจีทุจฺจริตานํ วชฺชเนน วาจานุรกฺขี อภิชฺฌาทีนํ อนุปฺปาทเนน มนสา จ สุฏฺุ สํวุโต ปาณาติปาตาทโย ปชหนฺโต กาเยน ¶ จ อกุสลํ น กยิรา. เอวํ เอเต ตโย กมฺมปเถ วิโสธเย. เอวํ วิโสเธนฺโต หิ สีลกฺขนฺธาทีนํ เอสเกหิ พุทฺธาทีหิ อิสีหิ ปเวทิตํ อฏฺงฺคิกมคฺคํ อาราเธยฺยาติ.
เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณึสูติ.
สูกรเปตวตฺถุ ฉฏฺํ.
๗. โปฏฺิลตฺเถรวตฺถุ
โยคา เวติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต โปฏฺิลํ นาม เถรํ อารพฺภ กเถสิ.
โส กิร สตฺตนฺนมฺปิ พุทฺธานํ สาสเน เตปิฏโก ปฺจนฺนํ ภิกฺขุสตานํ ธมฺมํ วาเจสิ. สตฺถา จินฺเตสิ ¶ – ‘‘อิมสฺส ภิกฺขุโน ‘อตฺตโน ทุกฺขนิสฺสรณํ กริสฺสามี’ติ จิตฺตมฺปิ นตฺถิ สํเวเชสฺสามิ น’’นฺติ. ตโต ปฏฺาย ตํ เถรํ อตฺตโน อุปฏฺานํ อาคตกาเล ‘‘เอหิ, ตุจฺฉโปฏฺิล, วนฺท, ตุจฺฉโปฏฺิล, นิสีท, ตุจฺฉโปฏฺิล, ยาหิ, ตุจฺฉโปฏฺิลา’’ติ วทติ. อุฏฺาย คตกาเลปิ ‘‘ตุจฺฉโปฏฺิโล คโต’’ติ วทติ. โส จินฺเตสิ – ‘‘อหํ สาฏฺกถานิ ตีณิ ¶ ปิฏกานิ ธาเรมิ, ปฺจนฺนํ ภิกฺขุสตานํ อฏฺารส มหาคเณ ธมฺมํ วาเจมิ, อถ ปน มํ สตฺถา อภิกฺขณํ, ‘ตุจฺฉโปฏฺิลา’ติ วเทติ, อทฺธา มํ สตฺถา ฌานาทีนํ อภาเวน เอวํ วเทตี’’ติ. โส อุปฺปนฺนสํเวโค ‘‘ทานิ อรฺํ ปวิสิตฺวา สมณธมฺมํ กริสฺสามี’’ติ สยเมว ปตฺตจีวรํ สํวิทหิตฺวา ปจฺจูสกาเล สพฺพปจฺฉา ธมฺมํ อุคฺคณฺหิตฺวา นิกฺขมนฺเตน ภิกฺขุนา สทฺธึ นิกฺขมิ. ปริเวเณ นิสีทิตฺวา สชฺฌายนฺตา นํ ‘‘อาจริโย’’ติ น สลฺลกฺเขสุํ. โส วีสโยชนสตมคฺคํ คนฺตฺวา เอกสฺมึ อรฺาวาเส ตึส ภิกฺขู วสนฺติ, เต อุปสงฺกมิตฺวา สงฺฆตฺเถรํ วนฺทิตฺวา, ‘‘ภนฺเต, อวสฺสโย เม โหถา’’ติ อาห. อาวุโส, ตฺวํ ธมฺมกถิโก, อมฺเหหิ นาม ¶ ตํ นิสฺสาย กิฺจิ ชานิตพฺพํ ภเวยฺย, กสฺมา เอวํ วเทสีติ? มา, ภนฺเต, เอวํ กโรถ, อวสฺสโย เม โหถาติ. เต ปน สพฺเพ ขีณาสวาว. อถ นํ มหาเถโร ‘‘อิมสฺส อุคฺคหํ นิสฺสาย มาโน อตฺถิเยวา’’ติ อนุเถรสฺส สนฺติกํ ปหิณิ. โสปิ นํ ตเถวาห. อิมินา ¶ นีหาเรน สพฺเพปิ ตํ เปเสนฺตา ทิวาฏฺาเน นิสีทิตฺวา สูจิกมฺมํ กโรนฺตสฺส สพฺพนวกสฺส สตฺตวสฺสิกสามเณรสฺส สนฺติกํ ปหิณึสุ. เอวมสฺส มานํ นีหรึสุ.
