📜
๗. อรหนฺตวคฺโค
๑. ชีวกปฺหวตฺถุ
คตทฺธิโนติ ¶ ¶ ¶ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา ชีวกมฺพวเน วิหรนฺโต ชีวเกน ปุฏฺปฺหํ อารพฺภ กเถสิ. ชีวกวตฺถุ ขนฺธเก (มหาว. ๓๒๖ อาทโย) วิตฺถาริตเมว.
เอกสฺมึ ปน สมเย เทวทตฺโต อชาตสตฺตุนา สทฺธึ เอกโต หุตฺวา คิชฺฌกูฏํ อภิรุหิตฺวา ปทุฏฺจิตฺโต ‘‘สตฺถารํ วธิสฺสามี’’ติ สิลํ ปวิชฺฌิ. ตํ ทฺเว ปพฺพตกูฏานิ สมฺปฏิจฺฉึสุ. ตโต ภิชฺชิตฺวา คตา ปปฏิกา ภควโต ปาทํ ปหริตฺวา โลหิตํ อุปฺปาเทสิ, ภุสา เวทนา ปวตฺตึสุ. ภิกฺขู สตฺถารํ มทฺทกุจฺฉึ นยึสุ. สตฺถา ตโตปิ ชีวกมฺพวนํ คนฺตุกาโม ‘‘ตตฺถ มํ เนถา’’ติ อาห. ภิกฺขู ภควนฺตํ อาทาย ชีวกมฺพวนํ อคมํสุ. ชีวโก ตํ ปวตฺตึ สุตฺวา สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา วณปฏิกมฺมตฺถาย ติขิณเภสชฺชํ ¶ ทตฺวา วณํ พนฺธิตฺวา สตฺถารํ เอตทโวจ – ‘‘ภนฺเต, มยา อนฺโตนคเร เอกสฺส มนุสฺสสฺส เภสชฺชํ กตํ, ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ปุน อาคมิสฺสามิ, อิทํ เภสชฺชํ ยาว มมาคมนา พทฺธนิยาเมเนว ติฏฺตู’’ติ. โส คนฺตฺวา ตสฺส ปุริสสฺส กตฺตพฺพกิจฺจํ กตฺวา ทฺวารปิทหนเวลาย อาคจฺฉนฺโต ทฺวารํ น สมฺปาปุณิ. อถสฺส เอตทโหสิ – ‘‘อโห มยา ภาริยํ กมฺมํ กตํ, ยฺวาหํ อฺตรสฺส ปุริสสฺส วิย ตถาคตสฺส ปาเท ติขิณเภสชฺชํ ทตฺวา วณํ พนฺธึ, อยํ ตสฺส โมจนเวลา, ตสฺมึ อมุจฺจมาเน สพฺพรตฺตึ ภควโต สรีเร ปริฬาโห อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติ. ตสฺมึ ขเณ สตฺถา อานนฺทตฺเถรํ อามนฺเตสิ – ‘‘อานนฺท, ชีวโก สายํ อาคจฺฉนฺโต ทฺวารํ น สมฺปาปุณิ, ‘อยํ วณสฺส โมจนเวลา’ติ ปน จินฺเตสิ, โมเจสิ น’’นฺติ. เถโร โมเจสิ, วโณ รุกฺขโต ฉลฺลิ วิย อปคโต. ชีวโก อนฺโตอรุเณเยว สตฺถุ สนฺติกํ เวเคน อาคนฺตฺวา ‘‘กึ นุ โข, ภนฺเต, สรีเร โว ปริฬาโห อุปฺปนฺโน’’ติ ปุจฺฉิ. สตฺถา ‘‘ตถาคตสฺส โข, ชีวก, โพธิมณฺเฑเยว สพฺพปริฬาโห วูปสนฺโต’’ติ อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห –
‘‘คตทฺธิโน ¶ ¶ วิโสกสฺส, วิปฺปมุตฺตสฺส สพฺพธิ;
สพฺพคนฺถปฺปหีนสฺส, ปริฬาโห น วิชฺชตี’’ติ.
ตตฺถ ¶ คตทฺธิโนติ คตมคฺคสฺส กนฺตารทฺธา วฏฺฏทฺธาติ ทฺเว อทฺธา นาม. เตสุ กนฺตารปฏิปนฺโน ยาว อิจฺฉิตฏฺานํ น ปาปุณาติ, ตาว อทฺธิโกเยว, เอตสฺมึ ปน ปตฺเต คตทฺธิ นาม โหติ. วฏฺฏสนฺนิสฺสิตาปิ สตฺตา ยาว วฏฺเฏ วสนฺติ, ตาว อทฺธิกา เอว. กสฺมา? วฏฺฏสฺส อเขปิตตฺตา. โสตาปนฺนาทโยปิ อทฺธิกา เอว, วฏฺฏํ ปน เขเปตฺวา ิโต ขีณาสโว คตทฺธิ นาม โหติ. ตสฺส คตทฺธิโน. วิโสกสฺสาติ วฏฺฏมูลกสฺส โสกสฺส วิคตตฺตา วิโสกสฺส. วิปฺปมุตฺตสฺส สพฺพธีติ สพฺเพสุ ขนฺธาทิธมฺเมสุ วิปฺปมุตฺตสฺส, สพฺพคนฺถปฺปหีนสฺสาติ จตุนฺนมฺปิ คนฺถานํ ปหีนตฺตา สพฺพาคนฺถปฺปหีนสฺส. ปริฬาโห น วิชฺชตีติ ทุวิโธ ปริฬาโห กายิโก เจตสิโก จาติ. เตสุ ขีณาสวสฺส สีตุณฺหาทิวเสน อุปฺปนฺนตฺตา กายิกปริฬาโห อนิพฺพุโตว, ตํ สนฺธาย ชีวโก ปุจฺฉติ. สตฺถา ปน ธมฺมราชตาย เทสนาวิธิกุสลตาย เจตสิกปริฬาหวเสน เทสนํ วินิวตฺเตนฺโต, ‘‘ชีวก, ปรมตฺเถน เอวรูปสฺส ขีณาสวสฺส ปริฬาโห น วิชฺชตี’’ติ อาห.
เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณึสูติ.
ชีวกปฺหวตฺถุ ปมํ.
๒. มหากสฺสปตฺเถรวตฺถุ
อุยฺยฺุชนฺตีติ ¶ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต มหากสฺสปตฺเถรํ อารพฺภ กเถสิ.
เอกสฺมิฺหิ สมเย สตฺถา ราชคเห วุฏฺวสฺโส ‘‘อทฺธมาสจฺจเยน จาริกํ ปกฺกมิสฺสามี’’ติ ภิกฺขูนํ อาโรจาเปสิ. วตฺตํ กิเรตํ พุทฺธานํ ภิกฺขูหิ สทฺธึ จาริกํ จริตุกามานํ ‘‘เอวํ ภิกฺขู อตฺตโน ปตฺตปจนจีวรรชนาทีนิ กตฺวา สุขํ คมิสฺสนฺตี’’ติ ‘‘อิทานิ อทฺธมาสจฺจเยน จาริกํ ปกฺกมิสฺสามี’’ติ ภิกฺขูนํ อาโรจาปนํ. ภิกฺขูสุ ปน อตฺตโน ปตฺตจีวราทีนิ กโรนฺเตสุ ¶ มหากสฺสปตฺเถโรปิ จีวรานิ โธวิ. ภิกฺขู อุชฺฌายึสุ ‘‘เถโร กสฺมา จีวรานิ โธวติ, อิมสฺมึ นคเร อนฺโต จ พหิ จ อฏฺารส มนุสฺสโกฏิโย วสนฺติ ¶ . ตตฺถ เย เถรสฺส น าตกา, เต อุปฏฺากา, เย น อุปฏฺากา, เต าตกา. เต เถรสฺส จตูหิ ปจฺจเยหิ สมฺมานสกฺการํ กโรนฺติ. เอตฺตกํ อุปการํ ปหาย เอส กหํ คมิสฺสติ? สเจปิ คจฺเฉยฺย, มาปมาทกนฺทรโต ปรํ น คมิสฺสตี’’ติ. สตฺถา กิร ยํ กนฺทรํ ปตฺวา นิวตฺเตตพฺพยุตฺตเก ภิกฺขู ‘‘ตุมฺเห อิโต นิวตฺตถ, มา ปมชฺชิตฺถา’’ติ วทติ. ตํ ‘‘มาปมาทกนฺทร’’นฺติ วุจฺจติ, ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ.
สตฺถาปิ จาริกํ ปกฺกมนฺโต ¶ จินฺเตสิ – ‘‘อิมสฺมึ นคเร อนฺโต จ พหิ จ อฏฺารส มนุสฺสโกฏิโย วสนฺติ. มนุสฺสานํ มงฺคลามงฺคลฏฺาเนสุ ภิกฺขูหิ คนฺตพฺพํ โหติ, น สกฺกา วิหารํ ตุจฺฉํ กาตุํ, กํ นุ โข นิวตฺเตสฺสามี’’ติ? อถสฺส เอตทโหสิ –‘‘กสฺสปสฺส เหเต มนุสฺสา าตกา จ อุปฏฺากา จ, กสฺสปํ นิวตฺเตตุํ วฏฺฏตี’’ติ. โส เถรํ อาห – ‘‘กสฺสป, น สกฺกา วิหารํ ตุจฺฉํ กาตุํ, มนุสฺสานํ มงฺคลามงฺคลฏฺาเนสุ ภิกฺขูหิ อตฺโถ โหติ, ตฺวํ อตฺตโน ปริสาย สทฺธึ นิวตฺตสฺสู’’ติ. ‘‘สาธุ, ภนฺเต’’ติ เถโร ปริสํ อาทาย นิวตฺติ. ภิกฺขู อุปชฺฌายึสุ ‘‘ทิฏฺํ โว, อาวุโส, นนุ อิทาเนว อมฺเหหิ วุตฺตํ ‘มหากสฺสโป กสฺมา จีวรานิ โธวติ, น เอโส สตฺถารา สทฺธึ คมิสฺสตี’ติ, ยํ อมฺเหหิ วุตฺตํ, ตเทว ชาต’’นฺติ. สตฺถา ภิกฺขูนํ กถํ สุตฺวา นิวตฺติตฺวา ิโต อาห – ‘‘ภิกฺขเว, กึ นาเมตํ กเถถา’’ติ? ‘‘มหากสฺสปตฺเถรํ อารพฺภ กเถม, ภนฺเต’’ติ อตฺตนา กถิตนิยาเมเนว สพฺพํ อาโรเจสุํ. ตํ สุตฺวา สตฺถา ‘‘น, ภิกฺขเว, ตุมฺเห กสฺสปํ ‘กุเลสุ จ ปจฺจเยสุ จ ลคฺโค’ติ วเทถ, โส ‘มม วจนํ กริสฺสามี’ติ นิวตฺโต. เอโส หิ ปุพฺเพ ปตฺถนํ กโรนฺโตเยว ‘จตูสุ ปจฺจเยสุ อลคฺโค จนฺทูปโม หุตฺวา กุลานิ อุปสงฺกมิตุํ สมตฺโถ ภเวยฺย’นฺติ ปตฺถนํ อกาสิ. นตฺเถตสฺส ¶ กุเล วา ปจฺจเย วา ลคฺโค, อหํ จนฺโทปมปฺปฏิปทฺเจว (สํ. นิ. ๒.๑๔๖) อริยวํสปฺปฏิปทฺจ กเถนฺโต มม ปุตฺตํ กสฺสปํ อาทึ กตฺวา กเถสิ’’นฺติ อาห.
