📜
๒๑. ปกิณฺณกวคฺโค
๑. อตฺตโนปุพฺพกมฺมวตฺถุ
มตฺตาสุขปริจฺจาคาติ ¶ ¶ ¶ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ อารพฺภ กเถสิ.
เอกสฺมิฺหิ สมเย เวสาลี อิทฺธา อโหสิ ผีตา พหุชนา อากิณฺณมนุสฺสา. ตตฺถ หิ วาเรน วาเรน รชฺชํ กาเรนฺตานํ ขตฺติยานํเยว สตฺตสตาธิกานิ สตฺตสหสฺสานิ สตฺต จ ขตฺติยา อเหสุํ. เตสํ วสนตฺถาย ตตฺตกาเยว ปาสาทา ตตฺตกาเนว กูฏาคารานิ อุยฺยาเน วิหารตฺถาย ตตฺตกาเยว อารามา จ โปกฺขรณิโย จ อเหสุํ. สา อปเรน สมเยน ทุพฺภิกฺขา อโหสิ ทุสฺสสฺสา. ตตฺถ ฉาตกภเยน ปมํ ทุคฺคตมนุสฺสา กาลมกํสุ. เตสํ เตสํ ตตฺถ ตตฺถ ฉฑฺฑิตานํ กุณปานํ คนฺเธน อมนุสฺสา นครํ ปวิสึสุ. อมนุสฺสูปทฺทเวน พหุตรา กาลมกํสุ. เตสํ ¶ กุณปคนฺธปฏิกฺกูลตาย สตฺตานํ อหิวาตโรโค อุปฺปชฺชิ. เอวํ ทุพฺภิกฺขภยํ อมนุสฺสภยํ โรคภยนฺติ ตีณิ ภยานิ อุปฺปชฺชึสุ.
นครวาสิโน สนฺนิปติตฺวา ราชานํ อาหํสุ – ‘‘มหาราช, อิมสฺมึ นคเร ตีณิ ภยานิ อุปฺปนฺนานิ, อิโต ปุพฺเพ ยาว สตฺตมา ราชปริวฏฺฏา เอวรูปํ ภยํ นาม น อุปฺปนฺนปุพฺพํ. อธมฺมิกราชูนฺหิ กาเล เอวรูปํ ภยํ อุปฺปชฺชตี’’ติ. ราชา สนฺถาคาเร สพฺเพสํ สนฺนิปาตํ กาเรตฺวา ‘‘สเจ เม อธมฺมิกภาโว อตฺถิ, ตํ วิจินถา’’ติ อาห. เวสาลิวาสิโน สพฺพํ ปเวณิ วิจินนฺตา รฺโ กฺจิ โทสํ อทิสฺวา, ‘‘มหาราช, นตฺถิ เต โทโส’’ติ วตฺวา ‘‘กถํ นุ โข อิทํ อมฺหากํ ภยํ วูปสมํ คจฺเฉยฺยา’’ติ มนฺตยึสุ. ตตฺถ เอกจฺเจหิ ‘‘พลิกมฺเมน อายาจนาย มงฺคลกิริยายา’’ติ วุตฺเต สพฺพมฺปิ ตํ วิธึ กตฺวา ปฏิพาหิตุํ นาสกฺขึสุ. อถฺเ เอวมาหํสุ – ‘‘ฉ สตฺถาโร มหานุภาวา, เตสุ อิธาคตมตฺเตสุ ภยํ วูปสเมยฺยา’’ติ. อปเร ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ โลเก อุปฺปนฺโน. โส หิ ภควา สพฺพสตฺตหิตาย ธมฺมํ เทเสติ, มหิทฺธิโก ¶ มหานุภาโว. ตสฺมึ อิธ อาคเต อิมานิ ¶ ภยานิ วูปสเมยฺยุ’’นฺติ อาหํสุ. เตสํ วจนํ สพฺเพปิ อภินนฺทิตฺวา ‘‘กหํ นุ โข โส ภควา เอตรหิ วิหรตี’’ติ อาหํสุ ¶ . ตทา ปน สตฺถา อุปกฏฺาย วสฺสูปนายิกาย รฺโ พิมฺพิสารสฺส ปฏิฺํ ทตฺวา เวฬุวเน วิหรติ. เตน จ สมเยน พิมฺพิสารสมาคเม พิมฺพิสาเรน สทฺธึ โสตาปตฺติผลํ ปตฺโต มหาลิ นาม ลิจฺฉวี ตสฺสํ ปริสายํ นิสินฺโน โหติ.
เวสาลิวาสิโน มหนฺตํ ปณฺณาการํ สชฺเชตฺวา ราชานํ พิมฺพิสารํ สฺาเปตฺวา ‘‘สตฺถารํ อิธาเนถา’’ติ มหาลิฺเจว ลิจฺฉวึ ปุโรหิตปุตฺตฺจ ปหิณึสุ. เต คนฺตฺวา รฺโ ปณฺณาการํ ทตฺวา ตํ ปวตฺตึ นิเวเทตฺวา, ‘‘มหาราช, สตฺถารํ อมฺหากํ นครํ เปเสถา’’ติ ยาจึสุ. ราชา ‘‘ตุมฺเหว ชานาถา’’ติ น สมฺปฏิจฺฉิ. เต ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา ยาจึสุ – ‘‘ภนฺเต, เวสาลิยํ ตีณิ ภยานิ อุปฺปนฺนานิ, ตานิ ตุมฺเหสุ อาคเตสุ วูปสมิสฺสนฺติ, เอถ, ภนฺเต, คจฺฉามา’’ติ. สตฺถา เตสํ วจนํ สุตฺวา อาวชฺเชนฺโต ‘‘เวสาลิยํ รตนสุตฺเต (ขุ. ปา. ๖.๑ อาทโย; สุ. นิ. ๒๒๔ อาทโย) วุตฺเต สา รกฺขา จกฺกวาฬานํ โกฏิสตสหสฺสํ ผริสฺสติ, สุตฺตปริโยสาเน จตุราสีติยา ปาณสหสฺสานํ ธมฺมาภิสมโย ¶ ภวิสฺสติ, ตานิ จ ภยานิ วูปสมิสฺสนฺตี’’ติ ตฺวา เตสํ วจนํ สมฺปฏิจฺฉิ.
ราชา พิมฺพิสาโร ‘‘สตฺถารา กิร เวสาลิคมนํ สมฺปฏิจฺฉิต’’นฺติ สุตฺวา นคเร โฆสนํ กาเรตฺวา สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘กึ, ภนฺเต, เวสาลิคมนํ สมฺปฏิจฺฉิต’’นฺติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อาม, มหาราชา’’ติ วุตฺเต ‘‘เตน หิ, ภนฺเต, อาคเมถ, ตาว มคฺคํ ปฏิยาเทสฺสามี’’ติ วตฺวา ราชคหสฺส จ คงฺคาย จ อนฺตเร ปฺจโยชนภูมึ สมํ กาเรตฺวา โยชเน โยชเน วิหารํ ปติฏฺาเปตฺวา สตฺถุ คมนกาลํ อาโรเจสิ. สตฺถา ปฺจหิ ภิกฺขุสเตหิ สทฺธึ มคฺคํ ปฏิปชฺชิ. ราชา โยชนนฺตเร ชณฺณุมตฺเตน โอธินา ปฺจวณฺณานิ ปุปฺผานิ โอกิราเปตฺวา ธชปฏากกทลีอาทีนิ อุสฺสาเปตฺวา ภควโต ฉตฺตาติฉตฺตํ กตฺวา ทฺเว เสตจฺฉตฺตานิ เอกเมกสฺส ภิกฺขุโน เอกเมกํ เสตจฺฉตฺตํ อุปริ ธาเรตฺวา สปริวาโร ปุปฺผคนฺธาทีหิ ปูชํ กโรนฺโต สตฺถารํ เอเกกสฺมึ วิหาเร วสาเปตฺวา มหาทานาทีนิ ทตฺวา ปฺจหิ ทิวเสหิ คงฺคาตีรํ ปาเปตฺวา ตตฺถ ¶ นาวํ อลงฺกโรนฺโต เวสาลิกานํ สาสนํ เปเสสิ – ‘‘มคฺคํ ปฏิยาเทตฺวา สตฺถุ ปจฺจุคฺคมนํ กโรนฺตู’’ติ. เต ‘‘ทิคุณํ ปูชํ กริสฺสามา’’ติ เวสาลิยา จ คงฺคาย จ อนฺตเร ติโยชนภูมึ ¶ สมํ กาเรตฺวา ภควโต จตูหิ เสตจฺฉตฺเตหิ เอกเมกสฺส ภิกฺขุโน ทฺวีหิ ทฺวีหิ เสตจฺฉตฺเตหิ ฉตฺตาติฉตฺตานิ สชฺเชตฺวา ปูชํ กุรุมานา อาคนฺตฺวา คงฺคาตีเร อฏฺํสุ. พิมฺพิสาโร ทฺเว นาวา สงฺฆาเฏตฺวา มณฺฑปํ กาเรตฺวา ปุปฺผทามาทีหิ อลงฺการาเปตฺวา สพฺพรตนมยํ พุทฺธาสนํ ปฺาเปสิ. ภควา ตสฺมึ นิสีทิ. ภิกฺขูปิ นาวํ อภิรุหิตฺวา ภควนฺตํ ปริวาเรตฺวา นิสีทึสุ. ราชา อนุคจฺฉนฺโต คลปฺปมาณํ อุทกํ โอตริตฺวา ‘‘ยาว, ภนฺเต, ภควา ¶ อาคจฺฉติ, ตาวาหํ อิเธว คงฺคาตีเร วสิสฺสามี’’ติ วตฺวา นาวํ อุยฺโยเชตฺวา นิวตฺติ. สตฺถา โยชนมตฺตํ อทฺธานํ คงฺคาย คนฺตฺวา เวสาลิกานํ สีมํ ปาปุณิ.
