📜
๖. ชจฺจนฺธวคฺโค
๑. อายุสงฺขาโรสฺสชฺชนสุตฺตํ
๕๑. เอวํ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา เวสาลิยํ วิหรติ มหาวเน กูฏาคารสาลายํ. อถ โข ภควา ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย เวสาลึ ปิณฺฑาย ปาวิสิ. เวสาลิยํ ปิณฺฑาย จริตฺวา ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ อามนฺเตสิ – ‘‘คณฺหาหิ, อานนฺท, นิสีทนํ. เยน จาปาลํ [ปาวาลํ (สฺยา.)] เจติยํ เตนุปสงฺกมิสฺสาม ทิวาวิหารายา’’ติ.
‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข อายสฺมา อานนฺโท ภควโต ปฏิสฺสุตฺวา นิสีทนํ อาทาย ภควนฺตํ ปิฏฺิโต ปิฏฺิโต อนุพนฺธิ. อถ โข ภควา เยน จาปาลํ เจติยํ เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ปฺตฺเต อาสเน นิสีทิ. นิสชฺช ¶ โข ภควา อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ อามนฺเตสิ –
‘‘รมณียา, อานนฺท, เวสาลี; รมณียํ อุเทนํ เจติยํ; รมณียํ โคตมกํ เจติยํ; รมณียํ สตฺตมฺพํ เจติยํ; รมณียํ พหุปุตฺตํ เจติยํ; รมณียํ สารนฺททํ เจติยํ; รมณียํ จาปาลํ เจติยํ. ยสฺส กสฺสจิ, อานนฺท ¶ , จตฺตาโร อิทฺธิปาทา ภาวิตา พหุลีกตา ยานีกตา วตฺถุกตา อนุฏฺิตา ปริจิตา สุสมารทฺธา, โส อากงฺขมาโน ( ) [(อานนฺท) (ก.)] กปฺปํ วา ติฏฺเยฺย กปฺปาวเสสํ วา. ตถาคตสฺส โข, อานนฺท, จตฺตาโร อิทฺธิปาทา ภาวิตา พหุลีกตา ยานีกตา วตฺถุกตา อนุฏฺิตา ปริจิตา สุสมารทฺธา. อากงฺขมาโน, อานนฺท, ตถาคโต กปฺปํ วา ติฏฺเยฺย กปฺปาวเสสํ วา’’ติ.
เอวมฺปิ ¶ โข อายสฺมา อานนฺโท ภควตา โอฬาริเก นิมิตฺเต กยิรมาเน, โอฬาริเก โอภาเส กยิรมาเน, นาสกฺขิ ปฏิวิชฺฌิตุํ; น ภควนฺตํ ยาจิ – ‘‘ติฏฺตุ, ภนฺเต, ภควา กปฺปํ; ติฏฺตุ สุคโต กปฺปํ พหุชนหิตาย พหุชนสุขาย โลกานุกมฺปาย อตฺถาย หิตาย สุขาย เทวมนุสฺสาน’’นฺติ, ยถา ตํ มาเรน ปริยุฏฺิตจิตฺโต ¶ . ทุติยมฺปิ โข…เป… ¶ ตติยมฺปิ โข ภควา อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ อามนฺเตสิ –
‘‘รมณียา, อานนฺท, เวสาลี; รมณียํ อุเทนํ เจติยํ; รมณียํ โคตมกํ เจติยํ; รมณียํ สตฺตมฺพํ เจติยํ; รมณียํ พหุปุตฺตํ เจติยํ; รมณียํ สารนฺททํ เจติยํ; รมณียํ จาปาลํ เจติยํ. ยสฺส กสฺสจิ, อานนฺท, จตฺตาโร อิทฺธิปาทา ภาวิตา พหุลีกตา ยานีกตา วตฺถุกตา อนุฏฺิตา ปริจิตา สุสมารทฺธา, โส อากงฺขมาโน กปฺปํ วา ติฏฺเยฺย กปฺปาวเสสํ วา. ตถาคตสฺส โข, อานนฺท, จตฺตาโร อิทฺธิปาทา ภาวิตา พหุลีกตา ยานีกตา วตฺถุกตา อนุฏฺิตา ปริจิตา สุสมารทฺธา. อากงฺขมาโน, อานนฺท, ตถาคโต กปฺปํ วา ติฏฺเยฺย กปฺปาวเสสํ ¶ วา’’ติ.
เอวมฺปิ โข อายสฺมา อานนฺโท ภควตา โอฬาริเก นิมิตฺเต กยิรมาเน, โอฬาริเก โอภาเส กยิรมาเน, นาสกฺขิ ปฏิวิชฺฌิตุํ; น ภควนฺตํ ยาจิ – ‘‘ติฏฺตุ, ภนฺเต, ภควา กปฺปํ; ติฏฺตุ สุคโต กปฺปํ พหุชนหิตาย พหุชนสุขาย โลกานุกมฺปาย อตฺถาย หิตาย สุขาย เทวมนุสฺสาน’’นฺติ, ยถา ตํ มาเรน ปริยุฏฺิตจิตฺโต.
อถ โข ภควา อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ อามนฺเตสิ – ‘‘คจฺฉ ตฺวํ, อานนฺท, ยสฺสทานิ กาลํ มฺสี’’ติ. ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข อายสฺมา อานนฺโท ภควโต ¶ ปฏิสฺสุตฺวา อุฏฺายาสนา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา อวิทูเร อฺตรสฺมึ รุกฺขมูเล นิสีทิ.
อถ โข มาโร ปาปิมา, อจิรปกฺกนฺเต อายสฺมนฺเต อานนฺเท, เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺาสิ. เอกมนฺตํ ิโต โข มาโร ปาปิมา ภควนฺตํ เอตทโวจ –
‘‘ปรินิพฺพาตุ ทานิ, ภนฺเต, ภควา; ปรินิพฺพาตุ สุคโต; ปรินิพฺพานกาโล ทานิ, ภนฺเต, ภควโต. ภาสิตา โข ปเนสา, ภนฺเต, ภควตา วาจา – ‘น ตาวาหํ, ปาปิม, ปรินิพฺพายิสฺสามิ ¶ ยาว เม ภิกฺขู น สาวกา ภวิสฺสนฺติ วิยตฺตา วินีตา วิสารทา [วิสารทา ปตฺตโยคเขมา (อ. นิ. ๘.๗๐), วิสารทปฺปตฺตา โยคเขมา (สี. ปี. ก.), วิสารทปฺปตฺตา โยคเขมกามา (สฺยา.)] พหุสฺสุตา ธมฺมธรา ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺนา สามีจิปฺปฏิปนฺนา อนุธมฺมจาริโน, สกํ อาจริยกํ อุคฺคเหตฺวา อาจิกฺขิสฺสนฺติ เทเสสฺสนฺติ ปฺเปสฺสนฺติ ปฏฺเปสฺสนฺติ วิวริสฺสนฺติ วิภชิสฺสนฺติ อุตฺตานีกริสฺสนฺติ ¶ อุปฺปนฺนํ ปรปฺปวาทํ สหธมฺเมน สุนิคฺคหิตํ นิคฺคเหตฺวา สปฺปาฏิหาริยํ ธมฺมํ เทเสสฺสนฺตี’ติ. เอตรหิ โข ปน, ภนฺเต [สนฺติ โข ปน ภนฺเต เอตรหิ (สี. ปี. สํ. นิ. ๕.๘๒๒)] ภิกฺขู ภควโต สาวกา วิยตฺตา วินีตา วิสารทา พหุสฺสุตา ธมฺมธรา ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺนา สามีจิปฺปฏิปนฺนา อนุธมฺมจาริโน สกํ อาจริยกํ อุคฺคเหตฺวา อาจิกฺขนฺติ เทเสนฺติ ปฺเปนฺติ ปฏฺเปนฺติ วิวรนฺติ วิภชนฺติ อุตฺตานีกโรนฺติ อุปฺปนฺนํ ปรปฺปวาทํ สหธมฺเมน สุนิคฺคหิตํ นิคฺคเหตฺวา สปฺปาฏิหาริยํ ธมฺมํ เทเสนฺติ. ปรินิพฺพาตุ ทานิ, ภนฺเต, ภควา; ปรินิพฺพาตุ สุคโต; ปรินิพฺพานกาโล ทานิ, ภนฺเต, ภควโต.