ภิกฺขู ¶ สตฺถารํ ปุจฺฉึสุ – ‘‘ภนฺเต, กทา ปน เถเรน ปตฺถนา ปิตา’’ติ? ‘‘โสตุกามาตฺถ, ภิกฺขเว’’ติ? ‘‘อาม, ภนฺเต’’ติ. สตฺถา เตสํ, ‘‘ภิกฺขเว, อิโต กปฺปสตสหสฺสมตฺถเก ปทุมุตฺตโร นาม พุทฺโธ โลเก อุทปาที’’ติ วตฺวา ปทุมุตฺตรปาทมูเล เตน ปิตปตฺถนํ อาทึ กตฺวา สพฺพํ เถรสฺส ปุพฺพจริตํ กเถสิ. ตํ เถรปาฬิยํ (เถรคา. ๑๐๕๔ อาทโย) วิตฺถาริตเมว. สตฺถา ปน อิมํ เถรสฺส ปุพฺพจริตํ วิตฺถาเรตฺวา ‘‘อิติ โข, ภิกฺขเว, อหํ จนฺโทปมปฺปฏิปทฺเจว อริยวํสปฺปฏิปทฺจ มม ปุตฺตํ กสฺสปํ อาทึ กตฺวา กเถสึ, มม ปุตฺตสฺส กสฺสปสฺส ปจฺจเยสุ วา กุเลสุ วา วิหาเรสุ วา ปริเวเณสุ วา ลคฺโค นาม นตฺถิ ¶ , ปลฺลเล โอตริตฺวา ตตฺถ จริตฺวา คจฺฉนฺโต ราชหํโส วิย กตฺถจิ อลคฺโคเยว มม ปุตฺโต’’ติ อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห –
‘‘อุยฺยฺุชนฺติ สตีมนฺโต, น นิเกเต รมนฺติ เต;
หํสาว ปลฺลลํ หิตฺวา, โอกโมกํ ชหนฺติ เต’’ติ.
ตตฺถ ¶ อุยฺยฺุชนฺติ สตีมนฺโตติ สติเวปุลฺลปฺปตฺตา ขีณาสวา อตฺตนา ปฏิวิทฺธคุเณสุ ฌานวิปสฺสนาทีสุ อาวชฺชนสมาปชฺชนวุฏฺานาธิฏฺานปจฺจเวกฺขณาหิ ยฺุชนฺติ ฆเฏนฺติ. น นิเกเต รมนฺติ เตติ เตสํ อาลเย รติ นาม นตฺถิ. หํสาวาติ เทสนาสีสเมตํ, อยํ ปเนตฺถ อตฺโถ – ยถา โคจรสมฺปนฺเน ปลฺลเล สกุณา อตฺตโน โคจรํ คเหตฺวา คมนกาเล ‘‘มม อุทกํ, มม ปทุมํ, มม อุปฺปลํ, มม กณฺณิกา’’ติ ตสฺมึ าเน กฺจิ อาลยํ อกตฺวา อนเปกฺขาว ตํ านํ ปหาย อุปฺปติตฺวา อากาเส กีฬมานา คจฺฉนฺติ; เอวเมวํ ขีณาสวา ยตฺถ กตฺถจิ วิหรนฺตาปิ กุลาทีสุ อลคฺคา เอว วิหริตฺวา คมนสมเยปิ ตํ านํ ปหาย คจฺฉนฺตา ‘‘มม วิหาโร, มม ปริเวณํ, มมูปฏฺากา’’ติ อนาลยา อนุเปกฺขาว คจฺฉนฺติ. โอกโมกนฺติ อาลยาลยํ, สพฺพาลเย ปริจฺจชนฺตีติ อตฺโถ.
เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณึสูติ.
มหากสฺสปตฺเถรวตฺถุ ทุติยํ.
๓. เพลฏฺสีสตฺเถรวตฺถุ
เยสํ ¶ สนฺนิจโย นตฺถีติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อายสฺมนฺตํ เพลฏฺสีสํ อารพฺภ กเถสิ.
โส ¶ กิรายสฺมา อนฺโตคาเม เอกํ วีถึ ปิณฺฑาย จริตฺวา ภตฺตกิจฺจํ กตฺวา ปุน อปรํ วีถึ จริตฺวา สุกฺขํ กูรํ อาทาย วิหารํ หริตฺวา ปฏิสาเมตฺวา ‘‘นิพทฺธํ ปิณฺฑปาตปริเยสนํ นาม ทุกฺข’’นฺติ กติปาหํ ฌานสุเขน วีตินาเมตฺวา อาหาเรน อตฺเถ สติ ตํ ปริภฺุชติ. ภิกฺขู ตฺวา อุชฺฌายิตฺวา ตมตฺถํ ภควโต อาโรเจสุํ. สตฺถา เอตสฺมึ นิทาเน อายตึ สนฺนิธิการปริวชฺชนตฺถาย ภิกฺขูนํ สิกฺขาปทํ ปฺเปตฺวาปิ เถเรน ปน อปฺตฺเต สิกฺขาปเท ¶ อปฺปิจฺฉตํ นิสฺสาย กตตฺตา ตสฺส โทสาภาวํ ปกาเสนฺโต อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห –
‘‘เยสํ สนฺนิจโย นตฺถิ, เย ปริฺาตโภชนา;
สฺุโต อนิมิตฺโต จ, วิโมกฺโข เยสํ โคจโร;
อากาเสว สกุนฺตานํ, คติ เตสํ ทุรนฺนยา’’ติ.
ตตฺถ สนฺนิจโยติ ทฺเว สนฺนิจยา – กมฺมสนฺนิจโย จ, ปจฺจยสนฺนิจโย จ. เตสุ กุสลากุสลกมฺมํ กมฺมสนฺนิจโย นาม, จตฺตาโร ปจฺจยา ปจฺจยสนฺนิจโย นาม. ตตฺถ วิหาเร วสนฺตสฺส ภิกฺขุโน เอกํ คุฬปิณฺฑํ, จตุภาคมตฺตํ สปฺปึ, เอกฺจ ตณฺฑุลนาฬึ เปนฺตสฺส ปจฺจยสนฺนิจโย นตฺถิ, ตโต อุตฺตริ โหติ. เยสํ อยํ ทุวิโธปิ สนฺนิจโย นตฺถิ. ปริฺาตโภชนาติ ¶ ตีหิ ปริฺาหิ ปริฺาตโภชนา. ยาคุอาทีนฺหิ ยาคุภาวาทิชานนํ าตปริฺา, อาหาเร ปฏิกูลสฺาวเสน ปน โภชนสฺส ปริชานนํ ตีรณปริฺา, กพฬีการาหาเร ฉนฺทราคอปกฑฺฒนาณํ ปหานปริฺา. อิมาหิ ตีหิ ปริฺาหิ เย ปริฺาตโภชนา. สฺุโต อนิมิตฺโต จาติ เอตฺถ อปฺปณิหิตวิโมกฺโขปิ คหิโตเยว. ตีณิปิ เจตานิ นิพฺพานสฺเสว นามานิ. นิพฺพานฺหิ ราคโทสโมหานํ อภาเวน สฺุโต, เตหิ จ วิมุตฺตนฺติ สฺุโต วิโมกฺโข, ตถา ราคาทินิมิตฺตานํ อภาเวน อนิมิตฺตํ, เตหิ จ วิมุตฺตนฺติ อนิมิตฺโต วิโมกฺโข, ราคาทิปณิธีนํ ปน อภาเวน อปฺปณิหิตํ ¶ , เตหิ จ วิมุตฺตนฺติ อปฺปณิหิโต วิโมกฺโขติ วุจฺจติ. ผลสมาปตฺติวเสน ตํ อารมฺมณํ กตฺวา วิหรนฺตานํ อยํ ติวิโธ วิโมกฺโข เยสํ โคจโร. คติ เตสํ ทุรนฺนยาติ ยถา นาม อากาเสน คตานํ สกุณานํ ปทนิกฺเขปสฺส อทสฺสเนน คติ ทุรนฺนยา น สกฺกา ชานิตุํ, เอวเมว เยสํ อยํ ทุวิโธ สนฺนิจโย นตฺถิ, อิมาหิ จ ตีหิ ปริฺาหิ ปริฺาตโภชนา, เยสฺจ ¶ อยํ วุตฺตปฺปกาโร วิโมกฺโข โคจโร, เตสํ ตโย ภวา, จตสฺโส โยนิโย, ปฺจ คติโย, สตฺต วิฺาณฏฺิติโย, นว สตฺตาวาสาติ อิเมสุ ปฺจสุ โกฏฺาเสสุ อิมินา นาม คตาติ คมนสฺส อปฺายนโต คติ ทุรนฺนยา น สกฺกา ปฺาเปตุนฺติ.
เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณึสูติ.
เพลฏฺสีสตฺเถรวตฺถุ ตติยํ.
๔. อนุรุทฺธตฺเถรวตฺถุ
ยสฺสาสวาติ ¶ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต อนุรุทฺธตฺเถรํ อารพฺภ กเถสิ.
เอกสฺมิฺหิ ทิวเส เถโร ชิณฺณจีวโร สงฺการกูฏาทีสุ จีวรํ ปริเยสติ. ตสฺส อิโต ตติเย อตฺตภาเว ปุราณทุติยิกา ตาวตึสภวเน นิพฺพตฺติตฺวา ชาลินี นาม เทวธีตา อโหสิ. สา เถรํ โจฬกานิ ปริเยสมานํ ทิสฺวา เถรสฺส อตฺถาย เตรสหตฺถายตานิ จตุหตฺถวิตฺถตานิ ตีณิ ทิพฺพทุสฺสานิ คเหตฺวา ‘‘สจาหํ อิมานิ อิมินา นีหาเรน ทสฺสามิ, เถโร น คณฺหิสฺสตี’’ติ จินฺเตตฺวา ตสฺส โจฬกานิ ปริเยสมานสฺส ปุรโต เอกสฺมึ สงฺการกูเฏ ยถา เนสํ ทสนฺตมตฺตเมว ปฺายติ, ตถา เปสิ. เถโร เตน มคฺเคน ¶ โจฬกปริเยสมานํ จรนฺโต เนสํ ทสนฺตํ ทิสฺวา ตตฺเถว คเหตฺวา อากฑฺฒมาโน วุตฺตปฺปมาณานิ ทิพฺพทุสฺสานิ ทิสฺวา ‘‘อุกฺกฏฺปํสุกูลํ วต อิท’’นฺติ อาทาย ปกฺกามิ. อถสฺส จีวรกรณทิวเส สตฺถา ปฺจสตภิกฺขุปริวาโร วิหารํ คนฺตฺวา นิสีทิ, อสีติมหาเถราปิ ตตฺเถว นิสีทึสุ, จีวรํ สิพฺเพตุํ มหากสฺสปตฺเถโร มูเล นิสีทิ, สาริปุตฺตตฺเถโร มชฺเฌ, อานนฺทตฺเถโร อคฺเค, ภิกฺขุสงฺโฆ สุตฺตํ วฏฺเฏสิ, สตฺถา สูจิปาสเก ¶ อาวุณิ, มหาโมคฺคลฺลานตฺเถโร เยน เยน อตฺโถ, ตํ ตํ อุปเนนฺโต วิจริ.