ลิจฺฉวีราชาโน สตฺถารํ ปจฺจุคฺคนฺตฺวา คลปฺปมาณํ อุทกํ โอตริตฺวา นาวํ ตีรํ อุปเนตฺวา สตฺถารํ นาวาโต โอตารยึสุ. สตฺถารา โอตริตฺวา ตีเร อกฺกนฺตมตฺเตเยว มหาเมโฆ อุฏฺหิตฺวา โปกฺขรวสฺสํ วสฺสิ. สพฺพตฺถ ชณฺณุปฺปมาณอูรุปฺปมาณกฏิปฺปมาณาทีนิ อุทกานิ สนฺทนฺตานิ สพฺพกุณปานิ คงฺคํ ปเวสยึสุ, ปริสุทฺโธ ภูมิภาโค อโหสิ. ลิจฺฉวีราชาโน สตฺถารํ โยชเน โยชเน วสาเปตฺวา มหาทานํ ทตฺวา ทิคุณํ ปูชํ กโรนฺตา ตีหิ ทิวเสหิ ¶ เวสาลึ นยึสุ. สกฺโก เทวราชา เทวคณปริวุโต อาคมาสิ, มเหสกฺขานํ เทวานํ สนฺนิปาเตน อมนุสฺสา เยภุยฺเยน ปลายึสุ. สตฺถา สายํ นครทฺวาเร ตฺวา อานนฺทตฺเถรํ อามนฺเตสิ – ‘‘อิมํ, อานนฺท, รตนสุตฺตํ อุคฺคณฺหิตฺวา ลิจฺฉวีกุมาเรหิ สทฺธึ วิจรนฺโต เวสาลิยา ติณฺณํ ปาการานํ อนฺตเร ปริตฺตํ กโรหี’’ติ.
เถโร สตฺถารา ทินฺนํ รตนสุตฺตํ อุคฺคณฺหิตฺวา สตฺถุ เสลมยปตฺเตน อุทกํ อาทาย นครทฺวาเร ิโต ปณิธานโต ปฏฺาย ตถาคตสฺส ทส ปารมิโย ทส อุปปารมิโย ทส ปรมตฺถปารมิโยติ สมตึส ปารมิโย ปฺจ มหาปริจฺจาเค โลกตฺถจริยา าตตฺถจริยา พุทฺธตฺถจริยาติ ติสฺโส จริยาโย ปจฺฉิมภเว คพฺภโวกฺกนฺตึ ชาตึ อภินิกฺขมนํ ปธานจริยํ โพธิปลฺลงฺเก มารวิชยํ สพฺพฺุตฺาณปฏิเวธํ ธมฺมจกฺกปวตฺตนํ ¶ นวโลกุตฺตรธมฺเมติ สพฺเพปิเม พุทฺธคุเณ อาวชฺเชตฺวา นครํ ปวิสิตฺวา ติยามรตฺตึ ตีสุ ปาการนฺตเรสุ ปริตฺตํ กโรนฺโต วิจริ. เตน ‘‘ยํกิฺจี’’ติ วุตฺตมตฺเตเยว อุทฺธํ ขิตฺตอุทกํ อมนุสฺสานํ อุปริ ปติ. ‘‘ยานีธ ภูตานี’’ติ คาถากถนโต ปฏฺาย รชตวฏํสกา วิย อุทกพินฺทูนิ อากาเสน คนฺตฺวา คิลานมนุสฺสานํ อุปริ ปตึสุ. ตาวเทว วูปสนฺตโรคา มนุสฺสา อุฏฺายุฏฺาย เถรํ ปริวาเรสุํ ¶ . ‘‘ยํกิฺจี’’ติ วุตฺตปทโต ปฏฺาย ปน อุทกผุสิเตหิ ผุฏฺผุฏฺา สพฺเพ อปลายนฺตา สงฺการกูฏภิตฺติปเทสาทินิสฺสิตา อมนุสฺสา เตน เตน ทฺวาเรน ปลายึสุ. ทฺวารานิ อโนกาสานิ อเหสุํ. เต โอกาสํ อลภนฺตา ปาการํ ภินฺทิตฺวาปิ ปลายึสุ.
มหาชโน นครมชฺเฌ สนฺถาคารํ สพฺพคนฺเธหิ อุปลิมฺเปตฺวา อุปริ สุวณฺณตารกาทิวิจิตฺตํ วิตานํ พนฺธิตฺวา พุทฺธาสนํ ปฺาเปตฺวา สตฺถารํ อาเนสิ. สตฺถา ปฺตฺเต อาสเน นิสีทิ. ภิกฺขุสงฺโฆปิ ลิจฺฉวีคโณปิ สตฺถารํ ปริวาเรตฺวา นิสีทิ. สกฺโก เทวราชา เทวคณปริวุโต ปติรูเป โอกาเส อฏฺาสิ. เถโรปิ สกลนครํ อนุวิจริตฺวา วูปสนฺตโรเคน มหาชเนน สทฺธึ ¶ อาคนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา นิสีทิ. สตฺถา ปริสํ โอโลเกตฺวา ตเทว รตนสุตฺตํ อภาสิ. เทสนาวสาเน จตุราสีติยา ปาณสหสฺสานํ ธมฺมาภิสมโย อโหสิ. เอวํ ปุนทิวเสปีติ สตฺตาหํ ตเทว รตนสุตฺตํ เทเสตฺวา สพฺพภยานํ วูปสนฺตภาวํ ตฺวา ลิจฺฉวีคณํ อามนฺเตตฺวา เวสาลิโต นิกฺขมิ. ลิจฺฉวีราชาโน ทิคุณํ สกฺการํ กโรนฺตา ปุน ตีหิ ทิวเสหิ สตฺถารํ คงฺคาตีรํ นยึสุ.
คงฺคาย นิพฺพตฺตนาคราชาโน จินฺเตสุํ – ‘‘มนุสฺสา ตถาคตสฺส ¶ สกฺการํ กโรนฺติ, มยํ กึ น กโรมา’’ติ. เต สุวณฺณรชตมณิมยา นาวาโย มาเปตฺวา สุวณฺณรชตมณิมเย ปลฺลงฺเก ปฺาเปตฺวา ปฺจวณฺณปทุมสฺฉนฺนํ อุทกํ กริตฺวา, ‘‘ภนฺเต, อมฺหากมฺปิ อนุคฺคหํ กโรถา’’ติ อตฺตโน อตฺตโน นาวํ อภิรุหณตฺถาย สตฺถารํ ยาจึสุ. ‘‘มนุสฺสา จ นาคา จ ตถาคตสฺส ปูชํ กโรนฺติ, มยํ ปน กึ น กโรมา’’ติ ภูมฏฺกเทเวปิ อาทึ กตฺวา ยาว อกนิฏฺพฺรหฺมโลกา สพฺเพ เทวา สกฺการํ กรึสุ. ตตฺถ นาคา โยชนิกานิ ฉตฺตาติฉตฺตานิ อุกฺขิปึสุ. เอวํ เหฏฺา นาคา ¶ ภูมิตเล รุกฺขคจฺฉปพฺพตาทีสุ ภูมฏฺกา เทวตา, อนฺตลิกฺเข อากาสฏฺเทวาติ นาคภวนํ อาทึ กตฺวา จกฺกวาฬปริยนฺเตน ยาว พฺรหฺมโลกา ฉตฺตาติฉตฺตานิ อุสฺสาปิตานิ อเหสุํ. ฉตฺตนฺตเรสุ ธชา, ธชนฺตเรสุ ปฏากา, เตสํ อนฺตรนฺตรา ปุปฺผทามวาสจุณฺณธุมาทีหิ สกฺกาโร อโหสิ. สพฺพลงฺการปฏิมณฺฑิตา เทวปุตฺตา ฉณเวสํ คเหตฺวา อุคฺโฆสยมานา อากาเส วิจรึสุ. ตโย เอว กิร สมาคมา มหนฺตา อเหสุํ – ยมกปาฏิหาริยสมาคโม เทโวโรหณสมาคโม อยํ คงฺโคโรหณสมาคโมติ.
ปรตีเร พิมฺพิสาโรปิ ลิจฺฉวีหิ กตสกฺการโต ทิคุณํ สกฺการํ สชฺเชตฺวา ¶ ภควโต อาคมนํ อุทิกฺขมาโน อฏฺาสิ. สตฺถา คงฺคาย อุโภสุ ปสฺเสสุ ราชูนํ มหนฺตํ ปริจฺจาคํ โอโลเกตฺวา นาคาทีนฺจ อชฺฌาสยํ วิทิตฺวา เอเกกาย นาวาย ปฺจปฺจภิกฺขุสตปริวารํ เอเกกํ นิมฺมิตพุทฺธํ มาเปสิ. โส เอเกกสฺส เสตจฺฉตฺตสฺส เจว กปฺปรุกฺขสฺส จ ปุปฺผทามสฺส จ เหฏฺา นาคคณปริวุโต นิสินฺโน โหติ. ภูมฏฺกเทวตาทีสุปิ เอเกกสฺมึ โอกาเส สปริวารํ เอเกกํ นิมฺมิตพุทฺธํ มาเปสิ. เอวํ สกลจกฺกวาฬคพฺเภ เอกาลงฺกาเร เอกุสฺสเว เอกฉเณเยว จ ชาเต สตฺถา นาคานมนุคฺคหํ กโรนฺโต เอกํ รตนนาวํ อภิรุหิ. ภิกฺขูสุปิ เอเกโก เอเกกเมว อภิรุหิ. นาคราชาโน พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสงฺฆํ นาคภวนํ ปเวเสตฺวา สพฺพรตฺตึ สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมกถํ สุตฺวา ทุติยทิวเส ทิพฺเพน ขาทนีเยน โภชนีเยน พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสงฺฆํ ปริวิสึสุ. สตฺถา อนุโมทนํ กตฺวา นาคภวนา นิกฺขมิตฺวา สกลจกฺกวาฬเทวตาหิ ปูชิยมาโน ปฺจหิ นาวาสเตหิ คงฺคานทึ อติกฺกมิ.
ราชา ¶ ปจฺจุคฺคนฺตฺวา สตฺถารํ นาวาโต โอตาเรตฺวา อาคมนกาเล ลิจฺฉวีติ กตสกฺการโต ทิคุณํ สกฺการํ กตฺวา ปุริมนเยเนว ปฺจหิ ทิวเสหิ ราชคหํ อภิเนสิ. ทุติยทิวเส ¶ ภิกฺขู ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺตา สายนฺหสมเย ธมฺมสภายํ สนฺนิสินฺนา กถํ สมุฏฺาเปสุํ – ‘‘อโห พุทฺธานํ มหานุภาโว, อโห สตฺถริ เทวมนุสฺสานํ ปสาโท, คงฺคาย นาม โอรโต ¶ จ ปารโต จ อฏฺโยชเน มคฺเค พุทฺธคเตน ปสาเทน ราชูหิ สมตลํ ภูมึ กตฺวา วาลุกา โอกิณฺณา, ชณฺณุมตฺเตน โอธินา นานาวณฺณานิ ปุปฺผานิ สนฺถตานิ, คงฺคาย อุทกํ นาคานุภาเวน ปฺจวณฺเณหิ ปทุเมหิ สฺฉนฺนํ, ยาว อกนิฏฺภวนา ฉตฺตาติฉตฺตานิ อุสฺสาปิตานิ, สกลจกฺกวาฬคพฺภํ เอกาลงฺการํ เอกุสฺสวํ วิย ชาต’’นฺติ. สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, เอส ปูชาสกฺกาโร มยฺหํ พุทฺธานุภาเวน นิพฺพตฺโต, น นาคเทวพฺรหฺมานุภาเวน. อตีเต ปน อปฺปมตฺตกปริจฺจาคานุภาเวน นิพฺพตฺโต’’ติ วตฺวา ภิกฺขูหิ ยาจิโต อตีตํ อาหริ.