‘‘ภาสิตา โข ปเนสา, ภนฺเต, ภควตา วาจา – ‘น ตาวาหํ, ปาปิม, ปรินิพฺพายิสฺสามิ ยาว เม ภิกฺขุนิโย น สาวิกา ภวิสฺสนฺติ วิยตฺตา วินีตา วิสารทา พหุสฺสุตา ธมฺมธรา ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺนา สามีจิปฺปฏิปนฺนา อนุธมฺมจารินิโย สกํ อาจริยกํ อุคฺคเหตฺวา อาจิกฺขิสฺสนฺติ เทเสสฺสนฺติ ปฺเปสฺสนฺติ ปฏฺเปสฺสนฺติ วิวริสฺสนฺติ วิภชิสฺสนฺติ อุตฺตานีกริสฺสนฺติ อุปฺปนฺนํ ปรปฺปวาทํ สหธมฺเมน สุนิคฺคหิตํ นิคฺคเหตฺวา สปฺปาฏิหาริยํ ธมฺมํ เทเสสฺสนฺตี’ติ. เอตรหิ โข ปน, ภนฺเต ¶ , ภิกฺขุนิโย ภควโต สาวิกา วิยตฺตา วินีตา วิสารทา พหุสฺสุตา ธมฺมธรา ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺนา สามีจิปฺปฏิปนฺนา ¶ อนุธมฺมจารินิโย สกํ อาจริยกํ อุคฺคเหตฺวา อาจิกฺขนฺติ เทเสนฺติ ปฺเปนฺติ ปฏฺเปนฺติ วิวรนฺติ วิภชนฺติ อุตฺตานีกโรนฺติ ¶ อุปฺปนฺนํ ปรปฺปวาทํ สหธมฺเมน สุนิคฺคหิตํ นิคฺคเหตฺวา สปฺปาฏิหาริยํ ธมฺมํ เทเสนฺติ. ปรินิพฺพาตุ ทานิ, ภนฺเต, ภควา; ปรินิพฺพาตุ สุคโต; ปรินิพฺพานกาโล ทานิ, ภนฺเต, ภควโต.
‘‘ภาสิตา โข ปเนสา, ภนฺเต, ภควตา วาจา – ‘น ตาวาหํ, ปาปิม, ปรินิพฺพายิสฺสามิ ยาว เม อุปาสกา น สาวกา ภวิสฺสนฺติ วิยตฺตา วินีตา วิสารทา พหุสฺสุตา ธมฺมธรา ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺนา สามีจิปฺปฏิปนฺนา อนุธมฺมจาริโน สกํ อาจริยกํ อุคฺคเหตฺวา อาจิกฺขิสฺสนฺติ เทเสสฺสนฺติ ปฺเปสฺสนฺติ ปฏฺเปสฺสนฺติ วิวริสฺสนฺติ วิภชิสฺสนฺติ อุตฺตานีกริสฺสนฺติ อุปฺปนฺนํ ปรปฺปวาทํ สหธมฺเมน สุนิคฺคหิตํ นิคฺคเหตฺวา สปฺปาฏิหาริยํ ธมฺมํ เทเสสฺสนฺตี’ติ. เอตรหิ โข ปน, ภนฺเต, อุปาสกา ภควโต สาวกา วิยตฺตา วินีตา วิสารทา พหุสฺสุตา ธมฺมธรา ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺนา สามีจิปฺปฏิปนฺนา อนุธมฺมจาริโน สกํ อาจริยกํ ¶ อุคฺคเหตฺวา อาจิกฺขนฺติ เทเสนฺติ ปฺเปนฺติ ปฏฺเปนฺติ วิวรนฺติ วิภชนฺติ อุตฺตานีกโรนฺติ อุปฺปนฺนํ ปรปฺปวาทํ สหธมฺเมน สุนิคฺคหิตํ นิคฺคเหตฺวา สปฺปาฏิหาริยํ ธมฺมํ เทเสนฺติ. ปรินิพฺพาตุ ทานิ, ภนฺเต, ภควา; ปรินิพฺพาตุ สุคโต; ปรินิพฺพานกาโล ทานิ, ภนฺเต, ภควโต.
‘‘ภาสิตา โข ปเนสา, ภนฺเต, ภควตา วาจา – ‘น ตาวาหํ, ปาปิม, ปรินิพฺพายิสฺสามิ ยาว เม อุปาสิกา น สาวิกา ภวิสฺสนฺติ วิยตฺตา วินีตา วิสารทา พหุสฺสุตา ธมฺมธรา ¶ ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺนา สามีจิปฺปฏิปนฺนา อนุธมฺมจารินิโย สกํ อาจริยกํ อุคฺคเหตฺวา อาจิกฺขิสฺสนฺติ เทเสสฺสนฺติ ปฺเปสฺสนฺติ ปฏฺเปสฺสนฺติ วิวริสฺสนฺติ วิภชิสฺสนฺติ อุตฺตานีกริสฺสนฺติ อุปฺปนฺนํ ปรปฺปวาทํ สหธมฺเมน สุนิคฺคหิตํ นิคฺคเหตฺวา สปฺปาฏิหาริยํ ธมฺมํ เทเสสฺสนฺตี’ติ. เอตรหิ โข ปน, ภนฺเต, อุปาสิกา ภควโต สาวิกา วิยตฺตา วินีตา วิสารทา พหุสฺสุตา ธมฺมธรา ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺนา สามีจิปฺปฏิปนฺนา อนุธมฺมจารินิโย สกํ อาจริยกํ อุคฺคเหตฺวา อาจิกฺขนฺติ เทเสนฺติ ปฺเปนฺติ ปฏฺเปนฺติ วิวรนฺติ วิภชนฺติ อุตฺตานีกโรนฺติ อุปฺปนฺนํ ปรปฺปวาทํ สหธมฺเมน สุนิคฺคหิตํ นิคฺคเหตฺวา สปฺปาฏิหาริยํ ธมฺมํ เทเสนฺติ. ปรินิพฺพาตุ ทานิ, ภนฺเต, ภควา; ปรินิพฺพาตุ สุคโต; ปรินิพฺพานกาโล ทานิ, ภนฺเต, ภควโต.
‘‘ภาสิตา ¶ โข ปเนสา, ภนฺเต, ภควตา วาจา – ‘น ตาวาหํ, ปาปิม, ปรินิพฺพายิสฺสามิ ยาว เม อิทํ พฺรหฺมจริยํ น อิทฺธฺเจว ภวิสฺสติ ผีตฺจ วิตฺถาริกํ พาหุชฺํ ปุถุภูตํ ยาว เทวมนุสฺเสหิ สุปฺปกาสิต’นฺติ. เอตรหิ โข ปน, ภนฺเต [ตยิทํ ภนฺเต (สํ. นิ. ๕.๘๒๒)], ภควโต พฺรหฺมจริยํ อิทฺธฺเจว ผีตฺจ วิตฺถาริกํ พาหุชฺํ ปุถุภูตํ ยาว เทวมนุสฺเสหิ สุปฺปกาสิตํ. ปรินิพฺพาตุ ทานิ, ภนฺเต, ภควา; ปรินิพฺพาตุ สุคโต; ปรินิพฺพานกาโล ทานิ, ภนฺเต, ภควโต’’ติ.
เอวํ วุตฺเต, ภควา มารํ ปาปิมนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อปฺโปสฺสุกฺโก ¶ ตฺวํ, ปาปิม, โหหิ. น จิรํ ตถาคตสฺส ปรินิพฺพานํ ภวิสฺสติ. อิโต ติณฺณํ มาสานํ อจฺจเยน ตถาคโต ปรินิพฺพายิสฺสตี’’ติ.
