📜
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
ขุทฺทกนิกาเย
อุทานปาฬิ
๑. โพธิวคฺโค
๑. ปมโพธิสุตฺตํ
๑. เอวํ ¶ ¶ ¶ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา อุรุเวลายํ วิหรติ นชฺชา เนรฺชราย ตีเร โพธิรุกฺขมูเล ปมาภิสมฺพุทฺโธ. เตน โข ปน สมเยน ภควา สตฺตาหํ เอกปลฺลงฺเกน นิสินฺโน โหติ วิมุตฺติสุขปฏิสํเวที [วิมุตฺติสุขํ ปฏิสํเวที (สฺยา. ปี. ก.)]. อถ โข ภควา ตสฺส สตฺตาหสฺส อจฺจเยน ตมฺหา สมาธิมฺหา วุฏฺหิตฺวา รตฺติยา ปมํ ยามํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ อนุโลมํ สาธุกํ มนสากาสิ –
‘‘อิติ อิมสฺมึ สติ อิทํ โหติ, อิมสฺสุปฺปาทา อิทํ อุปฺปชฺชติ, ยทิทํ – อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ, นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ, สฬายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ, อุปาทานปจฺจยา ¶ ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา สมฺภวนฺติ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ.
อถ โข ภควา เอตมตฺถํ วิทิตฺวา ตายํ เวลายํ อิมํ อุทานํ อุทาเนสิ –
‘‘ยทา ¶ ¶ หเว ปาตุภวนฺติ ธมฺมา,
อาตาปิโน ฌายโต พฺราหฺมณสฺส;
อถสฺส กงฺขา วปยนฺติ สพฺพา,
ยโต ปชานาติ สเหตุธมฺม’’นฺติ. ปมํ;
๒. ทุติยโพธิสุตฺตํ
๒. เอวํ ¶ เม สุตํ – เอก สมยํ ภควา อุรุเวลายํ วิหรติ นชฺชา เนรฺชราย ตีเร โพธิรุกฺขมูเล ปมาภิสมฺพุทฺโธ. เตน โข ปน สมเยน ภควา สตฺตาหํ เอกปลฺลงฺเกน นิสินฺโน โหติ วิมุตฺติสุขปฏิสํเวที. อถ โข ภควา ตสฺส สตฺตาหสฺส อจฺจเยน ตมฺหา สมาธิมฺหา วุฏฺหิตฺวา รตฺติยา มชฺฌิมํ ยามํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ ปฏิโลมํ สาธุกํ มนสากาสิ –
‘‘อิติ อิมสฺมึ อสติ อิทํ น โหติ, อิมสฺส นิโรธา อิทํ นิรุชฺฌติ, ยทิทํ – อวิชฺชานิโรธา สงฺขารนิโรโธ, สงฺขารนิโรธา วิฺาณนิโรโธ, วิฺาณนิโรธา นามรูปนิโรโธ, นามรูปนิโรธา สฬายตนนิโรโธ, สฬายตนนิโรธา ผสฺสนิโรโธ, ผสฺสนิโรธา เวทนานิโรโธ, เวทนานิโรธา ตณฺหานิโรโธ, ตณฺหานิโรธา อุปาทานนิโรโธ, อุปาทานนิโรธา ภวนิโรโธ, ภวนิโรธา ชาตินิโรโธ, ชาตินิโรธา ชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา นิรุชฺฌนฺติ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหตี’’ติ.
