📜
๔. อฏฺกวคฺโค
๑. กามสุตฺตวณฺณนา
๗๗๓. กามํ ¶ ¶ ¶ กามยมานสฺสาติ กามสุตฺตํ. กา อุปฺปตฺติ? ภควติ กิร สาวตฺถิยํ วิหรนฺเต อฺตโร พฺราหฺมโณ สาวตฺถิยา เชตวนสฺส จ อนฺตเร อจิรวตีนทีตีเร ‘‘ยวํ วปิสฺสามี’’ติ เขตฺตํ กสติ. ภควา ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต ปิณฺฑาย ปวิสนฺโต ตํ ทิสฺวา อาวชฺเชนฺโต อทฺทส – ‘‘อสฺส พฺราหฺมณสฺส ยวา วินสฺสิสฺสนฺตี’’ติ, ปุน อุปนิสฺสยสมฺปตฺตึ อาวชฺเชนฺโต จสฺส โสตาปตฺติผลสฺส อุปนิสฺสยํ อทฺทส. ‘‘กทา ปาปุเณยฺยา’’ติ อาวชฺเชนฺโต ‘‘สสฺเส วินฏฺเ โสกาภิภูโต ธมฺมเทสนํ สุตฺวา’’ติ อทฺทส. ตโต จินฺเตสิ – ‘‘สจาหํ ตทา เอว พฺราหฺมณํ อุปสงฺกมิสฺสามิ, น เม โอวาทํ โสตพฺพํ มฺิสฺสติ. นานารุจิกา หิ พฺราหฺมณา, หนฺท, นํ อิโต ปภุติเยว สงฺคณฺหามิ, เอวํ มยิ มุทุจิตฺโต หุตฺวา ตทา โอวาทํ โสสฺสตี’’ติ พฺราหฺมณํ อุปสงฺกมิตฺวา อาห – ‘‘กึ, พฺราหฺมณ, กโรสี’’ติ. พฺราหฺมโณ ‘‘เอวํ อุจฺจากุลีโน สมโณ โคตโม มยา สทฺธึ ปฏิสนฺถารํ กโรตี’’ติ ตาวตเกเนว ภควติ ปสนฺนจิตฺโต หุตฺวา ‘‘เขตฺตํ, โภ โคตม, กสามิ ยวํ วปิสฺสามี’’ติ อาห. อถ สาริปุตฺตตฺเถโร จินฺเตสิ – ‘‘ภควา พฺราหฺมเณน สทฺธึ ปฏิสนฺถารํ อกาสิ, น จ อเหตุ อปฺปจฺจยา ตถาคตา เอวํ กโรนฺติ, หนฺทาหมฺปิ เตน สทฺธึ ปฏิสนฺถารํ กโรมี’’ติ พฺราหฺมณํ อุปสงฺกมิตฺวา ตเถว ปฏิสนฺถารมกาสิ. เอวํ มหาโมคฺคลฺลานตฺเถโร เสสา จ อสีติ มหาสาวกา. พฺราหฺมโณ อตีว อตฺตมโน อโหสิ.
อถ ภควา สมฺปชฺชมาเนปิ สสฺเส เอกทิวสํ กตภตฺตกิจฺโจ สาวตฺถิโต เชตวนํ คจฺฉนฺโต มคฺคา โอกฺกมฺม พฺราหฺมณสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา อาห – ‘‘สุนฺทรํ เต, พฺราหฺมณ, ยวกฺเขตฺต’’นฺติ. ‘‘เอวํ, โภ โคตม, สุนฺทรํ, สเจ สมฺปชฺชิสฺสติ, ตุมฺหากมฺปิ สํวิภาคํ ¶ กริสฺสามี’’ติ. อถสฺส จตุมาสจฺจเยน ยวา นิปฺผชฺชึสุ. ตสฺส ‘‘อชฺช วา สฺเว วา ลายิสฺสามี’’ติ อุสฺสุกฺกํ กุรุมานสฺเสว มหาเมโฆ อุฏฺหิตฺวา สพฺพรตฺตึ วสฺสิ. อจิรวตี นที ปูรา อาคนฺตฺวา สพฺพํ ยวํ วหิ. พฺราหฺมโณ สพฺพรตฺตึ อนตฺตมโน หุตฺวา ปภาเต นทีตีรํ คโต สพฺพํ สสฺสวิปตฺตึ ทิสฺวา ‘‘วินฏฺโมฺหิ, กถํ ทานิ ชีวิสฺสามี’’ติ พลวโสกํ อุปฺปาเทสิ ¶ . ภควาปิ ตเมว ¶ รตฺตึ ปจฺจูสสมเย พุทฺธจกฺขุนา โลกํ โวโลเกนฺโต ‘‘อชฺช พฺราหฺมณสฺส ธมฺมเทสนากาโล’’ติ ตฺวา ภิกฺขาจารวตฺเตน สาวตฺถึ ปวิสิตฺวา พฺราหฺมณสฺส ฆรทฺวาเร อฏฺาสิ. พฺราหฺมโณ ภควนฺตํ ทิสฺวา ‘‘โสกาภิภูตํ มํ อสฺสาเสตุกาโม สมโณ โคตโม อาคโต’’ติ จินฺเตตฺวา อาสนํ ปฺาเปตฺวา ปตฺตํ คเหตฺวา ภควนฺตํ นิสีทาเปสิ. ภควา ชานนฺโตว พฺราหฺมณํ ปุจฺฉิ – ‘‘กึ พฺราหฺมณ ปทุฏฺจิตฺโต วิหาสี’’ติ? อาม, โภ โคตม, สพฺพํ เม ยวกฺเขตฺตํ อุทเกน วูฬฺหนฺติ. อถ ภควา ‘‘น, พฺราหฺมณ, วิปนฺเน โทมนสฺสํ, สมฺปนฺเน จ โสมนสฺสํ กาตพฺพํ. กามา หิ นาม สมฺปชฺชนฺติปิ วิปชฺชนฺติปี’’ติ วตฺวา ตสฺส พฺราหฺมณสฺส สปฺปายํ ตฺวา ธมฺมเทสนาวเสน อิมํ สุตฺตมภาสิ. ตตฺถ สงฺเขปโต ปทตฺถสมฺพนฺธมตฺตเมว วณฺณยิสฺสาม, วิตฺถาโร ปน นิทฺเทเส (มหานิ. ๑) วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ. ยถา จ อิมสฺมึ สุตฺเต, เอวํ อิโต ปรํ สพฺพสุตฺเตสุ.
ตตฺถ กามนฺติ มนาปิยรูปาทิเตภูมกธมฺมสงฺขาตํ วตฺถุกามํ, กามยมานสฺสาติ อิจฺฉมานสฺส. ตสฺส เจ ตํ สมิชฺฌตีติ ตสฺส กามยมานสฺส สตฺตสฺส ตํ กามสงฺขาตํ วตฺถุ สมิชฺฌติ เจ, สเจ โส ตํ ลภตีติ วุตฺตํ โหติ. อทฺธา ปีติมโน โหตีติ เอกํสํ ตุฏฺจิตฺโต โหติ. ลทฺธาติ ลภิตฺวา. มจฺโจติ สตฺโต. ยทิจฺฉตีติ ยํ อิจฺฉติ.
๗๗๔. ตสฺส เจ กามยานสฺสาติ ตสฺส ปุคฺคลสฺส กาเม อิจฺฉมานสฺส, กาเมน วา ยายมานสฺส. ฉนฺทชาตสฺสาติ ¶ ชาตตณฺหสฺส. ชนฺตุโนติ สตฺตสฺส. เต กามา ปริหายนฺตีติ เต กามา ปริหายนฺติ เจ. สลฺลวิทฺโธว รุปฺปตีติ อถ อโยมยาทินา สลฺเลน วิทฺโธ วิย ปีฬียติ.
๗๗๕. ตติยคาถาย สงฺเขปตฺโถ – โย ปน อิเม กาเม ตตฺถ ฉนฺทราควิกฺขมฺภเนน วา สมุจฺเฉเทน วา อตฺตโน ปาเทน สปฺปสฺส สิรํ อิว ปริวชฺเชติ. โส ภิกฺขุ สพฺพํ โลกํ วิสริตฺวา ิตตฺตา โลเก วิสตฺติกาสงฺขาตํ ตณฺหํ สโต หุตฺวา สมติวตฺตตีติ.
๗๗๖-๘. ตโต ¶ ปราสํ ติสฺสนฺนํ คาถานํ อยํ สงฺเขปตฺโถ – โย เอตํ สาลิกฺเขตฺตาทึ เขตฺตํ วา ฆรวตฺถาทึ วตฺถุํ วา กหาปณสงฺขาตํ หิรฺํ วา โคอสฺสเภทํ ควาสฺสํ วา อิตฺถิสฺิกา ถิโย วา าติพนฺธวาที พนฺธู วา อฺเ วา มนาปิยรูปาที ปุถุ กาเม อนุคิชฺฌติ, ตํ ปุคฺคลํ อพลสงฺขาตา กิเลสา พลียนฺติ สหนฺติ มทฺทนฺติ, สทฺธาพลาทิวิรเหน วา อพลํ ตํ ปุคฺคลํ อพลา กิเลสา พลียนฺติ, อพลตฺตา พลียนฺตีติ อตฺโถ. อถ ตํ กามคิทฺธํ กาเม รกฺขนฺตํ ¶ ปริเยสนฺตฺจ สีหาทโย จ ปากฏปริสฺสยา กายทุจฺจริตาทโย จ อปากฏปริสฺสยา มทฺทนฺติ, ตโต อปากฏปริสฺสเยหิ อภิภูตํ ตํ ปุคฺคลํ ชาติอาทิทุกฺขํ ภินฺนํ นาวํ อุทกํ วิย อนฺเวติ. ตสฺมา กายคตาสติอาทิภาวนาย ชนฺตุ สทา สโต หุตฺวา วิกฺขมฺภนสมุจฺเฉทวเสน รูปาทีสุ วตฺถุกาเมสุ สพฺพปฺปการมฺปิ กิเลสกามํ ปริวชฺเชนฺโต กามานิ ปริวชฺชเย. เอวํ เต กาเม ปหาย ตปฺปหานกรมคฺเคเนว จตุพฺพิธมฺปิ ตเร โอฆํ ตเรยฺย ตริตุํ สกฺกุเณยฺย. ตโต ยถา ปุริโส อุทกครุกํ นาวํ สิฺจิตฺวา ลหุกาย นาวาย อปฺปกสิเรเนว ปารคู ภเวยฺย, ปารํ คจฺเฉยฺย, เอวเมว อตฺตภาวนาวํ กิเลสูทกครุกํ สิฺจิตฺวา ลหุเกน อตฺตภาเวน ปารคู ภเวยฺย, สพฺพธมฺมปารํ นิพฺพานํ คโต ภเวยฺย, อรหตฺตปฺปตฺติยา คจฺเฉยฺย จ, อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพาตีติ อรหตฺตนิกูเฏน เทสนํ นิฏฺาเปสิ. เทสนาปริโยสาเน ¶ พฺราหฺมโณ จ พฺราหฺมณี จ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหึสูติ.