อถ โข ภควา จาปาเล เจติเย สโต สมฺปชาโน อายุสงฺขารํ โอสฺสชฺชิ. โอสฺสฏฺเ จ ภควตา อายุสงฺขาเร มหาภูมิจาโล อโหสิ ภึสนโก โลมหํโส, เทวทุนฺทุภิโย [เทวทุทฺรภิโย (ก.)] จ ผลึสุ.
อถ ¶ โข ภควา เอตมตฺถํ วิทิตฺวา ตายํ เวลายํ อิมํ อุทานํ อุทาเนสิ –
‘‘ตุลมตุลฺจ สมฺภวํ,
ภวสงฺขารมวสฺสชิ มุนิ;
อชฺฌตฺตรโต สมาหิโต,
อภินฺทิ กวจมิวตฺตสมฺภว’’นฺติ. ปมํ;
๒. สตฺตชฏิลสุตฺตํ
๕๒. เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ ปุพฺพาราเม มิคารมาตุปาสาเท. เตน โข ปน สมเยน ¶ ภควา สายนฺหสมยํ ปฏิสลฺลานา วุฏฺิโต พหิทฺวารโกฏฺเก นิสินฺโน โหติ. อถ โข ราชา ปเสนทิ โกสโล เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ.
เตน ¶ โข ปน สมเยน สตฺต จ ชฏิลา, สตฺต จ นิคณฺา, สตฺต จ อเจลกา, สตฺต จ เอกสาฏกา, สตฺต จ ปริพฺพาชกา, ปรูฬฺหกจฺฉนขโลมา ขาริวิวิธมาทาย [ขารีวิธมาทาย (ก. สํ. นิ. ๑.๑๒๒; ที. นิ. ๑.๒๘๐)] ภควโต อวิทูเร อติกฺกมนฺติ.
อทฺทสา โข ราชา ปเสนทิ โกสโล เต สตฺต จ ชฏิเล, สตฺต จ นิคณฺเ, สตฺต จ อเจลเก, สตฺต จ เอกสาฏเก, สตฺต จ ปริพฺพาชเก ¶ , ปรูฬฺหกจฺฉนขโลเม ขาริวิวิธมาทาย ภควโต อวิทูเร อติกฺกมนฺเต. ทิสฺวาน อุฏฺายาสนา เอกํสํ อุตฺตราสงฺคํ กริตฺวา ทกฺขิณชาณุมณฺฑลํ ปถวิยํ [ปวิยํ (สี. สฺยา. ปี.)] นิหนฺตฺวา เยน เต สตฺต จ ชฏิลา, สตฺต จ นิคณฺา, สตฺต จ อเจลกา, สตฺต จ เอกสาฏกา, สตฺต จ ปริพฺพาชกา, เตนฺชลึ ปณาเมตฺวา ติกฺขตฺตุํ นามํ สาเวสิ – ‘‘ราชาหํ, ภนฺเต, ปเสนทิ โกสโล; ราชาหํ, ภนฺเต, ปเสนทิ โกสโล; ราชาหํ, ภนฺเต, ปเสนทิ โกสโล’’ติ.
อถ โข ราชา ปเสนทิ โกสโล อจิรปกฺกนฺเตสุ เตสุ สตฺตสุ จ ชฏิเลสุ, สตฺตสุ จ นิคณฺเสุ, สตฺตสุ จ อเจลเกสุ, สตฺตสุ จ เอกสาฏเกสุ, สตฺตสุ จ ปริพฺพาชเกสุ, เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน ¶ โข ราชา ปเสนทิ โกสโล ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘เย โข [เย จ โข (สี.), เย จ เต (สฺยา.), เย นุ เกจิ โข (ปี.), เย เต (สํ. นิ. ๑.๑๒๒), เย นุ โข เกจิ (?)] ภนฺเต, โลเก อรหนฺโต วา อรหตฺตมคฺคํ วา สมาปนฺนา เอเต เตสํ อฺตเร’’ติ [อฺตราติ (สี. ก.), อฺตโรติ (สฺยา. ปี.)].
‘‘ทุชฺชานํ โข เอตํ, มหาราช, ตยา คิหินา กามโภคินา ปุตฺตสมฺพาธสยนํ อชฺฌาวสนฺเตน กาสิกจนฺทนํ ปจฺจนุโภนฺเตน มาลาคนฺธวิเลปนํ ธารยนฺเตน ชาตรูปรชตํ สาทิยนฺเตน – อิเม วา อรหนฺโต, อิเม วา อรหตฺตมคฺคํ สมาปนฺนาติ.
‘‘สํวาเสน โข, มหาราช, สีลํ เวทิตพฺพํ. ตฺจ โข ทีเฆน อทฺธุนา น อิตฺตรํ [น อิตฺตเรน (สฺยา. สี. สฺยา. อฏฺ.)], มนสิกโรตา โน อมนสิกโรตา, ปฺวตา โน ทุปฺปฺเน. สํโวหาเรน โข, มหาราช, โสเจยฺยํ เวทิตพฺพํ. ตฺจ โข ทีเฆน อทฺธุนา ¶ ¶ น อิตฺตรํ, มนสิกโรตา โน อมนสิกโรตา, ปฺวตา โน ทุปฺปฺเน. อาปทาสุ โข, มหาราช, ถาโม เวทิตพฺโพ. โส จ โข ทีเฆน อทฺธุนา น อิตฺตรํ, มนสิกโรตา โน อมนสิกโรตา, ปฺวตา โน ทุปฺปฺเน. สากจฺฉาย โข, มหาราช, ปฺา เวทิตพฺพา. สา จ โข ทีเฆน อทฺธุนา น อิตฺตรํ, มนสิกโรตา โน อมนสิกโรตา, ปฺวตา โน ทุปฺปฺเนา’’ติ ¶ .
‘‘อจฺฉริยํ, ภนฺเต, อพฺภุตํ, ภนฺเต! ยาว สุภาสิตํ จิทํ [สุภาสิตมิทํ (สํ. นิ. ๑.๑๒๒)], ภนฺเต, ภควตา – ‘ทุชฺชานํ โข เอตํ, มหาราช, ตยา คิหินา ปุตฺตสมฺพาธสยนํ อชฺฌาวสนฺเตน กาสิกจนฺทนํ ปจฺจนุโภนฺเตน มาลาคนฺธวิเลปนํ ธารยนฺเตน ชาตรูปรชตํ สาทิยนฺเตน – อิเม วา อรหนฺโต, อิเม วา อรหตฺตมคฺคํ สมาปนฺนาติ. สํวาเสน โข, มหาราช, สีลํ เวทิตพฺพํ…เป… สากจฺฉาย โข, มหาราช, ปฺา เวทิตพฺพา. สา จ โข ทีเฆน อทฺธุนา น อิตฺตรํ, มนสิกโรตา โน ¶ อมนสิกโรตา, ปฺวตา โน ทุปฺปฺเนา’’’ติ.
‘‘เอเต, ภนฺเต, มม ปุริสา โจรา [จรา (สํ. นิ. ๑.๑๒๒)] โอจรกา ชนปทํ โอจริตฺวา คจฺฉนฺติ. เตหิ ปมํ โอจิณฺณํ อหํ ปจฺฉา โอสาริสฺสามิ [โอตริสฺสามิ (สี. สฺยา. ปี.), โอยายิสฺสามิ (สี. สฺยา. อฏฺ.), โอสาปยิสฺสามิ (สํ. นิ. ๑.๑๒๒)]. อิทานิ เต, ภนฺเต, ตํ รโชชลฺลํ ปวาเหตฺวา สุนฺหาตา สุวิลิตฺตา กปฺปิตเกสมสฺสู โอทาตวตฺถวสนา ปฺจหิ กามคุเณหิ สมปฺปิตา สมงฺคิภูตา ปริจาเรสฺสนฺตี’’ [จาริยนฺติ (สฺยา.)] ติ.