เทวธีตาปิ อนฺโตคามํ ปวิสิตฺวา ‘‘โภนฺตา อยฺยสฺส โน อนุรุทฺธตฺเถรสฺส จีวรํ กโรนฺโต สตฺถา อสีติมหาสาวกปริวุโต ปฺจหิ ภิกฺขุสเตหิ สทฺธึ วิหาเร นิสีทิ, ยาคุอาทีนิ อาทาย วิหารํ คจฺฉถา’’ติ ภิกฺขํ สมาทเปสิ. มหาโมคฺคลฺลานตฺเถโรปิ อนฺตราภตฺเต มหาชมฺพุเปสึ อาหริ, ปฺจสตา ภิกฺขู ปริกฺขีณํ ขาทิตุํ นาสกฺขึสุ. สกฺโก จีวรกรณฏฺาเน ภูมิปริภณฺฑมกาสิ, ภูมิ อลตฺตกรสรฺชิตา วิย อโหสิ. ภิกฺขูหิ ปริภุตฺตาวเสสานํ ยาคุขชฺชกภตฺตานํ มหาราสิ อโหสิ. ภิกฺขู อุชฺฌายึสุ ‘‘เอตฺตกานํ ภิกฺขูนํ ¶ กึ เอวํพหุเกหิ ยาคุอาทีหิ, นนุ นาม ปมาณํ สลฺลกฺเขตฺวา เอตฺตกํ นาม อาหรถา’’ติ าตกา จ อุปฏฺากา จ วตฺตพฺพา สิยุํ, อนุรุทฺธตฺเถโร อตฺตโน าติอุปฏฺากานํ พหุภาวํ าเปตุกาโม มฺเ’’ติ, อถ เน สตฺถา ‘‘กึ, ภิกฺขเว, กเถถา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา, ‘‘ภนฺเต, อิทํ นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘กึ ปน ตุมฺเห, ภิกฺขเว, ‘อิทํ อนุรุทฺเธน อาหราปิต’นฺติ มฺถา’’ติ? ‘‘อาม, ภนฺเต’’ติ. ‘‘น, ภิกฺขเว, มม ปุตฺโต อนุรุทฺโธ เอวรูปํ วเทติ. น หิ ขีณาสวา ปจฺจยปฏิสํยุตฺตํ กถํ กเถนฺติ, อยํ ปน ปิณฺฑปาโต เทวตานุภาเวน นิพฺพตฺโต’’ติ อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห –
‘‘ยสฺสาสวา ¶ ปริกฺขีณา, อาหาเร จ อนิสฺสิโต;
สฺุโต อนิมิตฺโต จ, วิโมกฺโข ยสฺส โคจโร;
อากาเสว สกุนฺตานํ, ปทํ ตสฺส ทุรนฺนย’’นฺติ.
ตตฺถ ยสฺสาสวาติ ยสฺส จตฺตาโร อาสวา ปริกฺขีณา. อาหาเร จ อนิสฺสิโตติ อาหารสฺมิฺจ ตณฺหาทิฏฺินิสฺสเยหิ อนิสฺสิโต. ปทํ ตสฺส ทุรนฺนยนฺติ ยถา อากาเส คจฺฉนฺตานํ สกุณานํ ‘‘อิมสฺมึ าเน ปาเทหิ อกฺกมิตฺวา คตา, อิทํ านํ อุเรน ปหริตฺวา คตา, อิทํ สีเสน, อิทํ ปกฺเขหี’’ติ น สกฺกา าตุํ, เอวเมว เอวรูปสฺส ภิกฺขุโน ‘‘นิรยปเทน วา คโต, ติรจฺฉานโยนิปเทน วา’’ติอาทินา นเยน ปทํ ปฺาเปตุํ นาม น สกฺโกติ.
เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติ ผลาทีนิ ปาปุณึสูติ.
อนุรุทฺธตฺเถรวตฺถุ จตุตฺถํ.
๕. มหากจฺจายนตฺเถรวตฺถุ
ยสฺสินฺทฺริยานีติ ¶ ¶ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา ปุพฺพาราเม วิหรนฺโต มหากจฺจายนตฺเถรํ อารพฺภ กเถสิ.
เอกสฺมิฺหิ สมเย ภควา มหาปวารณาย มิคารมาตุยา ปาสาทสฺส เหฏฺา มหาสาวกปริวุโต นิสีทิ. ตสฺมึ สมเย มหากจฺจายนตฺเถโร อวนฺตีสุ วิหรติ. โส ปนายสฺมา ทูรโตปิ อาคนฺตฺวา ธมฺมสฺสวนํ ปคฺคณฺหาติเยว. ตสฺมา มหาเถรา นิสีทนฺตา มหากจฺจายนตฺเถรสฺส อาสนํ เปตฺวา นิสีทึสุ. สกฺโก เทวราชา ทฺวีหิ เทวโลเกหิ เทวปริสาย สทฺธึ อาคนฺตฺวา ทิพฺพคนฺธมาลาทีหิ สตฺถารํ ปูเชตฺวา ิโต มหากจฺจายนตฺเถรํ อทิสฺวา กึ นุ โข มม, อยฺโย, น ทิสฺสติ, สาธุ โข ปนสฺส สเจ อาคจฺเฉยฺยาติ. เถโรปิ ตํ ขณฺเว อาคนฺตฺวา อตฺตโน อาสเน นิสินฺนเมว อตฺตานํ ทสฺเสสิ. สกฺโก เถรํ ทิสฺวา โคปฺผเกสุ ทฬฺหํ คเหตฺวา ‘‘สาธุ วต เม, อยฺโย, อาคโต, อหํ อยฺยสฺส อาคมนเมว ปจฺจาสีสามี’’ติ วตฺวา อุโภหิ หตฺเถหิ ปาเท สมฺพาหิตฺวา คนฺธมาลาทีหิ ปูเชตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺาสิ. ภิกฺขู อุชฺฌายึสุ. ‘‘สกฺโก มุขํ ¶ โอโลเกตฺวา สกฺการํ กโรติ, อวเสสมหาสาวกานํ เอวรูปํ สกฺการํ อกริตฺวา มหากจฺจายนํ ทิสฺวา เวเคน โคปฺผเกสุ ¶ คเหตฺวา ‘สาธุ วต เม, อยฺโย, อาคโต, อหํ อยฺยสฺส อาคมนเมว ปจฺจาสีสามี’ติ วตฺวา อุโภหิ หตฺเถหิ ปาเท สมฺพาหิตฺวา ปูเชตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ ิโต’’ติ. สตฺถา เตสํ ตํ กถํ สุตฺวา, ‘‘ภิกฺขเว, มม ปุตฺเตน มหากจฺจายเนน สทิสา อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารา ภิกฺขู เทวานมฺปิ มนุสฺสานมฺปิ ปิยาเยวา’’ติ วตฺวา อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห –
‘‘ยสฺสินฺทฺริยานิ สมถงฺคตานิ,
อสฺสา ยถา สารถินา สุทนฺตา;
ปหีนมานสฺส อนาสวสฺส,
เทวาปิ ตสฺส ปิหยนฺติ ตาทิโน’’ติ.
ตสฺสตฺโถ ¶ – ยสฺส ภิกฺขุโน เฉเกน สารถินา สุทนฺตา อสฺสา วิย ฉ อินฺทฺริยานิ สมถํ ทนฺตภาวํ นิพฺพิเสวนภาวํ คตานิ, ตสฺส นววิธํ มานํ ปหาย ิตตฺตา ปหีนมานสฺส จตุนฺนํ อาสวานํ อภาเวน อนาสวสฺส. ตาทิโนติ ตาทิภาวสณฺิตสฺส ตถารูปสฺส เทวาปิ ปิหยนฺติ, มนุสฺสาปิ ทสฺสนฺจ อาคมนฺจ ปตฺเถนฺติเยวาติ.
เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณึสูติ.
มหากจฺจายนตฺเถรวตฺถุ ปฺจมํ.
๖. สาริปุตฺตตฺเถรวตฺถุ
ปถวิสโมติ ¶ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต สาริปุตฺตตฺเถรํ อารพฺภ กเถสิ.
เอกสฺมิฺหิ สมเย อายสฺมา สาริปุตฺโต วุฏฺวสฺโส จาริกํ ปกฺกมิตุกาโม ภควนฺตํ อาปุจฺฉิตฺวา วนฺทิตฺวา อตฺตโน ปริวาเรน สทฺธึ นิกฺขมิ. อฺเปิ พหู ภิกฺขู เถรํ อนุคจฺฉึสุ. เถโร จ นามโคตฺตวเสน ปฺายมาเน ภิกฺขู นามโคตฺตวเสน กเถตฺวา นิวตฺตาเปสิ. อฺตโร นามโคตฺตวเสน อปากโฏ ภิกฺขุ จินฺเตสิ – ‘‘อโห วต มมฺปิ นามโคตฺตวเสน ปคฺคณฺหนฺโต กเถตฺวา นิวตฺตาเปยฺยา’’ติ เถโร มหาภิกฺขุสงฺฆสฺส อนฺตเร ตํ น สลฺลกฺเขสิ. โส ‘‘อฺเ วิย ภิกฺขู น มํ ปคฺคณฺหาตี’’ติ เถเร อาฆาตํ พนฺธิ. เถรสฺสปิ สงฺฆาฏิกณฺโณ ¶ ตสฺส ภิกฺขุโน สรีรํ ผุสิ, เตนาปิ อาฆาตํ พนฺธิเยว. โส ‘‘ทานิ เถโร วิหารูปจารํ อติกฺกนฺโต ภวิสฺสตี’’ติ ตฺวา สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘อายสฺมา มํ, ภนฺเต, สาริปุตฺโต ตุมฺหากํ อคฺคสาวโกมฺหีติ กณฺณสกฺขลึ ภินฺทนฺโต วิย ปหริตฺวา อขมาเปตฺวาว จาริกํ ปกฺกนฺโต’’ติ อาห. สตฺถา เถรํ ปกฺโกสาเปสิ.
