📜
๔. จตุกฺกนิปาโต
๑. พฺราหฺมณธมฺมยาคสุตฺตํ
๑๐๐. วุตฺตฺเหตํ ¶ ¶ ภควตา, วุตฺตมรหตาติ เม สุตํ –
‘‘อหมสฺมิ, ภิกฺขเว, พฺราหฺมโณ ยาจโยโค สทา ปยตปาณิ [ปยตปาณี (สี. สฺยา.)] อนฺติมเทหธโร อนุตฺตโร ภิสกฺโก สลฺลกตฺโต. ตสฺส เม ตุมฺเห ปุตฺตา โอรสา มุขโต ชาตา ธมฺมชา ธมฺมนิมฺมิตา ธมฺมทายาทา, โน อามิสทายาทา.
‘‘ทฺเวมานิ, ภิกฺขเว, ทานานิ – อามิสทานฺจ ¶ ธมฺมทานฺจ. เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, อิเมสํ ทฺวินฺนํ ทานานํ ยทิทํ – ธมฺมทานํ.
‘‘ทฺเวเม, ภิกฺขเว, สํวิภาคา – อามิสสํวิภาโค จ ธมฺมสํวิภาโค จ. เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, อิเมสํ ทฺวินฺนํ สํวิภาคานํ ยทิทํ – ธมฺมสํวิภาโค.
‘‘ทฺเวเม, ภิกฺขเว, อนุคฺคหา – อามิสานุคฺคโห จ ธมฺมานุคฺคโห จ. เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, อิเมสํ ทฺวินฺนํ อนุคฺคหานํ ยทิทํ – ธมฺมานุคฺคโห.
‘‘ทฺเวเม, ภิกฺขเว, ยาคา – อามิสยาโค จ ธมฺมยาโค จ. เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, อิเมสํ ทฺวินฺนํ ยาคานํ ยทิทํ – ธมฺมยาโค’’ติ. เอตมตฺถํ ภควา อโวจ. ตตฺเถตํ อิติ วุจฺจติ –
‘‘โย ¶ ธมฺมยาคํ อยชี อมจฺฉรี, ตถาคโต สพฺพภูตานุกมฺปี [สพฺพสตฺตานุกมฺปี (สฺยา.) อฏฺกถายมฺปิ];
ตํ ตาทิสํ เทวมนุสฺสเสฏฺํ, สตฺตา นมสฺสนฺติ ภวสฺส ปารคุ’’นฺติ.
อยมฺปิ อตฺโถ วุตฺโต ภควตา, อิติ เม สุตนฺติ. ปมํ.
๒. สุลภสุตฺตํ
๑๐๑. วุตฺตฺเหตํ ¶ ภควตา, วุตฺตมรหตาติ เม สุตํ –
‘‘จตฺตาริมานิ, ภิกฺขเว, อปฺปานิ เจว สุลภานิ จ, ตานิ จ อนวชฺชานิ. กตมานิ จตฺตาริ? ปํสุกูลํ, ภิกฺขเว, จีวรานํ อปฺปฺจ สุลภฺจ, ตฺจ อนวชฺชํ. ปิณฺฑิยาโลโป ¶ , ภิกฺขเว, โภชนานํ อปฺปฺจ สุลภฺจ, ตฺจ อนวชฺชํ. รุกฺขมูลํ, ภิกฺขเว ¶ , เสนาสนานํ อปฺปฺจ สุลภฺจ, ตฺจ อนวชฺชํ. ปูติมุตฺตํ, ภิกฺขเว, เภสชฺชานํ อปฺปฺจ สุลภฺจ ตฺจ อนวชฺชํ. อิมานิ โข, ภิกฺขเว, จตฺตาริ อปฺปานิ เจว สุลภานิ จ, ตานิ จ อนวชฺชานิ. ยโต โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อปฺเปน จ ตุฏฺโ โหติ สุลเภน จ (อนวชฺเชน จ) [(…) นตฺถิ สี. ปี. ก. โปตฺถเกสุ จ องฺคุตฺตเร จ], อิมสฺสาหํ อฺตรํ สามฺงฺคนฺติ วทามี’’ติ. เอตมตฺถํ ภควา อโวจ. ตตฺเถตํ อิติ วุจฺจติ –
‘‘อนวชฺเชน ตุฏฺสฺส, อปฺเปน สุลเภน จ;
น เสนาสนมารพฺภ, จีวรํ ปานโภชนํ;
วิฆาโต โหติ จิตฺตสฺส, ทิสา นปฺปฏิหฺติ.
‘‘เย จสฺส [เยปสฺส (สฺยา.)] ธมฺมา อกฺขาตา, สามฺสฺสานุโลมิกา;
อธิคฺคหิตา ตุฏฺสฺส, อปฺปมตฺตสฺส ภิกฺขุโน’’ติ [สิกฺขโตติ (สี. ก.)].
อยมฺปิ อตฺโถ วุตฺโต ภควตา, อิติ เม สุตนฺติ. ทุติยํ.