อถ โข ภควา เอตมตฺถํ วิทิตฺวา ตายํ เวลายํ อิมํ อุทานํ อุทาเนสิ –
‘‘น ¶ วายเมยฺย สพฺพตฺถ, นาฺสฺส ปุริโส สิยา;
นาฺํ นิสฺสาย ชีเวยฺย, ธมฺเมน น วณึ [วาณึ (สี.), วณี (สฺยา. ปี.), วาณิชํ (ก.)] จเร’’ติ. ทุติยํ;
๓. ปจฺจเวกฺขณสุตฺตํ
๕๓. เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. เตน โข ปน สมเยน ภควา อตฺตโน อเนเก ¶ ปาปเก อกุสเล ธมฺเม ปหีเน ปจฺจเวกฺขมาโน นิสินฺโน โหติ, อเนเก จ กุสเล ธมฺเม ภาวนาปาริปูรึ คเต.
อถ โข ภควา [เอตมตฺถํ วิทิตฺวา (สี. ก.)] อตฺตโน อเนเก ปาปเก อกุสเล ธมฺเม ปหีเน วิทิตฺวา อเนเก จ กุสเล ธมฺเม ภาวนาปาริปูรึ คเต [เอตมตฺถํ วิทิตฺวา (สี. ก.)] ตายํ เวลายํ อิมํ อุทานํ อุทาเนสิ –
‘‘อหุ ปุพฺเพ ตทา นาหุ, นาหุ ปุพฺเพ ตทา อหุ;
น จาหุ น จ ภวิสฺสติ, น เจตรหิ วิชฺชตี’’ติ. ตติยํ;
๔. ปมนานาติตฺถิยสุตฺตํ
๕๔. เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. เตน โข ปน สมเยน สมฺพหุลา ¶ นานาติตฺถิยสมณพฺราหฺมณปริพฺพาชกา ¶ สาวตฺถิยํ ปฏิวสนฺติ นานาทิฏฺิกา นานาขนฺติกา นานารุจิกา นานาทิฏฺินิสฺสยนิสฺสิตา.
สนฺเตเก สมณพฺราหฺมณา เอวํวาทิโน เอวํทิฏฺิโน – ‘‘สสฺสโต โลโก, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’’นฺติ. สนฺติ ปเนเก สมณพฺราหฺมณา เอวํวาทิโน เอวํทิฏฺิโน – ‘‘อสสฺสโต โลโก, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’’นฺติ. สนฺเตเก สมณพฺราหฺมณา เอวํวาทิโน เอวํทิฏฺิโน – ‘‘อนฺตวา โลโก, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’’นฺติ. สนฺติ ปเนเก สมณพฺราหฺมณา เอวํวาทิโน เอวํทิฏฺิโน – ‘‘อนนฺตวา โลโก, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’’นฺติ. สนฺเตเก สมณพฺราหฺมณา เอวํวาทิโน เอวํทิฏฺิโน – ‘‘ตํ ชีวํ ตํ สรีรํ, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’’นฺติ. สนฺติ ปเนเก สมณพฺราหฺมณา เอวํวาทิโน เอวํทิฏฺิโน – ‘‘อฺํ ชีวํ อฺํ สรีรํ, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’’นฺติ. สนฺเตเก สมณพฺราหฺมณา เอวํวาทิโน เอวํทิฏฺิโน – ‘‘โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา ¶ , อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’’นฺติ. สนฺติ ปเนเก สมณพฺราหฺมณา เอวํวาทิโน เอวํทิฏฺิโน – ‘‘น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’’นฺติ. สนฺเตเก สมณพฺราหฺมณา เอวํวาทิโน เอวํทิฏฺิโน – ‘‘โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’’นฺติ. สนฺติ ปเนเก ¶ สมณพฺราหฺมณา เอวํวาทิโน เอวํทิฏฺิโน – ‘‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’’นฺติ.
เต ภณฺฑนชาตา ¶ กลหชาตา วิวาทาปนฺนา อฺมฺํ มุขสตฺตีหิ วิตุทนฺตา วิหรนฺติ – ‘‘เอทิโส ธมฺโม, เนทิโส ธมฺโม; เนทิโส ธมฺโม, เอทิโส ธมฺโม’’ติ.
อถ โข สมฺพหุลา ภิกฺขู ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย สาวตฺถึ ปิณฺฑาย ปาวิสึสุ. สาวตฺถิยํ ปิณฺฑาย จริตฺวา ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺตา เยน ภควา เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. เอกมนฺตํ นิสินฺนา โข เต ภิกฺขู ภควนฺตํ เอตทโวจุํ –
‘‘อิธ, ภนฺเต, สมฺพหุลา นานาติตฺถิยสมณพฺราหฺมณปริพฺพาชกา สาวตฺถิยํ ปฏิวสนฺติ นานาทิฏฺิกา นานาขนฺติกา นานารุจิกา นานาทิฏฺินิสฺสยนิสฺสิตา.
‘‘สนฺเตเก สมณพฺราหฺมณา เอวํวาทิโน เอวํทิฏฺิโน – ‘สสฺสโต โลโก, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’นฺติ…เป… ¶ เต ภณฺฑนชาตา กลหชาตา วิวาทาปนฺนา อฺมฺํ มุขสตฺตีหิ วิตุทนฺตา วิหรนฺติ – ‘เอทิโส ธมฺโม, เนทิโส ธมฺโม; เนทิโส ธมฺโม, เอทิโส ธมฺโม’’’ ติ.
‘‘อฺติตฺถิยา, ภิกฺขเว, ปริพฺพาชกา อนฺธา อจกฺขุกา; อตฺถํ น ชานนฺติ, อนตฺถํ น ชานนฺติ, ธมฺมํ น ชานนฺติ, อธมฺมํ ¶ น ชานนฺติ. เต อตฺถํ อชานนฺตา อนตฺถํ อชานนฺตา ธมฺมํ อชานนฺตา อธมฺมํ อชานนฺตา ภณฺฑนชาตา กลหชาตา วิวาทาปนฺนา อฺมฺํ มุขสตฺตีหิ วิตุทนฺตา วิหรนฺติ – ‘เอทิโส ธมฺโม, เนทิโส ธมฺโม; เนทิโส ธมฺโม, เอทิโส ธมฺโม’’’ติ.
‘‘ภูตปุพฺพํ, ภิกฺขเว, อิมิสฺสาเยว สาวตฺถิยา อฺตโร ราชา อโหสิ. อถ โข, ภิกฺขเว, โส ราชา อฺตรํ ปุริสํ อามนฺเตสิ – ‘เอหิ ตฺวํ, อมฺโภ ปุริส, ยาวตกา สาวตฺถิยา ชจฺจนฺธา เต สพฺเพ เอกชฺฌํ สนฺนิปาเตหี’ติ. ‘เอวํ, เทวา’ติ โข, ภิกฺขเว, โส ปุริโส ¶ ตสฺส รฺโ ปฏิสฺสุตฺวา ยาวตกา สาวตฺถิยา ชจฺจนฺธา เต ¶ สพฺเพ คเหตฺวา เยน โส ราชา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ตํ ราชานํ เอตทโวจ – ‘สนฺนิปาติตา โข เต, เทว, ยาวตกา สาวตฺถิยา ชจฺจนฺธา’ติ ¶ . ‘เตน หิ, ภเณ, ชจฺจนฺธานํ หตฺถึ ทสฺเสหี’ติ. ‘เอวํ, เทวา’ติ โข, ภิกฺขเว, โส ปุริโส ตสฺส รฺโ ปฏิสฺสุตฺวา ชจฺจนฺธานํ หตฺถึ ทสฺเสสิ.