อตีเต ตกฺกสิลายํ สงฺโข นาม พฺราหฺมโณ อโหสิ. ตสฺส ปุตฺโต สุสีโม นาม มาณโว โสฬสวสฺสุทฺเทสิโก เอกทิวสํ ปิตรํ อุปสงฺกมิตฺวา อาห – ‘‘อิจฺฉามหํ, ตาต, พาราณสึ คนฺตฺวา มนฺเต อชฺฌายิตุ’’นฺติ. อถ นํ ปิตา อาห – ‘‘เตน หิ, ตาต, อสุโก นาม พฺราหฺมโณ มม ¶ สหายโก, ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา อธียสฺสู’’ติ. โส ‘‘สาธู’’ติ ปฏิสฺสุณิตฺวา อนุปุพฺเพน พาราณสึ คนฺตฺวา ตํ พฺราหฺมณํ อุปสงฺกมิตฺวา ปิตรา ปหิตภาวมาจิกฺขิ. อถ นํ โส ‘‘สหายกสฺส เม ปุตฺโต’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ปฏิปสฺสทฺธทรถํ ภทฺทเกน ทิวเสน มนฺเต วาเจตุมารภิ. โส ลหฺุจ คณฺหนฺโต พหฺุจ คณฺหนฺโต อตฺตโน อุคฺคหิตุคฺคหิตํ สุวณฺณภาชเน ปกฺขิตฺตสีหเตลมิว อวินสฺสมานํ ธาเรนฺโต น จิรสฺเสว อาจริยสฺส สมฺมุขโต อุคฺคณฺหิตพฺพํ สพฺพํ อุคฺคณฺหิตฺวา สชฺฌายํ กโรนฺโต อตฺตโน อุคฺคหิตสิปฺปสฺส อาทิมชฺฌเมว ปสฺสติ, โน ปริโยสานํ.
โส อาจริยํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘อหํ อิมสฺส สิปฺปสฺส อาทิมชฺฌเมว ปสฺสามิ, โน ปริโยสาน’’นฺติ วตฺวา อาจริเยน ‘‘อหมฺปิ, ตาต, น ปสฺสามี’’ติ วุตฺเต ‘‘อถ โก, อาจริย, ปริโยสานํ ชานาตี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิเม, ตาต, อิสโย อิสิปตเน วิหรนฺติ, เต ชาเนยฺยุํ, เตสํ สนฺติกํ อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉสฺสู’’ติ อาจริเยน วุตฺเต ปจฺเจกพุทฺเธ อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉิ – ‘‘ตุมฺเห กิร ปริโยสานํ ชานาถา’’ติ? ‘‘อาม, ชานามา’’ติ. ‘‘เตน หิ เม อาจิกฺขถา’’ติ? ‘‘น มยํ อปพฺพชิตสฺส อาจิกฺขาม. สเจ เต ปริโยสาเนนตฺโถ ¶ , ปพฺพชสฺสู’’ติ ¶ . โส ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ¶ เตสํ สนฺติเก ปพฺพชิ. อถสฺส เต ‘‘อิทํ ตาว สิกฺขสฺสู’’ติ วตฺวา ‘‘เอวํ เต นิวาเสตพฺพํ, เอวํ ปารุปิตพฺพ’’นฺติอาทินา นเยน อาภิสมาจาริกํ อาจิกฺขึสุ. โส ตตฺถ สิกฺขนฺโต อุปนิสฺสยสมฺปนฺนตฺตา นจิรสฺเสว ปจฺเจกสมฺโพธึ อภิสมฺพุชฺฌิตฺวา สกลพาราณสินคเร คคนตเล ปุณฺณจนฺโท วิย ปากโฏ ลาภคฺคยสคฺคปฺปตฺโต อโหสิ, โส อปฺปายุกสํวตฺตนิกสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา น จิรสฺเสว ปรินิพฺพายิ. อถสฺส ปจฺเจกพุทฺธา จ มหาชโน จ สรีรกิจฺจํ กตฺวา ธาตุโย จ คเหตฺวา นครทฺวาเร ถูปํ กาเรสุํ.
สงฺโขปิ พฺราหฺมโณ ‘‘ปุตฺโต เม จิรํ คโต, ปวตฺติมสฺส ชานิสฺสามี’’ติ ตํ ทฏฺุกาโม ตกฺกสิลาโต นิกฺขมิตฺวา อนุปุพฺเพน พาราณสึ ปตฺวา มหาชนกายํ สนฺนิปติตํ ทิสฺวา ‘‘อทฺธา อิเมสุ เอโกปิ เม ปุตฺตสฺส ปวตฺตึ ชานิสฺสตี’’ติ อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉิ – ‘‘สุสีโม นาม มาณโว อิธาคมิ, อปิ นุ โข ตสฺส ปวตฺตึ ชานาถา’’ติ? ‘‘อาม, พฺราหฺมณ, ชานาม, อสุกสฺส พฺราหฺมณสฺส สนฺติเก ตโย เวเท สชฺฌายิตฺวา ปพฺพชิตฺวา ปจฺเจกสมฺโพธึ สจฺฉิกตฺวา ปรินิพฺพุโต, อยมสฺส ถูโป ปติฏฺาปิโต’’ติ. โส ภูมึ หตฺเถน ปหริตฺวา โรทิตฺวา กนฺทิตฺวา ¶ ตํ เจติยงฺคณํ คนฺตฺวา ติณานิ อุทฺธริตฺวา อุตฺตรสาฏเกน วาลุกํ อาหริตฺวา เจติยงฺคเณ อากิริตฺวา กมณฺฑลุโต อุทเกน ปริปฺโผสิตฺวา วนปุปฺเผหิ ปูชํ กตฺวา สาฏเกน ปฏากํ อาโรเปตฺวา ถูปสฺส อุปริ อตฺตโน ฉตฺตกํ พนฺธิตฺวา ปกฺกามิ.
สตฺถา อิทํ อตีตํ อาหริตฺวา ‘‘ตทา, ภิกฺขเว, อหํ สงฺโข พฺราหฺมโณ อโหสึ. มยา สุสีมสฺส ปจฺเจกพุทฺธสฺส เจติยงฺคเณ ติณานิ อุทฺธฏานิ, ตสฺส เม กมฺมสฺส นิสฺสนฺเทน อฏฺโยชนมคฺคํ วิหตขาณุกกณฺฏกํ กตฺวา สุทฺธํ สมตลํ กรึสุ. มยา ตตฺถ วาลุกา โอกิณฺณา, ตสฺส เม นิสฺสนฺเทน อฏฺโยชนมคฺเค วาลุกํ โอกิรึสุ. มยา ตตฺถ วนกุสุเมหิ ปูชา กตา, ตสฺส เม นิสฺสนฺเทน อฏฺโยชนมคฺเค นานาวณฺณานิ ปุปฺผานิ โอกิณฺณานิ, เอกโยชนฏฺาเน คงฺคาย อุทกํ ปฺจวณฺเณหิ ปทุเมหิ สฺฉนฺนํ. มยา ตตฺถ กมณฺฑลุอุทเกน ภูมิ ปริปฺโผสิตา, ตสฺส เม นิสฺสนฺเทน เวสาลิยํ โปกฺขรวสฺสํ วสฺสิ. มยา ตตฺถ ปฏากา, อาโรปิตา, ฉตฺตกฺจ พทฺธํ, ตสฺส เม นิสฺสนฺเทน ยาว อกนิฏฺภวนา ธชปฏากฉตฺตาติฉตฺตาทีหิ สกลจกฺกวาฬคพฺภํ เอกุสฺสวํ วิย ¶ ชาตํ. อิติ โข, ภิกฺขเว, เอส ปูชาสกฺกาโร มยฺหํ เนว พุทฺธานุภาเวน นิพฺพตฺโต, น นาคเทวพฺรหฺมานุภาเวน, อตีเต ปน อปฺปมตฺตกปริจฺจาคานุภาเวนา’’ติ วตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห –
‘‘มตฺตาสุขปริจฺจาคา ¶ ¶ , ปสฺเส เจ วิปุลํ สุขํ;
จเช มตฺตาสุขํ ธีโร, สมฺปสฺสํ วิปุลํ สุข’’นฺติ.
ตตฺถ มตฺตาสุขปริจฺจาคาติ มตฺตาสุขนฺติ ปมาณยุตฺตกํ ปริตฺตสุขํ วุจฺจติ, ตสฺส ปริจฺจาเคน. วิปุลํ สุขนฺติ อุฬารํ สุขํ นิพฺพานสุขํ วุจฺจติ, ตํ เจ ปสฺเสยฺยาติ อตฺโถ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – เอกฺหิ โภชนปาตึ สชฺชาเปตฺวา ภฺุชนฺตสฺส มตฺตาสุขํ นาม อุปฺปชฺชติ, ตํ ปน ปริจฺจชิตฺวา อุโปสถํ วา กโรนฺตสฺส ทานํ วา ททนฺตสฺส วิปุลํ อุฬารํ นิพฺพานสุขํ นาม นิพฺพตฺตติ. ตสฺมา สเจ เอวํ ตสฺส มตฺตาสุขสฺส ปริจฺจาคา วิปุลํ สุขํ ปสฺสติ, อเถตํ วิปุลํ สุขํ สมฺมา ปสฺสนฺโต ปณฺฑิโต ตํ มตฺตาสุขํ จเชยฺยาติ.
เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณึสูติ.
อตฺตโนปุพฺพกมฺมวตฺถุ ปมํ.
๒. กุกฺกุฏอณฺฑขาทิกาวตฺถุ
ปรทุกฺขูปธาเนนาติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ กุกฺกุฏอณฺฑขาทิกํ อารพฺภ กเถสิ.