ปรมตฺถโชติกาย ขุทฺทก-อฏฺกถาย
สุตฺตนิปาต-อฏฺกถาย กามสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. คุหฏฺกสุตฺตวณฺณนา
๗๗๙. สตฺโต ¶ ¶ คุหายนฺติ คุหฏฺกสุตฺตํ. กา อุปฺปตฺติ? ภควติ กิร สาวตฺถิยํ วิหรนฺเต อายสฺมา ปิณฺโฑลภารทฺวาโช โกสมฺพิยํ คํงฺคาตีเร อาวฏฺฏกํ นาม อุเตนสฺส อุยฺยานํ, ตตฺถ อคมาสิ สีตเล ปเทเส ทิวาวิหารํ นิสีทิตุกาโม. อฺทาปิ จายํ คจฺฉเตว ตตฺถ ปุพฺพาเสวเนน ยถา ควมฺปติตฺเถโร ตาวตึสภวนนฺติ วุตฺตนยเมตํ วงฺคีสสุตฺตวณฺณนายํ. โส ตตฺถ คงฺคาตีเร สีตเล รุกฺขมูเล สมาปตฺตึ อปฺเปตฺวา ทิวาวิหารํ นิสีทิ. ราชาปิ โข อุเตโน ตํ ทิวสํเยว อุยฺยานกีฬิกํ คนฺตฺวา พหุเทว ทิวสภาคํ นจฺจคีตาทีหิ อุยฺยาเน กีฬิตฺวา ปานมทมตฺโต เอกิสฺสา อิตฺถิยา องฺเก สีสํ กตฺวา สยิ. เสสิตฺถิโย ‘‘สุตฺโต ราชา’’ติ อุฏฺหิตฺวา อุยฺยาเน ปุปฺผผลาทีนิ คณฺหนฺติโย เถรํ ทิสฺวา หิโรตฺตปฺปํ อุปฏฺาเปตฺวา ‘‘มา สทฺทํ อกตฺถา’’ติ อฺมฺํ นิวาเรตฺวา อปฺปสทฺทา อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา เถรํ สมฺปริวาเรตฺวา นิสีทึสุ. เถโร สมาปตฺติโต วุฏฺาย ตาสํ ธมฺมํ เทเสสิ, ตา ตุฏฺา ‘‘สาธุ สาธู’’ติ วตฺวา สุณนฺติ.
รฺโ สีสํ องฺเกนาทาย นิสินฺนิตฺถี ‘‘อิมา มํ โอหาย กีฬนฺตี’’ติ ตาสุ อิสฺสาปกตา อูรุํ จาเลตฺวา ราชานํ ปโพเธสิ. ราชา ปฏิพุชฺฌิตฺวา อิตฺถาคารํ อปสฺสนฺโต ‘‘กุหึ อิมา วสลิโย’’ติ อาห. สา อาห – ‘‘ตุมฺเหสุ อพหุกตา ‘สมณํ รมยิสฺสามา’ติ คตา’’ติ. โส กุทฺโธ เถราภิมุโข อคมาสิ. ตา อิตฺถิโย ราชานํ ทิสฺวา เอกจฺจา อุฏฺหึสุ, เอกจฺจา ‘‘มหาราช, ปพฺพชิตสฺส สนฺติเก ธมฺมํ สุณามา’’ติ น อุฏฺหึสุ. โส เตน ภิยฺโยโสมตฺตาย ¶ กุทฺโธ เถรํ อวนฺทิตฺวาว ‘‘กิมตฺถํ อาคโตสี’’ติ อาห. ‘‘วิเวกตฺถํ มหาราชา’’ติ. โส ‘‘วิเวกตฺถาย อาคตา เอวํ อิตฺถาคารปริวุตา นิสีทนฺตี’’ติ วตฺวา ‘‘ตว วิเวกํ กเถหี’’ติ อาห. เถโร วิสารโทปิ วิเวกกถาย ‘‘นายํ อฺาตุกาโม ปุจฺฉตี’’ติ ตุณฺหี อโหสิ. ราชา ‘‘สเจ น กเถสิ, ตมฺพกิปิลฺลิเกหิ ตํ ขาทาเปสฺสามี’’ติ อฺตรสฺมึ อโสกรุกฺเข ตมฺพกิปิลฺลิกปุฏํ คณฺหนฺโต อตฺตโนว อุปริ วิกิริ. โส สรีรํ ปฺุฉิตฺวา อฺํ ปุฏํ คเหตฺวา เถราภิมุโข อคมาสิ. เถโร ‘‘สจายํ ราชา มยิ อปรชฺเฌยฺย ¶ , อปายาภิมุโข ภเวยฺยา’’ติ ตํ อนุกมฺปมาโน อิทฺธิยา อากาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา คโต.
ตโต ¶ อิตฺถิโย อาหํสุ – ‘‘มหาราช, อฺเ ราชาโน อีทิสํ ปพฺพชิตํ ทิสฺวา ปุปฺผคนฺธาทีหิ ปูเชนฺติ, ตฺวํ ตมฺพกิปิลฺลิกปุเฏน อาสาเทตุํ อารทฺโธ อโหสิ, กุลวํสํ นาเสตุํ อุฏฺิโต’’ติ. โส อตฺตโน โทสํ ตฺวา ตุณฺหี หุตฺวา อุยฺยานปาลํ ปุจฺฉิ – ‘‘อฺมฺปิ ทิวสํ เถโร อิธาคจฺฉตี’’ติ? ‘‘อาม, มหาราชา’’ติ. เตน หิ ยทา อาคจฺฉติ, ตทา เม อาโรเจยฺยาสีติ. โส เอกทิวสํ เถเร อาคเต อาโรเจสิ. ราชาปิ เถรํ อุปสงฺกมิตฺวา ปฺหํ ปุจฺฉิตฺวา ปาเณหิ สรณํ คโต อโหสิ. ตมฺพกิปิลฺลิกปุเฏน อาสาทิตทิวเส ปน เถโร อากาเสนาคนฺตฺวา ปุน ปถวิยํ นิมุชฺชิตฺวา ภควโต คนฺธกุฏิยํ อุมฺมุชฺชิ. ภควาปิ โข ทกฺขิเณน ปสฺเสน สโต สมฺปชาโน สีหเสยฺยํ กปฺปยมาโน เถรํ ทิสฺวา ‘‘กึ, ภารทฺวาช, อกาเล อาคโตสี’’ติ อาห. เถโร ‘‘อาม ภควา’’ติ วตฺวา สพฺพํ ตํ ปวตฺตึ อาโรเจสิ. ตํ สุตฺวา ภควา ‘‘กึ กริสฺสติ ตสฺส วิเวกกถา กามคุณคิทฺธสฺสา’’ติ วตฺวา ทกฺขิเณน ปสฺเสน นิปนฺโน เอว เถรสฺส ธมฺมเทสนตฺถํ อิมํ สุตฺตมภาสิ.
ตตฺถ สตฺโตติ ลคฺโค. คุหายนฺติ กาเย. กาโย หิ ราคาทีนํ วาฬานํ วสโนกาสโต ‘‘คุหา’’ติ วุจฺจติ. พหุนาภิฉนฺโนติ พหุนา ราคาทิกิเลสชาเลน อภิจฺฉนฺโน. เอเตน อชฺฌตฺตพนฺธนํ วุตฺตํ. ติฏฺนฺติ ราคาทิวเสน ติฏฺนฺโต. นโรติ สตฺโต. โมหนสฺมึ ปคาฬฺโหติ โมหนํ วุจฺจติ กามคุณา. เอตฺถ หิ เทวมนุสฺสา มุยฺหนฺติ, เตสุ อชฺโฌคาฬฺโห หุตฺวา ¶ . เอเตน พหิทฺธาพนฺธนํ วุตฺตํ. ทูเร วิเวกา หิ ตถาวิโธ โสติ โส ตถารูโป นโร ติวิธาปิ กายวิเวกาทิกา วิเวกา ทูเร อนาสนฺเน. กึการณา? กามา หิ โลเก น หิ สุปฺปหายา, ยสฺมา โลเก กามา สุปฺปหายา น โหนฺตีติ วุตฺตํ โหติ.
๗๘๐. เอวํ ปมคาถาย ‘‘ทูเร วิเวกา ตถาวิโธ’’ติ สาเธตฺวา ปุน ตถาวิธานํ สตฺตานํ ธมฺมตํ อาวิกโรนฺโต ‘‘อิจฺฉานิทานา’’ติ คาถมาห. ตตฺถ อิจฺฉานิทานาติ ตณฺหาเหตุกา. ภวสาตพทฺธาติ สุขเวทนาทิมฺหิ ภวสาเต พทฺธา. เต ทุปฺปมฺุจาติ เต ภวสาตวตฺถุภูตา ¶ ธมฺมา, เต วา ตตฺถ พทฺธา อิจฺฉานิทานา สตฺตา ทุปฺปโมจยา. น หิ อฺโมกฺขาติ อฺเน จ โมเจตุํ น สกฺโกนฺติ. การณวจนํ วา เอตํ, เต สตฺตา ทุปฺปมฺุจา. กสฺมา? ยสฺมา อฺเน โมเจตพฺพา น โหนฺติ. ยทิ ปน มฺุเจยฺยุํ, สเกน ถาเมน มฺุเจยฺยุนฺติ อยมสฺส อตฺโถ. ปจฺฉา ปุเร วาปิ อเปกฺขมานาติ อนาคเต อตีเต วา กาเม อเปกฺขมานา. อิเมว กาเม ปุริเมว ชปฺปนฺติ อิเม วา ปจฺจุปฺปนฺเน กาเม ปุริเม วา ทุวิเธปิ อตีตานาคเต พลวตณฺหาย ปตฺถยมานา. อิเมสฺจ ทฺวินฺนํ ปทานํ ‘‘เต ทุปฺปมฺุจา น หิ อฺโมกฺขา’’ติ อิมินา สห สมฺพนฺโธ ¶ เวทิตพฺโพ, อิตรถา ‘‘อเปกฺขมานา ชปฺปํ กึ กโรนฺติ กึ วา กตา’’ติ น ปฺาเยยฺยุํ.