‘‘เอกจฺจานํ ชจฺจนฺธานํ หตฺถิสฺส สีสํ ทสฺเสสิ – ‘เอทิโส, ชจฺจนฺธา, หตฺถี’ติ. เอกจฺจานํ ชจฺจนฺธานํ หตฺถิสฺส กณฺณํ ทสฺเสสิ – ‘เอทิโส, ชจฺจนฺธา, หตฺถี’ติ. เอกจฺจานํ ชจฺจนฺธานํ หตฺถิสฺส ทนฺตํ ทสฺเสสิ – ‘เอทิโส, ชจฺจนฺธา, หตฺถี’ติ. เอกจฺจานํ ชจฺจนฺธานํ หตฺถิสฺส โสณฺฑํ ทสฺเสสิ – ‘เอทิโส, ชจฺจนฺธา, หตฺถี’ติ. เอกจฺจานํ ชจฺจนฺธานํ หตฺถิสฺส กายํ ทสฺเสสิ – ‘เอทิโส, ชจฺจนฺธา, หตฺถี’ติ. เอกจฺจานํ ชจฺจนฺธานํ หตฺถิสฺส ปาทํ ทสฺเสสิ – ‘เอทิโส, ชจฺจนฺธา, หตฺถี’ติ. เอกจฺจานํ ชจฺจนฺธานํ หตฺถิสฺส สตฺถึ [ปิฏฺึ (สฺยา.)] ทสฺเสสิ – ‘เอทิโส, ชจฺจนฺธา, หตฺถี’ติ. เอกจฺจานํ ชจฺจนฺธานํ หตฺถิสฺส นงฺคุฏฺํ ทสฺเสสิ – ‘เอทิโส, ชจฺจนฺธา, หตฺถี’ติ. เอกจฺจานํ ชจฺจนฺธานํ หตฺถิสฺส วาลธึ ทสฺเสสิ – ‘เอทิโส, ชจฺจนฺธา, หตฺถี’’’ติ.
‘‘อถ โข, ภิกฺขเว, โส ปุริโส ชจฺจนฺธานํ หตฺถึ ทสฺเสตฺวา เยน โส ราชา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ตํ ราชานํ เอตทโวจ – ‘ทิฏฺโ โข เตหิ, เทว, ชจฺจนฺเธหิ หตฺถี; ยสฺส ทานิ กาลํ มฺสี’ติ.
‘‘อถ โข, ภิกฺขเว, โส ราชา เยน เต ชจฺจนฺธา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา เต ชจฺจนฺเธ เอตทโวจ – ‘ทิฏฺโ โว, ชจฺจนฺธา, หตฺถี’ติ ¶ ? ‘เอวํ, เทว, ทิฏฺโ โน หตฺถี’ติ. ‘วเทถ, ชจฺจนฺธา, กีทิโส หตฺถี’ติ?
‘‘เยหิ, ภิกฺขเว, ชจฺจนฺเธหิ หตฺถิสฺส สีสํ ทิฏฺํ อโหสิ, เต เอวมาหํสุ – ‘เอทิโส, เทว, หตฺถี เสยฺยถาปิ กุมฺโภ’ติ.
‘‘เยหิ, ภิกฺขเว, ชจฺจนฺเธหิ หตฺถิสฺส กณฺโณ ทิฏฺโ อโหสิ, เต เอวมาหํสุ – ‘เอทิโส, เทว, หตฺถี เสยฺยถาปิ สุปฺโป’ติ.
‘‘เยหิ, ภิกฺขเว, ชจฺจนฺเธหิ หตฺถิสฺส ทนฺโต ทิฏฺโ อโหสิ, เต เอวมาหํสุ ¶ – ‘เอทิโส, เทว, หตฺถี เสยฺยถาปิ ขีโล’ติ.
‘‘เยหิ ¶ , ภิกฺขเว, ชจฺจนฺเธหิ หตฺถิสฺส โสณฺโฑ ทิฏฺโ อโหสิ, เต เอวมาหํสุ – ‘เอทิโส, เทว, หตฺถี เสยฺยถาปิ นงฺคลีสา’ติ.
‘‘เยหิ, ภิกฺขเว, ชจฺจนฺเธหิ หตฺถิสฺส กาโย ทิฏฺโ อโหสิ, เต เอวมาหํสุ – ‘เอทิโส, เทว, หตฺถี เสยฺยถาปิ โกฏฺโ’ติ.
‘‘เยหิ ¶ , ภิกฺขเว, ชจฺจนฺเธหิ หตฺถิสฺส ปาโท ทิฏฺโ อโหสิ, เต เอวมาหํสุ – ‘เอทิโส, เทว, หตฺถี เสยฺยถาปิ ถูโณ’ติ.
‘‘เยหิ, ภิกฺขเว, ชจฺจนฺเธหิ หตฺถิสฺส สตฺถิ ทิฏฺโ [ปิฏฺิ ทิฏฺฏา (ก. สี. สฺยา. ปี.), สตฺถิ ทิฏฺา (ก. สี.)] โหสิ, เต เอวมาหํสุ – ‘เอทิโส, เทว, หตฺถี เสยฺยถาปิ อุทุกฺขโล’ติ.
‘‘เยหิ, ภิกฺขเว, ชจฺจนฺเธหิ หตฺถิสฺส นงฺคุฏฺํ ทิฏฺํ อโหสิ, เต เอวมาหํสุ – ‘เอทิโส, เทว, หตฺถี เสยฺยถาปิ มุสโล’ติ.
‘‘เยหิ, ภิกฺขเว, ชจฺจนฺเธหิ หตฺถิสฺส วาลธิ ทิฏฺโ อโหสิ, เต เอวมาหํสุ – ‘เอทิโส, เทว, หตฺถี เสยฺยถาปิ สมฺมชฺชนี’ติ.
‘‘เต ‘เอทิโส หตฺถี, เนทิโส หตฺถี; เนทิโส หตฺถี, เอทิโส หตฺถี’’’ติ อฺมฺํ มุฏฺีหิ สํสุมฺภึสุ [สํยุชฺฌึสุ (ก. สี., สฺยา. ปี.)]. เตน จ ปน, ภิกฺขเว, โส ราชา อตฺตมโน อโหสิ.
‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อฺติตฺถิยา ¶ ปริพฺพาชกา อนฺธา อจกฺขุกา. เต อตฺถํ น ชานนฺติ อนตฺถํ น ชานนฺติ, ธมฺมํ น ชานนฺติ อธมฺมํ น ชานนฺติ. เต อตฺถํ อชานนฺตา อนตฺถํ อชานนฺตา, ธมฺมํ อชานนฺตา อธมฺมํ อชานนฺตา ภณฺฑนชาตา กลหชาตา วิวาทาปนฺนา อฺมฺํ มุขสตฺตีหิ วิตุทนฺตา วิหรนฺติ – ‘เอทิโส ธมฺโม, เนทิโส ธมฺโม; เนทิโส ธมฺโม, เอทิโส ธมฺโม’’’ติ.
อถ โข ภควา เอตมตฺถํ วิทิตฺวา ตายํ เวลายํ อิมํ อุทานํ อุทาเนสิ –
‘‘อิเมสุ กิร สชฺชนฺติ, เอเก สมณพฺราหฺมณา;
วิคฺคยฺห นํ วิวทนฺติ, ชนา เอกงฺคทสฺสิโน’’ติ. จตุตฺถํ;
๕. ทุติยนานาติตฺถิยสุตฺตํ
๕๕. เอวํ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. เตน โข ปน สมเยน สมฺพหุลา นานาติตฺถิยสมณพฺราหฺมณปริพฺพาชกา สาวตฺถิยํ ปฏิวสนฺติ นานาทิฏฺิกา นานาขนฺติกา นานารุจิกา นานาทิฏฺินิสฺสยนิสฺสิตา.