สาวตฺถิยา กิร อวิทูเร ปณฺฑุรํ นาม เอโก คาโม, ตตฺเถโก เกวฏฺโฏ วสติ. โส สาวตฺถึ คจฺฉนฺโต อจิรวติยํ กจฺฉปอณฺฑานิ ทิสฺวา ตานิ อาทาย สาวตฺถึ คนฺตฺวา เอกสฺมึ เคเห ปจาเปตฺวา ขาทนฺโต ตสฺมึ เคเห กุมาริกายปิ ¶ เอกํ อณฺฑํ อทาสิ. สา ตํ ขาทิตฺวา ตโต ปฏฺาย อฺํ ขาทนียํ นาม น อิจฺฉิ. อถสฺสา มาตา กุกฺกุฏิยา วิชาตฏฺานโต เอกํ อณฺฑํ คเหตฺวา อทาสิ. สา ตํ ขาทิตฺวา รสตณฺหาย พทฺธา ตโต ปฏฺาย สยเมว กุกฺกุฏิยา อณฺฑานิ คเหตฺวา ขาทติ. กุกฺกุฏี วิชาตวิชาตกาเล ตํ อตฺตโน อณฺฑานิ คเหตฺวา ¶ ขาทนฺตึ ทิสฺวา ตาย อุปทฺทุตา อาฆาตํ พนฺธิตฺวา ‘‘อิโต ทานิ จุตา ยกฺขินี หุตฺวา ตว ชาตทารเก ขาทิตุํ สมตฺถา หุตฺวา นิพฺพตฺเตยฺย’’นฺติ ปตฺถนํ ปฏฺเปตฺวา กาลํ กตฺวา ตสฺมึเยว เคเห มชฺชารี หุตฺวา นิพฺพตฺติ. อิตราปิ กาลํ กตฺวา ตตฺเถว กุกฺกุฏี หุตฺวา นิพฺพตฺติ. กุกฺกุฏี อณฺฑานิ วิชายิ, มชฺชารี อาคนฺตฺวา ตานิ ขาทิตฺวา ทุติยมฺปิ ตติยมฺปิ ขาทิเยว. กุกฺกุฏี ‘‘ตโย วาเร มม อณฺฑานิ ขาทิตฺวา อิทานิ มมฺปิ ขาทิตุกามาสิ ¶ , อิโต จุตา สปุตฺตกํ ตํ ขาทิตุํ ลเภยฺย’’นฺติ ปตฺถนํ กตฺวา ตโต จุตา ทีปินี หุตฺวา นิพฺพตฺติ. อิตราปิ กาลํ กตฺวา มิคี หุตฺวา นิพฺพตฺติ. ตสฺสา วิชาตกาเล ทีปินี อาคนฺตฺวา ตํ สทฺธึ ปุตฺเตหิ ขาทิ. เอวํ ขาทนฺตา ปฺจสุ อตฺตภาวสเตสุ อฺมฺสฺส ทุกฺขํ อุปฺปาเทตฺวา อวสาเน เอกา ยกฺขินี หุตฺวา นิพฺพตฺติ, เอกา สาวตฺถิยํ กุลธีตา หุตฺวา นิพฺพตฺติ. อิโต ปรํ ‘‘น หิ เวเรน เวรานี’’ติ (ธ. ป. ๕) คาถาย วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. อิธ ปน สตฺถา ‘‘เวรฺหิ อเวเรน อุปสมฺมติ, โน เวเรนา’’ติ วตฺวา อุภินฺนมฺปิ ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห –
‘‘ปรทุกฺขูปธาเนน, อตฺตโน สุขมิจฺฉติ;
เวรสํสคฺคสํสฏฺโ, เวรา โส น ปริมุจฺจตี’’ติ.
ตตฺถ ¶ ปรทุกฺขูปธาเนนาติ ปรสฺมึ ทุกฺขูปธาเนน, ปรสฺส ทุกฺขุปฺปาทเนนาติ อตฺโถ. เวรสํสคฺคสํสฏฺโติ โย ปุคฺคโล อกฺโกสนปจฺจกฺโกสนปหรณปฏิหรณาทีนํ วเสน อฺมฺํ กเตน เวรสํสคฺเคน สํสฏฺโ. เวรา โส น ปริมุจฺจตีติ นิจฺจกาลํ เวรวเสน ทุกฺขเมว ปาปุณาตีติ อตฺโถ.
เทสนาวสาเน ยกฺขินี สรเณสุ ปติฏฺาย ปฺจ สีลานิ สมาทิยิตฺวา เวรโต มุจฺจิ, อิตราปิ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหิ, สมฺปตฺตานมฺปิ สาตฺถิกา ธมฺมเทสนา อโหสีติ.
กุกฺกุฏอณฺฑขาทิกาวตฺถุ ทุติยํ.
๓. ภทฺทิยภิกฺขุวตฺถุ
ยฺหิ ¶ กิจฺจนฺติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา ภทฺทิยํ นิสฺสาย ชาติยาวเน วิหรนฺโต ภทฺทิเย ภิกฺขู อารพฺภ กเถสิ.
เต กิร ปาทุกมณฺฑเน อุยฺยุตฺตา อเหสุํ. ยถาห – ‘‘เตน โข ปน สมเยน ภทฺทิยา ภิกฺขู อเนกวิหิตํ ปาทุกมณฺฑนานุโยคมนุยุตฺตา วิหรนฺติ, ติณปาทุกํ กโรนฺติปิ การาเปนฺติปิ, มฺุชปาทุกํ กโรนฺติปิ การาเปนฺติปิ, ปพฺพชปาทุกํ หินฺตาลปาทุกํ กมลปาทุกํ กมฺพลปาทุกํ กโรนฺติปิ การาเปนฺติปิ, ริฺจนฺติ อุทฺเทสํ ปริปุจฺฉํ อธิสีลํ อธิจิตฺตํ อธิปฺ’’นฺติ ¶ (มหาว. ๒๕๑). ภิกฺขู เตสํ ตถากรณภาวํ ชานิตฺวา อุชฺฌายิตฺวา ¶ สตฺถุ อาโรเจสุํ. สตฺถา เต ภิกฺขู ครหิตฺวา, ‘‘ภิกฺขเว, ตุมฺเห อฺเน กิจฺเจน อาคตา อฺสฺมึเยว กิจฺเจ อุยฺยุตฺตา’’ติ วตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมา คาถา อภาสิ –
‘‘ยฺหิ กิจฺจํ อปวิทฺธํ, อกิจฺจํ ปน กรียติ;
อุนฺนฬานํ ปมตฺตานํ, เตสํ วฑฺฒนฺติ อาสวา.
‘‘เยสฺจ สุสมารทฺธา, นิจฺจํ กายคตา สติ;
อกิจฺจํ เต น เสวนฺติ, กิจฺเจ สาตจฺจการิโน;
สตานํ สมฺปชานานํ, อตฺถํ คจฺฉนฺติ อาสวา’’ติ.
ตตฺถ ยฺหิ กิจฺจนฺติ ภิกฺขุโน หิ ปพฺพชิตกาลโต ปฏฺาย อปริมาณสีลกฺขนฺธโคปนํ อรฺาวาโส ธุตงฺคปริหรณํ ภาวนารามตาติ เอวมาทีนิ กิจฺจํ นาม. อิเมหิ ปน ยํ อตฺตโน กิจฺจํ, ตํ อปวิทฺธํ ฉฑฺฑิตํ. อกิจฺจนฺติ ภิกฺขุโน ฉตฺตมณฺฑนํ อุปาหนมณฺฑนํ ปาทุกปตฺตถาลกธมฺมกรณกายพนฺธนอํสพทฺธกมณฺฑนํ อกิจฺจํ นาม. เยหิ ตํ กยิรติ, เตสํ มานนฬํ อุกฺขิปิตฺวา จรเณน อุนฺนฬานํ สติโวสฺสคฺเคน ปมตฺตานํ จตฺตาโร อาสวา วฑฺฒนฺตีติ อตฺโถ. สุสมารทฺธาติ สุปคฺคหิตา. กายคตา สตีติ กายานุปสฺสนาภาวนา. อกิจฺจนฺติ เต เอตํ ฉตฺตมณฺฑนาทิกํ อกิจฺจํ น เสวนฺติ น กโรนฺตีติ อตฺโถ. กิจฺเจติ ปพฺพชิตกาลโต ปฏฺาย กตฺตพฺเพ อปริมาณสีลกฺขนฺธโคปนาทิเก กรณีเย. สาตจฺจการิโนติ สตตการิโน อฏฺิตการิโน. เตสํ สติยา อวิปฺปวาเสน สตานํ ¶ สาตฺถกสมฺปชฺํ ¶ สปฺปายสมฺปชฺํ โคจรสมฺปชฺํ อสมฺโมหสมฺปชฺนฺติ จตูหิ สมฺปชฺเหิ สมฺปชานานํ จตฺตาโรปิ อาสวา อตฺถํ คจฺฉนฺติ, ปริกฺขยํ อภาวํ คจฺฉนฺตีติ อตฺโถ.
เทสนาวสาเน เต ภิกฺขู อรหตฺเต ปติฏฺหึสุ, สมฺปตฺตานมฺปิ สาตฺถิกา ธมฺมเทสนา อโหสีติ.
ภทฺทิยวตฺถุ ตติยํ.
๔. ลกุณฺฑกภทฺทิยตฺเถรวตฺถุ
มาตรนฺติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ลกุณฺฑกภทฺทิยตฺเถรํ อารพฺภ กเถสิ.
เอกทิวสฺหิ ¶ สมฺพหุลา อาคนฺตุกา ภิกฺขู สตฺถารํ ทิวาฏฺาเน นิสินฺนํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. ตสฺมึ ขเณ ลกุณฺฑกภทฺทิยตฺเถโร ภควโต อวิทูเร อติกฺกมติ. สตฺถา เตสํ ภิกฺขูนํ จิตฺตาจารํ ตฺวา โอโลเกตฺวา ‘‘ปสฺสถ, ภิกฺขเว, อยํ ภิกฺขุ มาตาปิตโร หนฺตฺวา นิทฺทุกฺโข หุตฺวา ยาตี’’ติ วตฺวา เตหิ ภิกฺขูหิ ‘‘กึ นุ โข สตฺถา วทตี’’ติ อฺมฺํ มุขานิ โอโลเกตฺวา สํสยปกฺขนฺเทหิ, ‘‘ภนฺเต, กึ นาเมตํ วเทถา’’ติ วุตฺเต เตสํ ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห –
‘‘มาตรํ ปิตรํ หนฺตฺวา, ราชาโน ทฺเว จ ขตฺติเย;
รฏฺํ สานุจรํ หนฺตฺวา, อนีโฆ ยาติ พฺราหฺมโณ’’ติ.