๓. อาสวกฺขยสุตฺตํ
๑๐๒. วุตฺตฺเหตํ ภควตา, วุตฺตมรหตาติ เม สุตํ –
‘‘ชานโตหํ, ภิกฺขเว, ปสฺสโต อาสวานํ ขยํ วทามิ ¶ , โน อชานโต โน อปสฺสโต. กิฺจ, ภิกฺขเว, ชานโต, กึ ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหติ? อิทํ ทุกฺขนฺติ, ภิกฺขเว, ชานโต ปสฺสโต อาสวานํ ขโย ¶ โหติ. อยํ ทุกฺขสมุทโยติ, ภิกฺขเว, ชานโต ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหติ. อยํ ทุกฺขนิโรโธติ, ภิกฺขเว, ชานโต ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหติ. อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทาติ, ภิกฺขเว, ชานโต ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหติ. เอวํ โข ¶ , ภิกฺขเว, ชานโต เอวํ ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหตี’’ติ. เอตมตฺถํ ภควา อโวจ. ตตฺเถตํ อิติ วุจฺจติ –
‘‘เสขสฺส สิกฺขมานสฺส, อุชุมคฺคานุสาริโน;
ขยสฺมึ ปมํ าณํ, ตโต อฺา อนนฺตรา.
‘‘ตโต ¶ อฺา วิมุตฺตสฺส, วิมุตฺติาณมุตฺตมํ;
อุปฺปชฺชติ ขเย าณํ, ขีณา สํโยชนา อิติ.
‘‘น ตฺเววิทํ กุสีเตน, พาเลนมวิชานตา;
นิพฺพานํ อธิคนฺตพฺพํ, สพฺพคนฺถปฺปโมจน’’นฺติ.
อยมฺปิ อตฺโถ วุตฺโต ภควตา, อิติ เม สุตนฺติ. ตติยํ.
๔. สมณพฺราหฺมณสุตฺตํ
๑๐๓. วุตฺตฺเหตํ ภควตา, วุตฺตมรหตาติ เม สุตํ –
‘‘เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา ¶ วา ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ ยถาภูตํ นปฺปชานนฺติ; ‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’ติ ยถาภูตํ นปฺปชานนฺติ; ‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’ติ ยถาภูตํ นปฺปชานนฺติ; ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ยถาภูตํ นปฺปชานนฺติ – น เม เต, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา สมเณสุ วา สมณสมฺมตา พฺราหฺมเณสุ วา พฺราหฺมณสมฺมตา, น จ ปเนเต อายสฺมนฺโต สามฺตฺถํ วา พฺรหฺมฺตฺถํ วา ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา ¶ อุปสมฺปชฺช วิหรนฺติ.
‘‘เย จ โข เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ ยถาภูตํ ปชานนฺติ; ‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’ติ ยถาภูตํ ปชานนฺติ; ‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’ติ ยถาภูตํ ปชานนฺติ; ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ยถาภูตํ ปชานนฺติ – เต โข เม, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา สมเณสุ เจว สมณสมฺมตา พฺราหฺมเณสุ จ พฺราหฺมณสมฺมตา, เต จ ปนายสฺมนฺโต สามฺตฺถฺจ พฺรหฺมฺตฺถฺจ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรนฺตี’’ติ. เอตมตฺถํ ภควา อโวจ. ตตฺเถตํ อิติ วุจฺจติ –
‘‘เย ¶ ¶ ทุกฺขํ นปฺปชานนฺติ, อโถ ทุกฺขสฺส สมฺภวํ;
ยตฺถ จ สพฺพโส ทุกฺขํ, อเสสํ อุปรุชฺฌติ;
ตฺจ มคฺคํ น ชานนฺติ, ทุกฺขูปสมคามินํ.
‘‘เจโตวิมุตฺติหีนา เต, อโถ ปฺาวิมุตฺติยา;
อภพฺพา เต อนฺตกิริยาย, เต เว ชาติชรูปคา.
‘‘เย ¶ จ ทุกฺขํ ปชานนฺติ, อโถ ทุกฺขสฺส สมฺภวํ;
ยตฺถ จ สพฺพโส ทุกฺขํ, อเสสํ อุปรุชฺฌติ;
ตฺจ มคฺคํ ปชานนฺติ, ทุกฺขูปสมคามินํ.
‘‘เจโตวิมุตฺติสมฺปนฺนา, อโถ ปฺาวิมุตฺติยา;
ภพฺพา เต อนฺตกิริยาย, น เต ชาติชรูปคา’’ติ.
อยมฺปิ อตฺโถ วุตฺโต ภควตา, อิติ เม สุตนฺติ. จตุตฺถํ.