๗๘๑-๒. เอวํ ปมคาถาย ‘‘ทูเร วิเวกา ตถาวิโธ’’ติ สาเธตฺวา ทุติยคาถาย จ ตถาวิธานํ สตฺตานํ ธมฺมตํ อาวิกตฺวา อิทานิ เนสํ ปาปกมฺมกรณํ อาวิกโรนฺโต ‘‘กาเมสุ คิทฺธา’’ติ คาถมาห. ตสฺสตฺโถ – เต สตฺตา กาเมสุ ปริโภคตณฺหาย คิทฺธา ปริเยสนาทิมนุยุตฺตตฺตา ปสุตา สมฺโมหมาปนฺนตฺตา ปมูฬฺหา อวคมนตาย มจฺฉริตาย พุทฺธาทีนํ วจนํ อนาทิยนตาย จ อวทานิยา. กายวิสมาทิมฺหิ วิสเม นิวิฏฺา อนฺตกาเล มรณทุกฺขูปนีตา ‘‘กึสู ภวิสฺสาม อิโต จุตาเส’’ติ ปริเทวยนฺตีติ. ยสฺมา เอตเทว, ตสฺมา หิ สิกฺเขถ…เป… มาหุ ธีราติ. ตตฺถ สิกฺเขถาติ ติสฺโส สิกฺขา อาปชฺเชยฺย. อิเธวาติ ¶ อิมสฺมึเยว สาสเน. เสสมุตฺตานเมว.
๗๘๓. อิทานิ เย ตถา น กโรนฺติ, เตสํ พฺยสนปฺปตฺตึ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปสฺสามี’’ติ คาถมาห. ตตฺถ ปสฺสามีติ มํสจกฺขุอาทีหิ เปกฺขามิ. โลเกติ อปายาทิมฺหิ. ปริผนฺทมานนฺติ อิโต จิโต จ ผนฺทมานํ. ปชํ อิมนฺติ อิมํ สตฺตกายํ. ตณฺหคตนฺติ ตณฺหาย คตํ อภิภูตํ, นิปาติตนฺติ อธิปฺปาโย. ภเวสูติ กามภวาทีสุ. หีนา นราติ หีนกมฺมนฺตา นรา. มจฺจุมุเข ลปนฺตีติ อนฺตกาเล สมฺปตฺเต มรณมุเข ปริเทวนฺติ. อวีตตณฺหาเสติ อวิคตตณฺหา. ภวาภเวสูติ กามภวาทีสุ. อถ วา ภวาภเวสูติ ภวภเวสุ, ปุนปฺปุนภเวสูติ วุตฺตํ โหติ.
๗๘๔. อิทานิ ยสฺมา อวีตตณฺหา เอวํ ผนฺทนฺติ จ ลปนฺติ จ, ตสฺมา ตณฺหาวินเย สมาทเปนฺโต ‘‘มมายิเต’’ติ คาถมาห. ตตฺถ มมายิเตติ ตณฺหาทิฏฺิมมตฺเตหิ ‘‘มม’’นฺติ ปริคฺคหิเต วตฺถุสฺมึ. ปสฺสถาติ โสตาเร ¶ อาลปนฺโต อาห. เอตมฺปีติ เอตมฺปิ อาทีนวํ. เสสํ ปากฏเมว.
๗๘๕. เอวเมตฺถ ปมคาถาย อสฺสาทํ, ตโต ปราหิ จตูหิ อาทีนวฺจ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สอุปายํ นิสฺสรณํ นิสฺสรณานิสํสฺจ ทสฺเสตุํ สพฺพาหิ วา เอตาหิ กามานํ อาทีนวํ โอการํ สํกิเลสฺจ ทสฺเสตฺวา อิทานิ เนกฺขมฺเม อานิสํสํ ทสฺเสตุํ ‘‘อุโภสุ อนฺเตสู’’ติ คาถาทฺวยมาห. ตตฺถ อุโภสุ อนฺเตสูติ ผสฺสผสฺสสมุทยาทีสุ ทฺวีสุ ปริจฺเฉเทสุ. วิเนยฺย ฉนฺทนฺติ ฉนฺทราคํ วิเนตฺวา. ผสฺสํ ปริฺายาติ จกฺขุสมฺผสฺสาทิผสฺสํ, ผสฺสานุสาเรน วา ¶ ตํสมฺปยุตฺเต สพฺเพปิ อรูปธมฺเม, เตสํ วตฺถุทฺวารารมฺมณวเสน รูปธมฺเม จาติ สกลมฺปิ นามรูปํ ตีหิ ปริฺาหิ ปริชานิตฺวา. อนานุคิทฺโธติ รูปาทีสุ สพฺพธมฺเมสุ อคิทฺโธ. ยทตฺตครหี ตทกุพฺพมาโนติ ยํ อตฺตนา ครหติ, ตํ อกุรุมาโน. นลิปฺปตี ทิฏฺสุเตสุ ธีโรติ โส เอวรูโป ธิติสมฺปนฺโน ธีโร ทิฏฺเสุ จ สุเตสุ จ ธมฺเมสุ ทฺวินฺนํ เลปานํ เอเกนปิ เลเปน น ลิปฺปติ. อากาสมิว นิรุปลิตฺโต อจฺจนฺตโวทานปฺปตฺโต โหติ.
๗๘๖. สฺํ ปริฺาติ คาถาย ปน อยํ สงฺเขปตฺโถ – น เกวลฺจ ¶ ผสฺสเมว, อปิจ โข ปน กามสฺาทิเภทํ สฺมฺปิ, สฺานุสาเรน วา ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว นามรูปํ ตีหิ ปริฺาหิ ปริชานิตฺวา อิมาย ปฏิปทาย จตุพฺพิธมฺปิ วิตเรยฺย โอฆํ, ตโต โส ติณฺโณโฆ ตณฺหาทิฏฺิปริคฺคเหสุ ตณฺหาทิฏฺิเลปปฺปหาเนน โนปลิตฺโต ขีณาสวมุนิ ราคาทิสลฺลานํ อพฺพูฬฺหตฺตา อพฺพูฬฺหสลฺโล สติเวปุลฺลปฺปตฺติยา อปฺปมตฺโต จรํ, ปุพฺพภาเค วา อปฺปมตฺโต จรํ เตน อปฺปมาทจาเรน อพฺพูฬฺหสลฺโล หุตฺวา สกปรตฺตภาวาทิเภทํ นาสีสตี โลกมิมํ ปรฺจ, อฺทตฺถุ จริมจิตฺตนิโรธา นิรุปาทาโน ชาตเวโทว ปรินิพฺพาตีติ อรหตฺตนิกูเฏน เทสนํ นิฏฺาเปสิ ธมฺมเนตฺติฏฺปนเมว กโรนฺโต, น อุตฺตรึ อิมาย เทสนาย มคฺคํ วา ผลํ วา อุปฺปาเทสิ ขีณาสวสฺส เทสิตตฺตาติ.
ปรมตฺถโชติกาย ขุทฺทก-อฏฺกถาย
สุตฺตนิปาต-อฏฺกถาย คุหฏฺกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. ทุฏฺฏฺกสุตฺตวณฺณนา
๗๘๗. วทนฺติ ¶ ¶ เว ทุฏฺมนาปีติ ทุฏฺฏฺกสุตฺตํ. กา อุปฺปตฺติ? อาทิคาถาย ตาว อุปฺปตฺติ – มุนิสุตฺตนเยน ภควโต ภิกฺขุสงฺฆสฺส จ อุปฺปนฺนลาภสกฺการํ อสหมานา ติตฺถิยา สุนฺทรึ ปริพฺพาชิกํ อุยฺโยเชสุํ. สา กิร ชนปทกลฺยาณี เสตวตฺถปริพฺพาชิกาว อโหสิ. สา สุนฺหาตา สุนิวตฺถา มาลาคนฺธวิเลปนวิภูสิตา ภควโต ธมฺมํ สุตฺวา สาวตฺถิวาสีนํ เชตวนโต นิกฺขมนเวลาย สาวตฺถิโต นิกฺขมิตฺวา เชตวนาภิมุขี คจฺฉติ. มนุสฺเสหิ จ ‘‘กุหึ คจฺฉสี’’ติ ปุจฺฉิตา ‘‘สมณํ โคตมํ สาวเก จสฺส รมยิตุํ คจฺฉามี’’ติ วตฺวา เชตวนทฺวารโกฏฺเก วิจริตฺวา เชตวนทฺวารโกฏฺเก ปิทหิเต นครํ ปวิสิตฺวา ปภาเต ปุน เชตวนํ คนฺตฺวา คนฺธกุฏิสมีเป ปุปฺผานิ วิจินนฺตี วิย จรติ ¶ . พุทฺธุปฏฺานํ อาคเตหิ จ มนุสฺเสหิ ‘‘กิมตฺถํ อาคตาสี’’ติ ปุจฺฉิตา ยํกิฺจิเทว ภณติ. เอวํ อฑฺฒมาสมตฺเต วีติกฺกนฺเต ติตฺถิยา ตํ ชีวิตา โวโรเปตฺวา ปริขาตเฏ นิกฺขิปิตฺวา ปภาเต ‘‘สุนฺทรึ น ปสฺสามา’’ติ โกลาหลํ กตฺวา รฺโ จ อาโรเจตฺวา เตน อนฺุาตา เชตวนํ ปวิสิตฺวา วิจินนฺตา วิย ตํ นิกฺขิตฺตฏฺานา อุทฺธริตฺวา มฺจกํ อาโรเปตฺวา นครํ อภิหริตฺวา อุปกฺโกสํ อกํสุ. สพฺพํ ปาฬิยํ (อุทา. ๓๘) อาคตนเยเนว เวทิตพฺพํ.