ตตฺถ ¶ สานุจรนฺติ อายสาธเกน อายุตฺตเกน สหิตํ. เอตฺถ หิ ‘‘ตณฺหา ชเนติ ปุริส’’นฺติ (สํ. นิ. ๑.๕๕-๕๗) วจนโต ตีสุ ภเวสุ สตฺตานํ ชนนโต ตณฺหา มาตา นาม. ‘‘อหํ อสุกสฺส นาม รฺโ วา ราชมหามตฺตสฺส วา ปุตฺโต’’ติ ปิตรํ นิสฺสาย อสฺมิมานสฺส อุปฺปชฺชนโต อสฺมิมาโน ปิตา นาม. โลโก วิย ราชานํ ยสฺมา สพฺพทิฏฺิคตานิ ทฺเว สสฺสตุจฺเฉททิฏฺิโย ภชนฺติ, ตสฺมา ทฺเว สสฺสตุจฺเฉททิฏฺิโย ทฺเว ขตฺติยราชาโน นาม. ทฺวาทสายตนานิ วิตฺถตฏฺเน รฏฺทิสตฺตา รฏฺํ นาม. อายสาธโก ¶ อายุตฺตกปุริโส วิย ตนฺนิสฺสิโต นนฺทิราโค อนุจโร นาม. อนีโฆติ นิทฺทุกฺโข. พฺราหฺมโณติ ขีณาสโว. เอเตสํ ตณฺหาทีนํ อรหตฺตมคฺคาณาสินา หตตฺตา ขีณาสโว นิทฺทุกฺโข หุตฺวา ยาตีติ อยเมตฺถตฺโถ.
เทสนาวสาเน เต ภิกฺขู อรหตฺเต ปติฏฺหึสุ.
ทุติยคาถายปิ วตฺถุ ปุริมสทิสเมว. ตทา หิ สตฺถา ลกุณฺฑกภทฺทิยตฺเถรเมว อารพฺภ กเถสิ. เตสํ ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห –
‘‘มาตรํ ปิตรํ หนฺตฺวา, ราชาโน ทฺเว จ โสตฺถิเย;
เวยคฺฆปฺจมํ หนฺตฺวา, อนีโฆ ยาติ พฺราหฺมโณ’’ติ.
ตตฺถ ทฺเว จ โสตฺถิเยติ ทฺเว จ พฺราหฺมเณ. อิมิสฺสา คาถาย สตฺถา อตฺตโน ธมฺมิสฺสรตาย จ เทสนาวิธิกุสลตาย จ สสฺสตุจฺเฉททิฏฺิโย ทฺเว พฺราหฺมณราชาโน ¶ จ กตฺวา กเถสิ. เวยคฺฆปฺจมนฺติ เอตฺถ พฺยคฺฆานุจริโต สปฺปฏิภโย ทุปฺปฏิปนฺโน มคฺโค เวยคฺโฆ นาม, วิจิกิจฺฉานีวรณมฺปิ ¶ เตน สทิสตาย เวยคฺฆํ นาม, ตํ ปฺจมํ อสฺสาติ นีวรณปฺจกํ เวยคฺฆปฺจมํ นาม. อิทฺจ เวยคฺฆปฺจมํ อรหตฺตมคฺคาณาสินา นิสฺเสสํ หนฺตฺวา อนีโฆว ยาติ พฺราหฺมโณติ อยเมตฺถตฺโถ. เสสํ ปุริมสทิสเมวาติ.
ลกุณฺฑกภทฺทิยตฺเถรวตฺถุ จตุตฺถํ.
๕. ทารุสากฏิกปุตฺตวตฺถุ
สุปฺปพุทฺธนฺติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต ทารุสากฏิกสฺส ปุตฺตํ อารพฺภ กเถสิ.
ราชคหสฺมิฺหิ สมฺมาทิฏฺิกปุตฺโต มิจฺฉาทิฏฺิกปุตฺโตติ ทฺเว ทารกา อภิกฺขณํ คุฬกีฬํ กีฬนฺติ. เตสุ สมฺมาทิฏฺิกปุตฺโต คุฬํ ขิปมาโน พุทฺธานุสฺสตึ อาวชฺเชตฺวา ‘‘นโม พุทฺธสฺสา’’ติ วตฺวา วตฺวา คุฬํ ขิปติ. อิตโร ติตฺถิยคุเณ อุทฺทิสิตฺวา ‘‘นโม อรหนฺตาน’’นฺติ วตฺวา วตฺวา ขิปติ. เตสุ สมฺมาทิฏฺิกสฺส ¶ ปุตฺโต ชินาติ, อิตโร ปน ปราชยติ. โส ตสฺส กิริยํ ทิสฺวา ‘‘อยํ ¶ เอวํ อนุสฺสริตฺวา เอวํ วตฺวา คุฬํ ขิปนฺโต มมํ ชินาติ, อหมฺปิ เอวรูปํ กริสฺสามี’’ติ พุทฺธานุสฺสติยํ ปริจยมกาสิ. อเถกทิวสํ ตสฺส ปิตา สกฏํ โยเชตฺวา ทารูนํ อตฺถาย คจฺฉนฺโต ตมฺปิ ทารกํ อาทาย คนฺตฺวา อฏวิยํ ทารูนํ สกฏํ ปูเรตฺวา อาคจฺฉนฺโต พหินคเร สุสานสามนฺเต อุทกผาสุกฏฺาเน โคเณ โมเจตฺวา ภตฺตวิสฺสคฺคมกาสิ. อถสฺส เต โคณา สายนฺหสมเย นครํ ปวิสนฺเตน โคคเณน สทฺธึ นครเมว ปวิสึสุ. สากฏิโกปิ โคเณ อนุพนฺธนฺโต นครํ ปวิสิตฺวา สายํ โคเณ ทิสฺวา อาทาย นิกฺขมนฺโต ทฺวารํ น สมฺปาปุณิ. ตสฺมิฺหิ อสมฺปตฺเตเยว ทฺวารํ ปิหิตํ.
อถสฺส ปุตฺโต เอกโกว รตฺติภาเค สกฏสฺส เหฏฺา นิปชฺชิตฺวา นิทฺทํ โอกฺกมิ. ราชคหํ ปน ปกติยาปิ อมนุสฺสพหุลํ. อยฺจ สุสานสนฺติเก นิปนฺโน. ตตฺถ นํ ทฺเว อมนุสฺสา ปสฺสึสุ. เอโก สาสนสฺส ปฏิกณฺฑโก มิจฺฉาทิฏฺิโก, เอโก สมฺมาทิฏฺิโก. เตสุ มิจฺฉาทิฏฺิโก อาห – ‘‘อยํ โน ภกฺโข, อิมํ ขาทิสฺสามา’’ติ. อิตโร ‘‘อลํ มา เต รุจฺจี’’ติ นิวาเรติ. โส เตน นิวาริยมาโนปิ ตสฺส วจนํ อนาทิยิตฺวา ทารกํ ปาเทสุ คเหตฺวา อากฑฺฒิ. โส พุทฺธานุสฺสติยา ปริจิตตฺตา ¶ ตสฺมึ ขเณ ‘‘นโม พุทฺธสฺสา’’ติ อาห. อมนุสฺโส ¶ มหาภยภีโต ปฏิกฺกมิตฺวา อฏฺาสิ. อถ นํ อิตโร ‘‘อมฺเหหิ อกิจฺจํ กตํ, ทณฺฑกมฺมํ ตสฺส กโรมา’’ติ วตฺวา ตํ รกฺขมาโน อฏฺาสิ. มิจฺฉาทิฏฺิโก นครํ ปวิสิตฺวา รฺโ โภชนปาตึ ปูเรตฺวา โภชนํ อาหริ. อถ นํ อุโภปิ ตสฺส มาตาปิตโร วิย หุตฺวา อุปฏฺาเปตฺวา โภเชตฺวา ‘‘อิมานิ อกฺขรานิ ราชาว ปสฺสตุ, มา อฺโ’’ติ ตํ ปวตฺตึ ปกาเสนฺตา ยกฺขานุภาเวน โภชนปาติยํ อกฺขรานิ ฉินฺทิตฺวา ปาตึ ทารุสกเฏ ปกฺขิปิตฺวา สพฺพรตฺตึ อารกฺขํ กตฺวา ปกฺกมึสุ.
ปุนทิวเส ‘‘ราชกุลโต โจเรหิ โภชนภณฺฑํ อวหฏ’’นฺติ โกลาหลํ กโรนฺตา ทฺวารานิ ปิทหิตฺวา โอโลเกนฺตา ตตฺถ อปสฺสนฺตา นครา นิกฺขมิตฺวา อิโต จิโต จ โอโลเกนฺตา ทารุสกเฏ สุวณฺณปาตึ ทิสฺวา ‘‘อยํ โจโร’’ติ ตํ ทารกํ คเหตฺวา รฺโ ทสฺเสสุํ. ราชา อกฺขรานิ ทิสฺวา ‘‘กึ เอตํ, ตาตา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘นาหํ ¶ , เทว, ชานามิ, มาตาปิตโร เม อาคนฺตฺวา รตฺตึ โภเชตฺวา รกฺขมานา อฏฺํสุ, อหมฺปิ มาตาปิตโร มํ รกฺขนฺตีติ นิพฺภโยว นิทฺทํ อุปคโต. เอตฺตกํ อหํ ชานามี’’ติ. อถสฺส มาตาปิตโรปิ ตํ านํ อาคมํสุ. ราชา ตํ ปวตฺตึ ตฺวา เต ตโยปิ ชเน อาทาย ¶ สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา สพฺพํ อาโรเจตฺวา ‘‘กึ นุ โข, ภนฺเต, พุทฺธานุสฺสติ เอว รกฺขา โหติ, อุทาหุ ธมฺมานุสฺสติอาทโยปี’’ติ ปุจฺฉิ. อถสฺส สตฺถา, ‘‘มหาราช, น เกวลํ พุทฺธานุสฺสติเยว รกฺขา, เยสํ ปน ฉพฺพิเธน จิตฺตํ สุภาวิตํ, เตสํ อฺเน รกฺขาวรเณน วา มนฺโตสเธหิ วา กิจฺจํ นตฺถี’’ติ วตฺวา ฉ านานิ ทสฺเสนฺโต อิมา คาถา อภาสิ.
‘‘สุปฺปพุทฺธํ ปพุชฺฌนฺติ, สทา โคตมสาวกา;
เยสํ ทิวา จ รตฺโต จ, นิจฺจํ พุทฺธคตา สติ.
‘‘สุปฺปพุทฺธํ ปพุชฺฌนฺติ, สทา โคตมสาวกา;
เยสํ ทิวา จ รตฺโต จ, นิจฺจํ ธมฺมคตา สติ.