โส นิหตมาโน สามเณรสฺส สนฺติเก อฺชลึ ปคฺคเหตฺวา ‘‘อวสฺสโย เม โหหิ สปฺปุริสา’’ติ อาห. อโห, อาจริย, กึ นาเมตํ กเถถ, ตุมฺเห มหลฺลกา พหุสฺสุตา, ตุมฺหากํ สนฺติเก มยา กิฺจิ การณํ ชานิตพฺพํ ภเวยฺยาติ. มา เอวํ กริ, สปฺปุริส, โหหิเยว เม อวสฺสโยติ. ภนฺเต, สเจปิ โอวาทกฺขมา ภวิสฺสถ, ภวิสฺสามิ โว อวสฺสโยติ. โหมิ, สปฺปุริส, อหํ ‘‘อคฺคึ ปวิสา’’ติ วุตฺเต อคฺคึ ปวิสามิเยวาติ. อถ นํ โส อวิทูเร เอกํ สรํ ทสฺเสตฺวา, ‘‘ภนฺเต, ยถานิวตฺถปารุโตว อิมํ สรํ ปวิสถา’’ติ อาห. โส หิสฺส มหคฺฆานํ ทุปฏฺฏจีวรานํ นิวตฺถปารุตภาวํ ตฺวาปิ ‘‘โอวาทกฺขโม ¶ นุ โข’’ติ วีมํสนฺโต เอวมาห. เถโรปิ เอกวจเนเนว อุทกํ โอตริ. อถ นํ จีวรกณฺณานํ เตมิตกาเล ‘‘เอถ, ภนฺเต’’ติ วตฺวา เอกวจเนเนว อาคนฺตฺวา ิตํ อาห – ‘‘ภนฺเต, เอกสฺมึ วมฺมิเก ฉ ฉิทฺทานิ, ตตฺถ เอเกน ฉิทฺเทน โคธา อนฺโต ปวิฏฺา, ตํ คณฺหิตุกาโม อิตรานิ ปฺจ ฉิทฺทานิ ถเกตฺวา ฉฏฺํ ภินฺทิตฺวา ปวิฏฺฉิทฺเทเนว คณฺหาติ, เอวํ ตุมฺเหปิ ฉทฺวาริเกสุ อารมฺมเณสุ เสสานิ ปฺจทฺวารานิ ปิธาย มโนทฺวาเร กมฺมํ ปฏฺเปถา’’ติ. พหุสฺสุตสฺส ภิกฺขุโน เอตฺตเกเนว ปทีปุชฺชลนํ วิย อโหสิ. โส ‘‘เอตฺตกเมว โหตุ สปฺปุริสา’’ติ กรชกาเย าณํ โอตาเรตฺวา สมณธมฺมํ อารภิ.
สตฺถา วีสโยชนสตมตฺถเก นิสินฺโนว ตํ ภิกฺขุํ โอโลเกตฺวา ‘‘ยเถวายํ ภิกฺขุ ภูริปฺโ ¶ , เอวเมวํ อเนน อตฺตานํ ปติฏฺาเปตุํ วฏฺฏตี’’ติ จินฺเตตฺวา เตน สทฺธึ กเถนฺโต วิย โอภาสํ ผริตฺวา อิมํ คาถมาห –
‘‘โยคา เว ชายตี ภูริ, อโยคา ภูริสงฺขโย;
เอตํ ทฺเวธาปถํ ตฺวา, ภวาย วิภวาย จ;
ตถาตฺตานํ นิเวเสยฺย, ยถา ภูริ ปวฑฺฒตี’’ติ.
ตตฺถ ¶ ¶ โยคาติ อฏฺตึสาย อารมฺมเณสุ โยนิโส มนสิการา. ภูรีติ ปถวีสมาย วิตฺถตาย ปฺาเยตํ นามํ. สงฺขโยติ วินาโส. เอตํ ทฺเวธาปถนฺติ เอตํ โยคฺจ อโยคฺจ. ภวาย วิภวาย จาติ วุทฺธิยา จ อวุทฺธิยา จ. ตถาติ ยถา อยํ ภูริสงฺขาตา ปฺา ปวฑฺฒติ, เอวํ อตฺตานํ นิเวเสยฺยาติ อตฺโถ.
เทสนาวสาเน โปฏฺิลตฺเถโร อรหตฺเต ปติฏฺหีติ.
โปฏฺิลตฺเถรวตฺถุ สตฺตมํ.
๘. ปฺจมหลฺลกตฺเถรวตฺถุ
วนํ ฉินฺทถาติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต สมฺพหุเล มหลฺลเก ภิกฺขู อารพฺภ กเถสิ.