ตสฺมึ ขเณ มหาโมคฺคลฺลานตฺเถโร จ อานนฺทตฺเถโร จ จินฺเตสุํ – ‘‘อมฺหากํ อคฺคเชฏฺภาตรา อิมสฺส ภิกฺขุโน อปหฏภาวํ สตฺถา โน น ชานาติ, สีหนาทํ ปน ¶ นทาเปตุกาโม ภวิสฺสตีติ ปริสํ สนฺนิปาตาเปสฺสามา’’ติ. เต กฺุจิกหตฺถา ปริเวณทฺวารานิ วิวริตฺวา ‘‘อภิกฺกมถายสฺมนฺโต ¶ , อภิกฺกมถายสฺมนฺโต, อิทานายสฺมา สาริปุตฺโต ภควโต สมฺมุขา สีหนาทํ นทิสฺสตี’’ติ (อ. นิ. ๙.๑๑) มหาภิกฺขุสงฺฆํ สนฺนิปาเตสุํ. เถโรปิ อาคนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา นิสีทิ. อถ นํ สตฺถา ตมตฺถํ ปุจฺฉิ. เถโร ‘‘นายํ ภิกฺขุ มยา ปหโฏ’’ติ อวตฺวาว อตฺตโน คุณกถํ กเถนฺโต ‘‘ยสฺส นูน, ภนฺเต, กาเย กายคตาสติ อนุปฏฺิตา อสฺส, โส อิธ อฺตรํ สพฺรหฺมจารึ อาสชฺช อปฺปฏินิสฺสชฺช จาริกํ ปกฺกเมยฺยา’’ติ วตฺวา ‘‘เสยฺยถาปิ, ภนฺเต, ปถวิยํ สุจิมฺปิ นิกฺขิปนฺติ, อสุจิมฺปิ นิกฺขิปนฺตี’’ติอาทินา นเยน อตฺตโน ปถวีสมจิตฺตตฺจ อาโปเตโชวาโย รโชหรณจณฺฑาลกุมารกอุสภฉินฺนวิสาณสมจิตฺตตฺจ อหิกุณปาทีหิ วิย อตฺตโน กาเยน อฏฺฏิยนฺจ เมทกถาลิกา วิย อตฺตโน กายปริหรณฺจ ปกาเสสิ. อิมาหิ จ ปน นวหิ อุปมาหิ เถเร อตฺตโน คุเณ กเถนฺเต นวสุปิ าเนสุ อุทกปริยนฺตํ กตฺวา มหาปถวี กมฺปิ. รโชหรณจณฺฑาลกุมารกเมทกถาลิโก ปมานํ ปน อาหรณกาเล ปุถุชฺชนา ภิกฺขู อสฺสูนิ สนฺธาเรตุํ นาสกฺขึสุ, ขีณาสวานํ ธมฺมสํเวโค อุทปาทิ.
เถเร อตฺตโน คุณํ กเถนฺเตเยว อพฺภาจิกฺขนกสฺส ¶ ภิกฺขุโน สกลสรีเร ฑาโห อุปฺปชฺชิ, โส ตาวเทว ภควโต ปาเทสุ ปติตฺวา อตฺตโน อพฺภาจิกฺขนโทสํ ปกาเสตฺวา อจฺจยํ เทเสสิ. สตฺถา เถรํ อามนฺเตตฺวา, ‘‘สาริปุตฺต, ขม อิมสฺส โมฆปุริสสฺส, ยาวสฺส สตฺตธา มุทฺธา น ผลตี’’ติ อาห. เถโร อุกฺกุฏิกํ นิสีทิตฺวา อฺชลึ ปคฺคยฺห ‘‘ขมามหํ, ภนฺเต, ตสฺส อายสฺมโต, ขมตุ จ เม โส อายสฺมา, สเจ มยฺหํ โทโส อตฺถี’’ติ อาห. ภิกฺขู กถยึสุ ‘‘ปสฺสถ ทานาวุโส, เถรสฺส อโนปมคุณํ, เอวรูปสฺส นาม มุสาวาเทน อพฺภาจิกฺขนกสฺส ภิกฺขุโน อุปริ อปฺปมตฺตกมฺปิ โกปํ วา โทสํ วา อกตฺวา สยเมว อุกฺกุฏิกํ นิสีทิตฺวา อฺชลึ ปคฺคยฺห ขมาเปตี’’ติ. ‘‘สตฺถา ตํ กถํ สุตฺวา, ภิกฺขเว, กึ กเถถา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิทํ นาม, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต, ‘‘น ภิกฺขเว, สกฺกา สาริปุตฺตสทิสานํ โกปํ วา โทสํ วา อุปฺปาเทตุํ ¶ , มหาปถวีสทิสํ, ภิกฺขเว, อินฺทขีลสทิสํ ปสนฺนอุทกรหทสทิสฺจ ¶ สาริปุตฺตสฺส จิตฺต’’นฺติ วตฺวา อนุสนฺธึ ¶ ฆเฏตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห –
‘‘ปถวิสโม โน วิรุชฺฌติ,
อินฺทขิลุปโม ตาทิ สุพฺพโต;
รหโทว อเปตกทฺทโม,
สํสารา น ภวนฺติ ตาทิโน’’ติ.
ตสฺสตฺโถ – ภิกฺขเว, ยถา นาม ปถวิยํ สุจีนิ คนฺธมาลาทีนิปิ นิกฺขิปนฺติ, อสุจีนิ มุตฺตกรีสาทีนิปิ นิกฺขิปนฺติ, ยถา นาม นครทฺวาเร นิขาตํ อินฺทขีลํ ทารกาทโย โอมุตฺเตนฺติปิ อูหทนฺติปิ, อปเร ปน ตํ คนฺธมาลาทีหิ สกฺกโรนฺติ. ตตฺถ ปถวิยา อินฺทขีลสฺส จ เนว อนุโรโธ อุปฺปชฺชติ, น วิโรโธ; เอวเมว ยฺวายํ ขีณาสโว ภิกฺขุ อฏฺหิ โลกธมฺเมหิ อกมฺปิยภาเวน ตาทิ, วตานํ สุนฺทรตาย สุพฺพโต. โส ‘‘อิเม มํ จตูหิ ปจฺจเยหิ สกฺกโรนฺติ, อิเม ปน น สกฺกโรนฺตี’’ติ สกฺการฺจ อสกฺการฺจ กโรนฺเตสุ เนว อนุรุชฺฌติ, โน วิรุชฺฌติ, อถ โข ปถวิสโม จ อินฺทขิลุปโม เอว จ โหติ. ยถา ¶ จ อปคตกทฺทโม รหโท ปสนฺโนทโก โหติ, เอวํ อปคตกิเลสตาย ราคกทฺทมาทีหิ อกทฺทโม วิปฺปสนฺโนว โหติ. ตาทิโนติ ตสฺส ปน เอวรูปสฺส สุคติทุคฺคตีสุ สํสรณวเสน สํสารา นาม น โหนฺตีติ.
เทสนาวสาเน นว ภิกฺขุสหสฺสานิ สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณึสูติ.
สาริปุตฺตตฺเถรวตฺถุ ฉฏฺํ.
๗. โกสมฺพิวาสีติสฺสตฺเถรสามเณรวตฺถุ
สนฺตํ ตสฺส มนํ โหตีติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ติสฺสตฺเถรสฺส สามเณรํ อารพฺภ กเถสิ.
เอโก กิร โกสมฺพิวาสี กุลปุตฺโต สตฺถุ สาสเน ปพฺพชิตฺวา ลทฺธุปสมฺปโท ‘‘โกสมฺพิวาสีติสฺสตฺเถโร’’ติ ปฺายิ. ตสฺส โกสมฺพิยํ วุฏฺวสฺสสฺส ¶ อุปฏฺาโก ติจีวรฺเจว ¶ สปฺปิผาณิตฺจ อาหริตฺวา ปาทมูเล เปสิ. อถ นํ เถโร อาห – ‘‘กึ อิทํ อุปาสกา’’ติ. ‘‘นนุ มยา, ภนฺเต, ตุมฺเห วสฺสํ วาสิตา, อมฺหากฺจ วิหาเร วุฏฺวสฺสา อิมํ ลาภํ ลภนฺติ, คณฺหถ, ภนฺเต’’ติ. ‘‘โหตุ, อุปาสก, น มยฺหํ อิมินา อตฺโถ’’ติ. ‘‘กึ การณา, ภนฺเต’’ติ? ‘‘มม สนฺติเก กปฺปิยการโก สามเณโรปิ นตฺถิ, อาวุโส’’ติ. ‘‘สเจ, ภนฺเต, กปฺปิยการโก นตฺถิ, มม ปุตฺโต อยฺยสฺส สนฺติเก สามเณโร ภวิสฺสตี’’ติ. เถโร อธิวาเสสิ. อุปาสโก สตฺตวสฺสิกํ อตฺตโน ปุตฺตํ เถรสฺส สนฺติกํ เนตฺวา ‘‘อิมํ ปพฺพาเชถา’’ติ อทาสิ. อถสฺส เถโร เกเส เตเมตฺวา ตจปฺจกกมฺมฏฺานํ ทตฺวา ปพฺพาเชสิ ¶ . โส ขุรคฺเคเยว สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณิ.
เถโร ตํ ปพฺพาเชตฺวา อฑฺฒมาสํ ตตฺถ วสิตฺวา ‘‘สตฺถารํ ปสฺสิสฺสามี’’ติ สามเณรํ ภณฺฑกํ คาหาเปตฺวา คจฺฉนฺโต อนฺตรามคฺเค เอกํ วิหารํ ปาวิสิ. สามเณโร อุปชฺฌายสฺส เสนาสนํ คเหตฺวา ปฏิชคฺคิ. ตสฺส ตํ ปฏิชคฺคนฺตสฺเสว วิกาโล ชาโต, เตน อตฺตโน เสนาสนํ ปฏิชคฺคิตุํ นาสกฺขิ. อถ นํ อุปฏฺานเวลายํ อาคนฺตฺวา นิสินฺนํ เถโร ปุจฺฉิ – ‘‘สามเณร, อตฺตโน วสนฏฺานํ ปฏิชคฺคิต’’นฺติ? ‘‘ภนฺเต, ปฏิชคฺคิตุํ โอกาสํ นาลตฺถ’’นฺติ. ‘‘เตน หิ มม วสนฏฺาเนเยว วส, ทุกฺขํ เต อาคนฺตุกฏฺาเน พหิ วสิตุ’’นฺติ ตํ คเหตฺวาว เสนาสนํ ปาวิสิ. เถโร ปน ปุถุชฺชโน นิปนฺนมตฺโตว นิทฺทํ โอกฺกมิ. สามเณโร จินฺเตสิ – ‘‘อชฺช เม อุปชฺฌาเยน สทฺธึ ตติโย ทิวโส เอกเสนาสเน วสนฺตสฺส, ‘สเจ นิปชฺชิตฺวา นิทฺทายิสฺสามิ, เถโร สหเสยฺยํ อาปชฺเชยฺยา’ติ นิสินฺนโกว วีตินาเมสฺสามี’’ติ อุปชฺฌายสฺส มฺจกสมีเป ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา นิสินฺนโกว รตฺตึ วีตินาเมสิ. เถโร ปจฺจูสกาเล ปจฺจุฏฺาย ‘‘สามเณรํ นิกฺขมาเปตุํ วฏฺฏตี’’ติ มฺจกปสฺเส ปิตพีชนึ คเหตฺวา พีชนิปตฺตสฺส อคฺเคน สามเณรสฺส กฏสารกํ ปหริตฺวา พีชนึ อุทฺธํ อุกฺขิปนฺโต ¶ ‘‘สามเณร, พหิ นิกฺขมา’’ติ อาห, พีชนิปตฺตทณฺฑโก อกฺขิมฺหิ ปฏิหฺิ, ตาวเทว อกฺขิ ภิชฺชิ. โส ‘‘กึ, ภนฺเต’’ติ วตฺวา อุฏฺาย ‘‘พหิ นิกฺขมา’’ติ วุตฺเต ‘‘อกฺขิ เม, ภนฺเต, ภินฺน’’นฺติ อวตฺวา เอเกน หตฺเถน ปฏิจฺฉาเทตฺวา นิกฺขมิ. วตฺตกรณกาเล จ ปน ‘‘อกฺขิ เม ภินฺน’’นฺติ ตุณฺหี อนิสีทิตฺวา เอเกน หตฺเถน อกฺขึ คเหตฺวา เอเกน หตฺเถน ¶ มุฏฺิสมฺมฺุชนึ อาทาย วจฺจกุฏิฺจ มุขโธวนฏฺานฺจ สมฺมชฺชิตฺวา มุขโธวโนทกฺจ เปตฺวา ปริเวณํ สมฺมชฺชิ. โส อุปชฺฌายสฺส ทนฺตกฏฺํ ททมาโน เอเกเนว หตฺเถน อทาสิ.