๕. สีลสมฺปนฺนสุตฺตํ
๑๐๔. วุตฺตฺเหตํ ภควตา, วุตฺตมรหตาติ เม สุตํ –
‘‘เย เต, ภิกฺขเว, ภิกฺขู สีลสมฺปนฺนา สมาธิสมฺปนฺนา ¶ ปฺาสมฺปนฺนา วิมุตฺติสมฺปนฺนา วิมุตฺติาณทสฺสนสมฺปนฺนา โอวาทกา ¶ วิฺาปกา สนฺทสฺสกา สมาทปกา สมุตฺเตชกา สมฺปหํสกา อลํสมกฺขาตาโร สทฺธมฺมสฺส ทสฺสนมฺปหํ, ภิกฺขเว, เตสํ ภิกฺขูนํ พหูปการํ วทามิ; สวนมฺปหํ, ภิกฺขเว, เตสํ ภิกฺขูนํ พหูปการํ วทามิ; อุปสงฺกมนมฺปหํ, ภิกฺขเว, เตสํ ภิกฺขูนํ พหูปการํ วทามิ; ปยิรุปาสนมฺปหํ, ภิกฺขเว, เตสํ ภิกฺขูนํ พหูปการํ วทามิ; อนุสฺสรณมฺปหํ, ภิกฺขเว, เตสํ ภิกฺขูนํ พหูปการํ วทามิ; อนุปพฺพชฺชมฺปหํ [อนุสฺสติมฺปหํ (สฺยา.)], ภิกฺขเว, เตสํ ภิกฺขูนํ พหูปการํ วทามิ. ตํ กิสฺส เหตุ? ตถารูเป, ภิกฺขเว, ภิกฺขู เสวโต ภชโต ปยิรุปาสโต อปริปูโรปิ สีลกฺขนฺโธ ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ, อปริปูโรปิ สมาธิกฺขนฺโธ ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ, อปริปูโรปิ ¶ ปฺากฺขนฺโธ ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ, อปริปูโรปิ วิมุตฺติกฺขนฺโธ ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ, อปริปูโรปิ วิมุตฺติาณทสฺสนกฺขนฺโธ ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ. เอวรูปา จ เต, ภิกฺขเว, ภิกฺขู สตฺถาโรติปิ ¶ วุจฺจนฺติ, สตฺถวาหาติปิ วุจฺจนฺติ, รณฺชหาติปิ วุจฺจนฺติ, ตโมนุทาติปิ วุจฺจนฺติ, อาโลกกราติปิ วุจฺจนฺติ, โอภาสกราติปิ วุจฺจนฺติ, ปชฺโชตกราติปิ วุจฺจนฺติ, อุกฺกาธาราติปิ วุจฺจนฺติ, ปภงฺกราติปิ วุจฺจนฺติ, อริยาติปิ วุจฺจนฺติ, จกฺขุมนฺโตติปิ วุจฺจนฺตี’’ติ. เอตมตฺถํ ภควา อโวจ. ตตฺเถตํ อิติ วุจฺจติ –
‘‘ปาโมชฺชกรณํ ¶ านํ [… กรณานํ (สี. สฺยา.)], เอตํ โหติ วิชานตํ;
ยทิทํ ภาวิตตฺตานํ, อริยานํ ธมฺมชีวินํ.
‘‘เต โชตยนฺติ สทฺธมฺมํ, ภาสยนฺติ ปภงฺกรา;
อาโลกกรณา ¶ ธีรา, จกฺขุมนฺโต รณฺชหา.
‘‘เยสํ เว สาสนํ สุตฺวา, สมฺมทฺาย ปณฺฑิตา;
ชาติกฺขยมภิฺาย ¶ , นาคจฺฉนฺติ ปุนพฺภว’’นฺติ.
อยมฺปิ อตฺโถ วุตฺโต ภควตา, อิติ เม สุตนฺติ. ปฺจมํ.
๖. ตณฺหุปฺปาทสุตฺตํ
๑๐๕. วุตฺตฺเหตํ ภควตา, วุตฺตมรหตาติ เม สุตํ –
‘‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, ตณฺหุปฺปาทา, ยตฺถ ภิกฺขุโน ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ. กตเม จตฺตาโร? จีวรเหตุ วา, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ; ปิณฺฑปาตเหตุ วา, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ; เสนาสนเหตุ วา, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ; อิติภวาภวเหตุ วา, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ. อิเม โข, ภิกฺขเว, จตฺตาโร ตณฺหุปฺปาทา ยตฺถ ภิกฺขุโน ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชตี’’ติ. เอตมตฺถํ ภควา อโวจ. ตตฺเถตํ อิติ วุจฺจติ –
‘‘ตณฺหาทุติโย ปุริโส, ทีฆมทฺธาน สํสรํ;
อิตฺถภาวฺถาภาวํ, สํสารํ นาติวตฺตติ.
‘‘เอตมาทีนวํ ¶ ตฺวา, ตณฺหํ ทุกฺขสฺส สมฺภวํ;
วีตตณฺโห อนาทาโน, สโต ภิกฺขุ ปริพฺพเช’’ติ.
อยมฺปิ อตฺโถ วุตฺโต ภควตา, อิติ เม สุตนฺติ. ฉฏฺํ.
๗. สพฺรหฺมกสุตฺตํ
๑๐๖. วุตฺตฺเหตํ ภควตา, วุตฺตมรหตาติ เม สุตํ –
‘‘สพฺรหฺมกานิ, ภิกฺขเว, ตานิ กุลานิ เยสํ ปุตฺตานํ มาตาปิตโร อชฺฌาคาเร ปูชิตา โหนฺติ. สปุพฺพเทวตานิ ¶ , ภิกฺขเว, ตานิ กุลานิ เยสํ ¶ ปุตฺตานํ มาตาปิตโร อชฺฌาคาเร ปูชิตา โหนฺติ. สปุพฺพาจริยกานิ, ภิกฺขเว, ตานิ กุลานิ เยสํ ปุตฺตานํ มาตาปิตโร อชฺฌาคาเร ปูชิตา โหนฺติ. สาหุเนยฺยกานิ, ภิกฺขเว, ตานิ ¶ กุลานิ เยสํ ปุตฺตานํ มาตาปิตโร อชฺฌาคาเร ปูชิตา โหนฺติ.