เต กิร คิหิกาเล สาวตฺถิยํ กุฏุมฺพิกา มหทฺธนา อฺมฺสหายกา เอกโต ปฺุานิ กโรนฺตา สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ‘‘มยํ มหลฺลกา, กึ โน ฆราวาเสนา’’ติ สตฺถารํ ปพฺพชฺชํ ยาจิตฺวา ปพฺพชึสุ, มหลฺลกภาเวน ปน ธมฺมํ ปริยาปุณิตุํ อสกฺโกนฺตา วิหารปริยนฺเต ปณฺณสาลํ กาเรตฺวา เอกโตว วสึสุ. ปิณฺฑาย จรนฺตาปิ เยภุยฺเยน ปุตฺตทารสฺเสว ¶ เคหํ คนฺตฺวา ภฺุชึสุ. เตสุ เอกสฺส ปุราณทุติยิกา มธุรปาจิกา นาม, สา เตสํ สพฺเพสมฺปิ อุปการิกา อโหสิ. กสฺมา สพฺเพปิ อตฺตนา ลทฺธาหารํ คเหตฺวา ตสฺสา เอว เคเห นิสีทิตฺวา ภฺุชนฺติ? สาปิ เนสํ ยถาสนฺนิหิตํ สูปพฺยฺชนํ เทติ. สา อฺตราพาเธน ผุฏฺา กาลมกาสิ. อถ เต มหลฺลกตฺเถรา สหายกสฺส เถรสฺส ปณฺณสาลาย สนฺนิปติตฺวา อฺมฺํ คีวาสุ คเหตฺวา ‘‘มธุรปาจิกา อุปาสิกา กาลกตา’’ติ วิลปนฺตา โรทึสุ ¶ . ภิกฺขูหิ จ สมนฺตโต อุปธาวิตฺวา ‘‘กึ อิทํ, อาวุโส’’ติ ปุฏฺา, ‘‘ภนฺเต, สหายกสฺส โน ปุราณทุติยิกา กาลกตา, สา อมฺหากํ อติวิย อุปการิกา. อิทานิ กุโต ตถารูปึ ลภิสฺสามาติ อิมินา การเณน โรทามา’’ติ อาหํสุ.
ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺาเปสุํ. สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ¶ ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพปิ เต กากโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา สมุทฺทตีเร จรมานา สมุทฺทอูมิยา สมุทฺทํ ปเวเสตฺวา ¶ มาริตาย กากิยา โรทิตฺวา ปริเทวิตฺวา ตํ นีหริสฺสามาติ มุขตุณฺฑเกหิ มหาสมุทฺทํ อุสฺสิฺจนฺตา กิลมึสู’’ติ อตีตํ อาหริตฺวา –
‘‘อปิ นุ หนุกา สนฺตา, มุขฺจ ปริสุสฺสติ;
โอรมาม น ปาเรม, ปูรเตว มโหทธี’’ติ. (ชา. ๑.๑.๑๔๖);
อิมํ กากชาตกํ วิตฺถาเรตฺวา เต ภิกฺขู อามนฺเตตฺวา, ‘‘ภิกฺขเว, ราคโทสโมหวนํ นิสฺสาย ตุมฺเหหิ อิทํ ทุกฺขํ ปตฺตํ, ตํ วนํ ฉินฺทิตุํ วฏฺฏติ, เอวํ นิทฺทุกฺขา ภวิสฺสถา’’ติ วตฺวา อิมา คาถา อภาสิ –
‘‘วนํ ฉินฺทถ มา รุกฺขํ, วนโต ชายเต ภยํ;
เฉตฺวา วนฺจ วนถฺจ, นิพฺพนา โหถ ภิกฺขโว.
‘‘ยาว หิ วนโถ น ฉิชฺชติ,
อณุมตฺโตปิ นรสฺส นาริสุ;
ปฏิพทฺธมโนว ตาว โส,
วจฺโฉ ขีรปโกว มาตรี’’ติ.
ตตฺถ ¶ มา รุกฺขนฺติ สตฺถารา หิ ‘‘วนํ ฉินฺทถา’’ติ วุตฺเต เตสํ อจิรปพฺพชิตานํ ‘‘สตฺถา อมฺเห วาสิอาทีนิ คเหตฺวา วนํ ฉินฺทาเปตี’’ติ รุกฺขํ ฉินฺทิตุกามตา อุปฺปชฺชิ. อถ เน ‘‘มยา ราคาทิกิเลสวนํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ, น รุกฺเข’’ติ ปฏิเสเธนฺโต ‘‘มา รุกฺข’’นฺติ อาห. วนโตติ ยถา ปากติกวนโต สีหาทิภยํ ชายติ, เอวํ ชาติอาทิภยมฺปิ กิเลสวนโต ชายตีติ อตฺโถ. วนฺจ วนถฺจาติ เอตฺถ มหนฺตา รุกฺขา วนํ ¶ นาม, ขุทฺทกา ตสฺมึ วเน ิตตฺตา วนถา นาม. ปุพฺพุปฺปตฺติกรุกฺขา วา วนํ นาม, อปราปรุปฺปตฺติกา วนถา นาม. เอวเมว มหนฺตมหนฺตา ภวากฑฺฒนกา กิเลสา วนํ นาม, ปวตฺติยํ วิปากทายกา วนถา นาม. ปุพฺพปฺปตฺติกา วนํ นาม, อปราปรุปฺปตฺติกา วนถา นาม. ตํ อุภยํ จตุตฺถมคฺคาเณน ฉินฺทิตพฺพํ. เตนาห – ‘‘เฉตฺวา วนฺจ วนถฺจ, นิพฺพนา โหถ ภิกฺขโว’’ติ. นิพฺพนา โหถาติ นิกฺกิเลสา โหถ. ยาว หิ วนโถติ ยาว เอส อณุมตฺโตปิ กิเลสวนโถ นรสฺส นารีสุ น ฉิชฺชติ ¶ , ตาว โส ขีรปโก วจฺโฉ มาตริ วิย ปฏิพทฺธมโน ลคฺคจิตฺโตว โหตีติ อตฺโถ.