ภควา ตํ ทิวสํ ปจฺจูสสมเย พุทฺธจกฺขุนา โลกํ โวโลเกนฺโต ‘‘ติตฺถิยา อชฺช อยสํ อุปฺปาเทสฺสนฺตี’’ติ ตฺวา ‘‘เตสํ สทฺทหิตฺวา มาทิเส จิตฺตํ ปโกเปตฺวา มหาชโน อปายาภิมุโข มา อโหสี’’ติ คนฺธกุฏิทฺวารํ ปิทหิตฺวา อนฺโตคนฺธกุฏิยํเยว อจฺฉิ, น นครํ ปิณฺฑาย ปาวิสิ. ภิกฺขู ปน ทฺวารํ ปิทหิตํ ทิสฺวา ปุพฺพสทิสเมว ปวิสึสุ. มนุสฺสา ภิกฺขู ทิสฺวา นานปฺปกาเรหิ อกฺโกสึสุ. อถ อายสฺมา อานนฺโท ภควโต ตํ ปวตฺตึ อาโรเจตฺวา ‘‘ติตฺถิเยหิ, ภนฺเต, มหาอยโส อุปฺปาทิโต, น สกฺกา อิธ วสิตุํ, วิปุโล ชมฺพุทีโป, อฺตฺถ คจฺฉามา’’ติ อาห. ตตฺถปิ อยเส อุฏฺิเต กุหึ คมิสฺสสิ อานนฺทาติ? ‘‘อฺํ นครํ ภควา’’ติ. อถ ภควา ‘‘อาคเมหิ, อานนฺท, สตฺตาหเมวายํ สทฺโท ภวิสฺสติ, สตฺตาหจฺจเยน เยหิ อยโส ¶ กโต, เตสํเยว อุปริ ปติสฺสตี’’ติ วตฺวา อานนฺทตฺเถรสฺส ธมฺมเทสนตฺถํ ‘‘วทนฺติ เว’’ติ อิมํ คาถมภาสิ.
ตตฺถ ¶ วทนฺตีติ ภควนฺตํ ภิกฺขุสงฺฆฺจ อุปวทนฺติ. ทุฏฺมนาปิ เอเก อโถปิ เว สจฺจมนาติ เอกจฺเจ ทุฏฺจิตฺตา, เอกจฺเจ ตถสฺิโนปิ หุตฺวา, ติตฺถิยา ทุฏฺจิตฺตา, เย เตสํ วจนํ สุตฺวา สทฺทหึสุ, เต สจฺจมนาติ อธิปฺปาโย. วาทฺจ ชาตนฺติ เอตํ อกฺโกสวาทํ ¶ อุปฺปนฺนํ. มุนิ โน อุเปตีติ อการกตาย จ อกุปฺปนตาย จ พุทฺธมุนิ น อุเปติ. ตสฺมา มุนี นตฺถิ ขิโล กุหิฺจีติ เตน การเณน อยํ มุนิ ราคาทิขิเลหิ นตฺถิ ขิโล กุหิฺจีติ เวทิตพฺโพ.
๗๘๘. อิมฺจ คาถํ วตฺวา ภควา อานนฺทตฺเถรํ ปุจฺฉิ, ‘‘เอวํ ขุํเสตฺวา วมฺเภตฺวา วุจฺจมานา ภิกฺขู, อานนฺท, กึ วทนฺตี’’ติ. น กิฺจิ ภควาติ. ‘‘น, อานนฺท, ‘อหํ สีลวา’ติ สพฺพตฺถ ตุณฺหี ภวิตพฺพํ, โลเก หิ นาภาสมานํ ชานนฺติ มิสฺสํ พาเลหิ ปณฺฑิต’’นฺติ วตฺวา, ‘‘ภิกฺขู, อานนฺท, เต มนุสฺเส เอวํ ปฏิโจเทนฺตู’’ติ ธมฺมเทสนตฺถาย ‘‘อภูตวาที นิรยํ อุเปตี’’ติ อิมํ คาถมภาสิ. เถโร ตํ อุคฺคเหตฺวา ภิกฺขู อาห – ‘‘มนุสฺสา ตุมฺเหหิ อิมาย คาถาย ปฏิโจเทตพฺพา’’ติ. ภิกฺขู ตถา อกํสุ. ปณฺฑิตมนุสฺสา ตุณฺหี อเหสุํ. ราชาปิ ราชปุริเส สพฺพโต เปเสตฺวา เยสํ ธุตฺตานํ ลฺชํ ทตฺวา ติตฺถิยา ตํ มาราเปสุํ, เต คเหตฺวา นิคฺคยฺห ตํ ปวตฺตึ ตฺวา ติตฺถิเย ปริภาสิ. มนุสฺสาปิ ติตฺถิเย ทิสฺวา เลฑฺฑุนา ปหรนฺติ, ปํสุนา โอกิรนฺติ ‘‘ภควโต อยสํ อุปฺปาเทสุ’’นฺติ. อานนฺทตฺเถโร ตํ ทิสฺวา ภควโต อาโรเจสิ, ภควา เถรสฺส อิมํ คาถมภาสิ ‘‘สกฺหิ ทิฏฺึ…เป… วเทยฺยา’’ติ.
ตสฺสตฺโถ – ยายํ ทิฏฺิ ติตฺถิยชนสฺส ‘‘สุนฺทรึ มาเรตฺวา สมณานํ สกฺยปุตฺติยานํ อวณฺณํ ปกาเสตฺวา เอเตนุปาเยน ลทฺธํ สกฺการํ สาทิยิสฺสามา’’ติ, โส ตํ ทิฏฺึ กถํ อติกฺกเมยฺย, อถ โข โส อยโส ตเมว ติตฺถิยชนํ ปจฺจาคโต ตํ ทิฏฺึ อจฺเจตุํ อสกฺโกนฺตํ. โย วา สสฺสตาทิวาที, โสปิ สกํ ทิฏฺึ กถํ อจฺจเยยฺย เตน ทิฏฺิจฺฉนฺเทน อนุนีโต ตาย จ ทิฏฺิรุจิยา นิวิฏฺโ, อปิจ โข ปน สยํ สมตฺตานิ ¶ ปกุพฺพมาโน อตฺตนาว ปริปุณฺณานิ ตานิ ทิฏฺิคตานิ กโรนฺโต ยถา ชาเนยฺย, ตเถว วเทยฺยาติ.
๗๘๙. อถ ราชา สตฺตาหจฺจเยน ตํ กุณปํ ฉฑฺฑาเปตฺวา สายนฺหสมยํ ¶ วิหารํ คนฺตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา อาห – ‘‘นนุ, ภนฺเต, อีทิเส อยเส อุปฺปนฺเน มยฺหมฺปิ อาโรเจตพฺพํ สิยา’’ติ. เอวํ วุตฺเต ภควา, ‘‘น, มหาราช, ‘อหํ สีลวา คุณสมฺปนฺโน’ติ ปเรสํ อาโรเจตุํ ¶ อริยานํ ปติรูป’’นฺติ วตฺวา ตสฺสา อฏฺุปฺปตฺติยํ ‘‘โย อตฺตโน สีลวตานี’’ติ อวเสสคาถาโย อภาสิ.
ตตฺถ สีลวตานีติ ปาติโมกฺขาทีนิ สีลานิ อารฺิกาทีนิ ธุตงฺควตานิ จ. อนานุปุฏฺโติ อปุจฺฉิโต. ปาวาติ วทติ. อนริยธมฺมํ กุสลา ตมาหุ, โย อาตุมานํ สยเมว ปาวาติ โย เอวํ อตฺตานํ สยเมว วทติ, ตสฺส ตํ วาทํ ‘‘อนริยธมฺโม เอโส’’ติ กุสลา เอวํ กเถนฺติ.
๗๙๐. สนฺโตติ ราคาทิกิเลสวูปสเมน สนฺโต, ตถา อภินิพฺพุตตฺโต. อิติหนฺติ สีเลสุ อกตฺถมาโนติ ‘‘อหมสฺมิ สีลสมฺปนฺโน’’ติอาทินา นเยน อิติ สีเลสุ อกตฺถมาโน, สีลนิมิตฺตํ อตฺตูปนายิกํ วาจํ อภาสมาโนติ วุตฺตํ โหติ. ตมริยธมฺมํ กุสลา วทนฺตีติ ตสฺส ตํ อกตฺถนํ ‘‘อริยธมฺโม เอโส’’ติ พุทฺธาทโย ขนฺธาทิกุสลา วทนฺติ. ยสฺสุสฺสทา นตฺถิ กุหิฺจิ โลเกติ ยสฺส ขีณาสวสฺส ราคาทโย สตฺต อุสฺสทา กุหิฺจิ โลเก นตฺถิ, ตสฺส ตํ อกตฺถนํ ‘‘อริยธมฺโม เอโส’’ติ เอวํ กุสลา วทนฺตีติ สมฺพนฺโธ.
๗๙๑. เอวํ ขีณาสวปฏิปตฺตึ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ทิฏฺิคติกานํ ติตฺถิยานํ ปฏิปตฺตึ รฺโ ทสฺเสนฺโต อาห – ‘‘ปกปฺปิตา สงฺขตา’’ติ. ตตฺถ ปกปฺปิตาติ ปริกปฺปิตา. สงฺขตาติ ปจฺจยาภิสงฺขตา. ยสฺสาติ ยสฺส กสฺสจิ ทิฏฺิคติกสฺส. ธมฺมาติ ทิฏฺิโย. ปุรกฺขตาติ ปุรโต กตา. สนฺตีติ สํวิชฺชนฺติ. อวีวทาตาติ อโวทาตา. ยทตฺตนิ ปสฺสติ อานิสํสํ, ตํ นิสฺสิโต กุปฺปปฏิจฺจสนฺตินฺติ ยสฺเสเต ทิฏฺิธมฺมา ปุรกฺขตา อโวทาตา สนฺติ, โส เอวํวิโธ ยสฺมา อตฺตนิ ตสฺสา ทิฏฺิยา ทิฏฺิธมฺมิกฺจ ¶ ¶ สกฺการาทึ, สมฺปรายิกฺจ คติวิเสสาทึ อานิสํสํ ปสฺสติ, ตสฺมา ตฺจ อานิสํสํ, ตฺจ กุปฺปตาย จ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนตาย จ สมฺมุติสนฺติตาย จ กุปฺปปฏิจฺจสนฺติสงฺขาตํ ทิฏฺึ นิสฺสิโตว โหติ, โส ตนฺนิสฺสิตตฺตา อตฺตานํ วา อุกฺกํเสยฺย ปเร วา วมฺเภยฺย อภูเตหิปิ คุณโทเสหิ.