‘‘‘พฺรหฺมา’ติ, ภิกฺขเว, มาตาปิตูนํ เอตํ อธิวจนํ. ‘ปุพฺพเทวตา’ติ, ภิกฺขเว, มาตาปิตูนํ เอตํ อธิวจนํ. ‘ปุพฺพาจริยา’ติ, ภิกฺขเว, มาตาปิตูนํ เอตํ อธิวจนํ. ‘อาหุเนยฺยา’ติ, ภิกฺขเว, มาตาปิตูนํ เอตํ อธิวจนํ. ตํ กิสฺส เหตุ? พหุการา, ภิกฺขเว, มาตาปิตโร ปุตฺตานํ อาปาทกา โปสกา อิมสฺส โลกสฺส ทสฺเสตาโร’’ติ. เอตมตฺถํ ภควา อโวจ. ตตฺเถตํ อิติ วุจฺจติ –
‘‘พฺรหฺมาติ มาตาปิตโร, ปุพฺพาจริยาติ วุจฺจเร;
อาหุเนยฺยา จ ปุตฺตานํ, ปชาย อนุกมฺปกา.
‘‘ตสฺมา หิ เน นมสฺเสยฺย, สกฺกเรยฺย จ ปณฺฑิโต;
อนฺเนน ¶ อถ ปาเนน, วตฺเถน สยเนน จ;
อุจฺฉาทเนน นฺหาปเนน [นหาปเนน (สี.)], ปาทานํ โธวเนน จ.
‘‘ตาย นํ ปาริจริยาย, มาตาปิตูสุ ปณฺฑิตา;
อิเธว นํ ปสํสนฺติ, เปจฺจ สคฺเค ปโมทตี’’ติ.
อยมฺปิ ¶ อตฺโถ วุตฺโต ภควตา, อิติ เม สุตนฺติ. สตฺตมํ.
๘. พหุการสุตฺตํ
๑๐๗. วุตฺตฺเหตํ ภควตา, วุตฺตมรหตาติ เม สุตํ –
‘‘พหุการา [พหูปการา (สี. ปี.)], ภิกฺขเว, พฺราหฺมณคหปติกา ตุมฺหากํ เย โว [เย เต (สพฺพตฺถ)] ปจฺจุปฏฺิตา จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาเรหิ. ตุมฺเหปิ, ภิกฺขเว, พหุการา พฺราหฺมณคหปติกานํ ยํ [เย (?)] เนสํ ธมฺมํ เทเสถ อาทิกลฺยาณํ มชฺเฌกลฺยาณํ ปริโยสานกลฺยาณํ สาตฺถํ สพฺยฺชนํ, เกวลปริปุณฺณํ ปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริยํ ปกาเสถ. เอวมิทํ, ภิกฺขเว, อฺมฺํ นิสฺสาย พฺรหฺมจริยํ วุสฺสติ โอฆสฺส นิตฺถรณตฺถาย สมฺมา ทุกฺขสฺส อนฺตกิริยายา’’ติ. เอตมตฺถํ ภควา อโวจ. ตตฺเถตํ อิติ วุจฺจติ –
‘‘สาคารา ¶ ¶ อนคารา จ, อุโภ อฺโฺนิสฺสิตา;
อาราธยนฺติ สทฺธมฺมํ, โยคกฺเขมํ อนุตฺตรํ.
‘‘สาคาเรสุ ¶ จ จีวรํ, ปจฺจยํ สยนาสนํ;
อนคารา ปฏิจฺฉนฺติ, ปริสฺสยวิโนทนํ.
‘‘สุคตํ [ปุคฺคลํ (สี. ก.)] ปน นิสฺสาย, คหฏฺา ฆรเมสิโน;
สทฺทหานา อรหตํ, อริยปฺาย ฌายิโน.
‘‘อิธ ธมฺมํ จริตฺวาน, มคฺคํ สุคติคามินํ;
นนฺทิโน เทวโลกสฺมึ, โมทนฺติ กามกามิโน’’ติ.
อยมฺปิ อตฺโถ วุตฺโต ภควตา, อิติ เม สุตนฺติ. อฏฺมํ.
๙. กุหสุตฺตํ
๑๐๘. วุตฺตฺเหตํ ภควตา, วุตฺตมรหตาติ เม สุตํ –
‘‘เย เกจิ, ภิกฺขเว, ภิกฺขู กุหา ถทฺธา ลปา สิงฺคี อุนฺนฬา อสมาหิตา, น เม เต ¶ , ภิกฺขเว, ภิกฺขู มามกา. อปคตา จ เต, ภิกฺขเว, ภิกฺขู อิมสฺมา ธมฺมวินยา; น จ เต [น จ เต ภิกฺขเว ภิกฺขู (สี. ปี. ก.)] อิมสฺมึ ธมฺมวินเย ¶ วุทฺธึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลํ อาปชฺชนฺติ. เย จ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขู นิกฺกุหา นิลฺลปา ธีรา อตฺถทฺธา สุสมาหิตา, เต โข เม, ภิกฺขเว, ภิกฺขู มามกา. อนปคตา จ เต, ภิกฺขเว, ภิกฺขู อิมสฺมา ธมฺมวินยา; เต จ อิมสฺมึ ธมฺมวินเย [อิมสฺมึ จ เต ธมฺมวินเย (สฺยา.), เต ภิกฺขเว ภิกฺขู อิมสฺมึ ธมฺมวินเย (ก.)] วุทฺธึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลํ อาปชฺชนฺตี’’ติ. เอตมตฺถํ ภควา อโวจ. ตตฺเถตํ อิติ วุจฺจติ –
‘‘กุหา ถทฺธา ลปา สิงฺคี, อุนฺนฬา อสมาหิตา;
น เต ธมฺเม วิรูหนฺติ, สมฺมาสมฺพุทฺธเทสิเต.