อถ โข ภควา เอตมตฺถํ วิทิตฺวา ตายํ เวลายํ อิมํ อุทานํ อุทาเนสิ –
‘‘ยทา หเว ปาตุภวนฺติ ธมฺมา,
อาตาปิโน ¶ ฌายโต พฺราหฺมณสฺส;
อถสฺส กงฺขา วปยนฺติ สพฺพา,
ยโต ขยํ ปจฺจยานํ อเวที’’ติ. ทุติยํ;
๓. ตติยโพธิสุตฺตํ
๓. เอวํ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา อุรุเวลายํ วิหรติ นชฺชา เนรฺชราย ตีเร โพธิรุกฺขมูเล ปมาภิสมฺพุทฺโธ. เตน โข ปน สมเยน ¶ ภควา สตฺตาหํ เอกปลฺลงฺเกน นิสินฺโน โหติ วิมุตฺติสุขปฏิสํเวที. อถ โข ภควา ตสฺส สตฺตาหสฺส อจฺจเยน ตมฺหา สมาธิมฺหา วุฏฺหิตฺวา รตฺติยา ปจฺฉิมํ ยามํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ อนุโลมปฏิโลมํ สาธุกํ มนสากาสิ –
‘‘อิติ อิมสฺมึ สติ อิทํ โหติ, อิมสฺสุปฺปาทา อิทํ อุปฺปชฺชติ, อิมสฺมึ อสติ อิทํ น โหติ, อิมสฺส นิโรธา อิทํ นิรุชฺฌติ; ยทิทํ – อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ, นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ, สฬายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ, อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา สมฺภวนฺติ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
‘‘อวิชฺชาย ตฺเวว อเสสวิราคนิโรธา สงฺขารนิโรโธ, สงฺขารนิโรธา วิฺาณนิโรโธ, วิฺาณนิโรธา นามรูปนิโรโธ, นามรูปนิโรธา สฬายตนนิโรโธ, สฬายตนนิโรธา ผสฺสนิโรโธ, ผสฺสนิโรธา เวทนานิโรโธ, เวทนานิโรธา ตณฺหานิโรโธ ¶ , ตณฺหานิโรธา อุปาทานนิโรโธ, อุปาทานนิโรธา ภวนิโรโธ, ภวนิโรธา ชาตินิโรโธ, ชาตินิโรธา ชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา นิรุชฺฌนฺติ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ ¶ โหตี’’ติ.
อถ โข ภควา เอตมตฺถํ วิทิตฺวา ตายํ เวลายํ อิมํ อุทานํ อุทาเนสิ –
‘‘ยทา หเว ปาตุภวนฺติ ธมฺมา,
อาตาปิโน ฌายโต พฺราหฺมณสฺส;
วิธูปยํ ติฏฺติ มารเสนํ,
สูริโยว [สุริโยว (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] โอภาสยมนฺตลิกฺข’’นฺติ. ตติยํ;
๔. หุํหุงฺกสุตฺตํ
๔. เอวํ ¶ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา อุรุเวลายํ วิหรติ นชฺชา เนรฺชราย ตีเร อชปาลนิคฺโรเธ ปมาภิสมฺพุทฺโธ. เตน โข ปน สมเยน ภควา สตฺตาหํ เอกปลฺลงฺเกน นิสินฺโน โหติ วิมุตฺติสุขปฏิสํเวที. อถ โข ภควา ตสฺส สตฺตาหสฺส อจฺจเยน ตมฺหา สมาธิมฺหา วุฏฺาสิ.
อถ โข อฺตโร หุํหุงฺกชาติโก [หุหุงฺกชาติโก (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] พฺราหฺมโณ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควตา สทฺธึ สมฺโมทิ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺาสิ. เอกมนฺตํ ิโต โข โส พฺราหฺมโณ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘กิตฺตาวตา นุ โข, โภ โคตม, พฺราหฺมโณ โหติ, กตเม จ ปน พฺราหฺมณกรณา [พฺราหฺมณการกา (ก.)] ธมฺมา’’ติ?
อถ โข ภควา เอตมตฺถํ วิทิตฺวา ¶ ตายํ เวลายํ อิมํ อุทานํ อุทาเนสิ –
‘‘โย พฺราหฺมโณ พาหิตปาปธมฺโม,
นิหุํหุงฺโก [นิหุหุงฺโก (สี. สฺยา. กํ ปี.)] นิกฺกสาโว ยตตฺโต;
เวทนฺตคู วูสิตพฺรหฺมจริโย,
ธมฺเมน โส พฺรหฺมวาทํ วเทยฺย;
ยสฺสุสฺสทา นตฺถิ กุหิฺจิ โลเก’’ติ. จตุตฺถํ;
๕. พฺราหฺมณสุตฺตํ
๕. เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. เตน โข ปน สมเยน อายสฺมา จ สาริปุตฺโต อายสฺมา จ มหาโมคฺคลฺลาโน อายสฺมา จ มหากสฺสโป อายสฺมา จ มหากจฺจาโน [มหากจฺจายโน (สี. ปี. ก.)] อายสฺมา จ มหาโกฏฺิโก อายสฺมา จ มหากปฺปิโน อายสฺมา จ มหาจุนฺโท อายสฺมา จ อนุรุทฺโธ อายสฺมา จ เรวโต อายสฺมา จ นนฺโท [อานนฺโท (สี. ปี.)] เยน ภควา เตนุปสงฺกมึสุ ¶ .