เทสนาวสาเน ¶ ปฺจปิ เต มหลฺลกตฺเถรา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหึสุ, สมฺปตฺตานมฺปิ สาตฺถิกา ธมฺมเทสนา อโหสีติ.
ปฺจมหลฺลกตฺเถรวตฺถุ อฏฺมํ.
๙. สุวณฺณการตฺเถรวตฺถุ
อุจฺฉินฺทาติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต สาริปุตฺตตฺเถรสฺส สทฺธิวิหาริกํ อารพฺภ กเถสิ.
เอโก กิร สุวณฺณการปุตฺโต อภิรูโป สาริปุตฺตตฺเถรสฺส สนฺติเก ปพฺพชิ. เถโร ‘‘ตรุณานํ ราโค อุสฺสนฺโน โหตี’’ติ จินฺเตตฺวา ตสฺส ราคปฏิฆาตาย อสุภกมฺมฏฺานํ อทาสิ. ตสฺส ปน ตํ อสปฺปายํ. ตสฺมา อรฺํ ปวิสิตฺวา เตมาสํ วายมนฺโต จิตฺเตกคฺคมตฺตมฺปิ อลภิตฺวา ปุน เถรสฺส สนฺติกํ อาคนฺตฺวา เถเรน ‘‘อุปฏฺิตํ เต, อาวุโส, กมฺมฏฺาน’’นฺติ วุตฺเต ตํ ปวตฺตึ อาโรเจสิ. อถสฺส เถโร ‘‘กมฺมฏฺานํ น สมฺปชฺชตีติ โวสานํ อาปชฺชิตุํ น วฏฺฏตี’’ติ วตฺวา ปุน ตเทว กมฺมฏฺานํ สาธุกํ กเถตฺวา อทาสิ. โส ทุติยวาเรปิ กิฺจิ วิเสสํ นิพฺพตฺเตตุํ อสกฺโกนฺโต อาคนฺตฺวา เถรสฺส อาโรเจสิ. อถสฺส เถโรปิ สการณํ สอุปมํ ¶ กตฺวา ตเทว กมฺมฏฺานํ อาจิกฺขิ. โส ปุนปิ อาคนฺตฺวา กมฺมฏฺานสฺส อสมฺปชฺชนภาวํ กเถสิ. เถโร จินฺเตสิ – ‘‘การโก ภิกฺขุ อตฺตนิ วิชฺชมาเน กามจฺฉนฺทาทโย วิชฺชมานาติ อวิชฺชมาเน อวิชฺชมานาติ ปชานาติ. อยํ ภิกฺขุ การโก, โน อการโก, ปฏิปนฺโน, โน อปฺปฏิปนฺโน, อหํ ปเนตสฺส อชฺฌาสยํ น ชานามิ, พุทฺธเวเนยฺโย เอโส ภวิสฺสตี’’ติ ตํ อาทาย สายนฺหสมเย สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘อยํ, ภนฺเต ¶ , มม สทฺธิวิหาริโก, อิมสฺส มยา อิมินา การเณน อิทํ นาม กมฺมฏฺานํ ทินฺน’’นฺติ สพฺพํ ตํ ปวตฺตึ อาโรเจสิ.