๗๙๒. เอวํ นิสฺสิเตน จ ทิฏฺีนิเวสา…เป… อาทิยตี จ ธมฺมนฺติ. ตตฺถ ทิฏฺีนิเวสาติ อิทํสจฺจาภินิเวสสงฺขาตานิ ทิฏฺินิเวสนานิ. น หิ สฺวาติวตฺตาติ สุเขน อติวตฺติตพฺพา น โหนฺติ. ธมฺเมสุ นิจฺเฉยฺย สมุคฺคหีตนฺติ ทฺวาสฏฺิทิฏฺิธมฺเมสุ ตํ ตํ สมุคฺคหิตํ อภินิวิฏฺํ ธมฺมํ นิจฺฉินิตฺวา ปวตฺตตฺตา ทิฏฺินิเวสา น หิ สฺวาติวตฺตาติ วุตฺตํ โหติ. ตสฺมา นโร เตสุ นิเวสเนสุ, นิรสฺสตี อาทิยตี จ ธมฺมนฺติ ยสฺมา น หิ สฺวาติวตฺตา ¶ , ตสฺมา นโร เตสุเยว ทิฏฺินิเวสเนสุ อชสีลโคสีลกุกฺกุรสีลปฺจาตปมรุปฺปปาตอุกฺกุฏิกปฺปธานกณฺฏกาปสฺสยาทิเภทํ สตฺถารธมฺมกฺขานคณาทิเภทฺจ ตํ ตํ ธมฺมํ นิรสฺสติ จ อาทิยติ จ ชหติ จ คณฺหาติ จ วนมกฺกโฏ วิย ตํ ตํ สาขนฺติ วุตฺตํ โหติ. เอวํ นิรสฺสนฺโต จ อาทิยนฺโต จ อนวฏฺิตจิตฺตตฺตา อสนฺเตหิปิ คุณโทเสหิ อตฺตโน วา ปรสฺส วา ยสายสํ อุปฺปาเทยฺย.
๗๙๓. โย ปนายํ สพฺพทิฏฺิคตาทิโทสธุนนาย ปฺาย สมนฺนาคตตฺตา โธโน, ตสฺส โธนสฺส หิ…เป… อนูปโย โส. กึ วุตฺตํ โหติ? โธนธมฺมสมนฺนาคมา โธนสฺส ธุตสพฺพปาปสฺส อรหโต กตฺถจิ โลเก เตสุ เตสุ ภเวสุ ปกปฺปิตา ทิฏฺิ นตฺถิ, โส ตสฺสา ทิฏฺิยา อภาเวน, ยาย จ อตฺตนา กตํ ปาปกมฺมํ ปฏิจฺฉาเทนฺตา ติตฺถิยา มายาย มาเนน วา เอตํ อคตึ คจฺฉนฺติ, ตมฺปิ มายฺจ มานฺจ ปหาย โธโน ราคาทีนํ โทสานํ เกน คจฺเฉยฺย, ทิฏฺธมฺเม สมฺปราเย วา นิรยาทีสุ คติวิเสเสสุ เกน สงฺขํ คจฺเฉยฺย, อนูปโย โส, โส หิ ตณฺหาทิฏฺิอุปยานํ ทฺวินฺนํ อภาเวน อนูปโยติ.
๗๙๔. โย ปน เตสํ ¶ ทฺวินฺนํ ภาเวน อุปโย โหติ, โส อุปโย หิ…เป… ทิฏฺิมิเธว สพฺพนฺติ. ตตฺถ อุปโยติ ตณฺหาทิฏฺินิสฺสิโต. ธมฺเมสุ อุเปติ วาทนฺติ ‘‘รตฺโต’’ติ วา ‘‘ทุฏฺโ’’ติ วา เอวํ เตสุ ¶ เตสุ ธมฺเมสุ อุเปติ วาทํ. อนูปยํ เกน กถํ วเทยฺยาติ ตณฺหาทิฏฺิปหาเนน อนูปยํ ขีณาสวํ เกน ราเคน วา โทเสน วา กถํ ‘‘รตฺโต’’ติ วา ‘‘ทุฏฺโ’’ติ วา วเทยฺย, เอวํ อนุปวชฺโช จ โส กึ ติตฺถิยา วิย กตปฏิจฺฉาทโก ภวิสฺสตีติ อธิปฺปาโย. อตฺตา นิรตฺตา น หิ ตสฺส อตฺถีติ ตสฺส หิ อตฺตทิฏฺิ วา อุจฺเฉททิฏฺิ วา นตฺถิ, คหณํ มฺุจนํ วาปิ อตฺตนิรตฺตสฺิตํ นตฺถิ. กึการณา นตฺถีติ เจ? อโธสิ โส ทิฏฺิมิเธว สพฺพํ, ยสฺมา โส อิเธว อตฺตภาเว าณวาเตน สพฺพํ ทิฏฺิคตํ อโธสิ, ปชหิ, วิโนเทสีติ อรหตฺตนิกูเฏน เทสนํ นิฏฺาเปสิ. ตํ สุตฺวา ราชา อตฺตมโน ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา ปกฺกามีติ.
ปรมตฺถโชติกาย ขุทฺทก-อฏฺกถาย
สุตฺตนิปาต-อฏฺกถาย ทุฏฺฏฺกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. สุทฺธฏฺกสุตฺตวณฺณนา
๗๙๕. ปสฺสามิ ¶ สุทฺธนฺติ สุทฺธฏฺกสุตฺตํ. กา อุปฺปตฺติ? อตีเต กิร กสฺสปสฺส ภควโต กาเล พาราณสิวาสี อฺตโร กุฏุมฺพิโก ปฺจหิ สกฏสเตหิ ปจฺจนฺตชนปทํ อคมาสิ ภณฺฑคฺคหณตฺถํ. ตตฺถ วนจรเกน สทฺธึ มิตฺตํ กตฺวา ตสฺส ปณฺณาการํ ทตฺวา ปุจฺฉิ – ‘‘กจฺจิ, เต สมฺม, จนฺทนสารํ ทิฏฺปุพฺพ’’นฺติ? ‘‘อาม สามี’’ติ จ วุตฺเต เตเนว สทฺธึ จนฺทนวนํ ปวิสิตฺวา สพฺพสกฏานิ จนฺทนสารสฺส ปูเรตฺวา ตมฺปิ วนจรกํ ‘‘ยทา, สมฺม, พาราณสึ อาคจฺฉสิ, ตทา จนฺทนสารํ คเหตฺวา อาคจฺเฉยฺยาสี’’ติ วตฺวา พาราณสึเยว อคมาสิ. อถาปเรน สมเยน โสปิ วนจรโก จนฺทนสารํ คเหตฺวา ตสฺส ฆรํ อคมาสิ. โส ตํ ทิสฺวา สพฺพํ ปฏิสนฺถารํ กตฺวา สายนฺหสมเย จนฺทนสารํ ปิสาเปตฺวา สมุคฺคํ ปูเรตฺวา ‘‘คจฺฉ, สมฺม, นฺหายิตฺวา อาคจฺฉา’’ติ อตฺตโน ปุริเสน สทฺธึ นฺหานติตฺถํ ¶ เปเสสิ. เตน จ สมเยน พาราณสิยํ อุสฺสโว โหติ. อถ พาราณสิวาสิโน ปาโตว ทานํ ¶ ทตฺวา สายํ สุทฺธวตฺถนิวตฺถา มาลาคนฺธาทีนิ คเหตฺวา กสฺสปสฺส ภควโต มหาเจติยํ วนฺทิตุํ คจฺฉนฺติ. โส วนจรโก เต ทิสฺวา ‘‘มหาชโน กุหึ คจฺฉตี’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘วิหารํ เจติยวนฺทนตฺถายา’’ติ จ สุตฺวา สยมฺปิ อคมาสิ. ตตฺถ มนุสฺเส หริตาลมโนสิลาทีหิ นานปฺปกาเรหิ เจติเย ปูชํ กโรนฺเต ทิสฺวา กิฺจิ จิตฺรํ กาตุํ อชานนฺโต ตํ จนฺทนํ คเหตฺวา มหาเจติเย สุวณฺณิฏฺกานํ. อุปริ กํสปาติมตฺตํ มณฺฑลํ อกาสิ. อถ ตตฺถ สูริยุคฺคมนเวลายํ สูริยรสฺมิโย อุฏฺหึสุ. โส ตํ ทิสฺวา ปสีทิ, ปตฺถนฺจ อกาสิ ‘‘ยตฺถ ยตฺถ นิพฺพตฺตามิ, อีทิสา เม รสฺมิโย อุเร อุฏฺหนฺตู’’ติ. โส กาลํ กตฺวา ตาวตึเสสุ นิพฺพตฺติ. ตสฺส อุเร รสฺมิโย อุฏฺหึสุ, จนฺทมณฺฑลํ วิยสฺส อุรมณฺฑลํ วิโรจติ, ‘‘จนฺทาโภ เทวปุตฺโต’’ตฺเวว จ นํ สฺชานึสุ.
โส ตาย สมฺปตฺติยา ฉสุ เทวโลเกสุ อนุโลมปฏิโลมโต เอกํ พุทฺธนฺตรํ เขเปตฺวา อมฺหากํ ภควติ อุปฺปนฺเน สาวตฺถิยํ พฺราหฺมณมหาสาลกุเล นิพฺพตฺติ, ตเถวสฺส อุเร จนฺทมณฺฑลสทิสํ รสฺมิมณฺฑลํ อโหสิ. นามกรณทิวเส จสฺส มงฺคลํ กตฺวา พฺราหฺมณา ตํ มณฺฑลํ ทิสฺวา ‘‘ธฺปฺุลกฺขโณ อยํ กุมาโร’’ติ วิมฺหิตา ‘‘จนฺทาโภ’’ ตฺเวว นามํ อกํสุ. ตํ วยปฺปตฺตํ พฺราหฺมณา คเหตฺวา อลงฺกริตฺวา รตฺตกฺจุกํ ปารุปาเปตฺวา รเถ อาโรเปตฺวา ‘‘มหาพฺรหฺมา ¶ อย’’นฺติ ปูเชตฺวา ‘‘โย จนฺทาภํ ปสฺสติ, โส ยสธนาทีนิ ลภติ, สมฺปรายฺจ สคฺคํ คจฺฉตี’’ติ อุคฺโฆเสนฺตา คามนิคมราชธานีสุ อาหิณฺฑนฺติ. คตคตฏฺาเน มนุสฺสา ‘‘เอส กิร โภ ¶ จนฺทาโภ นาม, โย เอตํ ปสฺสติ, โส ยสธนสคฺคาทีนิ ลภตี’’ติ อุปรูปริ อาคจฺฉนฺติ, สกลชมฺพุทีโป จลิ. พฺราหฺมณา ตุจฺฉหตฺถกานํ อาคตานํ น ทสฺเสนฺติ, สตํ วา สหสฺสํ วา คเหตฺวา อาคตานเมว ทสฺเสนฺติ. เอวํ จนฺทาภํ คเหตฺวา อนุวิจรนฺตา พฺราหฺมณา กเมน สาวตฺถึ อนุปฺปตฺตา.