อทฺทสา ¶ โข ภควา เต อายสฺมนฺเต ทูรโตว อาคจฺฉนฺเต; ทิสฺวาน ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘เอเต, ภิกฺขเว, พฺราหฺมณา อาคจฺฉนฺติ; เอเต, ภิกฺขเว, พฺราหฺมณา อาคจฺฉนฺตี’’ติ. เอวํ วุตฺเต ¶ , อฺตโร พฺราหฺมณชาติโก ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘กิตฺตาวตา นุ โข, ภนฺเต, พฺราหฺมโณ โหติ, กตเม จ ปน พฺราหฺมณกรณา ธมฺมา’’ติ?
อถ โข ภควา เอตมตฺถํ วิทิตฺวา ตายํ เวลายํ อิมํ อุทานํ อุทาเนสิ –
‘‘พาหิตฺวา ปาปเก ธมฺเม, เย จรนฺติ สทา สตา;
ขีณสํโยชนา ¶ พุทฺธา, เต เว [เตว (สี.)] โลกสฺมิ พฺราหฺมณา’’ติ. ปฺจมํ;
๖. มหากสฺสปสุตฺตํ
๖. เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา ราชคเห วิหรติ เวฬุวเน กลนฺทกนิวาเป. เตน โข ปน สมเยน อายสฺมา มหากสฺสโป ปิปฺปลิคุหายํ [ปิปฺผลิคุหายํ (สฺยา.), สิมฺพลิคุหายํ (ก.)] วิหรติ อาพาธิโก [อาพาธิโก โหติ (สฺยา. ปี.)] ทุกฺขิโต พาฬฺหคิลาโน. อถ โข อายสฺมา มหากสฺสโป อปเรน สมเยน ตมฺหา อาพาธา วุฏฺาสิ. อถ โข อายสฺมโต มหากสฺสปสฺส ตมฺหา อาพาธา วุฏฺิตสฺส เอตทโหสิ – ‘‘ยํนูนาหํ ราชคหํ ปิณฺฑาย ปวิเสยฺย’’นฺติ.
เตน โข ปน สมเยน ปฺจมตฺตานิ เทวตาสตานิ อุสฺสุกฺกํ อาปนฺนานิ โหนฺติ อายสฺมโต มหากสฺสปสฺส ปิณฺฑปาตปฏิลาภาย. อถ โข อายสฺมา มหากสฺสโป ตานิ ปฺจมตฺตานิ เทวตาสตานิ ปฏิกฺขิปิตฺวา ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย ราชคหํ ปิณฺฑาย ปาวิสิ – เยน ทลิทฺทวิสิขา กปณวิสิขา เปสการวิสิขา. อทฺทสา โข ภควา อายสฺมนฺตํ มหากสฺสปํ ราชคเห ปิณฺฑาย จรนฺตํ เยน ทลิทฺทวิสิขา กปณวิสิขา เปสการวิสิขา.
อถ โข ภควา เอตมตฺถํ วิทิตฺวา ตายํ เวลายํ อิมํ อุทานํ อุทาเนสิ –
‘‘อนฺโปสิมฺาตํ, ทนฺตํ สาเร ปติฏฺิตํ;
ขีณาสวํ วนฺตโทสํ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณ’’นฺติ. ฉฏฺํ;
๗. อชกลาปกสุตฺตํ
๗. เอวํ ¶ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา ปาวายํ [ปาฏลิยํ (ปี.)] วิหรติ อชกลาปเก ¶ เจติเย, อชกลาปกสฺส ยกฺขสฺส ภวเน. เตน โข ปน สมเยน ภควา รตฺตนฺธการติมิสายํ ¶ อพฺโภกาเส นิสินฺโน โหติ; เทโว จ เอกเมกํ ผุสายติ. อถ โข อชกลาปโก ยกฺโข ภควโต ภยํ ฉมฺภิตตฺตํ โลมหํสํ อุปฺปาเทตุกาโม เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควโต อวิทูเร ติกฺขตฺตุํ ‘‘อกฺกุโล ปกฺกุโล’’ติ อกฺกุลปกฺกุลิกํ อกาสิ – ‘‘เอโส เต, สมณ, ปิสาโจ’’ติ.