สนฺเตเก ¶ สมณพฺราหฺมณา เอวํวาทิโน เอวํทิฏฺิโน – ‘‘สสฺสโต อตฺตา จ โลโก จ, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’’นฺติ. สนฺติ ปเนเก สมณพฺราหฺมณา เอวํวาทิโน เอวํทิฏฺิโน – ‘‘อสสฺสโต อตฺตา จ โลโก จ, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’’นฺติ. สนฺเตเก สมณพฺราหฺมณา เอวํวาทิโน เอวํทิฏฺิโน – ‘‘สสฺสโต จ อสสฺสโต จ [สสฺสโต อสสฺสโต (สี.)] อตฺตา จ โลโก จ, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’’นฺติ. สนฺติ ปเนเก ¶ สมณพฺราหฺมณา เอวํวาทิโน เอวํทิฏฺิโน – ‘‘เนว สสฺสโต นาสสฺสโต อตฺตา จ โลโก จ, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’’นฺติ. สนฺเตเก สมณพฺราหฺมณา เอวํวาทิโน เอวํทิฏฺิโน – ‘‘สยํกโต อตฺตา จ โลโก จ, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’’นฺติ. สนฺติ ปเนเก สมณพฺราหฺมณา เอวํวาทิโน เอวํทิฏฺิโน – ‘‘ปรํกโต อตฺตา จ โลโก จ, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’’นฺติ. สนฺเตเก สมณพฺราหฺมณา เอวํวาทิโน เอวํทิฏฺิโน – ‘‘สยํกโต จ ปรํกโต จ [สยํกโต ปรํกโต (สี.)] อตฺตา จ โลโก จ, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’’นฺติ. สนฺติ ปเนเก สมณพฺราหฺมณา เอวํวาทิโน เอวํทิฏฺิโน – ‘‘อสยํกาโร อปรํกาโร [อสยํกาโร จ อปรํกาโร จ (สฺยา. ปี.)] อธิจฺจสมุปฺปนฺโน อตฺตา จ โลโก จ, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’’นฺติ. สนฺเตเก สมณพฺราหฺมณา เอวํวาทิโน เอวํทิฏฺิโน – ‘‘สสฺสตํ สุขทุกฺขํ อตฺตา จ โลโก จ, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’’นฺติ. สนฺติ ปเนเก สมณพฺราหฺมณา เอวํวาทิโน เอวํทิฏฺิโน – ‘‘อสสฺสตํ สุขทุกฺขํ อตฺตา จ โลโก จ, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’’นฺติ. สนฺเตเก ¶ สมณพฺราหฺมณา เอวํวาทิโน เอวํทิฏฺิโน – ‘‘สสฺสตฺจ อสสฺสตฺจ [สสฺสตํ อสสฺสตํ (สี.)] สุขทุกฺขํ อตฺตา จ โลโก จ, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’’นฺติ. สนฺติ ปเนเก สมณพฺราหฺมณา เอวํวาทิโน เอวํทิฏฺิโน – ‘‘เนว สสฺสตํ นาสสฺสตํ สุขทุกฺขํ อตฺตา จ โลโก จ, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’’นฺติ. สนฺเตเก สมณพฺราหฺมณา เอวํวาทิโน เอวํทิฏฺิโน – ‘‘สยํกตํ สุขทุกฺขํ อตฺตา จ ¶ โลโก จ, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’’นฺติ. สนฺติ ปเนเก สมณพฺราหฺมณา เอวํวาทิโน เอวทิฏฺิโน – ‘‘ปรํกตํ สุขทุกฺขํ อตฺตา จ โลโก จ, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’’นฺติ. สนฺเตเก สมณพฺราหฺมณา เอวํวาทิโน เอวํทิฏฺิโน – ‘‘สยํกตฺจ ปรํกตฺจ [สยํกถํ ปรํกตํ (สี.)] สุขทุกฺขํ อตฺตา จ โลโก ¶ จ, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’’นฺติ. สนฺติ ปเนเก สมณพฺราหฺมณา ¶ เอวํวาทิโน เอวํทิฏฺิโน – ‘‘อสยํการํ อปรํการํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ สุขทุกฺขํ อตฺตา จ โลโก จ, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’’นฺติ.
เต ภณฺฑนชาตา กลหชาตา วิวาทาปนฺนา อฺมฺํ มุขสตฺตีหิ วิตุทนฺตา วิหรนฺติ – ‘‘เอทิโส ธมฺโม, เนทิโส ธมฺโม; เนทิโส ธมฺโม, เอทิโส ธมฺโม’’ติ.
อถ โข สมฺพหุลา ภิกฺขู ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย สาวตฺถึ ปิณฺฑาย ปาวิสึสุ. สาวตฺถิยํ ปิณฺฑาย จริตฺวา ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺตา เยน ภควา เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. เอกมนฺตํ นิสินฺนา โข เต ภิกฺขู ภควนฺตํ เอตทโวจุํ –
‘‘อิธ, ภนฺเต, สมฺพหุลา นานาติตฺถิยสมณพฺราหฺมณปริพฺพาชกา สาวตฺถิยํ ปฏิวสนฺติ นานาทิฏฺิกา นานาขนฺติกา นานารุจิกา นานาทิฏฺินิสฺสยนิสฺสิตา.
‘‘สนฺเตเก สมณพฺราหฺมณา เอวํวาทิโน เอวํทิฏฺิโน – ‘สสฺสโต อตฺตา จ โลโก จ, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’นฺติ…เป… เต ภณฺฑนชาตา กลหชาตา ¶ วิวาทาปนฺนา อฺมฺํ มุขสตฺตีหิ วิตุทนฺตา วิหรนฺติ – ‘เอทิโส ธมฺโม, เนทิโส ธมฺโม; เนทิโส ธมฺโม, เอทิโส ธมฺโม’’’ติ.
‘‘อฺติตฺถิยา, ภิกฺขเว, ปริพฺพาชกา อนฺธา อจกฺขุกา; อตฺถํ น ชานนฺติ อนตฺถํ น ชานนฺติ, ธมฺมํ น ชานนฺติ อธมฺมํ น ชานนฺติ. เต อตฺถํ อชานนฺตา อนตฺถํ อชานนฺตา, ธมฺมํ อชานนฺตา อธมฺมํ อชานนฺตา ภณฺฑนชาตา กลหชาตา วิวาทาปนฺนา อฺมฺํ มุขสตฺตีหิ วิตุทนฺตา วิหรนฺติ – ‘เอทิโส ธมฺโม, เนทิโส ธมฺโม; เนทิโส ธมฺโม, เอทิโส ธมฺโม’’’ติ.
อถ โข ภควา เอตมตฺถํ วิทิตฺวา ตายํ เวลายํ อิมํ อุทานํ อุทาเนสิ –
‘‘อิเมสุ กิร สชฺชนฺติ, เอเก สมณพฺราหฺมณา;
อนฺตราว วิสีทนฺติ, อปฺปตฺวาว ตโมคธ’’นฺติ. ปฺจมํ;
๖. ตติยนานาติตฺถิยสุตฺตํ
๕๖. เอวํ ¶ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. เตน โข ปน สมเยน สมฺพหุลา นานาติตฺถิยสมณพฺราหฺมณปริพฺพาชกา สาวตฺถิยํ ปฏิวสนฺติ นานาทิฏฺิกา นานาขนฺติกา นานารุจิกา นานาทิฏฺินิสฺสยนิสฺสิตา.