อถ นํ สตฺถา ‘‘อาสยานุสยาณํ นาเมตํ ปารมิโย ปูเรตฺวา ทสสหสฺสิโลกธาตุํ อุนฺนาเทตฺวา สพฺพฺุตํ ปตฺตานํ พุทฺธานํเยว วิสโย’’ติ ¶ วตฺวา ‘‘กตรกุลา นุ โข เอส ปพฺพชิโต’’ติ อาวชฺเชนฺโต ‘‘สุวณฺณการกุลา’’ติ ตฺวา อตีเต อตฺตภาเว โอโลเกนฺโต ตสฺส สุวณฺณการกุเลเยว ปฏิปาฏิยา นิพฺพตฺตานิ ปฺจ อตฺตภาวสตานิ ทิสฺวา ‘‘อิมินา ทหเรน ทีฆรตฺตํ สุวณฺณการกมฺมํ กโรนฺเตน กณิการปุปฺผปทุมปุปฺผาทีนิ กริสฺสามีติ รตฺตสุวณฺณเมว สมฺปริวตฺติตํ, ตสฺมา อิมสฺส อสุภปฏิกูลกมฺมฏฺานํ น วฏฺฏติ, มนาปเมวสฺส กมฺมฏฺานํ สปฺปาย’’นฺติ จินฺเตตฺวา, ‘‘สาริปุตฺต, ตยา กมฺมฏฺานํ ทตฺวา จตฺตาโร มาเส กิลมิตํ ภิกฺขุํ อชฺช ปจฺฉาภตฺเตเยว อรหตฺตํ ปตฺตํ ปสฺสิสฺสสิ, คจฺฉ ตฺว’’นฺติ เถรํ อุยฺโยเชตฺวา อิทฺธิยา จกฺกมตฺตํ ¶ สุวณฺณปทุมํ มาเปตฺวา ปตฺเตหิ เจว นาเลหิ จ อุทกพินฺทูนิ มฺุจนฺตํ วิย กตฺวา ‘‘ภิกฺขุ อิมํ ปทุมํ อาทาย วิหารปจฺจนฺเต วาลุกราสิมฺหิ เปตฺวา สมฺมุขฏฺาเน ปลฺลงฺเกน นิสีทิตฺวา ‘โลหิตกํ โลหิตก’นฺติ ปริกมฺมํ กโรหี’’ติ อทาสิ. ตสฺส สตฺถุหตฺถโต ปทุมํ คณฺหนฺตสฺเสว จิตฺตํ ปสีทิ. โส วิหารปจฺจนฺตํ คนฺตฺวา วาลุกํ อุสฺสาเปตฺวา ตตฺถ ปทุมนาลํ ปเวเสตฺวา สมฺมุเข ปลฺลงฺเกน นิสินฺโน ‘‘โลหิตกํ โลหิตก’’นฺติ ปริกมฺมํ อารภิ. อถสฺส ตงฺขณฺเว นีวรณานิ วิกฺขมฺภึสุ, อุปจารชฺฌานํ อุปฺปชฺชิ. ตทนนฺตรํ ปมชฺฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา ปฺจหากาเรหิ วสีภาวํ ปาเปตฺวา ยถานิสินฺโนว ทุติยชฺฌานาทีนิปิ ปตฺวา วสีภูโต จตุตฺถชฺฌาเนน ฌานกีฬํ กีฬนฺโต นิสีทิ.
สตฺถา ตสฺส ฌานานํ อุปฺปนฺนภาวํ ตฺวา ‘‘สกฺขิสฺสติ นุ โข เอส อตฺตโน ธมฺมตาย อุตฺตริ วิเสสํ นิพฺพตฺเตตุ’’นฺติ โอโลเกนฺโต ‘‘น สกฺขิสฺสตี’’ติ ตฺวา ‘‘ตํ ปทุมํ มิลายตู’’ติ อธิฏฺหิ. ตํ หตฺเถหิ มทฺทิตปทุมํ มิลายนฺตํ วิย กาฬวณฺณํ อโหสิ. โส ฌานา วุฏฺาย ตํ โอโลเกตฺวา ‘‘กึ นุ โข อิมํ ปทุมํ ชราย ปหฏํ ปฺายติ, อนุปาทิณฺณเกปิ เอวํ ชราย อภิภุยฺยมาเน อุปาทิณฺณเก กถาว นตฺถิ. อิทมฺปิ หิ ชรา อภิภวิสฺสตี’’ติ อนิจฺจลกฺขณํ ปสฺสิ ¶ . ตสฺมึ ปน ทิฏฺเ ทุกฺขลกฺขณฺจ อนตฺตลกฺขณฺจ ทิฏฺเมว โหติ. ตสฺส ตโย ภวา อาทิตฺตา วิย กณฺเฑ พทฺธกุณปา วิย จ ขายึสุ. ตสฺมึ ขเณ ตสฺส อวิทูเร กุมารกา เอกํ สรํ โอตริตฺวา กุมุทานิ ภฺชิตฺวา ถเล ราสึ กโรนฺติ. โส ชเล จ ถเล จ กุมุทานิ โอโลเกสิ. อถสฺส ชเล กุมุทานิ อภิรูปานิ อุทกปคฺฆรนฺตานิ วิย อุปฏฺหึสุ, อิตรานิ อคฺคคฺเคสุ ปริมิลาตานิ ¶ ¶ . โส ‘‘อนุปาทิณฺณกํ ชรา เอวํ ปหรติ, อุปาทิณฺณกํ กึ ปน น ปหริสฺสตี’’ติ สุฏฺุตรํ อนิจฺจลกฺขณาทีนิ อทฺทส. สตฺถา ‘‘ปากฏีภูตํ อิทานิ อิมสฺส ภิกฺขุโน กมฺมฏฺาน’’นฺติ ตฺวา คนฺธกุฏิยํ นิสินฺนโกว โอภาสํ มฺุจิ, โส ตสฺส มุขํ ปหริ. อถสฺส ‘‘กึ นุ โข เอต’’นฺติ โอโลเกนฺตสฺส สตฺถา อาคนฺตฺวา สมฺมุเข ิโต วิย อโหสิ. โส อุฏฺาย อฺชลึ ปคฺคณฺหิ. อถสฺส สตฺถา สปฺปายํ สลฺลกฺเขตฺวา อิมํ คาถมาห –
‘‘อุจฺฉินฺท สิเนหมตฺตโน, กุมุทํ สารทิกํว ปาณินา;
สนฺติมคฺคเมว พฺรูหย, นิพฺพานํ สุคเตน เทสิต’’นฺติ.