อถ โข ภควา เอตมตฺถํ วิทิตฺวา ตายํ เวลายํ อิมํ อุทานํ อุทาเนสิ –
‘‘ยทา สเกสุ ธมฺเมสุ, ปารคู โหติ พฺราหฺมโณ;
อถ เอตํ ปิสาจฺจ, ปกฺกุลฺจาติวตฺตตี’’ติ. สตฺตมํ;
๘. สงฺคามชิสุตฺตํ
๘. เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. เตน โข ปน สมเยน อายสฺมา สงฺคามชิ สาวตฺถึ อนุปฺปตฺโต โหติ ภควนฺตํ ทสฺสนาย. อสฺโสสิ โข อายสฺมโต สงฺคามชิสฺส ปุราณทุติยิกา – ‘‘อยฺโย กิร สงฺคามชิ สาวตฺถึ อนุปฺปตฺโต’’ติ. สา ทารกํ อาทาย เชตวนํ อคมาสิ.
เตน โข ปน สมเยน อายสฺมา สงฺคามชิ อฺตรสฺมึ รุกฺขมูเล ทิวาวิหารํ นิสินฺโน โหติ. อถ โข อายสฺมโต สงฺคามชิสฺส ปุราณทุติยิกา เยนายสฺมา สงฺคามชิ เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ สงฺคามชึ เอตทโวจ – ‘‘ขุทฺทปุตฺตฺหิ [ขุทฺทปุตฺตามฺหิ (สี.)], สมณ, โปส ม’’นฺติ. เอวํ วุตฺเต, อายสฺมา สงฺคามชิ ตุณฺหี อโหสิ.
ทุติยมฺปิ โข อายสฺมโต สงฺคามชิสฺส ปุราณทุติยิกา อายสฺมนฺตํ ¶ สงฺคามชึ เอตทโวจ – ‘‘ขุทฺทปุตฺตฺหิ, สมณ, โปส ม’’นฺติ. ทุติยมฺปิ โข อายสฺมา สงฺคามชิ ตุณฺหี อโหสิ.
ตติยมฺปิ ¶ ¶ โข อายสฺมโต สงฺคามชิสฺส ปุราณทุติยิกา อายสฺมนฺตํ สงฺคามชึ เอตทโวจ – ‘‘ขุทฺทปุตฺตฺหิ, สมณ, โปส ม’’นฺติ. ตติยมฺปิ โข อายสฺมา สงฺคามชิ ตุณฺหี อโหสิ.
อถ โข อายสฺมโต สงฺคามชิสฺส ปุราณทุติยิกา ตํ ทารกํ อายสฺมโต สงฺคามชิสฺส ปุรโต นิกฺขิปิตฺวา ปกฺกามิ [ปกฺกมิ (ก.) เอวมุปริปิ] – ‘‘เอโส [เอส (สี. ก.)] เต, สมณ, ปุตฺโต; โปส น’’นฺติ.
อถ โข อายสฺมา สงฺคามชิ ตํ ทารกํ เนว โอโลเกสิ นาปิ อาลปิ. อถ โข อายสฺมโต สงฺคามชิสฺส ปุราณทุติยิกา ¶ อวิทูรํ [อวิทูเร (สฺยา. ปี.)] คนฺตฺวา อปโลเกนฺตี อทฺทส อายสฺมนฺตํ สงฺคามชึ ตํ ทารกํ เนว โอโลเกนฺตํ นาปิ อาลปนฺตํ, ทิสฺวานสฺสา เอตทโหสิ – ‘‘น จายํ สมโณ ปุตฺเตนปิ อตฺถิโก’’ติ. ตโต ปฏินิวตฺติตฺวา ทารกํ อาทาย ปกฺกามิ. อทฺทสา โข ภควา ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน อายสฺมโต สงฺคามชิสฺส ปุราณทุติยิกาย เอวรูปํ วิปฺปการํ.