‘‘นิกฺกุหา นิลฺลปา ธีรา, อตฺถทฺธา สุสมาหิตา;
เต เว ธมฺเม วิรูหนฺติ, สมฺมาสมฺพุทฺธเทสิเต’’ติ.
อยมฺปิ อตฺโถ วุตฺโต ภควตา, อิติ เม สุตนฺติ. นวมํ.
๑๐. นทีโสตสุตฺตํ
๑๐๙. วุตฺตฺเหตํ ¶ ภควตา, วุตฺตมรหตาติ เม สุตํ –
‘‘เสยฺยถาปิ ¶ , ภิกฺขเว, ปุริโส นทิยา โสเตน ¶ โอวุยฺเหยฺย ปิยรูปสาตรูเปน. ตเมนํ จกฺขุมา ปุริโส ตีเร ิโต ทิสฺวา เอวํ วเทยฺย – ‘กิฺจาปิ โข ตฺวํ, อมฺโภ ปุริส, นทิยา โสเตน โอวุยฺหสิ ปิยรูปสาตรูเปน, อตฺถิ เจตฺถ เหฏฺา รหโท สอูมิ สาวฏฺโฏ สคโห สรกฺขโส ยํ ตฺวํ, อมฺโภ ปุริส, รหทํ ปาปุณิตฺวา มรณํ วา นิคจฺฉสิ มรณมตฺตํ วา ทุกฺข’นฺติ. อถ โข โส, ภิกฺขเว, ปุริโส ตสฺส ปุริสสฺส สทฺทํ สุตฺวา หตฺเถหิ จ ปาเทหิ จ ปฏิโสตํ วายเมยฺย.
‘‘อุปมา โข เม อยํ, ภิกฺขเว, กตา อตฺถสฺส วิฺาปนาย. อยํ เจตฺถ [อยํ เจเวตฺถ (สฺยา.)] อตฺโถ – ‘นทิยา โสโต’ติ โข, ภิกฺขเว, ตณฺหาเยตํ อธิวจนํ.
‘‘‘ปิยรูปํ สาตรูป’นฺติ โข, ภิกฺขเว, ฉนฺเนตํ อชฺฌตฺติกานํ อายตนานํ อธิวจนํ.
‘‘‘เหฏฺา ¶ รหโท’ติ โข, ภิกฺขเว, ปฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ อธิวจนํ;
‘‘‘อูมิภย’นฺติ โข [สีมีติ โข (พหูสุ)], ภิกฺขเว, โกธุปายาสสฺเสตํ อธิวจนํ;
‘‘‘อาวฏฺฏ’นฺติ โข [สาวฏฺโฏติ โข (พหูสุ)], ภิกฺขเว, ปฺจนฺเนตํ กามคุณานํ อธิวจนํ;
‘‘‘คหรกฺขโส’ติ โข [สคโห สรกฺขโสติ โข (พหูสุ)], ภิกฺขเว, มาตุคามสฺเสตํ อธิวจนํ;
‘‘‘ปฏิโสโต’ติ ¶ โข, ภิกฺขเว, เนกฺขมฺมสฺเสตํ อธิวจนํ;
‘‘‘หตฺเถหิ จ ปาเทหิ จ วายาโม’ติ โข, ภิกฺขเว, วีริยารมฺภสฺเสตํ อธิวจนํ;
‘‘‘จกฺขุมา ปุริโส ตีเร ิโตติ โข, ภิกฺขเว, ตถาคตสฺเสตํ อธิวจนํ อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสา’’ติ. เอตมตฺถํ ภควา อโวจ. ตตฺเถตํ อิติ วุจฺจติ –
‘‘สหาปิ ¶ ทุกฺเขน ชเหยฺย กาเม, โยคกฺเขมํ อายตึ ปตฺถยาโน;
สมฺมปฺปชาโน ¶ สุวิมุตฺตจิตฺโต, วิมุตฺติยา ผสฺสเย ตตฺถ ตตฺถ;
ส เวทคู วูสิตพฺรหฺมจริโย, โลกนฺตคู ปารคโตติ วุจฺจตี’’ติ.
อยมฺปิ อตฺโถ วุตฺโต ภควตา, อิติ เม สุตนฺติ. ทสมํ.
๑๑. จรสุตฺตํ
๑๑๐. วุตฺตฺเหตํ ภควตา, วุตฺตมรหตาติ เม สุตํ –
‘‘จรโต เจปิ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อุปฺปชฺชติ กามวิตกฺโก วา พฺยาปาทวิตกฺโก วา วิหึสาวิตกฺโก วา. ตฺเจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อธิวาเสติ นปฺปชหติ น วิโนเทติ น พฺยนฺตีกโรติ [พฺยนฺติกโรติ (สี. ปี.), พฺยนฺตํ กโรติ (ก.)] อนภาวํ คเมติ. จรมฺปิ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เอวํภูโต อนาตาปี อโนตฺตาปี ¶ [อโนตฺตปฺปี (สพฺพตฺถ) ทุกนิปาเต, องฺคุตฺตเร ๑.๔.๑๑ ปสฺสิตพฺพํ] สตตํ สมิตํ กุสีโต หีนวีริโยติ วุจฺจติ.