‘‘สุปฺปพุทฺธํ ปพุชฺฌนฺติ, สทา โคตมสาวกา;
เยสํ ทิวา จ รตฺโต จ, นิจฺจํ สงฺฆคตา สติ.
‘‘สุปฺปพุทฺธํ ปพุชฺฌนฺติ, สทา โคตมสาวกา;
เยสํ ทิวา จ รตฺโต จ, นิจฺจํ กายคตา สติ.
‘‘สุปฺปพุทฺธํ ¶ ปพุชฺฌนฺติ, สทา โคตมสาวกา;
เยสํ ทิวา จ รตฺโต จ, อหึสาย รโต มโน.
‘‘สุปฺปพุทฺธํ ปพุชฺฌนฺติ, สทา โคตมสาวกา;
เยสํ ทิวา จ รตฺโต จ, ภาวนาย รโต มโน’’ติ.
ตตฺถ สุปฺปพุทฺธํ ปพุชฺฌนฺตีติ พุทฺธคตํ สตึ คเหตฺวา สุปนฺตา, คเหตฺวาเยว จ ปพุชฺฌนฺตา สุปฺปพุทฺธํ ปพุชฺฌนฺติ นาม. สทา โคตมสาวกาติ โคตมโคตฺตสฺส พุทฺธสฺส สวนนฺเต ชาตตฺตา ตสฺเสว ¶ อนุสาสนิยา สวนตาย โคตมสาวกา. พุทฺธคตา สตีติ เยสํ ‘‘อิติปิ โส ภควา’’ติอาทิปฺปเภเท พุทฺธคุเณ อารพฺภ อุปฺปชฺชมานา สติ นิจฺจกาลํ อตฺถิ, เต สทาปิ สุปฺปพุทฺธํ ปพุชฺฌนฺตีติ อตฺโถ. ตถา อสกฺโกนฺตา ปน เอกทิวสํ ¶ ตีสุ กาเลสุ ทฺวีสุ กาเลสุ เอกสฺมิมฺปิ กาเล พุทฺธานุสฺสตึ มนสิ กโรนฺตา สุปฺปพุทฺธํ ปพุชฺฌนฺติเยว นาม. ธมฺมคตา สตีติ ‘‘สฺวาขาโต ภควตา ธมฺโม’’ติอาทิปฺปเภเท ธมฺมคุเณ อารพฺภ อุปฺปชฺชมานา สติ. สงฺฆคตา สตีติ ‘‘สุปฺปฏิปนฺโน ภควโต สาวกสงฺโฆ’’ติอาทิปฺปเภเท สงฺฆคุเณ อารพฺภ อุปฺปชฺชมานา สติ. กายคตา สตีติ ทฺวตฺตึสาการวเสน วา นวสิวถิกาวเสน วา จตุธาตุววตฺถานวเสน วา อชฺฌตฺตนีลกสิณาทิรูปชฺฌานวเสน วา อุปฺปชฺชมานา สติ. อหึสาย รโตติ ‘‘โส กรุณาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรตี’’ติ (วิภ. ๖๔๒) เอวํ วุตฺตาย กรุณาภาวนาย รโต. ภาวนายาติ เมตฺตาภาวนาย. กิฺจาปิ เหฏฺา กรุณาภาวนาย วุตฺตตฺตา อิธ สพฺพาปิ อวเสสา ภาวนา นาม, อิธ ปน เมตฺตาภาวนาว อธิปฺเปตา. เสสํ ปมคาถาย วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ.
เทสนาวสาเน ทารโก สทฺธึ มาตาปิตูหิ โสตาปตฺติผเล ¶ ปติฏฺหิ. ปจฺฉา ปน ปพฺพชิตฺวา สพฺเพปิ อรหตฺตํ ปาปุณึสุ, สมฺปตฺตานมฺปิ สาตฺถิกา ธมฺมเทสนา อโหสีติ.
ทารุสากฏิกปุตฺตวตฺถุ ปฺจมํ.
๖. วชฺชิปุตฺตกภิกฺขุวตฺถุ
ทุปฺปพฺพชฺชนฺติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เวสาลึ นิสฺสาย มหาวเน วิหรนฺโต อฺตรํ วชฺชิปุตฺตกํ ภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิ. ตํ สนฺธาย วุตฺตํ – อฺตโร วชฺชิปุตฺตโก ภิกฺขุ เวสาลิยํ ¶ วิหรติ อฺตรสฺมึ วนสณฺเฑ, เตน โข ปน สมเยน เวสาลิยํ สพฺพรตฺติฉโณ โหติ. อถ โข โส ภิกฺขุ เวสาลิยา ตูริยตาฬิตวาทิตนิคฺโฆสสทฺทํ สุตฺวา ปริเทวมาโน ตายํ เวลายํ อิมํ คาถํ อภาสิ –
‘‘เอกกา มยํ อรฺเ วิหราม,
อปวิทฺธํว วนสฺมึ ทารุกํ;
เอตาทิสิกาย รตฺติยา,
โกสุ นามมฺเหหิ ปาปิโย’’ติ. (สํ. นิ. ๑.๒๒๙);
โส ¶ กิร วชฺชิรฏฺเ ราชปุตฺโต วาเรน สมฺปตฺตํ รชฺชํ ปหาย ปพฺพชิโต เวสาลิยํ จาตุมหาราชิเกหิ สทฺธึ เอกาพทฺธํ ¶ กตฺวา สกลนคเร ธชปฏากาทีหิ ปฏิมณฺฑิเต โกมุทิยา ปุณฺณมาย สพฺพรตฺตึ ฉณวาเร วตฺตมาเน เภริยาทีนํ ตูริยานํ ตาฬิตานํ นิคฺโฆสํ วีณาทีนฺจ วาทิตานํ สทฺทํ สุตฺวา ยานิ เวสาลิยํ สตฺต ราชสหสฺสานิ สตฺต ราชสตานิ สตฺต ราชาโน, ตตฺตกา เอว จ เนสํ อุปราชเสนาปติอาทโย, เตสุ อลงฺกตปฏิยตฺเตสุ นกฺขตฺตกีฬนตฺถาย วีถึ โอติณฺเณสุ สฏฺิหตฺเถ มหาจงฺกเม จงฺกมมาโน คคนมชฺเฌ ิตํ ปุณฺณจนฺทํ ทิสฺวา จงฺกมโกฏิยํ ผลกํ นิสฺสาย ิโต เวนาลงฺการวิรหิตตฺตา วเน ฉฑฺฑิตทารุกํ วิย อตฺตภาวํ โอโลเกตฺวา ‘‘อตฺถิ นุ โข อฺโ อมฺเหหิ ลามกตโร’’ติ จินฺเตนฺโต ปกติยา อารฺกาทิคุณยุตฺโตปิ ตสฺมึ ขเณ อนภิรติยา ปีฬิโต เอวมาห. โส ตสฺมึ วนสณฺเฑ อธิวตฺถาย เทวตาย ‘‘อิมํ ภิกฺขุํ สํเวเชสฺสามี’’ติ อธิปฺปาเยน –
‘‘เอกโกว ตฺวํ อรฺเ วิหรสิ, อปวิทฺธํว วนสฺมึ ทารุกํ;
ตสฺส เต พหุกา ปิหยนฺติ, เนรยิกา วิย สคฺคคามิน’’นฺติ. (สํ. นิ. ๑.๒๒๙) –
วุตฺตํ อิมํ คาถํ สุตฺวา ปุนทิวเส สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา นิสีทิ. สตฺถา ตํ ปวตฺตึ ตฺวา ฆราวาสสฺส ¶ ทุกฺขตํ ปกาเสตุกาโม ปฺจ ทุกฺขานิ สโมธาเนตฺวา อิมํ คาถมาห –
‘‘ทุปฺปพฺพชฺชํ ทุรภิรมํ, ทุราวาสา ฆรา ทุขา;
ทุกฺโขสมานสํวาโส, ทุกฺขานุปติตทฺธคู;
ตสฺมา น จทฺธคู สิยา, น จ ทุกฺขานุปติโต สิยา’’ติ.
ตตฺถ ¶ ทุปฺปพฺพชฺชนฺติ อปฺปํ วา มหนฺตํ วา โภคกฺขนฺธฺเจว าติปริวฏฺฏฺจ ปหาย อิมสฺมึ สาสเน อุรํ ทตฺวา ปพฺพชฺชํ นาม ทุกฺขํ. ทุรภิรมนฺติ เอวํ ปพฺพชิเตนาปิ ภิกฺขาจริยาย ชีวิตวุตฺตึ ฆเฏนฺเตน อปริมาณสีลกฺขนฺธโคปนธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปตฺติปูรณวเสน อภิรมิตุํ ทุกฺขํ. ทุราวาสาติ ยสฺมา ปน ฆรํ อาวสนฺเตน ราชูนํ ราชกิจฺจํ, อิสฺสรานํ อิสฺสรกิจฺจํ วหิตพฺพํ, ปริชนา เจว ธมฺมิกา สมณพฺราหฺมณา จ สงฺคหิตพฺพา. เอวํ สนฺเตปิ ฆราวาโส ฉิทฺทฆโฏ วิย มหาสมุทฺโท วิย จ ทุปฺปูโร. ตสฺมา ฆราวาสา ¶ นาเมเต ทุราวาสา ทุกฺขา อาวสิตุํ, เตเนว การเณน ทุกฺขาติ อตฺโถ. ทุกฺโข สมานสํวาโสติ คิหิโน วา หิ เย ชาติโคตฺตกุลโภเคหิ ¶ ปพฺพชิตา วา สีลาจารพาหุสจฺจาทีหิ สมานาปิ หุตฺวา ‘‘โกสิ ตฺวํ, โกสฺมิ อห’’นฺติอาทีนิ วตฺวา อธิกรณปสุตา โหนฺติ, เต อสมานา นาม, เตหิ สทฺธึ สํวาโส ทุกฺโขติ อตฺโถ. ทุกฺขานุปติตทฺธคูติ เย วฏฺฏสงฺขาตํ อทฺธานํ ปฏิปนฺนตฺตา อทฺธคู, เต ทุกฺเข อนุปติตาว. ตสฺมา น จทฺธคูติ ยสฺมา ทุกฺขานุปติตภาโวปิ ทุกฺโข อทฺธคูภาโวปิ, ตสฺมา วฏฺฏสงฺขาตํ อทฺธานํ คมนตาย อทฺธคู น ภเวยฺย, วุตฺตปฺปกาเรน ทุกฺเขน อนุปติโตปิ น ภเวยฺยาติ อตฺโถ.
เทสนาวสาเน โส ภิกฺขุ ปฺจสุ าเนสุ ทสฺสิเต ทุกฺเข นิพฺพินฺทนฺโต ปฺโจรมฺภาคิยานิ ปฺจ อุทฺธมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ ปทาเลตฺวา อรหตฺเต ปติฏฺหีติ.