อถ โข ภควา เอตมตฺถํ วิทิตฺวา ตายํ เวลายํ อิมํ อุทานํ อุทาเนสิ –
‘‘อายนฺตึ นาภินนฺทติ, ปกฺกมนฺตึ น โสจติ;
สงฺคา สงฺคามชึ มุตฺตํ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณ’’นฺติ. อฏฺมํ;
๙. ชฏิลสุตฺตํ
๙. เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา คยายํ วิหรติ คยาสีเส. เตน โข ปน สมเยน สมฺพหุลา ชฏิลา สีตาสุ เหมนฺติกาสุ ¶ รตฺตีสุ อนฺตรฏฺเก หิมปาตสมเย คยายํ อุมฺมุชฺชนฺติปิ นิมุชฺชนฺติปิ, อุมฺมุชฺชนิมุชฺชมฺปิ กโรนฺติ โอสิฺจนฺติปิ, อคฺคิมฺปิ ชุหนฺติ – ‘‘อิมินา สุทฺธี’’ติ.
อทฺทสา โข ภควา เต สมฺพหุเล ชฏิเล สีตาสุ เหมนฺติกาสุ รตฺตีสุ อนฺตรฏฺเก หิมปาตสมเย คยายํ อุมฺมุชฺชนฺเตปิ นิมุชฺชนฺเตปิ อุมฺมุชฺชนิมุชฺชมฺปิ กโรนฺเต [อุมฺมุชฺชนิมุชฺชํ กโรนฺเตปิ (สี. ปี. ก.)] โอสิฺจนฺเตปิ อคฺคิมฺปิ ชุหนฺเต – ‘‘อิมินา สุทฺธี’’ติ.
อถ ¶ ¶ โข ภควา เอตมตฺถํ วิทิตฺวา ตายํ เวลายํ อิมํ อุทานํ อุทาเนสิ –
‘‘น อุทเกน สุจี โหตี, พหฺเวตฺถ นฺหายตี [นหายตี (สี.)] ชโน;
ยมฺหิ สจฺจฺจ ธมฺโม จ, โส สุจี โส จ พฺราหฺมโณ’’ติ. นวมํ;
๑๐. พาหิยสุตฺตํ
๑๐. เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. เตน โข ปน สมเยน พาหิโย ทารุจีริโย สุปฺปารเก ปฏิวสติ สมุทฺทตีเร สกฺกโต ครุกโต มานิโต ปูชิโต อปจิโต ลาภี จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานํ. อถ โข พาหิยสฺส ทารุจีริยสฺส รโหคตสฺส ปฏิสลฺลีนสฺส เอวํ เจตโส ปริวิตกฺโก อุทปาทิ – ‘‘เย โข เกจิ โลเก อรหนฺโต วา อรหตฺตมคฺคํ วา สมาปนฺนา, อหํ เตสํ อฺตโร’’ติ.
อถ โข ¶ พาหิยสฺส ทารุจีริยสฺส ปุราณสาโลหิตา เทวตา อนุกมฺปิกา อตฺถกามา พาหิยสฺส ทารุจีริยสฺส เจตสา เจโตปริวิตกฺกมฺาย เยน พาหิโย ทารุจีริโย เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา พาหิยํ ทารุจีริยํ เอตทโวจ – ‘‘เนว โข ตฺวํ ¶ , พาหิย, อรหา, นาปิ อรหตฺตมคฺคํ วา สมาปนฺโน. สาปิ เต ปฏิปทา นตฺถิ ยาย ตฺวํ อรหา วา อสฺส [อสฺสสิ (สฺยา. ก.)] อรหตฺตมคฺคํ วา สมาปนฺโน’’ติ.
‘‘อถ เก จรหิ สเทวเก โลเก อรหนฺโต วา อรหตฺตมคฺคํ วา สมาปนฺโน’’ติ? ‘‘อตฺถิ, พาหิย, อุตฺตเรสุ ชนปเทสุ [ชนปเท (สี.)] สาวตฺถิ นาม นครํ. ตตฺถ โส ภควา เอตรหิ วิหรติ อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ. โส หิ, พาหิย, ภควา อรหา เจว อรหตฺตาย จ ธมฺมํ เทเสตี’’ติ.