เตน จ สมเยน ภควา ปวตฺติตวรธมฺมจกฺโก อนุปุพฺเพน สาวตฺถึ อาคนฺตฺวา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน พหุชนหิตาย ธมฺมํ เทเสนฺโต. อถ จนฺทาโภ สาวตฺถึ ปตฺวา สมุทฺทปกฺขนฺตกุนฺนที วิย อปากโฏ อโหสิ, จนฺทาโภติ ภณนฺโตปิ นตฺถิ. โส สายนฺหสมเย มหาชนกายํ ¶ มาลาคนฺธาทีนิ อาทาย เชตวนาภิมุขํ คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ‘‘กุหึ คจฺฉถา’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘พุทฺโธ โลเก อุปฺปนฺโน, โส พหุชนหิตาย ธมฺมํ เทเสติ, ตํ โสตุํ เชตวนํ คจฺฉามา’’ติ จ เตสํ วจนํ สุตฺวา โสปิ พฺราหฺมณคณปริวุโต ตตฺเถว อคมาสิ. ภควา จ ตสฺมึ สมเย ธมฺมสภายํ วรพุทฺธาสเน นิสินฺโนว โหติ. จนฺทาโภ ภควนฺตํ อุปสงฺกมฺม มธุรปฏิสนฺถารํ กตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ, ตาวเทว จสฺส โส อาโลโก อนฺตรหิโต. พุทฺธาโลกสฺส หิ สมีเป อสีติหตฺถพฺภนฺตเร อฺโ อาโลโก นาภิโภติ. โส ‘‘อาโลโก เม นฏฺโ’’ติ นิสีทิตฺวาว อุฏฺาสิ, อุฏฺหิตฺวา จ คนฺตุมารทฺโธ. อถ นํ อฺตโร ปุริโส อาห – ‘‘กึ โภ จนฺทาภ, สมณสฺส โคตมสฺส ภีโต คจฺฉสี’’ติ. นาหํ ภีโต คจฺฉามิ, อปิจ เม อิมสฺส เตเชน อาโลโก น สมฺปชฺชตีติ ปุนเทว ภควโต ปุรโต นิสีทิตฺวา ปาทตลา ปฏฺาย ยาว เกสคฺคา รูปรํสิลกฺขณาทิสมฺปตฺตึ ทิสฺวา ‘‘มเหสกฺโข สมโณ โคตโม, มม อุเร อปฺปมตฺตโก อาโลโก อุฏฺิโต, ตาวตเกนปิ มํ คเหตฺวา พฺราหฺมณา สกลชมฺพุทีปํ วิจรนฺติ. เอวํ วรลกฺขณสมฺปตฺติสมนฺนาคตสฺส สมณสฺส โคตมสฺส เนว มาโน อุปฺปนฺโน, อทฺธา อยํ อโนมคุณสมนฺนาคโต ภวิสฺสติ สตฺถา เทวมนุสฺสาน’’นฺติ อติวิย ปสนฺนจิตฺโต ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา ¶ ปพฺพชฺชํ ยาจิ. ภควา อฺตรํ เถรํ อาณาเปสิ – ‘‘ปพฺพาเชหิ น’’นฺติ. โส ตํ ปพฺพาเชตฺวา ตจปฺจกกมฺมฏฺานํ อาจิกฺขิ. โส วิปสฺสนํ อารภิตฺวา น จิเรเนว อรหตฺตํ ปตฺวา ‘‘จนฺทาภตฺเถโร’’ติ วิสฺสุโต อโหสิ. ตํ อารพฺภ ภิกฺขู กถํ สมุฏฺาเปสุํ ‘‘กึ นุ โข, อาวุโส, เย จนฺทาภํ อทฺทสํสุ. เต ยสํ วา ธนํ วา ลภึสุ, สคฺคํ วา คจฺฉึสุ, วิสุทฺธึ วา ปาปุณึสุ เตน จกฺขุทฺวาริกรูปทสฺสเนนา’’ติ. ภควา ตสฺสํ อฏฺุปฺปตฺติยํ อิมํ สุตฺตมภาสิ.
ตตฺถ ¶ ปมคาถาย ตาวตฺโถ – น, ภิกฺขเว, เอวรูเปน ทสฺสเนน สุทฺธิ โหติ. อปิจ โข กิเลสมลินตฺตา อสุทฺธํ, กิเลสโรคานํ อวิคมา สโรคเมว จนฺทาภํ พฺราหฺมณํ อฺํ วา เอวรูปํ ทิสฺวา ทิฏฺิคติโก พาโล อภิชานาติ ‘‘ปสฺสามิ สุทฺธํ ปรมํ อโรคํ, เตน จ ทิฏฺิสงฺขาเตน ทสฺสเนน สํสุทฺธิ นรสฺส โหตี’’ติ, โส เอวํ อภิชานนฺโต ตํ ทสฺสนํ ‘‘ปรม’’นฺติ ตฺวา ตสฺมึ ทสฺสเน สุทฺธานุปสฺสี สมาโน ¶ ตํ ทสฺสนํ ‘‘มคฺคาณ’’นฺติ ปจฺเจติ. ตํ ปน มคฺคาณํ น โหติ. เตนาห – ‘‘ทิฏฺเน เจ สุทฺธี’’ติ ทุติยคาถํ.
๗๙๖. ตสฺสตฺโถ – เตน รูปทสฺสนสงฺขาเตน ทิฏฺเน ยทิ กิเลสสุทฺธิ นรสฺส โหติ. เตน วา าเณน โส ยทิ ชาติอาทิทุกฺขํ ปชหาติ. เอวํ สนฺเต อริยมคฺคโต อฺเน อสุทฺธิมคฺเคเนว โส สุชฺฌติ, ราคาทีหิ อุปธีหิ สอุปธิโก เอว สมาโน สุชฺฌตีติ อาปนฺนํ โหติ, น จ เอวํวิโธ สุชฺฌติ. ตสฺมา ทิฏฺี หิ นํ ปาว ตถา วทานํ, สา นํ ทิฏฺิเยว ‘‘มิจฺฉาทิฏฺิโก อย’’นฺติ กเถติ ทิฏฺิอนุรูปํ ‘‘สสฺสโต โลโก’’ติอาทินา นเยน ตถา ตถา วทนฺติ.
๗๙๗. น พฺราหฺมโณติ ตติยคาถา. ตสฺสตฺโถ – โย ปน พาหิตปาปตฺตา พฺราหฺมโณ โหติ, โส มคฺเคน อธิคตาสวกฺขโย ขีณาสวพฺราหฺมโณ อริยมคฺคาณโต อฺเน อภิมงฺคลสมฺมตรูปสงฺขาเต ¶ ทิฏฺเ ตถาวิธสทฺทสงฺขาเต สุเต อวีติกฺกมสงฺขาเต สีเล หตฺถิวตาทิเภเท วเต ปถวิอาทิเภเท มุเต จ อุปฺปนฺเนน มิจฺฉาาเณน สุทฺธึ น อาห. เสสมสฺส พฺราหฺมณสฺส วณฺณภณนตฺถํ วุตฺตํ. โส หิ เตธาตุกปฺุเ สพฺพสฺมิฺจ ปาเป อนูปลิตฺโต, ตสฺส ปหีนตฺตา อตฺตทิฏฺิยา ยสฺส กสฺสจิ วา คหณสฺส ปหีนตฺตา อตฺตฺชโห, ปฺุาภิสงฺขาราทีนํ อกรณโต นยิธ ปกุพฺพมาโนติ วุจฺจติ. ตสฺมา นํ เอวํ ปสํสนฺโต อาห. สพฺพสฺเสว จสฺส ปุริมปาเทน สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ – ปฺุเ จ ปาเป จ อนูปลิตฺโต, อตฺตฺชโห นยิธ ปกุพฺพมาโน, น พฺราหฺมโณ อฺโต สุทฺธิมาหาติ.
๗๙๘. เอวํ น พฺราหฺมโณ อฺโต สุทฺธิมาหาติ วตฺวา อิทานิ เย ทิฏฺิคติกา อฺโต สุทฺธึ พฺรุวนฺติ, เตสํ ตสฺสา ทิฏฺิยา อนิพฺพาหกภาวํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปุริมํ ปหายา’’ติ คาถมาห. ตสฺสตฺโถ – เต หิ อฺโต สุทฺธิวาทา สมานาปิ ยสฺสา ทิฏฺิยา อปฺปหีนตฺตา คหณมฺุจนํ โหติ. ตาย ปุริมํ สตฺถาราทึ ปหาย อปรํ นิสฺสิตา เอชาสงฺขาตาย ตณฺหาย อนุคตา อภิภูตา ราคาทิเภทํ น ตรนฺติ สงฺคํ, ตฺจ อตรนฺตา ตํ ตํ ธมฺมํ อุคฺคณฺหนฺติ จ นิรสฺสชนฺติ จ มกฺกโฏว สาขนฺติ.
๗๙๙. ปฺจมคาถาย ¶ ¶ สมฺพนฺโธ – โย จ โส ‘‘ทิฏฺี หิ นํ ปาว ตถา วทาน’’นฺติ วุตฺโต, โส สยํ สมาทายาติ. ตตฺถ สยนฺติ สามํ. สมาทายาติ คเหตฺวา. วตานีติ หตฺถิวตาทีนิ. อุจฺจาวจนฺติ อปราปรํ หีนปณีตํ วา สตฺถารโต สตฺถาราทึ. สฺสตฺโตติ กามสฺาทีสุ ลคฺโค. วิทฺวา จ เวเทหิ สเมจฺจ ธมฺมนฺติ ปรมตฺถวิทฺวา จ อรหา จตูหิ มคฺคาณเวเทหิ จตุสจฺจธมฺมํ อภิสเมจฺจาติ. เสสํ ปากฏเมว.
๘๐๐. ส สพฺพธมฺเมสุ วิเสนิภูโต, ยํ ¶ กิฺจิ ทิฏฺํว สุตํ มุตํ วาติ โส ภูริปฺโ ขีณาสโว ยํ กิฺจิ ทิฏฺํ วา สุตํ วา มุตํ วา เตสุ สพฺพธมฺเมสุ มารเสนํ วินาเสตฺวา ิตภาเวน วิเสนิภูโต. ตเมวทสฺสินฺติ ตํ เอวํ วิสุทฺธทสฺสึ. วิวฏํ จรนฺตนฺติ ตณฺหจฺฉทนาทิวิคเมน วิวฏํ หุตฺวา จรนฺตํ. เกนีธ โลกสฺมึ วิกปฺปเยยฺยาติ เกน อิธ โลเก ตณฺหากปฺเปน วา ทิฏฺิกปฺเปน วา โกจิ วิกปฺเปยฺย, เตสํ วา ปหีนตฺตา ราคาทินา ปุพฺเพ วุตฺเตนาติ.