อถ นํ อุปชฺฌาโย อาห – ‘‘อสิกฺขิโต วตายํ สามเณโร, อาจริยุปชฺฌายานํ เอเกน ¶ หตฺเถน ทนฺตกฏฺํ ทาตุํ น วฏฺฏตี’’ติ. ชานามหํ, ภนฺเต, ‘‘น เอวํ วฏฺฏตี’’ติ, เอโก ปน เม หตฺโถ น ตุจฺโฉติ. ‘‘กึ สามเณรา’’ติ? โส อาทิโต ปฏฺาย ตํ ปวตฺตึ อาโรเจสิ. เถโร สุตฺวาว สํวิคฺคมานโส ‘‘อโห วต มยา ภาริยํ กมฺมํ กต’’นฺติ วตฺวา ‘‘ขมาหิ เม, สปฺปุริส, นาหเมตํ ชานามิ, อวสฺสโย เม โหหี’’ติ อฺชลึ ปคฺคยฺห สตฺตวสฺสิกทารกสฺส ปาทมูเล อุกฺกุฏิกํ นิสีทิ. อถ นํ สามเณโร อาห – ‘‘นาหํ, ภนฺเต, เอตทตฺถาย กเถสึ, ตุมฺหากํ จิตฺตํ ¶ อนุรกฺขนฺเตน มยา เอวํ วุตฺตํ เนเวตฺถ ตุมฺหากํ โทโส อตฺถิ, น มยฺหํ. วฏฺฏสฺเสเวโส โทโส, มา จินฺตยิตฺถ, มยา ตุมฺหากํ วิปฺปฏิสารํ รกฺขนฺเตเนว นาโรจิต’’นฺติ. เถโร สามเณเรน อสฺสาสิยมาโนปิ อนสฺสาสิตฺวา อุปฺปนฺนสํเวโค สามเณรสฺส ภณฺฑกํ คเหตฺวา สตฺถุ สนฺติกํ ปายาสิ. สตฺถาปิสฺส อาคมนํ โอโลเกนฺโตว นิสีทิ. โส คนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา สตฺถารา สทฺธึ ปฏิสมฺโมทนํ กตฺวา ‘‘ขมนียํ เต ภิกฺขุ, กิฺจิ อติเรกํ อผาสุกํ อตฺถี’’ติ ปุจฺฉิโต อาห – ‘‘ขมนียํ, ภนฺเต, นตฺถิ เม กิฺจิ อติเรกํ อผาสุกํ, อปิจ โข ปน เม อยํ ทหรสามเณโร วิย อฺโ อติเรกคุโณ น ทิฏฺปุพฺโพ’’ติ. ‘‘กึ ปน อิมินา กตํ ภิกฺขู’’ติ. โส อาทิโต ปฏฺาย สพฺพํ ตํ ปวตฺตึ ภควโต อาโรเจนฺโต อาห – ‘‘เอวํ, ภนฺเต, มยา ขมาปิยมาโน มํ เอวํ วเทสิ ‘เนเวตฺถ ตุมฺหากํ โทโส อตฺถิ, น มยฺหํ. วฏฺฏสฺเสเวโส โทโส, ตุมฺเห มา จินฺตยิตฺถา’ติ, อิติ มํ อสฺสาเสสิเยว, มยิ เนว โกปํ, น โทสมกาสิ, น เม, ภนฺเต, เอวรูโป คุณสมฺปนฺโน ทิฏฺปุพฺโพ’’ติ. อถ นํ สตฺถา ‘‘ภิกฺขุ ขีณาสวา นาม น กสฺสจิ กุปฺปนฺติ, น ทุสฺสนฺติ, สนฺตินฺทฺริยา สนฺตมานสาว โหนฺตี’’ติ วตฺวา อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห –
‘‘สนฺตํ ¶ ตสฺส มนํ โหติ, สนฺตา วาจา จ กมฺม จ;
สมฺมทฺา วิมุตฺตสฺส, อุปสนฺตสฺส ตาทิโน’’ติ.
ตตฺถ สนฺตํ ตสฺสาติ ตสฺส ขีณาสวสามเณรสฺส อภิชฺฌาทีนํ อภาเวน มนํ สนฺตเมว โหติ อุปสนฺตํ นิพฺพุตํ ¶ . ตถา มุสาวาทาทีนํ อภาเวน วาจา จ ปาณาติปาตาทีนํ อภาเวน กายกมฺมฺจ สนฺตเมว โหติ. สมฺมทฺา วิมุตฺตสฺสาติ นเยน เหตุนา ชานิตฺวา ปฺจหิ วิมุตฺตีหิ วิมุตฺตสฺส. อุปสนฺตสฺสาติ อพฺภนฺตเร ราคาทีนํ อุปสเมน อุปสนฺตสฺส. ตาทิโนติ ตถารูปสฺส คุณสมฺปนฺนสฺสาติ.
เทสนาวสาเน ¶ โกสมฺพิวาสีติสฺสตฺเถโร สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณิ. เสสมหาชนสฺสาปิ สาตฺถิกา ธมฺมเทสนา อโหสีติ.
โกสมฺพิวาสีติสฺสตฺเถรสามเณรวตฺถุ สตฺตมํ.
๘. สาริปุตฺตตฺเถรวตฺถุ
อสฺสทฺโธติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต สาริปุตฺตตฺเถรํ อารพฺภ กเถสิ.
เอกสฺมิฺหิ สมเย ตึสมตฺตา อารฺกา ภิกฺขู สตฺถุ สนฺติกํ อาคนฺตฺวา วนฺทิตฺวา นิสีทึสุ. สตฺถา เตสํ สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตสฺสูปนิสฺสยํ ทิสฺวา สาริปุตฺตตฺเถรํ อามนฺเตตฺวา ‘‘สทฺทหสิ ตฺวํ, สาริปุตฺต, สทฺธินฺทฺริยํ ภาวิตํ พหุลีกตํ อมโตคธํ โหติ อมตปริโยสาน’’นฺติ (สํ. นิ. ๕.๕๑๔) เอวํ ปฺจินฺทฺริยานิ อารพฺภ ปฺหํ ปุจฺฉิ. เถโร ‘‘น ขฺวาหํ, ภนฺเต, เอตฺถ ภควโต สทฺธาย คจฺฉามิ, สทฺธินฺทฺริยํ…เป… อมตปริโยสานํ. เยสฺเหตํ, ภนฺเต, อฺาตํ อสฺส อทิฏฺํ อวิทิตํ อสจฺฉิกตํ อผสฺสิตํ ปฺาย, เต ตตฺถ ปเรสํ ¶ สทฺธาย คจฺเฉยฺยุํ. สทฺธินฺทฺริยํ…เป… อมตปริโยสาน’’นฺติ (สํ. นิ. ๕.๕๑๔) เอวํ ตํ ปฺหํ พฺยากาสิ. ตํ สุตฺวา ภิกฺขู กถํ สมุฏฺาเปสุํ ‘‘สาริปุตฺตตฺเถโร มิจฺฉาคหณํ เนว วิสฺสชฺเชสิ, อชฺชาปิ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส น สทฺทหติเยวา’’ติ. ตํ สุตฺวา สตฺถา ‘‘กึ นาเมตํ, ภิกฺขเว, วเทถ. อหฺหิ ‘ปฺจินฺทฺริยานิ อภาเวตฺวา สมถวิปสฺสนํ อวฑฺเฒตฺวา ¶ มคฺคผลานิ สจฺฉิกาตุํ สมตฺโถ นาม อตฺถีติ สทฺทหสิ ตฺวํ สาริปุตฺโต’ติ ปุจฺฉึ. โส ‘เอวํ สจฺฉิกโรนฺโต อตฺถิ นามาติ น สทฺทหามิ, ภนฺเต’ติ กเถสิ. น ทินฺนสฺส วา กตสฺส วา ผลํ วิปากํ น สทฺทหติ, นาปิ พุทฺธาทีนํ คุณํ น สทฺทหติ. เอโส ปน อตฺตนา ปฏิวิทฺเธสุ ฌานวิปสฺสนามคฺคผลธมฺเมสุ ปเรสํ สทฺธาย น คจฺฉติ. ตสฺมา อนุปวชฺโช’’ติ วตฺวา อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห –
‘‘อสฺสทฺโธ อกตฺู จ, สนฺธิจฺเฉโท จ โย นโร,
หตาวกาโส วนฺตาโส, ส เว อุตฺตมโปริโส’’ติ.
ตสฺสโถ – อตฺตโน ปฏิวิทฺธคุณํ ปเรสํ กถาย น สทฺทหตีติ อสฺสทฺโธ. อกตํ นิพฺพานํ ¶ ชานาตีติ อกตฺู ¶ , สจฺฉิกตนิพฺพาโนติ อตฺโถ. วฏฺฏสนฺธึ, สํสารสนฺธึ ฉินฺทิตฺวา ิโตติ สนฺธิจฺเฉโท. กุสลากุสลกมฺมพีชสฺส ขีณตฺตา นิพฺพตฺตนาวกาโส หโต อสฺสาติ หตาวกาโส. จตูหิ มคฺเคหิ กตฺตพฺพกิจฺจสฺส กตตฺตา,สพฺพา อาสา อิมินา วนฺตาติ วนฺตาโส. โส เอวรูโป นโร. ปฏิวิทฺธโลกุตฺตรธมฺมตาย ปุริเสสุ อุตฺตมภาวํ ปตฺโตติ ปุริสุตฺตโมติ.
คาถาวสาเน เต อารฺกา ตึสมตฺตา ภิกฺขู สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณึสุ. เสสชนสฺสาปิ สตฺถิกา ธมฺมเทสนา อโหสีติ.