อถ โข พาหิโย ทารุจีริโย ตาย เทวตาย สํเวชิโต ตาวเทว สุปฺปารกมฺหา ปกฺกามิ. สพฺพตฺถ เอกรตฺติปริวาเสน เยน สาวตฺถิ เชตวนํ อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราโม เตนุปสงฺกมิ. เตน โข ปน สมเยน ¶ สมฺพหุลา ภิกฺขู อพฺโภกาเส จงฺกมนฺติ. อถ โข พาหิโย ทารุจีริโย เยน เต ภิกฺขู เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา เต ภิกฺขู เอตทโวจ – ‘‘กหํ นุ โข, ภนฺเต, เอตรหิ ภควา วิหรติ อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ? ทสฺสนกามมฺหา มยํ ตํ ¶ ภควนฺตํ อรหนฺตํ สมฺมาสมฺพุทฺธ’’นฺติ. ‘‘อนฺตรฆรํ ปวิฏฺโ โข, พาหิย, ภควา ปิณฺฑายา’’ติ.
อถ โข พาหิโย ทารุจีริโย ตรมานรูโป เชตวนา นิกฺขมิตฺวา สาวตฺถึ ปวิสิตฺวา อทฺทส ภควนฺตํ สาวตฺถิยํ ปิณฺฑาย จรนฺตํ ปาสาทิกํ ปสาทนียํ สนฺตินฺทฺริยํ สนฺตมานสํ ¶ อุตฺตมทมถสมถมนุปฺปตฺตํ ทนฺตํ คุตฺตํ ยตินฺทฺริยํ นาคํ. ทิสฺวาน เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควโต ปาเท สิรสา นิปติตฺวา ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘เทเสตุ เม, ภนฺเต ภควา, ธมฺมํ; เทเสตุ, สุคโต, ธมฺมํ, ยํ มมสฺส ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขายา’’ติ. เอวํ วุตฺเต, ภควา พาหิยํ ทารุจีริยํ เอตทโวจ – ‘‘อกาโล โข ตาว, พาหิย, อนฺตรฆรํ ปวิฏฺมฺหา ปิณฺฑายา’’ติ.
ทุติยมฺปิ โข พาหิโย ทารุจีริโย ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘ทุชฺชานํ โข ปเนตํ, ภนฺเต, ภควโต วา ชีวิตนฺตรายานํ, มยฺหํ วา ชีวิตนฺตรายานํ ¶ . เทเสตุ เม, ภนฺเต ภควา, ธมฺมํ; เทเสตุ, สุคโต, ธมฺมํ, ยํ มมสฺส ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขายา’’ติ. ทุติยมฺปิ โข ภควา พาหิยํ ทารุจีริยํ เอตทโวจ – ‘‘อกาโล โข ตาว, พาหิย, อนฺตรฆรํ ปวิฏฺมฺหา ปิณฺฑายา’’ติ.
ตติยมฺปิ โข พาหิโย ทารุจีริโย ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘ทุชฺชานํ โข ปเนตํ, ภนฺเต, ภควโต วา ชีวิตนฺตรายานํ, มยฺหํ วา ชีวิตนฺตรายานํ. เทเสตุ เม ภนฺเต ภควา, ธมฺมํ; เทเสตุ, สุคโต, ธมฺมํ, ยํ มมสฺส ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขายา’’ติ.
‘‘ตสฺมาติห เต, พาหิย, เอวํ สิกฺขิตพฺพํ – ‘ทิฏฺเ ทิฏฺมตฺตํ ภวิสฺสติ, สุเต สุตมตฺตํ ภวิสฺสติ, มุเต มุตมตฺตํ ภวิสฺสติ, วิฺาเต วิฺาตมตฺตํ ภวิสฺสตี’ติ. เอวฺหิ เต, พาหิย, สิกฺขิตพฺพํ. ยโต โข เต, พาหิย, ทิฏฺเ ทิฏฺมตฺตํ ภวิสฺสติ, สุเต สุตมตฺตํ ภวิสฺสติ, มุเต ¶ มุตมตฺตํ ภวิสฺสติ, วิฺาเต วิฺาตมตฺตํ ภวิสฺสติ, ตโต ตฺวํ, พาหิย, น เตน; ยโต ตฺวํ, พาหิย, น เตน ตโต ตฺวํ, พาหิย, น ตตฺถ ¶ ; ยโต ตฺวํ, พาหิย, น ตตฺถ, ตโต ตฺวํ, พาหิย, เนวิธ น หุรํ น อุภยมนฺตเรน. เอเสวนฺโต ทุกฺขสฺสา’’ติ.