‘‘ิตสฺส เจปิ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อุปฺปชฺชติ กามวิตกฺโก วา พฺยาปาทวิตกฺโก วา วิหึสาวิตกฺโก วา. ตฺเจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อธิวาเสติ นปฺปชหติ น วิโนเทติ น พฺยนฺตีกโรติ น อนภาวํ คเมติ. ิโตปิ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เอวํภูโต อนาตาปี อโนตฺตาปี สตตํ สมิตํ กุสีโต หีนวีริโยติ วุจฺจติ.
‘‘นิสินฺนสฺส ¶ เจปิ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อุปฺปชฺชติ กามวิตกฺโก วา พฺยาปาทวิตกฺโก วา วิหึสาวิตกฺโก วา. ตฺเจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อธิวาเสติ นปฺปชหติ น วิโนเทติ น พฺยนฺตีกโรติ น อนภาวํ คเมติ. นิสินฺโนปิ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เอวํภูโต อนาตาปี อโนตฺตาปี สตตํ สมิตํ กุสีโต หีนวีริโยติ วุจฺจติ.
‘‘สยานสฺส เจปิ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ชาครสฺส อุปฺปชฺชติ กามวิตกฺโก วา พฺยาปาทวิตกฺโก วา วิหึสาวิตกฺโก วา. ตฺเจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อธิวาเสติ ¶ นปฺปชหติ ¶ น วิโนเทติ น พฺยนฺตีกโรติ น อนภาวํ คเมติ. สยาโนปิ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ชาคโร เอวํภูโต อนาตาปี อโนตฺตาปี สตตํ สมิตํ กุสีโต หีนวีริโยติ วุจฺจติ.
‘‘จรโต เจปิ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อุปฺปชฺชติ กามวิตกฺโก วา พฺยาปาทวิตกฺโก วา วิหึสาวิตกฺโก วา. ตฺเจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ นาธิวาเสติ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวํ คเมติ. จรมฺปิ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เอวํภูโต อาตาปี โอตฺตาปี [โอตฺตปฺปี (สพฺพตฺถ)] สตตํ สมิตํ อารทฺธวีริโย ปหิตตฺโตติ วุจฺจติ.
‘‘ิตสฺส เจปิ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อุปฺปชฺชติ กามวิตกฺโก วา พฺยาปาทวิตกฺโก วา วิหึสาวิตกฺโก วา. ตฺเจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ นาธิวาเสติ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวํ คเมติ. ิโตปิ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เอวํภูโต อาตาปี ¶ โอตฺตาปี สตตํ สมิตํ อารทฺธวีริโย ปหิตตฺโตติ วุจฺจติ.
‘‘นิสินฺนสฺส เจปิ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อุปฺปชฺชติ กามวิตกฺโก วา พฺยาปาทวิตกฺโก วา วิหึสาวิตกฺโก วา. ตฺเจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ นาธิวาเสติ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวํ คเมติ. นิสินฺโนปิ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เอวํภูโต อาตาปี โอตฺตาปี สตตํ สมิตํ อารทฺธวีริโย ปหิตตฺโตติ วุจฺจติ.
‘‘สยานสฺส เจปิ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ชาครสฺส อุปฺปชฺชติ กามวิตกฺโก วา พฺยาปาทวิตกฺโก วา วิหึสาวิตกฺโก วา. ตฺเจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ นาธิวาเสติ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวํ คเมติ. สยาโนปิ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ชาคโร เอวํภูโต อาตาปี โอตฺตาปี สตตํ สมิตํ ¶ อารทฺธวีริโย ปหิตตฺโตติ วุจฺจตี’’ติ. เอตมตฺถํ ภควา อโวจ. ตตฺเถตํ อิติ วุจฺจติ –
‘‘จรํ ¶ วา ยทิ วา ติฏฺํ, นิสินฺโน อุท วา สยํ;
โย วิตกฺกํ วิตกฺเกติ, ปาปกํ เคหนิสฺสิตํ.
‘‘กุมฺมคฺคํ ปฏิปนฺโน [กุมฺมคฺคปฺปฏิปนฺโน (อ. นิ. ๔.๑๑)] โส, โมหเนยฺเยสุ มุจฺฉิโต;
อภพฺโพ ตาทิโส ภิกฺขุ, ผุฏฺุํ สมฺโพธิมุตฺตมํ.
‘‘โย ¶ จ จรํ วา ติฏฺํ วา [โย จรํ วา ยทิ วา ติฏฺํ (สฺยา.), โย จรํ วาถ ติฏฺํ วา (สี. ก.)], นิสินฺโน อุท วา สยํ;
วิตกฺกํ สมยิตฺวาน, วิตกฺกูปสเม ¶ รโต;
ภพฺโพ โส ตาทิโส ภิกฺขุ, ผุฏฺุํ สมฺโพธิมุตฺตม’’นฺติ.
อยมฺปิ อตฺโถ วุตฺโต ภควตา, อิติ เม สุตนฺติ. เอกาทสมํ.
๑๒. สมฺปนฺนสีลสุตฺตํ
๑๑๑. วุตฺตฺเหตํ ภควตา, วุตฺตมรหตาติ เม สุตํ –
‘‘สมฺปนฺนสีลา, ภิกฺขเว, วิหรถ [โหถ (สฺยา.)] สมฺปนฺนปาติโมกฺขา; ปาติโมกฺขสํวรสํวุตา วิหรถ อาจารโคจรสมฺปนฺนา อณุมตฺเตสุ วชฺเชสุ ภยทสฺสาวิโน; สมาทาย สิกฺขถ สิกฺขาปเทสุ.