วชฺชิปุตฺตกภิกฺขุวตฺถุ ฉฏฺํ.
๗. จิตฺตคหปติวตฺถุ
สทฺโธติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต จิตฺตคหปตึ อารพฺภ กเถสิ. วตฺถุ พาลวคฺเค ‘‘อสนฺตํ ภาวนมิจฺเฉยฺยา’’ติ ¶ คาถาวณฺณนาย วิตฺถาริตํ. คาถาปิ ตตฺเถว วุตฺตา. วุตฺตฺเหตํ ตตฺถ (ธ. ป. อฏฺ. ๑.๗๔) –
‘‘กึ ปน, ภนฺเต, เอตสฺส ตุมฺหากํ สนฺติกํ อาคจฺฉนฺตสฺเสวายํ ลาภสกฺกาโร อุปฺปชฺชติ, อุทาหุ อฺตฺถ คจฺฉนฺตสฺสาปิ อุปฺปชฺชตี’’ติ. ‘‘อานนฺท, มม สนฺติกํ อาคจฺฉนฺตสฺสาปิ อฺตฺถ คจฺฉนฺตสฺสาปิ ตสฺส อุปฺปชฺชเตว. อยฺหิ อุปาสโก สทฺโธ ปสนฺโน สมฺปนฺนสีโล, เอวรูโป ปุคฺคโล ยํ ยํ ปเทสํ ภชติ, ตตฺถ ตตฺเถวสฺส ลาภสกฺกาโร นิพฺพตฺตตี’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –
‘‘สทฺโธ ¶ สีเลน สมฺปนฺโน, ยโสโภคสมปฺปิโต;
ยํ ยํ ปเทสํ ภชติ, ตตฺถ ตตฺเถว ปูชิโต’’ติ. (ธ. ป. อฏฺ. ๑.๗๔);
ตตฺถ ¶ สทฺโธติ โลกิยโลกุตฺตรสทฺธาย สมนฺนาคโต. สีเลนาติ อาคาริยสีลํ, อนาคาริยสีลนฺติ ทุวิธํ สีลํ. เตสุ อิธ อาคาริยสีลํ อธิปฺเปตํ, เตน สมนฺนาคโตติ อตฺโถ. ยโสโภคสมปฺปิโตติ ยาทิโส อนาถปิณฺฑิกาทีนํ ปฺจอุปาสกสตปริวารสงฺขาโต อาคาริยยโส, ตาทิเสเนว ยเสน ธนธฺาทิโก เจว สตฺตวิธอริยธนสงฺขาโต จาติ ทุวิโธ โภโค, เตน สมนฺนาคโตติ อตฺโถ. ยํ ยํ ปเทสนฺติ ปุรตฺถิมาทีสุ ¶ ทิสาสุ เอวรูโป กุลปุตฺโต ยํ ยํ ปเทสํ ภชติ, ตตฺถ ตตฺถ เอวรูเปน ลาภสกฺกาเรน ปูชิโตว โหตีติ อตฺโถ.
เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณึสูติ.
จิตฺตคหปติวตฺถุ สตฺตมํ.
๘. จูฬสุภทฺทาวตฺถุ
ทูเร สนฺโตติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อนาถปิณฺฑิกสฺส ธีตรํ จูฬสุภทฺทํ นาม อารพฺภ กเถสิ.
อนาถปิณฺฑิกสฺส กิร ทหรกาลโต ปฏฺาย อุคฺคนครวาสี อุคฺโค นาม เสฏฺิปุตฺโต สหายโก อโหสิ. เต เอกาจริยกุเล สิปฺปํ อุคฺคณฺหนฺตา อฺมฺํ กติกํ กรึสุ ‘‘อมฺหากํ วยปฺปตฺตกาเล ปุตฺตธีตาสุ ชาตาสุ โย ปุตฺตสฺส ธีตรํ วาเรติ, เตน ตสฺส ธีตา ทาตพฺพา’’ติ. เต อุโภปิ วยปฺปตฺตา อตฺตโน อตฺตโน นคเร เสฏฺิฏฺาเน ปติฏฺหึสุ. อเถกสฺมึ สมเย อุคฺคเสฏฺิ วณิชฺชํ ปโยเชนฺโต ปฺจหิ สกฏสเตหิ สาวตฺถึ อคมาสิ. อนาถปิณฺฑิโก อตฺตโน ธีตรํ จูฬสุภทฺทํ อามนฺเตตฺวา, ‘‘อมฺม, ปิตา เต อุคฺคเสฏฺิ นาม อาคโต, ตสฺส กตฺตพฺพกิจฺจํ สพฺพํ ตว ภาโร’’ติ อาณาเปสิ. สา ‘‘สาธู’’ติ ปฏิสฺสุณิตฺวา ตสฺส อาคตทิวสโต ปฏฺาย สหตฺเถเนว สูปพฺยฺชนาทีนิ สมฺปาเทติ, มาลาคนฺธวิเลปนาทีนิ อภิสงฺขโรติ ¶ , โภชนกาเล ตสฺส นฺหาโนทกํ ปฏิยาทาเปตฺวา นฺหานกาลโต ปฏฺาย สพฺพกิจฺจานิ สาธุกํ กโรติ.
อุคฺคเสฏฺิ ¶ ¶ ตสฺสา อาจารสมฺปตฺตึ ทิสฺวา ปสนฺนจิตฺโต เอกทิวสํ อนาถปิณฺฑิเกน สทฺธึ สุขกถาย สนฺนิสินฺโน ‘‘มยํ ทหรกาเล เอวํ นาม กติกํ กริมฺหา’’ติ สาเรตฺวา จูฬสุภทฺทํ อตฺตโน ปุตฺตสฺสตฺถาย วาเรสิ. โส ปน ปกติยาว มิจฺฉาทิฏฺิโก. ตสฺมา ทสพลสฺส ตมตฺถํ อาโรเจตฺวา สตฺถารา อุคฺคเสฏฺิสฺสูปนิสฺสยํ ทิสฺวา อนฺุาโต ภริยาย สทฺธึ มนฺเตตฺวา ตสฺส วจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ทิวสํ ววตฺถเปตฺวา ธีตรํ วิสาขํ ทตฺวา อุยฺโยเชนฺโต ธนฺจยเสฏฺิ วิย มหนฺตํ สกฺการํ กตฺวา สุภทฺทํ อามนฺเตตฺวา, ‘‘อมฺม, สสุรกุเล วสนฺติยา นาม อนฺโตอคฺคิ พหิ น นีหริตพฺโพ’’ติ (อ. นิ. อฏฺ. ๑.๑.๒๕๙; ธ. ป. อฏฺ. ๑.๕๒ วิสาขาวตฺถุ) ธนฺจยเสฏฺินา วิสาขาย ทินฺนนเยเนว ทส โอวาเท ทตฺวา ‘‘สเจ เม คตฏฺาเน ธีตุ โทโส อุปฺปชฺชติ, ตุมฺเหหิ โสเธตพฺโพ’’ติ อฏฺ กุฏุมฺพิเก ปาฏิโภเค คเหตฺวา ตสฺสา อุยฺโยชนทิวเส พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส มหาทานํ ทตฺวา ปุริมภเว ธีตรา กตานํ สุจริตานํ ผลวิภูตึ โลกสฺส ปากฏํ กตฺวา ทสฺเสนฺโต วิย มหนฺเตน สกฺกาเรน ธีตรํ อุยฺโยเชสิ. ตสฺสา อนุปุพฺเพน อุคฺคนครํ ปตฺตกาเล สสุรกุเลน สทฺธึ ¶ มหาชโน ปจฺจุคฺคมนมกาสิ.
สาปิ อตฺตโน สิริวิภวํ ปากฏํ กาตุํ วิสาขา วิย สกลนครสฺส อตฺตานํ ทสฺเสนฺตี รเถ ตฺวา นครํ ปวิสิตฺวา นาคเรหิ เปสิเต ปณฺณากาเร คเหตฺวา อนุรูปวเสน เตสํ เตสํ เปเสนฺตี สกลนครํ อตฺตโน คุเณหิ เอกาพทฺธมกาสิ. มงฺคลทิวสาทีสุ ปนสฺสา สสุโร อเจลกานํ สกฺการํ กโรนฺโต ‘‘อาคนฺตฺวา อมฺหากํ สมเณ วนฺทตู’’ติ เปเสสิ. สา ลชฺชาย นคฺเค ปสฺสิตุํ อสกฺโกนฺตี คนฺตุํ น อิจฺฉติ. โส ปุนปฺปุนํ เปเสตฺวาปิ ตาย ปฏิกฺขิตฺโต กุชฺฌิตฺวา ‘‘นีหรถ น’’นฺติ อาห. สา ‘‘น สกฺกา มม อการเณน โทสํ อาโรเปตุ’’นฺติ กุฏุมฺพิเก ปกฺโกสาเปตฺวา ตมตฺถํ อาโรเจสิ. เต ตสฺสา นิทฺโทสภาวํ ตฺวา เสฏฺึ สฺาเปสุํ. โส ‘‘อยํ มม สมเณ อหิริกาติ น วนฺที’’ติ ภริยาย อาโรเจสิ. สา ‘‘กีทิสา นุ โข อิมิสฺสา สมณา, อติวิย เตสํ ปสํสตี’’ติ ตํ ปกฺโกสาเปตฺวา อาห –
‘‘กีทิสา สมณา ตุยฺหํ, พาฬฺหํ โข เน ปสํสสิ;
กึสีลา กึสมาจารา, ตํ เม อกฺขาหิ ปุจฺฉิตา’’ติ. (อ. นิ. อฏฺ. ๒.๔.๒๔);
อถสฺสา ¶ สุภทฺทา พุทฺธานฺเจว พุทฺธสาวกานฺจ คุเณ ปกาเสนฺตี –
‘‘สนฺตินฺทฺริยา ¶ สนฺตมานสา, สนฺตํ เตสํ คตํ ิตํ;
โอกฺขิตฺตจกฺขู มิตภาณี, ตาทิสา สมณา มม. (อ. นิ. อฏฺ. ๒.๔.๒๔);
‘‘กายกมฺมํ สุจิ เนสํ, วาจากมฺมํ อนาวิลํ;
มโนกมฺมํ สุวิสุทฺธํ, ตาทิสา สมณา มม.
‘‘วิมลา ¶ สงฺขมุตฺตาภา, สุทฺธา อนฺตรพาหิรา;
ปุณฺณา สุทฺเธหิ ธมฺเมหิ, ตาทิสา สมณา มม.