ตตฺถ อุจฺฉินฺทาติ อรหตฺตมคฺเคน อุจฺฉินฺท. สารทิกนฺติ สรทกาเล นิพฺพตฺตํ. สนฺติมคฺคนฺติ นิพฺพานคามึ ¶ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ. พฺรูหยาติ วฑฺฒย. นิพฺพานฺหิ สุคเตน เทสิตํ, ตสฺมา ตสฺส มคฺคํ ภาเวหีติ อตฺโถ.
เทสนาวสาเน โส ภิกฺขุ อรหตฺเต ปติฏฺหิ.
สุวณฺณการตฺเถรวตฺถุ นวมํ.
๑๐. มหาธนวาณิชวตฺถุ
อิธ วสฺสนฺติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต มหาธนวาณิชํ นาม อารพฺภ กเถสิ.
โส กิร พาราณสิโต กุสุมฺภรตฺตานํ วตฺถานํ ปฺจ สกฏสตานิ ปูเรตฺวา วณิชฺชาย สาวตฺถึ อาคโต นทีตีรํ ปตฺวา ‘‘สฺเว นทึ อุตฺตริสฺสามี’’ติ ตตฺเถว สกฏานิ โมเจตฺวา วสิ. รตฺตึ มหาเมโฆ อุฏฺหิตฺวา วสฺสิ. นที สตฺตาหํ อุทกสฺส ปูรา อฏฺาสิ. นาคราปิ สตฺตาหํ นกฺขตฺตํ กีฬึสุ. กุสุมฺภรตฺเตหิ วตฺเถหิ กิจฺจํ น นิฏฺิตํ. วาณิโช จินฺเตสิ – ‘‘อหํ ทูรํ อาคโต. สเจ ปุน คมิสฺสามิ, ปปฺโจ ภวิสฺสติ. อิเธว วสฺสฺจ เหมนฺตฺจ คิมฺหฺจ ¶ มม กมฺมํ กโรนฺโต วสิตฺวา อิมานิ วิกฺกิณิสฺสามี’’ติ. สตฺถา นคเร ปิณฺฑาย จรนฺโต ตสฺส จิตฺตํ ตฺวา สิตํ ปาตุกริตฺวา อานนฺทตฺเถเรน สิตการณํ ปุฏฺโ อาห – ‘‘ทิฏฺโ ¶ เต, อานนฺท, มหาธนวาณิโช’’ติ? ‘‘อาม, ภนฺเต’’ติ. โส อตฺตโน ชีวิตนฺตรายํ อชานิตฺวา ¶ อิมํ สํวจฺฉรํ อิเธว วสิตฺวา ภณฺฑํ วิกฺกิณิตุํ จิตฺตมกาสีติ. ‘‘กึ ปน ตสฺส, ภนฺเต, อนฺตราโย ภวิสฺสตี’’ติ? สตฺถา ‘‘อามานนฺท, สตฺตาหเมว ชีวิตฺวา โส มจฺจุมุเข ปติสฺสตี’’ติ วตฺวา อิมา คาถา อภาสิ –
‘‘อชฺเชว กิจฺจมาตปฺปํ, โก ชฺา มรณํ สุเว;
น หิ โน สงฺครํ เตน, มหาเสเนน มจฺจุนา.