‘‘สมฺปนฺนสีลานํ โว, ภิกฺขเว, วิหรตํ [ภวตํ (สฺยา.)] สมฺปนฺนปาติโมกฺขานํ ปาติโมกฺขสํวรสํวุตานํ วิหรตํ อาจารโคจรสมฺปนฺนานํ อณุมตฺเตสุ วชฺเชสุ ภยทสฺสาวีนํ สมาทาย สิกฺขตํ สิกฺขาปเทสุ กิมสฺส อุตฺตริ กรณียํ [กิมสฺส ภิกฺขเว อุตฺตริ กรณียํ (สพฺพตฺถ)]?
‘‘จรโต เจปิ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน [อภิชฺฌา พฺยาปาโท วิคโต (อ. นิ. ๔.๑๒) อฏฺกถาย สเมติ] ภิชฺฌา วิคตา [อภิชฺฌา พฺยาปาโท วิคโต (อ. นิ. ๔.๑๒) อฏกถาย สเมติ] โหติ, พฺยาปาโท วิคโต โหติ [ถินมิทฺธํ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ วิจิกิจฺฉา (อ. นิ. ๔.๑๒)], ถินมิทฺธํ วิคตํ โหติ, อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ ¶ วิคตํ โหติ, วิจิกิจฺฉา [ถินมิทฺธํ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ วิจิกิจฺจา (อ. นิ. ๔.๑๒)] ปหีนา โหติ, อารทฺธํ โหติ วีริยํ อสลฺลีนํ, อุปฏฺิตา สติ อสมฺมุฏฺา [อปฺปมุฏฺา (สฺยา.)], ปสฺสทฺโธ กาโย อสารทฺโธ, สมาหิตํ จิตฺตํ เอกคฺคํ ¶ . จรมฺปิ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เอวํภูโต อาตาปี โอตฺตาปี สตตํ สมิตํ อารทฺธวีริโย ปหิตตฺโตติ วุจฺจติ.
‘‘ิตสฺส เจปิ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อภิชฺฌา วิคตา โหติ พฺยาปาโท…เป… ถินมิทฺธํ… อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ… วิจิกิจฺฉา ปหีนา โหติ, อารทฺธํ โหติ ¶ วีริยํ อสลฺลีนํ ¶ , อุปฏฺิตา สติ อสมฺมุฏฺา, ปสฺสทฺโธ กาโย อสารทฺโธ, สมาหิตํ จิตฺตํ เอกคฺคํ. ิโตปิ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เอวํภูโต อาตาปี โอตฺตาปี สตตํ สมิตํ อารทฺธวีริโย ปหิตตฺโตติ วุจฺจติ.
‘‘นิสินฺนสฺส เจปิ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อภิชฺฌา วิคตา โหติ, พฺยาปาโท…เป… ถินมิทฺธํ… อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ… วิจิกิจฺฉา ปหีนา โหติ, อารทฺธํ โหติ วีริยํ อสลฺลีนํ, อุปฏฺิตา สติ อสมฺมุฏฺา, ปสฺสทฺโธ กาโย อสารทฺโธ, สมาหิตํ จิตฺตํ เอกคฺคํ. นิสินฺโนปิ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เอวํภูโต อาตาปี โอตฺตาปี สตตํ สมิตํ อารทฺธวีริโย ปหิตตฺโตติ วุจฺจติ.
‘‘สยานสฺส เจปิ ¶ , ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ชาครสฺส อภิชฺฌา วิคตา โหติ พฺยาปาโท…เป… ถินมิทฺธํ… อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ… วิจิกิจฺฉา ปหีนา โหติ, อารทฺธํ โหติ วีริยํ อสลฺลีนํ, อุปฏฺิตา สติ อสมฺมุฏฺา, ปสฺสทฺโธ กาโย อสารทฺโธ, สมาหิตํ จิตฺตํ เอกคฺคํ. สยาโนปิ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ชาคโร เอวํภูโต อาตาปี โอตฺตาปี สตตํ สมิตํ อารทฺธวีริโย ปหิตตฺโตติ วุจฺจตี’’ติ. เอตมตฺถํ ภควา อโวจ. ตตฺเถตํ อิติ วุจฺจติ –
‘‘ยตํ ¶ จเร ยตํ ติฏฺเ, ยตํ อจฺเฉ ยตํ สเย;
ยตํ สมิฺชเย [สมฺมิฺชเย (สี. สฺยา.)] ภิกฺขุ, ยตเมนํ ปสารเย.
‘‘อุทฺธํ ติริยํ อปาจีนํ, ยาวตา ชคโต คติ;
สมเวกฺขิตา จ ธมฺมานํ, ขนฺธานํ อุทยพฺพยํ.
‘‘เอวํ ¶ วิหาริมาตาปึ, สนฺตวุตฺติมนุทฺธตํ;
เจโตสมถสามีจึ, สิกฺขมานํ สทา สตํ;
สตตํ ปหิตตฺโตติ, อาหุ ภิกฺขุํ ตถาวิธ’’นฺติ.