๘๐๑. น กปฺปยนฺตีติ คาถาย สมฺพนฺโธ อตฺโถ จ – กิฺจ ภิยฺโย? เต หิ ตาทิสา สนฺโต ทฺวินฺนํ กปฺปานํ ปุเรกฺขารานฺจ เกนจิ น กปฺปยนฺติ น ปุเรกฺขโรนฺติ, ปรมตฺถอจฺจนฺตสุทฺธิอธิคตตฺตา อนจฺจนฺตสุทฺธึเยว อกิริยสสฺสตทิฏฺึ อจฺจนฺต สุทฺธีติ น เต วทนฺติ. อาทานคนฺถํ คถิตํ วิสชฺชาติ จตุพฺพิธมฺปิ รูปาทีนํ อาทายกตฺตา อาทานคนฺถํ อตฺตโน จิตฺตสนฺตาเน คถิตํ พทฺธํ อริยมคฺคสตฺเถน วิสชฺช ฉินฺทิตฺวา. เสสํ ปากฏเมว.
๘๐๒. สีมาติโคติ คาถา เอกปุคฺคลาธิฏฺานาย เทสนาย วุตฺตา. ปุพฺพสทิโส เอว ปนสฺสา สมฺพนฺโธ, โส เอวํ อตฺถวณฺณนาย สทฺธึ เวทิตพฺโพ – กิฺจ ภิยฺโย โส อีทิโส ภูริปฺโ จตุนฺนํ กิเลสสีมานํ อตีตตฺตา สีมาติโค พาหิตปาปตฺตา จ พฺราหฺมโณ, อิตฺถมฺภูตสฺส จ ตสฺส นตฺถิ ปรจิตฺตปุพฺเพนิวาสาเณหิ ตฺวา วา มํสจกฺขุทิพฺพจกฺขูหิ ทิสฺวา วา กิฺจิ สมุคฺคหีตํ, อภินิวิฏฺนฺติ วุตฺตํ โหติ. โส จ กามราคาภาวโต น ราคราคี, รูปารูปราคาภาวโต น วิราครตฺโต ¶ . ยโต เอวํวิธสฺส ‘‘อิทํ ปร’’นฺติ กิฺจิ อิธ อุคฺคหิตํ นตฺถีติ อรหตฺตนิกูเฏน เทสนํ นิฏฺาเปสิ.
ปรมตฺถโชติกาย ขุทฺทก-อฏฺกถาย
สุตฺตนิปาต-อฏฺกถาย สุทฺธฏฺกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. ปรมฏฺกสุตฺตวณฺณนา
๘๐๓. ปรมนฺติ ¶ ¶ ทิฏฺีสูติ ปรมฏฺกสุตฺตํ. กา อุปฺปตฺติ? ภควติ กิร สาวตฺถิยํ วิหรนฺเต นานาติตฺถิยา สนฺนิปติตฺวา อตฺตโน อตฺตโน ทิฏฺึ ทีเปนฺตา ‘‘อิทํ ปรมํ, อิทํ ปรม’’นฺติ กลหํ กตฺวา รฺโ อาโรเจสุํ. ราชา สมฺพหุเล ชจฺจนฺเธ สนฺนิปาตาเปตฺวา ‘‘อิเมสํ หตฺถึ ทสฺเสถา’’ติ อาณาเปสิ. ราชปุริสา อนฺเธ สนฺนิปาตาเปตฺวา หตฺถึ ปุรโต สยาเปตฺวา ‘‘ปสฺสถา’’ติ อาหํสุ. เต หตฺถิสฺส เอกเมกํ องฺคํ ปรามสึสุ. ตโต รฺา ‘‘กีทิโส, ภเณ, หตฺถี’’ติ ปุฏฺโ โย โสณฺฑํ ปรามสิ, โส ‘‘เสยฺยถาปิ, มหาราช, นงฺคลีสา’’ติ ภณิ. เย ทนฺตาทีนิ ปรามสึสุ, เต อิตรํ ‘‘มา โภ รฺโ ปุรโต มุสา ภณี’’ติ ปริภาสิตฺวา ‘‘เสยฺยถาปิ, มหาราช, ภิตฺติขิโล’’ติอาทีนิ อาหํสุ. ราชา ตํ สพฺพํ สุตฺวา ‘‘อีทิโส ตุมฺหากํ สมโย’’ติ ติตฺถิเย อุยฺโยเชสิ. อฺตโร ปิณฺฑจาริโก ตํ ปวตฺตึ ตฺวา ภควโต อาโรเจสิ. ภควา ตสฺสํ อฏฺุปฺปตฺติยํ ภิกฺขู อามนฺเตตฺวา ‘‘ยถา, ภิกฺขเว, ชจฺจนฺธา หตฺถึ อชานนฺตา ตํ ตํ องฺคํ ปรามสิตฺวา วิวทึสุ, เอวํ ติตฺถิยา วิโมกฺขนฺติกธมฺมํ อชานนฺตา ตํ ตํ ทิฏฺึ ปรามสิตฺวา วิวทนฺตี’’ติ วตฺวา ธมฺมเทสนตฺถํ อิมํ สุตฺตมภาสิ.
ตตฺถ ปรมนฺติ ทิฏฺีสุ ปริพฺพสาโนติ ‘‘อิทํ ปรม’’นฺติ คเหตฺวา สกาย สกาย ทิฏฺิยา วสมาโน. ยทุตฺตริ กุรุเตติ ยํ อตฺตโน สตฺถาราทึ เสฏฺํ กโรติ. หีนาติ อฺเ ตโต สพฺพมาหาติ ตํ อตฺตโน สตฺถาราทึ เปตฺวา ตโต อฺเ สพฺเพ ‘‘หีนา อิเม’’ติ อาห. ตสฺมา วิวาทานิ อวีติวตฺโตติ เตน การเณน โส ทิฏฺิกลเห อวีติวตฺโตว โหติ.
๘๐๔. ทุติยคาถาย ¶ อตฺโถ – เอวํ อวีติวตฺโต จ ยํ ทิฏฺเ สุเต สีลวเต มุเตติ เอเตสุ วตฺถูสุ อุปฺปนฺนทิฏฺิสงฺขาเต อตฺตนิ ปุพฺเพ วุตฺตปฺปการํ อานิสํสํ ปสฺสติ. ตเทว โส ตตฺถ สกาย ทิฏฺิยา อานิสํสํ ‘‘อิทํ เสฏฺ’’นฺติ ¶ อภินิวิสิตฺวา อฺํ สพฺพํ ปรสตฺถาราทิกํ นิหีนโต ปสฺสติ.
๘๐๕. ตติยคาถาย อตฺโถ – เอวํ ปสฺสโต จสฺส ยํ อตฺตโน สตฺถาราทึ นิสฺสิโต อฺํ ปรสตฺถาราทึ หีนํ ปสฺสติ ตํ ปน ทสฺสนํ คนฺถเมว กุสลา วทนฺติ, พนฺธนนฺติ วุตฺตํ โหติ ¶ . ยสฺมา เอตเทว, ตสฺมา หิ ทิฏฺํว สุตํ มุตํ วา สีลพฺพตํ ภิกฺขุ น นิสฺสเยยฺย, นาภินิเวเสยฺยาติ วุตฺตํ โหติ.
๘๐๖. จตุตฺถคาถาย อตฺโถ – น เกวลํ ทิฏฺสุตาทึ น นิสฺสเยยฺย, อปิจ โข ปน อสฺชาตํ อุปรูปริ ทิฏฺิมฺปิ โลกสฺมึ น กปฺปเยยฺย, น ชเนยฺยาติ วุตฺตํ โหติ. กีทิสํ? าเณน วา สีลวเตน วาปิ, สมาปตฺติาณาทินา าเณน วา สีลวเตน วา ยา กปฺปิยติ, เอตํ ทิฏฺึ น กปฺเปยฺย. น เกวลฺจ ทิฏฺึ น กปฺปเยยฺย, อปิจ โข ปน มาเนนปิ ชาติอาทีหิ วตฺถูหิ สโมติ อตฺตานมนูปเนยฺย, หีโน น มฺเถ วิเสสิ วาปีติ.
๘๐๗. ปฺจมคาถาย อตฺโถ – เอวฺหิ ทิฏฺึ อกปฺเปนฺโต อมฺมาโน จ อตฺตํ ปหาย อนุปาทิยาโน อิธ วา ยํ ปุพฺเพ คหิตํ, ตํ ปหาย อปรํ อคฺคณฺหนฺโต ตสฺมิมฺปิ วุตฺตปฺปกาเร าเณ ทุวิธํ นิสฺสยํ โน กโรติ. อกโรนฺโต จ ส เว วิยตฺเตสุ นานาทิฏฺิวเสน ภินฺเนสุ สตฺเตสุ น วคฺคสารี ฉนฺทาทิวเสน อคจฺฉนธมฺโม หุตฺวา ทฺวาสฏฺิยา ทิฏฺีสุ กิฺจิปิ ทิฏฺึ น ปจฺเจติ, น ปจฺจาคจฺฉตีติ วุตฺตํ โหติ.
๘๐๘-๑๐. อิทานิ โย โส อิมาย คาถาย วุตฺโต ขีณาสโว, ตสฺส วณฺณภณนตฺถํ ‘‘ยสฺสูภยนฺเต’’ติอาทิกา ติสฺโส คาถาโย อาห. ตตฺถ อุภยนฺเตติ ปุพฺเพ วุตฺตผสฺสาทิเภเท. ปณิธีติ ตณฺหา. ภวาภวายาติ ปุนปฺปุนภวาย. อิธ วา หุรํ วาติ สกตฺตภาวาทิเภเท อิธ วา ปรตฺตภาวาทิเภเท ปรตฺถ วา. ทิฏฺเ วาติ ทิฏฺสุทฺธิยา วา. เอส นโย ¶ สุตาทีสุ. สฺาติ สฺาสมุฏฺาปิกา ทิฏฺิ. ธมฺมาปิ ¶ เตสํ น ปฏิจฺฉิตาเสติ ทฺวาสฏฺิทิฏฺิคตธมฺมาปิ เตสํ ‘‘อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’’นฺติ เอวํ น ปฏิจฺฉิตา. ปารงฺคโต น ปจฺเจติ ตาทีติ นิพฺพานปารํ คโต เตน เตน มคฺเคน ปหีเน กิเลเส ปุน นาคจฺฉติ, ปฺจหิ จ อากาเรหิ ตาที โหตีติ. เสสํ ปากฏเมวาติ.