อถ โข พาหิยสฺส ทารุจีริยสฺส ภควโต อิมาย สํขิตฺตาย ธมฺมเทสนาย ตาวเทว อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุจฺจิ.
อถ ¶ โข ภควา พาหิยํ ทารุจีริยํ อิมินา สํขิตฺเตน โอวาเทน โอวทิตฺวา ปกฺกามิ. อถ โข อจิรปกฺกนฺตสฺส ภควโต พาหิยํ ทารุจีริยํ คาวี ตรุณวจฺฉา อธิปติตฺวา [อธิปาเตตฺวา (สี. สฺยา. ปี.), อธิปาติตฺวา (ก.)] ชีวิตา โวโรเปสิ.
อถ โข ภควา สาวตฺถิยํ ปิณฺฑาย จริตฺวา ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต สมฺพหุเลหิ ภิกฺขูหิ สทฺธึ นครมฺหา นิกฺขมิตฺวา อทฺทส พาหิยํ ทารุจีริยํ กาลงฺกตํ [กาลกตํ (สี. สฺยา. กํ.)]; ทิสฺวาน ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘คณฺหถ, ภิกฺขเว, พาหิยสฺส ทารุจีริยสฺส สรีรกํ; มฺจกํ อาโรเปตฺวา นีหริตฺวา ฌาเปถ; ถูปฺจสฺส กโรถ. สพฺรหฺมจารี โว, ภิกฺขเว, กาลงฺกโต’’ติ.
‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข เต ภิกฺขู ภควโต ปฏิสฺสุตฺวา พาหิยสฺส ทารุจีริยสฺส สรีรกํ มฺจกํ อาโรเปตฺวา นีหริตฺวา ฌาเปตฺวา ถูปฺจสฺส กตฺวา เยน ภควา เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. เอกมนฺตํ นิสินฺนา โข เต ภิกฺขู ภควนฺตํ เอตทโวจุํ – ‘‘ทฑฺฒํ, ภนฺเต, พาหิยสฺส ทารุจีริยสฺส สรีรํ, ถูโป จสฺส ¶ กโต. ตสฺส กา คติ, โก อภิสมฺปราโย’’ติ? ‘‘ปณฺฑิโต, ภิกฺขเว, พาหิโย ทารุจีริโย ปจฺจปาทิ ธมฺมสฺสานุธมฺมํ; น จ มํ ธมฺมาธิกรณํ ¶ วิเหเสสิ. ปรินิพฺพุโต, ภิกฺขเว, พาหิโย ทารุจีริโย’’ติ.
อถ โข ภควา เอตมตฺถํ วิทิตฺวา ตายํ เวลายํ อิมํ อุทานํ อุทาเนสิ –
‘‘ยตฺถ อาโป จ ปถวี, เตโช วาโย น คาธติ;
น ตตฺถ สุกฺกา โชตนฺติ, อาทิจฺโจ นปฺปกาสติ;
น ตตฺถ จนฺทิมา ภาติ, ตโม ตตฺถ น วิชฺชติ.
‘‘ยทา ¶ จ อตฺตนาเวทิ [เวธี (ก.)], มุนิ โมเนน พฺราหฺมโณ;
อถ รูปา อรูปา จ, สุขทุกฺขา ปมุจฺจตี’’ติ. ทสมํ;
(อยมฺปิ อุทาโน วุตฺโต ภควตา อิติ เม สุตนฺติ.) [( ) สฺยามโปตฺถเก นตฺถิ]
โพธิวคฺโค ปโม นิฏฺิโต.
ตสฺสุทฺทานํ ¶ –
ตโย โพธิ จ หุํหุงฺโก [ตโย จ โพธิ นิคฺโรโธ (สพฺพตฺถ)], พฺราหฺมโณ [เต เถรา (สี. สฺยา. ปี.), เถโร (ก.)] กสฺสเปน จ;
อช [ปาวาย (สี. สฺยา.), ปาฏลิยํ (ปี.), ปาวา (ก.)] สงฺคาม ชฏิลา, พาหิเยนาติ เต ทสาติ.