สาริปุตฺตตฺเถรวตฺถุ อฏฺมํ.
๙. ขทิรวนิยเรวตตฺเถรวตฺถุ
คาเม วาติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ขทิรวนิยเรวตตฺเถรํ อารพฺภ กเถสิ.
อายสฺมา หิ สาริปุตฺโต สตฺตาสีติโกฏิธนํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา จาลา, อุปจาลา, สีสูปจาลาติ ติสฺโส ภคินิโย, จุนฺโท อุปเสโนติ อิเม ทฺเว จ ภาตโร ปพฺพาเชสิ. เรวตกุมาโร เอโกว เคเห อวสิฏฺโ. อถสฺส มาตา จินฺเตสิ – ‘‘มม ปุตฺโต ¶ อุปติสฺโส เอตฺตกํ ¶ ธนํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา ติสฺโส จ ภคินิโย ทฺเว จ ภาตโร ปพฺพาเชสิ, เรวโต เอโกว อวเสโส. สเจ อิมมฺปิ ปพฺพาเชสฺสติ, เอตฺตกํ โน ธนํ นสฺสิสฺสติ, กุลวํโส ปจฺฉิชฺชิสฺสติ, ทหรกาเลเยว นํ ฆราวาเสน พนฺธิสฺสามี’’ติ. สาริปุตฺตตฺเถโรปิ ปฏิกจฺเจว ภิกฺขู อาณาเปสิ ‘‘สเจ, อาวุโส, เรวโต ปพฺพชิตุกาโม อาคจฺฉติ, อาคตมตฺตเมว นํ ปพฺพาเชยฺยาถ, มม มาตาปิตโร มิจฺฉาทิฏฺิกา, กึ เตหิ อาปุจฺฉิเตหิ, อหเมว ตสฺส มาตา จ ปิตา จา’’ติ. มาตาปิสฺส เรวตกุมารํ สตฺตวสฺสิกเมว ฆรพนฺธเนน พนฺธิตุกามา สมานชาติเก กุเล ทาริกํ วาเรตฺวา ทิวสํ ววตฺถเปตฺวา กุมารํ มณฺเฑตฺวา ปสาเธตฺวา มหตา ปริวาเรน สทฺธึ อาทาย กุมาริกาย าติฆรํ อคมาสิ. อถ เนสํ กตมงฺคลานํ ทฺวินฺนมฺปิ าตเกสุ สนฺนิปติเตสุ อุทกปาติยํ หตฺเถ โอตาเรตฺวา มงฺคลานิ วตฺวา กุมาริกาย วุฑฺฒึ อากงฺขมานา าตกา ‘‘ตว อยฺยิกาย ทิฏฺธมฺมํ ปสฺส, อยฺยิกา วิย จิรํ ชีว, อมฺมา’’ติ อาหํสุ. เรวตกุมาโร ‘‘โก นุ โข อิมิสฺสา อยฺยิกาย ทิฏฺธมฺโม’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘กตรา ¶ อิมิสฺสา อยฺยิกา’’ติ ปุจฺฉิ. อถ นํ อาหํสุ, ‘‘ตาต, กึ น ปสฺสสิ อิมํ วีสวสฺสสติกํ ขณฺฑทนฺตํ ปลิตเกสํ ¶ วลิตฺตจํ ติลกาหตคตฺตํ โคปานสิวงฺกํ, เอสา เอติสฺสา อยฺยิกา’’ติ. ‘‘กึ ปน อยมฺปิ เอวรูปา ภวิสฺสตี’’ติ? ‘‘สเจ ชีวิสฺสติ, ภวิสฺสติ, ตาตา’’ติ. โส จินฺเตสิ – ‘‘เอวรูปมฺปิ นาม สรีรํ ชราย อิมํ วิปฺปการํ ปาปุณิสฺสติ, อิมํ เม ภาตรา อุปติสฺเสน ทิฏฺํ ภวิสฺสติ, อชฺเชว มยา ปลายิตฺวา ปพฺพชิตุํ วฏฺฏตี’’ติ. อถ นํ าตกา กุมาริกาย สทฺธึ เอกยานํ อาโรเปตฺวา อาทาย ปกฺกมึสุ.
โส โถกํ คนฺตฺวา สรีรกิจฺจํ อปทิสิตฺวา ‘‘เปถ ตาว ยานํ, โอตริตฺวา อาคมิสฺสามี’’ติ ยานา โอตริตฺวา เอกสฺมึ คุมฺเพ โถกํ ปปฺจํ กตฺวา อคมาสิ. ปุนปิ โถกํ คนฺตฺวา เตเนว อปเทเสน โอตริตฺวา อภิรุหิ, ปุนปิ ตเถว อกาสิ. อถสฺส าตกา ‘‘อทฺธา อิมสฺส อุฏฺานานิ วตฺตนฺตี’’ติ สลฺลกฺเขตฺวา นาติทฬฺหํ อารกฺขํ กรึสุ. โส ปุนปิ โถกํ คนฺตฺวา เตเนว อปเทเสน โอตริตฺวา ‘‘ตุมฺเห ปาเชนฺโต ปุรโต คจฺฉถ, มยํ ปจฺฉโต สณิกํ อาคมิสฺสามา’’ติ วตฺวา โอตริตฺวา คุมฺพาภิมุโข อโหสิ. าตกาปิสฺส ‘‘ปจฺฉโต อาคมิสฺสตี’’ติ สฺาย ยานํ ปาเชนฺตา ¶ คมึสุ. โสปิ ¶ ตโต ปลายิตฺวา เอกสฺมึ ปเทเส ตึสมตฺตา ภิกฺขู วสนฺติ, เตสํ สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา อาห – ‘‘ปพฺพาเชถ มํ, ภนฺเต’’ติ. ‘‘อาวุโส, ตฺวํ สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิโต, มยํ เต ราชปุตฺตภาวํ วา อมจฺจปุตฺตภาวํ วา น ชานาม, กถํ ปพฺพาเชสฺสามา’’ติ? ‘‘ตุมฺเห มํ, ภนฺเต, น ชานาถา’’ติ? ‘‘น ชานามาวุโส’’ติ. ‘‘อหํ อุปติสฺสสฺส กนิฏฺภาติโก’’ติ. ‘‘โก เอส อุปติสฺโส นามา’’ติ? ‘‘ภนฺเต, ภทฺทนฺตา มม ภาตรํ ‘สาริปุตฺโต’ติ วทนฺติ, ตสฺมา มยา ‘อุปติสฺโส’ติ วุตฺเต น ชานนฺตี’’ติ. ‘‘กึ ปน ตฺวํ สาริปุตฺตตฺเถรสฺส กนิฏฺภาติโก’’ติ? ‘‘อาม, ภนฺเต’’ติ. ‘‘เตน หิ เอหิ, ภาตรา เต อนฺุาตเมวา’’ติ วตฺวา ภิกฺขู ตสฺส อาภรณานิ โอมฺุจาเปตฺวา เอกมนฺตํ เปตฺวา ตํ ปพฺพาเชตฺวา เถรสฺส สาสนํ ปหิณึสุ. เถโร ตํ สุตฺวา ภควโต อาโรเจสิ – ‘‘ภนฺเต, ‘อารฺิกภิกฺขูหิ กิร เรวโต ปพฺพาชิโต’ติ สาสนํ ปหิณึสุ, คนฺตฺวา ตํ ปสฺสิตฺวา อาคมิสฺสามี’’ติ. สตฺถา ‘‘อธิวาเสหิ ตาว, สาริปุตฺตา’’ติ คนฺตุํ น อทาสิ. เถโร ปุน กติปาหจฺจเยน สตฺถารํ อาปุจฺฉิ. สตฺถา ‘‘อธิวาเสหิ ตาว, สาริปุตฺต, มยมฺปิ อาคมิสฺสามา’’ติ เนว คนฺตุํ อทาสิ.
สามเณโรปิ ‘‘สจาหํ อิธ วสิสฺสามิ ¶ , าตกา มํ อนุพนฺธิตฺวา ปกฺโกสิสฺสนฺตี’’ติ เตสํ ภิกฺขูนํ สนฺติเก ยาว อรหตฺตา กมฺมฏฺานํ อุคฺคณฺหิตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย จาริกํ จรมาโน ¶ ตโต ตึสโยชนิเก าเน ขทิรวนํ คนฺตฺวา อนฺโตวสฺเสเยว เตมาสพฺภนฺตเร สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณิ. เถโรปิ ปวาเรตฺวา สตฺถารํ ปุน ตตฺถ คมนตฺถาย อาปุจฺฉิ. สตฺถา ‘‘มยมฺปิ คมิสฺสาม, สาริปุตฺตา’’ติ ปฺจหิ ภิกฺขุสเตหิ สทฺธึ นิกฺขมิ. โถกํ คตกาเล อานนฺทตฺเถโร ทฺเวธาปเถ ตฺวา สตฺถารํ อาห – ‘‘ภนฺเต, เรวตสฺส สนฺติกํ คมนมคฺเคสุ อยํ ปริหารปโถ สฏฺิโยชนิโก มนุสฺสาวาโส, อยํ อุชุมคฺโค ตึสโยชนิโก อมนุสฺสปริคฺคหิโต, กตเรน คจฺฉามา’’ติ. ‘‘สีวลิ, ปน, อานนฺท, อมฺเหหิ สทฺธึ อาคโต’’ติ? ‘‘อาม, ภนฺเต’’ติ. ‘‘สเจ, สีวลิ, อาคโต, อุชุมคฺคเมว คณฺหาหี’’ติ. สตฺถา กิร ‘‘อหํ ตุมฺหากํ ยาคุภตฺตํ อุปฺปาเทสฺสามิ, อุชุมคฺคํ คณฺหาหี’’ติ อวตฺวา ‘‘เตสํ เตสํ ชนานํ ปฺุสฺส วิปากทานฏฺานํ เอต’’นฺติ ตฺวา ‘‘สเจ, สีวลิ, อาคโต, อุชุมคฺคํ คณฺหาหี’’ติ ¶ อาห. สตฺถริ ปน ตํ มคฺคํ ปฏิปนฺเน เทวตา ‘‘อมฺหากํ อยฺยสฺส สีวลิตฺเถรสฺส สกฺการํ กริสฺสามา’’ติ จินฺเตตฺวา เอเกกโยชเน วิหาเร กาเรตฺวา เอกโยชนโต อุทฺธํ คนฺตุํ อทตฺวา ปาโต วุฏฺาย ทิพฺพยาคุอาทีนิ ¶ คเหตฺวา, ‘‘อยฺโย, โน สีวลิตฺเถโร กหํ นิสินฺโน’’ติ วิจรนฺติ. เถโร อตฺตโน อภิหฏํ พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส ทาเปสิ. เอวํ สตฺถา สปริวาโร ตึสโยชนิกํ กนฺตารํ สีวลิตฺเถรสฺส ปฺุํ อนุภวมาโนว อาคมาสิ. เรวตตฺเถโรปิ สตฺถุ อาคมนํ ตฺวา ภควโต คนฺธกุฏึ มาเปตฺวา ปฺจ กูฏาคารสตานิ, ปฺจ จงฺกมนสตานิ, ปฺจรตฺติฏฺานทิวาฏฺานสตานิ จ มาเปสิ. สตฺถา ตสฺส สนฺติเก มาสมตฺตเมว วสิ. ตสฺมึ วสมาโนปิ สีวลิตฺเถรสฺเสว ปฺุํ อนุภวิ.