อยมฺปิ อตฺโถ วุตฺโต ภควตา, อิติ เม สุตนฺติ. ทฺวาทสมํ.
๑๓. โลกสุตฺตํ
๑๑๒. วุตฺตฺเหตํ ¶ ภควตา, วุตฺตมรหตาติ เม สุตํ –
‘‘โลโก, ภิกฺขเว, ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺโธः โลกสฺมา ตถาคโต วิสํยุตฺโต. โลกสมุทโย, ภิกฺขเว, ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺโธ ¶ ः โลกสมุทโย ตถาคตสฺส ปหีโน. โลกนิโรโธ, ภิกฺขเว, ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺโธः โลกนิโรโธ ตถาคตสฺส สจฺฉิกโต. โลกนิโรธคามินี ปฏิปทา, ภิกฺขเว, ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺธาः โลกนิโรธคามินี ปฏิปทา ตถาคตสฺส ภาวิตา.
‘‘ยํ, ภิกฺขเว, สเทวกสฺส โลกสฺส สมารกสฺส สพฺรหฺมกสฺส สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย ทิฏฺํ สุตํ มุตํ วิฺาตํ ปตฺตํ ปริเยสิตํ อนุวิจริตํ มนสา ยสฺมา ตํ ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺธํ, ตสฺมา ตถาคโตติ วุจฺจติ.
‘‘ยฺจ, ภิกฺขเว, รตฺตึ ตถาคโต อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุชฺฌติ, ยฺจ รตฺตึ อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายติ, ยํ เอตสฺมึ อนฺตเร ภาสติ ลปติ ¶ นิทฺทิสติ, สพฺพํ ตํ ตเถว โหติ โน อฺถา, ตสฺมา ตถาคโตติ ¶ วุจฺจติ.
‘‘ยถาวาที, ภิกฺขเว, ตถาคโต ตถาการี, ยถาการี ตถาวาที, อิติ ยถาวาที ตถาการี ยถาการี ตถาวาที, ตสฺมา ตถาคโตติ วุจฺจติ.
‘‘สเทวเก, ภิกฺขเว, โลเก สมารเก สพฺรหฺมเก สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย ตถาคโต อภิภู อนภิภูโต อฺทตฺถุทโส วสวตฺตี, ตสฺมา ตถาคโตติ วุจฺจตี’’ติ. เอตมตฺถํ ภควา อโวจ. ตตฺเถตํ อิติ วุจฺจติ –
‘‘สพฺพโลกํ [สพฺพํ โลกํ (อ. นิ. ๔.๒๓)] อภิฺาย, สพฺพโลเก ยถาตถํ;
สพฺพโลกวิสํยุตฺโต, สพฺพโลเก อนูปโย [อนุสโย (สี.), อนุปโย (สฺยา.)].
‘‘ส เว [สพฺเพ (สพฺพตฺถ) อ. นิ. ๔.๒๓ ปสฺสิตพฺพํ] สพฺพาภิภู ธีโร, สพฺพคนฺถปฺปโมจโน;
ผุฏฺาสฺส ปรมา สนฺติ, นิพฺพานํ อกุโตภยํ.
‘‘เอส ¶ ¶ ขีณาสโว พุทฺโธ, อนีโฆ ฉินฺนสํสโย;
สพฺพกมฺมกฺขยํ ปตฺโต, วิมุตฺโต อุปธิสงฺขเย.
‘‘เอส ¶ โส ภควา พุทฺโธ, เอส สีโห อนุตฺตโร;
สเทวกสฺส โลกสฺส, พฺรหฺมจกฺกํ ปวตฺตยิ.
‘‘อิติ เทวา มนุสฺสา จ, เย พุทฺธํ สรณํ คตา;
สงฺคมฺม ตํ นมสฺสนฺติ, มหนฺตํ วีตสารทํ.
‘‘ทนฺโต ทมยตํ เสฏฺโ, สนฺโต สมยตํ อิสิ;
มุตฺโต โมจยตํ อคฺโค, ติณฺโณ ตารยตํ วโร.
‘‘อิติ เหตํ นมสฺสนฺติ, มหนฺตํ วีตสารทํ;
สเทวกสฺมึ ¶ โลกสฺมึ, นตฺถิ เต ปฏิปุคฺคโล’’ติ.
อยมฺปิ อตฺโถ วุตฺโต ภควตา, อิติ เม สุตนฺติ. เตรสมํ.
จตุกฺกนิปาโต นิฏฺิโต.
ตสฺสุทฺทานํ ¶ –
พฺราหฺมณสุลภา [พฺราหฺมณจตฺตาริ (สพฺพตฺถ)] ชานํ, สมณสีลา ตณฺหา พฺรหฺมา;
พหุการา กุหปุริสา [กุหนา (สฺยา.)], จร สมฺปนฺน โลเกน เตรสาติ.
สุตฺตสงฺคโห –
สตฺตวิเสกนิปาตํ, ทุกฺกํ พาวีสสุตฺตสงฺคหิตํ;
สมปฺาสมถติกํ, เตรส จตุกฺกฺจ อิติ ยมิทํ.
ทฺวิทสุตฺตรสุตฺตสเต, สงฺคายิตฺวา สมาทหึสุ ปุรา;
อรหนฺโต จิรฏฺิติยา, ตมาหุ นาเมน อิติวุตฺตนฺติ.
อิติวุตฺตกปาฬิ นิฏฺิตา.