สนฺเตเก สมณพฺราหฺมณา เอวํวาทิโน เอวํทิฏฺิโน – ‘‘สสฺสโต อตฺตา จ โลโก จ, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’’นฺติ. สนฺติ ปเนเก สมณพฺราหฺมณา เอวํวาทิโน เอวํทิฏฺิโน – ‘‘อสสฺสโต อตฺตา จ โลโก จ, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’’นฺติ. สนฺเตเก สมณพฺราหฺมณา เอวํวาทิโน เอวํทิฏฺิโน – ‘‘สสฺสโต จ อสสฺสโต จ ¶ อตฺตา จ โลโก จ, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’’นฺติ. สนฺติ ปเนเก สมณพฺราหฺมณา เอวํวาทิโน เอวํทิฏฺิโน – ‘‘เนว สสฺสโต นาสสฺสโต อตฺตา จ โลโก จ, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’’นฺติ. สนฺเตเก สมณพฺราหฺมณา เอวํวาทิโน เอวํทิฏฺิโน – ‘‘สยํกโต อตฺตา จ โลโก จ, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’’นฺติ. สนฺติ ปเนเก สมณพฺราหฺมณา เอวํวาทิโน เอวํทิฏฺิโน – ‘‘ปรํกโต อตฺตา จ โลโก จ, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’’นฺติ. สนฺเตเก สมณพฺราหฺมณา เอวํวาทิโน เอวํทิฏฺิโน – ‘‘สยํกโต จ ปรํกโต จ อตฺตา จ โลโก จ, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’’นฺติ. สนฺติ ปเนเก สมณพฺราหฺมณา เอวํวาทิโน เอวํทิฏฺิโน – ‘‘อสยํกาโร อปรํกาโร อธิจฺจสมุปฺปนฺโน อตฺตา จ โลโก จ, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’’นฺติ. สนฺเตเก สมณพฺราหฺมณา เอวํวาทิโน เอวํทิฏฺิโน – ‘‘สสฺสตํ สุขทุกฺขํ อตฺตา จ โลโก จ, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’’นฺติ. สนฺติ ปเนเก สมณพฺราหฺมณา เอวํวาทิโน เอวํทิฏฺิโน – ‘‘อสสฺสตํ สุขทุกฺขํ อตฺตา จ โลโก จ, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’’นฺติ. สนฺเตเก สมณพฺราหฺมณา เอวํวาทิโน เอวํทิฏฺิโน – ‘‘สสฺสตฺจ อสสฺสตฺจ สุขทุกฺขํ อตฺตา จ โลโก จ, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’’นฺติ. สนฺติ ปเนเก สมณพฺราหฺมณา เอวํวาทิโน เอวํทิฏฺิโน – ‘‘เนว สสฺสตํ นาสสฺสตํ สุขทุกฺขํ อตฺตา จ โลโก จ, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’’นฺติ. สนฺเตเก สมณพฺราหฺมณา เอวํวาทิโน ¶ เอวํทิฏฺิโน – ‘‘สยํกตํ สุขทุกฺขํ อตฺตา จ โลโก จ, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’’นฺติ. สนฺติ ปเนเก สมณพฺราหฺมณา เอวํวาทิโน เอวํทิฏฺิโน – ‘‘ปรํกตํ สุขทุกฺขํ อตฺตา จ โลโก จ, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’’นฺติ ¶ . สนฺเตเก สมณพฺราหฺมณา เอวํวาทิโน เอวํทิฏฺิโน – ‘‘สยํกตฺจ ปรํกตฺจ สุขทุกฺขํ อตฺตา จ โลโก จ, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’’นฺติ. สนฺติ ปเนเก สมณพฺราหฺมณา เอวํวาทิโน เอวํทิฏฺิโน – ‘‘อสยํการํ อปรํการํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ สุขทุกฺขํ อตฺตา จ โลโก จ, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’’นฺติ.
เต ¶ ภณฺฑนชาตา กลหชาตา วิวาทาปนฺนา อฺมฺํ มุขสตฺตีหิ วิตุทนฺตา วิหรนฺติ – ‘‘เอทิโส ธมฺโม, เนทิโส ธมฺโม; เนทิโส ธมฺโม, เอทิโส ธมฺโม’’ติ.
อถ โข สมฺพหุลา ภิกฺขู ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย สาวตฺถึ ปิณฺฑาย ปาวิสึสุ. สาวตฺถิยํ ปิณฺฑาย จริตฺวา ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺตา เยน ภควา เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. เอกมนฺตํ นิสินฺนา โข เต ภิกฺขู ภควนฺตํ เอตทโวจุํ –
‘‘อิธ, ภนฺเต, สมฺพหุลา นานาติตฺถิยสมณพฺราหฺมณปริพฺพาชกา สาวตฺถิยํ ปฏิวสนฺติ นานาทิฏฺิกา นานาขนฺติกา นานารุจิกา นานาทิฏฺินิสฺสยนิสฺสิตา.
‘‘สนฺเตเก สมณพฺราหฺมณา เอวํวาทิโน เอวํทิฏฺิโน – ‘สสฺสโต อตฺตา จ โลโก จ, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’นฺติ ¶ …เป… เต ภณฺฑนชาตา กลหชาตา วิวาทาปนฺนา อฺมฺํ มุขสตฺตีหิ วิตุทนฺตา วิหรนฺติ – ‘เอทิโส ธมฺโม, เนทิโส ธมฺโม; เนทิโส ธมฺโม, เอทิโส ธมฺโม’’’ติ.
‘‘อฺติตฺถิยา, ภิกฺขเว, ปริพฺพาชกา อนฺธา อจกฺขุกา. เต อตฺถํ น ชานนฺติ อนตฺถํ น ชานนฺติ, ธมฺมํ น ชานนฺติ อธมฺมํ น ชานนฺติ. เต อตฺถํ อชานนฺตา อนตฺถํ อชานนฺตา, ธมฺมํ อชานนฺตา อธมฺมํ อชานนฺตา ภณฺฑนชาตา กลหชาตา วิวาทาปนฺนา อฺมฺํ มุขสตฺตีหิ วิตุทนฺตา วิหรนฺติ – ‘เอทิโส ธมฺโม, เนทิโส ธมฺโม; เนทิโส ธมฺโม, เอทิโส ธมฺโม’’’ติ.
อถ โข ภควา เอตมตฺถํ วิทิตฺวา ตายํ เวลายํ อิมํ อุทานํ อุทาเนสิ –
‘‘อหงฺการปสุตายํ ¶ ปชา, ปรํการูปสํหิตา;
เอตเทเก นาพฺภฺํสุ, น นํ สลฺลนฺติ อทฺทสุํ.
‘‘เอตฺจ สลฺลํ ปฏิกจฺจ [ปฏิคจฺจ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] ปสฺสโต;
อหํ กโรมีติ น ตสฺส โหติ;
ปโร ¶ กโรตีติ น ตสฺส โหติ.
‘‘มานุเปตา ¶ อยํ ปชา, มานคนฺถา มานวินิพทฺธา [มานวินิพนฺธา (สี.)];
ทิฏฺีสุ สารมฺภกถา, สํสารํ นาติวตฺตตี’’ติ. ฉฏฺํ;
๗. สุภูติสุตฺตํ
๕๗. เอวํ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. เตน โข ปน สมเยน อายสฺมา สุภูติ ภควโต อวิทูเร นิสินฺโน โหติ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา อุชุํ กายํ ปณิธาย อวิตกฺกํ สมาธึ สมาปชฺชิตฺวา.
อทฺทสา โข ภควา อายสฺมนฺตํ สุภูตึ อวิทูเร นิสินฺนํ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา อุชุํ กายํ ปณิธาย อวิตกฺกํ สมาธึ สมาปนฺนํ.
อถ โข ภควา เอตมตฺถํ วิทิตฺวา ตายํ เวลายํ อิมํ อุทานํ อุทาเนสิ –
‘‘ยสฺส วิตกฺกา วิธูปิตา,
อชฺฌตฺตํ สุวิกปฺปิตา อเสสา;
ตํ สงฺคมติจฺจ อรูปสฺี,
จตุโยคาติคโต น ชาตุ เมตี’’ติ [น ชาติเมตีติ (สฺยา. ปี. อฏฺ. ปานฺตรํ)]. สตฺตมํ;
๘. คณิกาสุตฺตํ
๕๘. เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา ราชคเห วิหรติ เวฬุวเน กลนฺทกนิวาเป. เตน โข ปน สมเยน ราชคเห ทฺเว ปูคา อฺตริสฺสา คณิกาย สารตฺตา โหนฺติ ปฏิพทฺธจิตฺตา; ภณฺฑนชาตา กลหชาตา วิวาทาปนฺนา อฺมฺํ ปาณีหิปิ อุปกฺกมนฺติ ¶ , เลฑฺฑูหิปิ อุปกฺกมนฺติ ¶ , ทณฺเฑหิปิ อุปกฺกมนฺติ, สตฺเถหิปิ อุปกฺกมนฺติ. เต ตตฺถ มรณมฺปิ นิคจฺฉนฺติ มรณมตฺตมฺปิ ทุกฺขํ.