‘‘เอวํ วิหารึ อาตาปึ, อโหรตฺตมตนฺทิตํ;
ตํ เว ภทฺเทกรตฺโตติ, สนฺโต อาจิกฺขเต มุนี’’ติ. (ม. นิ. ๓.๒๗๒);
คจฺฉามิสฺส, ภนฺเต, อาโรเจสฺสามีติ. วิสฺสตฺโถ คจฺฉานนฺทาติ. เถโร สกฏฏฺานํ คนฺตฺวา ภิกฺขาย จริ. วาณิโช เถรํ อาหาเรน ปติมาเนสิ. อถ นํ เถโร อาห – ‘‘กิตฺตกํ กาลํ อิธ วสิสฺสสี’’ติ? ‘‘ภนฺเต, อหํ ทูรโต อาคโต’’. สเจ ปุน คมิสฺสามิ, ปปฺโจ ภวิสฺสติ, อิมํ สํวจฺฉรํ อิธ วสิตฺวา ภณฺฑํ วิกฺกิณิตฺวา คมิสฺสามีติ. อุปาสก, ทุชฺชาโน ชีวิตนฺตราโย, อปฺปมาทํ กาตุํ วฏฺฏตีติ. ‘‘กึ ปน, ภนฺเต, อนฺตราโย ภวิสฺสตี’’ติ. ‘‘อาม, อุปาสก, สตฺตาหเมว เต ชีวิตํ ปวตฺติสฺสตีติ’’ ¶ . โส สํวิคฺคมานโส หุตฺวา พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสงฺฆํ นิมนฺเตตฺวา สตฺตาหํ มหาทานํ ทตฺวา อนุโมทนตฺถาย ปตฺตํ คณฺหิ. อถสฺส สตฺถา อนุโมทนํ กโรนฺโต, ‘‘อุปาสก, ปณฺฑิเตน นาม ‘อิเธว วสฺสาทีนิ วสิสฺสามิ, อิทฺจิทฺจ กมฺมํ ปโยเชสฺสามี’ติ จินฺเตตุํ น วฏฺฏติ, อตฺตโน ปน ชีวิตนฺตรายเมว จินฺเตตุํ วฏฺฏตี’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –
‘‘อิธ วสฺสํ วสิสฺสามิ, อิธ เหมนฺตคิมฺหิสุ;
อิติ พาโล วิจินฺเตติ, อนฺตรายํ น พุชฺฌตี’’ติ.
ตตฺถ อิธ วสฺสนฺติ อิมสฺมึ าเน อิทฺจิทฺจ กโรนฺโต จตุมาสํ วสฺสํ วสิสฺสามิ. เหมนฺตคิมฺหิสูติ เหมนฺตคิมฺเหสุปิ ‘‘จตฺตาโร มาเส อิทฺจิทฺจ กโรนฺโต อิเธว วสิสฺสามี’’ติ เอวํ ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกํ อตฺถํ อชานนฺโต พาโล วิจินฺเตติ. อนฺตรายนฺติ ‘‘อสุกสฺมึ นาม กาเล วา เทเส วา วเย วา มริสฺสามี’’ติ อตฺตโน ชีวิตนฺตรายํ น พุชฺฌตีติ.
เทสนาวสาเน ¶ โส วาณิโช โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหิ, สมฺปตฺตานมฺปิ สาตฺถิกา ธมฺมเทสนา อโหสิ ¶ . วาณิโชปิ สตฺถารํ อนุคนฺตฺวา นิวตฺติตฺวา ‘‘สีสโรโค วิย เม อุปฺปนฺโน’’ติ สยเน นิปชฺชิ, ตถานิปนฺโนว กาลํ กตฺวา ตุสิตวิมาเน นิพฺพตฺติ.
มหาธนวาณิชวตฺถุ ทสมํ.
๑๑. กิสาโคตมีวตฺถุ
ตํ ¶ ปุตฺตปสุสมฺมตฺตนฺติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต กิสาโคตมึ อารพฺภ กเถสิ. วตฺถุ สหสฺสวคฺเค –
‘‘โย จ วสฺสสตํ ชีเว, อปสฺสํ อมตํ ปทํ;
เอกาหํ ชีวิตํ เสยฺโย, ปสฺสโต อมตํ ปท’’นฺติ. (ธ. ป. ๑๑๔) –
คาถาวณฺณนาย วิตฺถาเรตฺวา กถิตํ. ตทา หิ สตฺถา ‘‘กิสาโคตมิ ลทฺธา เต เอกจฺฉรมตฺตา สิทฺธตฺถกา’’ติ อาห. ‘‘น ลทฺธา, ภนฺเต, สกลคาเม ชีวนฺเตหิ กิร มตกา เอว พหุตรา’’ติ. อถ นํ สตฺถา ‘‘ตฺวํ ‘มเมว ปุตฺโต มโต’ติ สลฺลกฺเขสิ, ธุวธมฺโม เอส สพฺพสตฺตานํ. มจฺจุราชา หิ สพฺพสตฺเต อปริปุณฺณชฺฌาสเย เอว มโหโฆ วิย ปริกฑฺฒมาโน อปายสมุทฺเท ปกฺขิปตี’’ติ วตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห –
‘‘ตํ ปุตฺตปสุสมฺมตฺตํ, พฺยาสตฺตมนสํ นรํ;
สุตฺตํ คามํ มโหโฆว, มจฺจุ อาทาย คจฺฉตี’’ติ.