ตตฺถ ปน ทฺเว มหลฺลกภิกฺขู สตฺถุ ขทิรวนํ ปวิสนกาเล เอวํ จินฺตยึสุ – ‘‘อยํ ภิกฺขุ เอตฺตกํ นวกมฺมํ กโรนฺโต กึ สกฺขิสฺสติ สมณธมฺมํ กาตุํ, สตฺถา ‘สาริปุตฺตสฺส กนิฏฺโ’ติ มุโขโลกนกิจฺจํ กโรนฺโต เอวรูปสฺส นวกมฺมิกสฺส ภิกฺขุสฺส สนฺติกํ อาคโต’’ติ. สตฺถาปิ ตํ ทิวสํ ปจฺจูสกาเล โลกํ โวโลเกตฺวา เต ภิกฺขู ทิสฺวา เตสํ จิตฺตาจารํ อฺาสิ. ตสฺมา ตตฺถ มาสมตฺตํ วสิตฺวา นิกฺขมนทิวเส ยถา เต ภิกฺขู อตฺตโน เตลนาฬิฺจ อุทกตุมฺพฺจ อุปาหนานิ จ ปมุสฺสนฺติ, ตถา อธิฏฺหิตฺวา นิกฺขมนฺโต วิหารูปจารโต พหิ นิกฺขนฺตกาเล อิทฺธึ วิสฺสชฺเชสิ. อถ เต ภิกฺขู ‘‘มยา อิทฺจิทฺจ ปมุฏฺํ ¶ , มยาปิ ปมุฏฺ’’นฺติ อุโภปิ นิวตฺติตฺวา ตํ านํ อสลฺลกฺเขตฺวา ขทิรรุกฺขกณฺฏเกหิ วิชฺฌมานา วิจริตฺวา เอกสฺมึ ขทิรรุกฺเข โอลมฺพนฺตํ อตฺตโน ภณฺฑกํ ทิสฺวา อาทาย ปกฺกมึสุ. สตฺถาปิ ภิกฺขุสงฺฆํ อาทาย ปุน มาสมตฺเตเนว สีวลิตฺเถรสฺส ปฺุํ อนุภวมาโน ปฏิคนฺตฺวา ปุพฺพารามํ ปาวิสิ.
อถ ¶ เต มหลฺลกภิกฺขู ปาโตว มุขํ โธวิตฺวา ‘‘อาคนฺตุกภตฺตทายิกาย วิสาขาย ฆรํ ยาคุํ ปิวิสฺสามา’’ติ คนฺตฺวา ยาคุํ ปิวิตฺวา ขชฺชกํ ขาทิตฺวา นิสีทึสุ. อถ เน วิสาขา ปุจฺฉิ – ‘‘ตุมฺเหปิ, ภนฺเต, สตฺถารา สทฺธึ เรวตตฺเถรสฺส วสนฏฺานํ อคมิตฺถา’’ติ. ‘‘อาม, อุปาสิเกติ, รมณียํ, ภนฺเต, เถรสฺส วสนฏฺาน’’นฺติ. ‘‘กุโต ตสฺส รมณียตา เสตกณฺฏกขทิรรุกฺขคหนํ เปตานํ นิวาสนฏฺานสทิสํ อุปาสิเก’’ติ. อถฺเ ทฺเว ทหรภิกฺขู อาคมึสุ. อุปาสิกา เตสมฺปิ ยาคุขชฺชกํ ทตฺวา ตเถว ปฏิปุจฺฉิ ¶ . เต อาหํสุ – ‘‘น สกฺกา อุปาสิเก วณฺเณตุํ, สุธมฺมเทวสภาสทิสํ อิทฺธิยา อภิสงฺขตํ วิย เถรสฺส วสนฏฺาน’’นฺติ. อุปาสิกา จินฺเตสิ – ‘‘ปมํ อาคตา ภิกฺขู อฺถา วทึสุ, อิเม อฺถา วทนฺติ, ปมํ อาคตา ภิกฺขู กิฺจิเทว ปมุสฺสิตฺวา อิทฺธิยา วิสฺสฏฺกาเล ปฏินิวตฺติตฺวา คตา ภวิสฺสนฺติ, อิเม ปน อิทฺธิยา ¶ อภิสงฺขริตฺวา นิมฺมิตกาเล คตา ภวิสฺสนฺตี’’ติ อตฺตโน ปณฺฑิตภาเวน เอตมตฺถํ ตฺวา ‘‘สตฺถารํ อาคตกาเล ปุจฺฉิสฺสามี’’ติ อฏฺาสิ. ตโต มุหุตฺตํเยว สตฺถา ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต วิสาขาย เคหํ คนฺตฺวา ปฺตฺตาสเน นิสีทิ. สา พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสงฺฆํ สกฺกจฺจํ ปริวิสิตฺวา ภตฺตกิจฺจาวสาเน สตฺถารํ วนฺทิตฺวา ปฏิปุจฺฉิ – ‘‘ภนฺเต, ตุมฺเหหิ สทฺธึ คตภิกฺขูสุ เอกจฺเจ เรวตตฺเถรสฺส วสนฏฺานํ ‘ขทิรคหนํ อรฺ’นฺติ วทนฺติ, เอกจฺเจ ‘รมณีย’นฺติ, กึ นุ โข เอต’’นฺติ? ตํ สุตฺวา สตฺถา ‘‘อุปาสิเก คาโม วา โหตุ อรฺํ วา, ยสฺมึ าเน อรหนฺโต วิหรนฺติ, ตํ รมณียเมวา’’ติ วตฺวา อนุสนฺธึ ฆเฏตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห –
‘‘คาเม วา ยทิ วารฺเ, นินฺเน วา ยทิ วา ถเล;
ยตฺถ อรหนฺโต วิหรนฺติ, ตํ ภูมิรามเณยฺยก’’นฺติ.
ตตฺถ กิฺจาปิ อรหนฺโต คามนฺเต กายวิเวกํ น ลภนฺติ, จิตฺตวิเวกํ ปน ลภนฺเตว. เตสฺหิ ทิพฺพปฏิภาคานิปิ อารมฺมณานิ จิตฺตํ จาเลตุํ น สกฺโกนฺติ. ตสฺมา คาโม วา โหตุ อรฺาทีนํ วา อฺตรํ, ยตฺถ อรหนฺโต วิหรนฺติ, ตํ ภูมิรามเณยฺยกนฺติ โส ภูมิปเทโส รมณีโย เอวาติ อตฺโถ.
เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณึสูติ.
อปเรน ¶ สมเยน ภิกฺขู กถํ สมุฏฺาเปสุํ – ‘‘อาวุโส, เกน นุ โข การเณน อายสฺมา สีวลิตฺเถโร สตฺตทิวสสตฺตมาสาธิกานิ สตฺต วสฺสานิ มาตุ กุจฺฉิยํ วสิ, เกน นิรเย ¶ ปจฺจิ, เกน นิสฺสนฺเทน ลาภคฺคยสคฺคปฺปตฺโต ชาโต’’ติ? สตฺถา ตํ กถํ สุตฺวา, ‘‘ภิกฺขเว, กึ กเถถา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา, ‘‘ภนฺเต, อิทํ นามา’’ติ วุตฺเต ตสฺสายสฺมโต ปุพฺพกมฺมํ กเถนฺโต อาห –
ภิกฺขเว ¶ , อิโต เอกนวุติกปฺเป วิปสฺสี ภควา โลเก อุปฺปชฺชิตฺวา เอกสฺมึ สมเย ชนปทจาริกํ จริตฺวา ปิตุ นครํ ปจฺจาคมาสิ. ราชา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส อาคนฺตุกทานํ สชฺเชตฺวา นาครานํ สาสนํ เปเสสิ ‘‘อาคนฺตฺวา มยฺหํ ทาเน สหายกา โหนฺตู’’ติ. เต ตถา กตฺวา ‘‘รฺา ทินฺนทานโต อติเรกตรํ ทสฺสามา’’ติ สตฺถารํ นิมนฺเตตฺวา ปุนทิวเส ทานํ ปฏิยาเทตฺวา รฺโ สาสนํ ปหิณึสุ. ราชา อาคนฺตฺวา เตสํ ทานํ ทิสฺวา ‘‘อิโต อธิกตรํ ทสฺสามี’’ติ ปุนทิวสตฺถาย สตฺถารํ นิมนฺเตสิ, เนว ราชา นาคเร ปราเชตุํ สกฺขิ, น นาครา ราชานํ. นาครา ฉฏฺเ วาเร ‘‘สฺเว ทานิ ยถา ‘อิมสฺมึ ทาเน อิทํ นาม นตฺถี’ติ น สกฺกา โหติ วตฺตุํ, เอวํ ทานํ ทสฺสามา’’ติ จินฺเตตฺวา ปุนทิวเส ทานํ ปฏิยาเทตฺวา ‘‘กึ นุ โข เอตฺถ นตฺถี’’ติ โอโลเกนฺตา อลฺลมธุเมว ¶ น อทฺทสํสุ. ปกฺกมธุ ปน พหุํ อตฺถิ. เต อลฺลมธุสฺสตฺถาย จตูสุ นครทฺวาเรสุ จตฺตาริ กหาปณสหสฺสานิ คาหาเปตฺวา ปหิณึสุ. อเถโก ชนปทมนุสฺโส คามโภชกํ ปสฺสิตุํ อาคจฺฉนฺโต อนฺตรามคฺเค มธุปฏลํ ทิสฺวา มกฺขิกา ปลาเปตฺวา สาขํ ฉินฺทิตฺวา สาขาทณฺฑเกเนว สทฺธึ มธุปฏลํ อาทาย ‘‘คามโภชกสฺส ทสฺสามี’’ติ นครํ ปาวิสิ. มธุอตฺถาย คโต ตํ ทิสฺวา, ‘‘อมฺโภ, วิกฺกิณิยํ มธุ’’นฺติ ปุจฺฉิ. ‘‘น วิกฺกิณิยํ, สามี’’ติ. ‘‘หนฺท, อิมํ กหาปณํ คเหตฺวา เทหี’’ติ. โส จินฺเตสิ – ‘‘อิมํ มธุปฏลํ ปาทมตฺตมฺปิ น อคฺฆติ, อยํ ปน กหาปณํ เทติ. พหุกหาปณโก มฺเ, มยา วฑฺเฒตุํ วฏฺฏตี’’ติ. อถ นํ ‘‘น เทมี’’ติ อาห, ‘‘เตน หิ ทฺเว กหาปเณ คณฺหาหี’’ติ. ‘‘ทฺวีหิปิ น เทมี’’ติ. เอวํ ตาว วฑฺเฒสิ, ยาว โส ‘‘เตน หิ อิทํ สหสฺสํ คณฺหาหี’’ติ ภณฺฑิกํ อุปเนสิ.