‘‘ลาเภน อุนฺนโต โลโก, อลาเภน จ โอนโต;
ลาภาลาเภน เอกฏฺา, ตาทิสา สมณา มม.
‘‘ยเสน อุนฺนโต โลโก, อยเสน จ โอนโต;
ยสายเสน เอกฏฺา, ตาทิสา สมณา มม.
‘‘ปสํสายุนฺนโต โลโก, นินฺทายาปิ จ โอนโต;
สมา นินฺทาปสํสาสุ, ตาทิสา สมณา มม.
‘‘สุเขน อุนฺนโต โลโก, ทุกฺเขนาปิ จ โอนโต;
อกมฺปา สุขทุกฺเขสุ, ตาทิสา สมณา มมา’’ติ. –
เอวมาทีหิ วจเนหิ สสฺสุํ โตเสสิ.
อถ นํ ‘‘สกฺกา ตว สมเณ อมฺหากมฺปิ ทสฺเสตุ’’นฺติ วตฺวา ‘‘สกฺกา’’ติ วุตฺเต ‘‘เตน หิ ยถา มยํ เต ปสฺสาม, ตถา กโรหี’’ติ วุตฺเต สา ‘‘สาธู’’ติ พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส มหาทานํ สชฺเชตฺวา อุปริปาสาทตเล ตฺวา เชตวนาภิมุขี สกฺกจฺจํ ปฺจปติฏฺิเตน วนฺทิตฺวา พุทฺธคุเณ อาวชฺเชตฺวา คนฺธวาสปุปฺผธุเมหิ ปูชํ กตฺวา, ‘‘ภนฺเต, สฺวาตนาย พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสงฺฆํ นิมนฺเตมิ, อิมินา เม สฺาเณน สตฺถา นิมนฺติตภาวํ ชานาตู’’ติ ¶ สุมนปุปฺผานํ อฏฺ มุฏฺิโย อากาเส ขิปิ. ปุปฺผานิ คนฺตฺวา จตุปริสมชฺเฌ ธมฺมํ ¶ เทเสนฺตสฺส สตฺถุโน อุปริ มาลาวิตานํ หุตฺวา อฏฺํสุ. ตสฺมึ ขเณ อนาถปิณฺฑิโกปิ ธมฺมกถํ สุตฺวา สฺวาตนาย สตฺถารํ นิมนฺเตสิ. สตฺถา ‘‘อธิวุตฺถํ มยา, คหปติ, สฺวาตนาย ภตฺต’’นฺติ วตฺวา, ‘‘ภนฺเต, มยา ปุเรตรํ อาคโต นตฺถิ, กสฺส นุ โข โว อธิวุตฺถ’’นฺติ วุตฺเต ‘‘จูฬสุภทฺทาย, คหปติ, นิมนฺติโต’’ติ ¶ วตฺวา ‘‘นนุ, ภนฺเต, จูฬสุภทฺทา ทูเร วสติ อิโต วีสติโยชนสตมตฺถเก’’ติ วุตฺเต, ‘‘อาม คหปติ, ทูเร วสนฺตาปิ หิ สปฺปุริสา อภิมุเข ิตา วิย ปกาเสนฺตี’’ติ วตฺวา อิมํ คาถมาห –
‘‘ทูเร สนฺโต ปกาเสนฺติ, หิมวนฺโตว ปพฺพโต;
อสนฺเตตฺถ น ทิสฺสนฺติ, รตฺตึ ขิตฺตา ยถา สรา’’ติ.
ตตฺถ สนฺโตติ ราคาทีนํ สนฺตตาย พุทฺธาทโย สนฺตา นาม. อิธ ปน ปุพฺพพุทฺเธสุ กตาธิการา อุสฺสนฺนกุสลมูลา ภาวิตภาวนา สตฺตา สนฺโตติ อธิปฺเปตา. ปกาเสนฺตีติ ทูเร ิตาปิ พุทฺธานํ าณปถํ อาคจฺฉนฺตา ปากฏา โหนฺติ. หิมวนฺโต วาติ ยถา หิ ติโยชนสหสฺสวิตฺถโต ปฺจโยชนสตุพฺเพโธ จตุราสีติยา ¶ กูฏสหสฺเสหิ ปฏิมณฺฑิโต หิมวนฺตปพฺพโต ทูเร ิตานมฺปิ อภิมุเข ิโต วิย ปกาเสติ, เอวํ ปกาเสนฺตีติ อตฺโถ. อสนฺเตตฺถาติ ทิฏฺธมฺมครุกา วิติณฺณปรโลกา อามิสจกฺขุกา ชีวิกตฺถาย ปพฺพชิตา พาลปุคฺคลา อสนฺโต นาม, เต เอตฺถ พุทฺธานํ ทกฺขิณสฺส ชาณุมณฺฑลสฺส สนฺติเก นิสินฺนาปิ น ทิสฺสนฺติ น ปฺายนฺติ. รตฺตึ ขิตฺตาติ รตฺตึ จตุรงฺคสมนฺนาคเต อนฺธกาเร ขิตฺตสรา วิย ตถารูปสฺส อุปนิสฺสยภูตสฺส ปุพฺพเหตุโน อภาเวน น ปฺายนฺตีติ อตฺโถ.
เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณึสูติ.
สกฺโก เทวราชา ‘‘สตฺถารา สุภทฺทาย นิมนฺตนํ อธิวาสิต’’นฺติ ตฺวา วิสฺสกมฺมเทวปุตฺตํ อาณาเปสิ – ‘‘ปฺจ กูฏาคารสตานิ นิมฺมินิตฺวา สฺเว พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสงฺฆํ อุคฺคนครํ เนหี’’ติ. โส ปุนทิวเส ปฺจสตานิ กูฏาคารานิ นิมฺมินิตฺวา เชตวนทฺวาเร อฏฺาสิ. สตฺถา อุจฺจินิตฺวา วิสุทฺธขีณาสวานํเยว ปฺจสตานิ อาทาย สปริวาโร กูฏาคาเรสุ นิสีทิตฺวา อุคฺคนครํ อคมาสิ. อุคฺคเสฏฺิปิ สปริวาโร สุภทฺทาย ทินฺนนเยเนว ตถาคตสฺส อาคตมคฺคํ โอโลเกนฺโต สตฺถารํ มหนฺเตน สิริวิภเวน ¶ อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส มาลาทีหิ มหนฺตํ สกฺการํ กโรนฺโต สปริวาโร สมฺปฏิจฺฉิตฺวา วนฺทิตฺวา มหาทานํ ทตฺวา ปุนปฺปุนํ นิมนฺเตตฺวา สตฺตาหํ มหาทานํ อทาสิ. สตฺถาปิสฺส สปฺปายํ สลฺลกฺเขตฺวา ¶ ธมฺมํ ¶ เทเสสิ. ตํ อาทึ กตฺวา จตุราสีติยา ปาณสหสฺสานํ ธมฺมาภิสมโย อโหสิ. สตฺถา ‘‘จูฬสุภทฺทาย อนุคฺคหณตฺถํ ตฺวํ อิเธว โหหี’’ติ อนุรุทฺธตฺเถรํ นิวตฺตาเปตฺวา สาวตฺถิเมว อคมาสิ. ตโต ปฏฺาย ตํ นครํ สทฺธาสมฺปนฺนํ อโหสีติ.
จูฬสุภทฺทาวตฺถุ อฏฺมํ.
๙. เอกวิหาริตฺเถรวตฺถุ
เอกาสนนฺติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกวิหาริตฺเถรํ นาม อารพฺภ กเถสิ.
โส กิร เถโร เอกโกว เสยฺยํ กปฺเปติ, เอกโกว นิสีทติ, เอกโกว จงฺกมติ, เอกโกว ติฏฺตีติ จตุปริสนฺตเร ปากโฏ อโหสิ. อถ นํ ภิกฺขู, ‘‘ภนฺเต, เอวรูโป นามายํ เถโร’’ติ ตถาคตสฺสาโรเจสุํ. สตฺถา ‘‘สาธุ สาธู’’ติ ¶ ตสฺส สาธุการํ ทตฺวา ‘‘ภิกฺขุนา นาม ปวิวิตฺเตน ภวิตพฺพ’’นฺติ วิเวเก อานิสํสํ กเถตฺวา อิมํ คาถมาห –
‘‘เอกาสนํ เอกเสยฺยํ, เอโก จรมตนฺทิโต;
เอโก ทมยมตฺตานํ, วนนฺเต รมิโต สิยา’’ติ.
ตตฺถ เอกาสนํ เอกเสยฺยนฺติ ภิกฺขุสหสฺสมชฺเฌปิ มูลกมฺมฏฺานํ อวิชหิตฺวา เตเนว มนสิกาเรน นิสินฺนสฺส อาสนํ เอกาสนํ นาม. โลหปาสาทสทิเสปิ จ ปาสาเท ภิกฺขุสหสฺสมชฺเฌปิ ปฺตฺเต วิจิตฺรปจฺจตฺถรณูปธาเน มหารเห สยเน สตึ อุปฏฺเปตฺวา ทกฺขิเณน ปสฺเสน มูลกมฺมฏฺานมนสิกาเรน นิปนฺนสฺส ภิกฺขุโน เสยฺยา เอกเสยฺยา นาม. เอวรูปํ เอกาสนฺจ เอกเสยฺยฺจ ภเชถาติ อตฺโถ. อตนฺทิโตติ ชงฺฆพลํ นิสฺสาย ชีวิตกปฺปเนน อกุสีโต หุตฺวา สพฺพีริยาปเถสุ เอกโกว จรนฺโตติ อตฺโถ. เอโก ทมยนฺติ รตฺติฏฺานาทีสุ ¶ กมฺมฏฺานํ อนุยฺุชิตฺวา มคฺคผลาธิคมวเสน เอโกว หุตฺวา อตฺตานํ ทเมนฺโตติ อตฺโถ. วนนฺเต รมิโต สิยาติ เอวํ อตฺตานํ ทเมนฺโต อิตฺถิปุริสสทฺทาทีหิ ปวิวิตฺเต วนนฺเตเยว อภิรมิโต ภเวยฺย. น หิ สกฺกา อากิณฺณวิหารินา เอวํ อตฺตานํ ทเมตุนฺติ อตฺโถ.
เทสนาวสาเน ¶ ¶ พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณึสุ. ตโต ปฏฺาย มหาชโน เอกวิหาริกเมว ปตฺเถสีติ.
เอกวิหาริตฺเถรวตฺถุ นวมํ.
ปกิณฺณกวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
เอกวีสติโม วคฺโค.