ตตฺถ ตํ ปุตฺตปสุสมฺมตฺตนฺติ ตํ รูปพลาทิสมฺปนฺเน ปุตฺเต จ ปสู จ ลภิตฺวา ‘‘มม ปุตฺตา ¶ อภิรูปา พลสมฺปนฺนา ปณฺฑิตา สพฺพกิจฺจสมตฺถา, มม โคณา อภิรูปา อโรคา มหาภารวหา, มม คาวี พหุขีรา’’ติ เอวํ ปุตฺเตหิ จ ปสูหิ จ สมฺมตฺตํ นรํ. พฺยาสตฺตมนสนฺติ หิรฺสุวณฺณาทีสุ วา ปตฺตจีวราทีสุ วา กิฺจิเทว ลภิตฺวา ตโต อุตฺตริตรํ ปตฺถนตาย อาสตฺตมานสํ วา, จกฺขุวิฺเยฺยาทีสุ อารมฺมเณสุ วุตฺตปฺปกาเรสุ วา ปริกฺขาเรสุ ยํ ยํ ลทฺธํ โหติ, ตตฺถ ตตฺเถว ลคฺคนตาย พฺยาสตฺตมานสํ ¶ วา. สุตฺตํ คามนฺติ นิทฺทํ อุปคตํ สตฺตนิกายํ. มโหโฆวาติ ยถา เอวรูปํ คามํ คมฺภีรวิตฺถโต มหนฺโต มหานทีนํ โอโฆ ¶ อนฺตมโส สุนขมฺปิ อเสเสตฺวา สพฺพํ อาทาย คจฺฉติ, เอวํ วุตฺตปฺปการํ นรํ มจฺจุ อาทาย คจฺฉตีติ อตฺโถ.
เทสนาวสาเน กิสาโคตมี โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหิ, สมฺปตฺตานมฺปิ สาตฺถิกา ธมฺมเทสนา อโหสีติ.
กิสาโคตมีวตฺถุ เอกาทสมํ.
๑๒. ปฏาจาราวตฺถุ
น ¶ สนฺติ ปุตฺตาติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ปฏาจารํ อารพฺภ กเถสิ. วตฺถุ สหสฺสวคฺเค –
‘‘โย จ วสฺสสตํ ชีเว, อปสฺสํ อุทยพฺพยํ;
เอกาหํ ชีวิตํ เสยฺโย, ปสฺสโต อุทยพฺพย’’นฺติ. (ธ. ป. ๑๑๓) –
คาถาวณฺณนาย วิตฺถาเรตฺวา กถิตํ. ตทา ปน สตฺถา ปฏาจารํ ตนุภูตโสกํ ตฺวา ‘‘ปฏาจาเร ปุตฺตาทโย นาม ปรโลกํ คจฺฉนฺตสฺส ตาณํ วา เลณํ วา สรณํ วา ภวิตุํ น สกฺโกนฺติ, ตสฺมา วิชฺชมานาปิ เต น สนฺติเยว. ปณฺฑิเตน ปน สีลํ วิโสเธตฺวา อตฺตโน นิพฺพานคามิมคฺคเมว โสเธตุํ วฏฺฏตี’’ติ วตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมา คาถา อภาสิ –
‘‘น สนฺติ ปุตฺตา ตาณาย, น ปิตา นาปิ พนฺธวา;
อนฺตเกนาธิปนฺนสฺส, นตฺถิ าตีสุ ตาณตา.
‘‘เอตมตฺถวสํ ตฺวา, ปณฺฑิโต สีลสํวุโต;
นิพฺพานคมนํ มคฺคํ, ขิปฺปเมว วิโสธเย’’ติ.
ตตฺถ ตาณายาติ ตาณภาวาย ปติฏฺานตฺถาย. พนฺธวาติ ปุตฺเต จ มาตาปิตโร จ เปตฺวา อวเสสา าติสุหชฺชา. อนฺตเกนาธิปนฺนสฺสาติ มรเณน อภิภูตสฺส. ปวตฺติยฺหิ ปุตฺตาทโย อนฺนปานาทิทาเนน ¶ เจว อุปฺปนฺนกิจฺจนิตฺถรเณน จ ตาณา หุตฺวาปิ มรณกาเล เกนจิ อุปาเยน ¶ มรณํ ¶ ปฏิพาหิตุํ อสมตฺถตาย ตาณตฺถาย เลณตฺถาย น สนฺติ นาม. เตเนว วุตฺตํ – ‘‘นตฺถิ าตีสุ ตาณตา’’ติ. เอตมตฺถวสนฺติ เอวํ เตสํ อฺมฺสฺส ตาณํ ภวิตุํ อสมตฺถภาวสงฺขาตํ การณํ ชานิตฺวา ปณฺฑิโต จตุปาริสุทฺธิสีเลน สํวุโต รกฺขิตโคปิโต หุตฺวา นิพฺพานคมนํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ สีฆํ สีฆํ วิโสเธยฺยาติ อตฺโถ.
เทสนาวสาเน ปฏาจารา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหิ, อฺเ จ พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณึสูติ.
ปฏาจาราวตฺถุ ทฺวาทสมํ.
มคฺควคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
วีสติโม วคฺโค.