อถ นํ โส อาห – ‘‘กึ นุ โข ตฺวํ อุมฺมตฺตโก ¶ , อุทาหุ กหาปณานํ ปโนกาสํ น ลภสิ, ปาทมฺปิ น อคฺฆนกํ มธุํ ‘สหสฺสํ คเหตฺวา เทหี’ติ วทสิ, ‘กึ นาเมต’’’นฺติ? ‘ชานามหํ, โภ, อิมินา ปน เม กมฺมํ อตฺถิ, เตเนวํ วทามี’ติ. ‘‘กึ กมฺมํ, สามี’’ติ? ‘‘อมฺเหหิ วิปสฺสีพุทฺธสฺส อฏฺสฏฺิสมณสหสฺสปริวารสฺส มหาทานํ สชฺชิตํ, ตตฺเรกํ อลฺลมธุเมว นตฺถิ, ตสฺมา เอวํ คณฺหามี’’ติ. เอวํ, สนฺเต, นาหํ มูเลน ทสฺสามิ, สเจ ‘‘อหมฺปิ ทาเน ปตฺตึ ลภิสฺสามิ, ทสฺสามี’’ติ. โส คนฺตฺวา นาครานํ ตมตฺถํ อาโรเจสิ. นาครา ตสฺส สทฺธาย พลวภาวํ ตฺวา, ‘‘สาธุ, ปตฺติโก โหตู’’ติ ¶ ปฏิชานึสุ, เต พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสงฺฆํ ¶ นิสีทาเปตฺวา ยาคุขชฺชกํ ทตฺวา มหตึ สุวณฺณปาตึ อาหราเปตฺวา มธุปฏลํ ปีฬาเปสุํ. เตเนว มนุสฺเสน ปณฺณาการตฺถาย ทธิวารโกปิ อาหโฏ อตฺถิ, โส ตมฺปิ ทธึ ปาติยํ อากิริตฺวา เตน มธุนา สํสนฺทิตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส อาทิโต ปฏฺาย อทาสิ. ตํ ยาวทตฺถํ คณฺหนฺตานํ สพฺเพสํ ปาปุณิ อุตฺตริมฺปิ อวสิฏฺํ อโหสิเยว. ‘‘เอวํ โถกํ มธุ กถํ ตาว พหูนํ ¶ ปาปุณี’’ติ น จินฺเตตพฺพํ. ตฺหิ พุทฺธานุภาเวน ปาปุณิ. พุทฺธวิสโย น จินฺเตตพฺโพ. จตฺตาริ หิ ‘‘อจินฺเตยฺยานี’’ติ (อ. นิ. ๔.๗๗) วุตฺตานิ. ตานิ จินฺเตนฺโต อุมฺมาทสฺเสว ภาคี โหตีติ. โส ปุริโส เอตฺตกํ กมฺมํ กตฺวา อายุปริโยสาเน เทวโลเก นิพฺพตฺติตฺวา เอตฺตกํ กาลํ สํสรนฺโต เอกสฺมึ สมเย เทวโลกา จวิตฺวา พาราณสิยํ ราชกุเล นิพฺพตฺโต ปิตุ อจฺจเยน รชฺชํ ปาปุณิ. โส ‘‘เอกํ นครํ คณฺหิสฺสามี’’ติ คนฺตฺวา ปริวาเรสิ, นาครานฺจ สาสนํ ปหิณิ ‘‘รชฺชํ วา เม เทนฺตุ ยุทฺธํ วา’’ติ. เต ‘‘เนว รชฺชํ ทสฺสาม, น ยุทฺธ’’นฺติ วตฺวา จูฬทฺวาเรหิ นิกฺขมิตฺวา ทารูทกาทีนิ อาหรนฺติ, สพฺพกิจฺจานิ กโรนฺติ.
อิตโรปิ จตฺตาริ มหาทฺวารานิ รกฺขนฺโต สตฺตมาสาธิกานิ สตฺต วสฺสานิ นครํ อุปรุนฺธิ. อถสฺส มาตา ‘‘กึ เม ปุตฺโต กโรตี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิทํ นาม เทวี’’ติ ตํ ปวตฺตึ สุตฺวา ‘‘พาโล มม ปุตฺโต, คจฺฉถ, ตสฺส ‘จูฬทฺวารานิปิ ปิธาย นครํ อุปรุนฺธตู’ติ วเทถา’’ติ. โส มาตุ สาสนํ สุตฺวา ตถา อกาสิ. นาคราปิ พหิ นิกฺขมิตุํ อลภนฺตา สตฺตเม ทิวเส อตฺตโน ราชานํ มาเรตฺวา ตสฺส รชฺชํ อทํสุ. โส อิมํ กมฺมํ กตฺวา อายุปริโยสาเน อวีจิมฺหิ นิพฺพตฺติตฺวา ยาวายํ ปถวี โยชนมตฺตํ ¶ อุสฺสนฺนา, ตาว นิรเย ปจฺจิตฺวา จตุนฺนํ จูฬทฺวารานํ ปิทหิตตฺตา ตโต จุโต ตสฺสา เอว มาตุ กุจฺฉิสฺมึ ปฏิสนฺธึ คเหตฺวา สตฺตมาสาธิกานิ สตฺต วสฺสานิ อนฺโตกุจฺฉิสฺมึ วสิตฺวา สตฺต ทิวสานิ โยนิมุเข ติริยํ นิปชฺชิ. เอวํ, ภิกฺขเว, สีวลิ, ตทา นครํ อุปรุนฺธิตฺวา คหิตกมฺเมน เอตฺตกํ กาลํ นิรเย ปจฺจิตฺวา จตุนฺนํ จูฬทฺวารานํ ปิทหิตตฺตา ตโต จุโต ตสฺสา เอว มาตุ กุจฺฉิยํ ปฏิสนฺธึ คเหตฺวา เอตฺตกํ กาลํ กุจฺฉิยํ วสิ. นวมธุโน ทินฺนตฺตา ลาภคฺคยสคฺคปฺปตฺโต ชาโตติ.
ปุเนกทิวสํ ¶ ภิกฺขู กถํ สมุฏฺาเปสุํ – ‘‘อโห สามเณรสฺส ลาโภ, อโห ปฺุํ, เยน เอกเกน ปฺจนฺนํ ภิกฺขุสตานํ ปฺจกูฏาคารสตาทีนิ กตานี’’ติ. สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต, ‘‘ภิกฺขเว, มยฺหํ ปุตฺตสฺส เนว ปฺุํ อตฺถิ, น ปาปํ, อุภยมสฺส ปหีน’’นฺติ วตฺวา พฺราหฺมณวคฺเค อิมํ คาถมาห –
‘‘โยธ ¶ ปฺฺุจ ปาปฺจ, อุโภ สงฺคมุปจฺจคา;
อโสกํ วิรชํ สุทฺธํ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณ’’นฺติ. (ธ. ป. ๔๑๒);
ขทิรวนิยเรวตตฺเถรวตฺถุ นวมํ.
๑๐. อฺตรอิตฺถิวตฺถุ
รมณียานีติ ¶ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อฺตรํ อิตฺถึ อารพฺภ กเถสิ.
เอโก กิร ปิณฺฑปาติโก ภิกฺขุ สตฺถุ สนฺติเก กมฺมฏฺานํ คเหตฺวา เอกํ ชิณฺณอุยฺยานํ ปวิสิตฺวา สมณธมฺมํ กโรติ. เอกา นครโสภินี อิตฺถี ปุริเสน สทฺธึ ‘‘อหํ อสุกฏฺานํ นาม คมิสฺสามิ, ตฺวํ ตตฺถ อาคจฺเฉยฺยาสี’’ติ สงฺเกตํ กตฺวา อคมาสิ. โส ปุริโส นาคจฺฉิ. สา ตสฺส อาคมนมคฺคํ โอโลเกนฺตี ตํ อทิสฺวา อุกฺกณฺิตฺวา อิโต จิโต จ วิจรมานา ตํ อุยฺยานํ ปวิสิตฺวา เถรํ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา นิสินฺนํ ทิสฺวา อิโต จิโต จ โอโลกยมานา อฺํ กฺจิ อทิสฺวา ‘‘อยฺจ ปุริโส เอว, อิมสฺส จิตฺตํ ปโมเหสฺสามี’’ติ ตสฺส ปุรโต ตฺวา ปุนปฺปุนํ นิวตฺถสาฏกํ โมเจตฺวา นิวาเสติ, เกเส มฺุจิตฺวา พนฺธติ, ปาณึ ปหริตฺวา หสติ. เถรสฺส สํเวโค อุปฺปชฺชิตฺวา สกลสรีรํ ผริ. โส ‘‘กึ นุ โข อิท’’นฺติ จินฺเตสิ. สตฺถาปิ ‘‘มม สนฺติเก กมฺมฏฺานํ คเหตฺวา ‘สมณธมฺมํ กริสฺสามี’ติ คตสฺส ภิกฺขุโน กา นุ โข ปวตฺตี’’ติ อุปธาเรนฺโต ตํ อิตฺถึ ทิสฺวา ตสฺสา อนาจารกิริยํ, เถรสฺส จ สํเวคุปฺปตฺตึ ตฺวา คนฺธกุฏิยํ นิสินฺโนว เตน สทฺธึ กเถสิ ¶ – ‘‘ภิกฺขุ, กามคเวสกานํ อรมณฏฺานเมว วีตราคานํ รมณฏฺานํ โหตี’’ติ ¶ . เอวฺจ ปน วตฺวา โอภาสํ ผริตฺวา ตสฺส ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ คาถมาห –
‘‘รมณียานิ อรฺานิ, ยตฺถ น รมตี ชโน;
วีตราคา รมิสฺสนฺติ, น เต กามคเวสิโน’’ติ.
ตตฺถ อรฺานีติ สุปุปฺผิตตรุวนสณฺฑปฏิมณฺฑิตานิ วิมลสลิลสมฺปนฺนานิ อรฺานิ นาม รมณียานิ. ยตฺถาติ เยสุ อรฺเสุ วิกสิเตสุ ปทุมวเนสุ คามมกฺขิกา วิย กามคเวสโก ชโน น รมติ. วีตราคาติ วิคตราคา ปน ขีณาสวา นาม ภมรมธุกรา วิย ปทุมวเนสุ ¶ ตถารูเปสุ อรฺเสุ รมิสฺสนฺติ. กึ การณา? น เต กามปเวสิโน, ยสฺมา เต กามคเวสิโน น โหนฺตีติ อตฺโถ.
เทสนาวสาเน โส เถโร ยถานิสินฺโนว สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณิตฺวา อากาเสนาคนฺตฺวา ถุตึ กโรนฺโต ตถาคตสฺส ปาเท วนฺทิตฺวา อคมาสีติ.
อฺตรอิตฺถิวตฺถุ ทสมํ.
อรหนฺตวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
สตฺตโม วคฺโค.