อถ โข สมฺพหุลา ภิกฺขู ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย ราชคหํ ปิณฺฑาย ปาวิสึสุ. ราชคเห ปิณฺฑาย จริตฺวา ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺตา เยน ภควา เตนุปสงฺกมึสุ ¶ ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. เอกมนฺตํ นิสินฺนา โข เต ภิกฺขู ภควนฺตํ เอตทโวจุํ –
‘‘อิธ, ภนฺเต, ราชคเห ทฺเว ปูคา อฺตริสฺสา คณิกาย สารตฺตา ปฏิพทฺธจิตฺตา; ภณฺฑนชาตา กลหชาตา วิวาทาปนฺนา อฺมฺํ ปาณีหิปิ อุปกฺกมนฺติ, เลฑฺฑูหิปิ อุปกฺกมนฺติ, ทณฺเฑหิปิ อุปกฺกมนฺติ, สตฺเถหิปิ อุปกฺกมนฺติ. เต ตตฺถ มรณมฺปิ นิคจฺฉนฺติ มรณมตฺตมฺปิ ทุกฺข’’นฺติ.
อถ โข ภควา เอตมตฺถํ วิทิตฺวา ตายํ เวลายํ อิมํ อุทานํ อุทาเนสิ –
‘‘ยฺจ ปตฺตํ ยฺจ ปตฺตพฺพํ, อุภยเมตํ รชานุกิณฺณํ, อาตุรสฺสานุสิกฺขโต. เย จ สิกฺขาสารา สีลพฺพตํ ชีวิตํ พฺรหฺมจริยํ อุปฏฺานสารา, อยเมโก อนฺโต. เย จ เอวํวาทิโน – ‘นตฺถิ กาเมสุ โทโส’ติ, อยํ ทุติโย อนฺโต. อิจฺเจเต ¶ อุโภ อนฺตา กฏสิวฑฺฒนา, กฏสิโย ทิฏฺึ วฑฺเฒนฺติ. เอเตเต อุโภ อนฺเต อนภิฺาย โอลียนฺติ เอเก, อติธาวนฺติ เอเก. เย ¶ จ โข เต อภิฺาย ตตฺร จ นาเหสุํ, เตน จ นามฺึสุ, วฏฺฏํ เตสํ นตฺถิ ปฺาปนายา’’ติ. อฏฺมํ.
๙. อุปาติธาวนฺติสุตฺตํ
๕๙. เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. เตน โข ปน สมเยน ภควา รตฺตนฺธการติมิสายํ อพฺโภกาเส นิสินฺโน โหติ เตลปฺปทีเปสุ ฌายมาเนสุ.
เตน โข ปน สมเยน สมฺพหุลา อธิปาตกา เตสุ เตลปฺปทีเปสุ อาปาตปริปาตํ อนยํ อาปชฺชนฺติ, พฺยสนํ อาปชฺชนฺติ [นตฺถิ สีหฬโปตฺถเก], อนยพฺยสนํ อาปชฺชนฺติ ¶ [นตฺถิ สีหฬโปตฺถเก]. อทฺทสา โข ภควา เต สมฺพหุเล อธิปาตเก เตสุ เตลปฺปทีเปสุ อาปาตปริปาตํ อนยํ อาปชฺชนฺเต, พฺยสนํ อาปชฺชนฺเต, อนยพฺยสนํ อาปชฺชนฺเต.
อถ โข ภควา เอตมตฺถํ วิทิตฺวา ตายํ เวลายํ อิมํ อุทานํ อุทาเนสิ –
‘‘อุปาติธาวนฺติ ¶ น สารเมนฺติ,
นวํ นวํ พนฺธนํ พฺรูหยนฺติ;
ปตนฺติ ปชฺโชตมิวาธิปาตกา [… ธิปาตา (สี. สฺยา.)],
ทิฏฺเ สุเต อิติเหเก นิวิฏฺา’’ติ. นวมํ;
๑๐. อุปฺปชฺชนฺติสุตฺตํ
๖๐. เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. อถ โข อายสฺมา อานนฺโท เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา อานนฺโท ภควนฺตํ เอตทโวจ –
‘‘ยาวกีวฺจ, ภนฺเต, ตถาคตา โลเก นุปฺปชฺชนฺติ อรหนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธา ¶ ตาว อฺติตฺถิยา ปริพฺพาชกา สกฺกตา โหนฺติ ครุกตา มานิตา ปูชิตา อปจิตา ลาภิโน จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานํ. ยโต จ โข, ภนฺเต, ตถาคตา โลเก อุปฺปชฺชนฺติ อรหนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธา อถ อฺติตฺถิยา ปริพฺพาชกา อสกฺกตา โหนฺติ อครุกตา อมานิตา อปูชิตา อนปจิตา น ลาภิโน จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานํ. ภควา เยว ¶ [ภควา เจว (สฺยา.)] ทานิ, ภนฺเต, สกฺกโต โหติ ครุกโต มานิโต ปูชิโต อปจิโต ลาภี จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานํ, ภิกฺขุสงฺโฆ จา’’ติ.
‘‘เอวเมตํ ¶ , อานนฺท, ยาวกีวฺจ, อานนฺท, ตถาคตา โลเก นุปฺปชฺชนฺติ อรหนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธา ตาว อฺติตฺถิยา ปริพฺพาชกา สกฺกตา โหนฺติ ครุกตา มานิตา ปูชิตา อปจิตา ลาภิโน จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานํ. ยโต จ โข, อานนฺท, ตถาคตา โลเก อุปฺปชฺชนฺติ อรหนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธา อถ อฺติตฺถิยา ปริพฺพาชกา อสกฺกตา โหนฺติ อครุกตา อมานิตา อปูชิตา อนปจิตา น ลาภิโน จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานํ. ตถาคโตว [ตถาคโต เจว (สฺยา.)] ทานิ สกฺกโต โหติ ครุกโต มานิโต ปูชิโต อปจิโต ลาภี จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานํ, ภิกฺขุสงฺโฆ จา’’ติ.
อถ ¶ โข ภควา เอตมตฺถํ วิทิตฺวา ตายํ เวลายํ อิมํ อุทานํ อุทาเนสิ –
‘‘โอภาสติ ¶ ตาว โส กิมิ,
ยาว น อุนฺนมเต [อุคฺคมติ (สี.), อุนฺนมติ (สฺยา.)] ปภงฺกโร;
(ส) [( ) นตฺถิ สี. สฺยา. โปตฺถเกสุ] เวโรจนมฺหิ อุคฺคเต,
หตปฺปโภ โหติ น จาปิ ภาสติ.
‘‘เอวํ โอภาสิตเมว ตกฺกิกานํ [ติตฺถิยานํ (สี. สฺยา. ปี.)],
ยาว สมฺมาสมฺพุทฺธา โลเก นุปฺปชฺชนฺติ;
น ตกฺกิกา สุชฺฌนฺติ น จาปิ สาวกา,
ทุทฺทิฏฺี น ทุกฺขา ปมุจฺจเร’’ติ. ทสมํ;
ตสฺสุทฺทานํ –
อายุชฏิลเวกฺขณา, ตโย ติตฺถิยา สุภูติ;
คณิกา อุปาติ นวโม, อุปฺปชฺชนฺติ จ เต ทสาติ.
ชจฺจนฺธวคฺโค ฉฏฺโ นิฏฺิโต.