ปรมตฺถโชติกาย ขุทฺทก-อฏฺกถาย
สุตฺตนิปาต-อฏฺกถาย ปรมฏฺกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. ชราสุตฺตวณฺณนา
๘๑๑. อปฺปํ ¶ วต ชีวิตนฺติ ชราสุตฺตํ. กา อุปฺปตฺติ? เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วสฺสํ วสิตฺวา ยานิ ตานิ พุทฺธานํ สรีราโรคฺยสมฺปาทนํ อนุปฺปนฺนสิกฺขาปทปฺาปนํ เวเนยฺยทมนํ ตถารูปาย อฏฺุปฺปตฺติยา ชาตกาทิกถนนฺติอาทีนิ ชนปทจาริกานิมิตฺตานิ, ตานิ สมเวกฺขิตฺวา ชนปทจาริกํ ปกฺกามิ. อนุปุพฺเพน จาริกํ จรมาโน สายํ สาเกตํ อนุปฺปตฺโต อฺชนวนํ ปาวิสิ. สาเกตวาสิโน สุตฺวา ‘‘อกาโล อิทานิ ภควนฺตํ ทสฺสนายา’’ติ วิภาตาย รตฺติยา มาลาคนฺธาทีนิ คเหตฺวา ภควโต สนฺติกํ คนฺตฺวา ปูชนวนฺทนสมฺโมทนาทีนิ กตฺวา ปริวาเรตฺวา อฏฺํสุ ยาว ภควโต คามปฺปเวสนเวลา, อถ ภควา ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต ปิณฺฑาย ปาวิสิ. ตํ อฺตโร สาเกตโก พฺราหฺมณมหาสาโล นครา นิกฺขนฺโต นครทฺวาเร อทฺทส. ทิสฺวา ปุตฺตสิเนหํ อุปฺปาเทตฺวา ‘‘จิรทิฏฺโสิ, ปุตฺต, มยา’’ติ ปริเทวยมาโน อภิมุโข อคมาสิ. ภควา ภิกฺขู สฺาเปสิ – ‘‘อยํ, ภิกฺขเว, พฺราหฺมโณ ยํ อิจฺฉติ, ตํ กโรตุ, น วาเรตพฺโพ’’ติ.
พฺราหฺมโณปิ วจฺฉคิทฺธินีว คาวี อาคนฺตฺวา ภควโต ¶ กายํ ปุรโต จ ปจฺฉโต จ ทกฺขิณโต จ วามโต จาติ สมนฺตา อาลิงฺคิ ‘‘จิรทิฏฺโสิ, ปุตฺต, จิรํ วินา อโหสี’’ติ ภณนฺโต. ยทิ ปน โส ตถา กาตุํ น ลเภยฺย, หทยํ ผาเลตฺวา มเรยฺย. โส ภควนฺตํ อโวจ – ‘‘ภควา ตุมฺเหหิ สทฺธึ อาคตภิกฺขูนํ อหเมว ภิกฺขํ ทาตุํ สมตฺโถ, มเมว ¶ อนุคฺคหํ กโรถา’’ติ. อธิวาเสสิ ภควา ตุณฺหีภาเวน. พฺราหฺมโณ ภควโต ปตฺตํ คเหตฺวา ปุรโต คจฺฉนฺโต พฺราหฺมณิยา เปเสสิ – ‘‘ปุตฺโต เม อาคโต, อาสนํ ปฺาเปตพฺพ’’นฺติ. สา ตถา กตฺวา อาคมนํ ปสฺสนฺตี ิตา ภควนฺตํ อนฺตรวีถิยํเยว ทิสฺวา ปุตฺตสิเนหํ อุปฺปาเทตฺวา ‘‘จิรทิฏฺโสิ, ปุตฺต, มยา’’ติ ปาเทสุ คเหตฺวา โรทิตฺวา ฆรํ อติเนตฺวา สกฺกจฺจํ โภเชสิ. ภุตฺตาวิโน พฺราหฺมโณ ปตฺตํ อปนาเมสิ. ภควา เตสํ สปฺปายํ วิทิตฺวา ธมฺมํ เทเสสิ, เทสนาปริโยสาเน อุโภปิ โสตาปนฺนา อเหสุํ. อถ ภควนฺตํ ยาจึสุ – ‘‘ยาว, ภนฺเต, ภควา อิมํ นครํ อุปนิสฺสาย วิหรติ, อมฺหากํเยว ฆเร ภิกฺขา คเหตพฺพา’’ติ. ภควา ‘‘น พุทฺธา เอวํ เอกํ นิพทฺธฏฺานํเยว คจฺฉนฺตี’’ติ ปฏิกฺขิปิ. เต อาหํสุ – ‘‘เตน หิ, ภนฺเต, ภิกฺขุสงฺเฆน สทฺธึ ปิณฺฑาย จริตฺวาปิ ตุมฺเห อิเธว ภตฺตกิจฺจํ กตฺวา ธมฺมํ เทเสตฺวา วิหารํ คจฺฉถา’’ติ. ภควา เตสํ อนุคฺคหตฺถาย ¶ ตถา อกาสิ. มนุสฺสา พฺราหฺมณฺจ พฺราหฺมณิฺจ ‘‘พุทฺธปิตา พุทฺธมาตา’’ ตฺเวว โวหรึสุ. ตมฺปิ กุลํ ‘‘พุทฺธกุล’’นฺติ นามํ ลภิ.
อานนฺทตฺเถโร ภควนฺตํ ปุจฺฉิ – ‘‘อหํ ภควโต มาตาปิตโร ชานามิ, อิเม ปน กสฺมา วทนฺติ ‘อหํ พุทฺธมาตา อหํ พุทฺธปิตา’’’ติ. ภควา อาห – ‘‘นิรนฺตรํ เม, อานนฺท, พฺราหฺมณี จ พฺราหฺมโณ จ ปฺจ ชาติสตานิ มาตาปิตโร อเหสุํ, ปฺจ ชาติสตานิ มาตาปิตูนํ เชฏฺกา, ปฺจ ชาติสตานิ กนิฏฺกา. เต ปุพฺพสิเนเหเนว กเถนฺตี’’ติ อิมฺจ คาถมภาสิ –
‘‘ปุพฺเพว ¶ สนฺนิวาเสน, ปจฺจุปฺปนฺนหิเตน วา;
เอวํ ตํ ชายเต เปมํ, อุปฺปลํว ยโถทเก’’ติ. (ชา. ๑.๒.๑๗๔);
ตโต ภควา สาเกเต ยถาภิรนฺตํ วิหริตฺวา ปุน จาริกํ จรมาโน สาวตฺถิเมว อคมาสิ. โสปิ พฺราหฺมโณ จ พฺราหฺมณี จ ภิกฺขู อุปสงฺกมิตฺวา ปติรูปํ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา เสสมคฺเค ปาปุณิตฺวา อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายึสุ. นคเร พฺราหฺมณา สนฺนิปตึสุ ‘‘อมฺหากํ ¶ าตเก สกฺกริสฺสามา’’ติ. โสตาปนฺนสกทาคามิอนาคามิโน อุปาสกาปิ สนฺนิปตึสุ อุปาสิกาโย จ ‘‘อมฺหากํ สหธมฺมิเก สกฺกริสฺสามา’’ติ. เต สพฺเพปิ กมฺพลกูฏาคารํ อาโรเปตฺวา มาลาคนฺธาทีหิ ปูเชนฺตา นครา นิกฺขาเมสุํ.
ภควาปิ ตํ ทิวสํ ปจฺจูสสมเย พุทฺธจกฺขุนา โลกํ โวโลเกนฺโต เตสํ ปรินิพฺพานภาวํ ตฺวา ‘‘ตตฺถ มยิ คเต ธมฺมเทสนํ สุตฺวา พหุชนสฺส ธมฺมาภิสมโย ภวิสฺสตี’’ติ ตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย สาวตฺถิโต อาคนฺตฺวา อาฬาหนเมว ปาวิสิ. มนุสฺสา ทิสฺวา ‘‘มาตาปิตูนํ สรีรกิจฺจํ กาตุกาโม ภควา อาคโต’’ติ วนฺทิตฺวา อฏฺํสุ. นาคราปิ กูฏาคารํ ปูเชนฺตา อาฬาหนํ อาเนตฺวา ภควนฺตํ ปุจฺฉึสุ – ‘‘คหฏฺอริยสาวกา กถํ ปูเชตพฺพา’’ติ. ภควา ‘‘ยถา อเสกฺขา ปูชิยนฺติ, ตถา ปูเชตพฺพา อิเม’’ติ อธิปฺปาเยน เตสํ อเสกฺขมุนิภาวํ ทีเปนฺโต อิมํ คาถมาห –
‘‘อหึสกา เย มุนโย, นิจฺจํ กาเยน สํวุตา;
เต ยนฺติ อจฺจุตํ านํ, ยตฺถ คนฺตฺวา น โสจเร’’ติ. (ธ. ป. ๒๒๕);
ตฺจ ปริสํ โอโลเกตฺวา ตงฺขณานุรูปํ ธมฺมํ เทเสนฺโต อิมํ สุตฺตมภาสิ.
ตตฺถ ¶ อปฺปํ วต ชีวิตํ อิทนฺติ ‘‘อิทํ วต มนุสฺสานํ ชีวิตํ อปฺปํ ปริตฺตํ ิติปริตฺตตาย สรสปริตฺตตายา’’ติ สลฺลสุตฺเตปิ วุตฺตนยเมตํ. โอรํ วสฺสสตาปิ มิยฺยตีติ วสฺสสตา โอรํ กลลาทิกาเลปิ มิยฺยติ. อติจฺจาติ วสฺสสตํ อติกฺกมิตฺวา. ชรสาปิ มิยฺยตีติ ชรายปิ มิยฺยติ.
๘๑๒-๖. มมายิเตติ มมายิตวตฺถุการณา. วินาภาวสนฺตเมวิทนฺติ ¶ สนฺตวินาภาวํ วิชฺชมานวินาภาวเมว อิทํ, น สกฺกา อวินาภาเวน ภวิตุนฺติ วุตฺตํ โหติ. มามโกติ มม อุปาสโก ภิกฺขุ วาติ สงฺขํ คโต, พุทฺธาทีนิ วา วตฺถูนิ มมายมาโน. สงฺคตนฺติ สมาคตํ ทิฏฺปุพฺพํ วา. ปิยายิตนฺติ ปิยํ กตํ. นามํเยวาวสิสฺสติ อกฺเขยฺยนฺติ สพฺพํ รูปาทิธมฺมชาตํ ปหียติ, นามมตฺตเมว ตุ อวสิสฺสติ ‘‘พุทฺธรกฺขิโต, ธมฺมรกฺขิโต’’ติ เอวํ สงฺขาตุํ กเถตุํ. มุนโยติ ขีณาสวมุนโย. เขมทสฺสิโนติ นิพฺพานทสฺสิโน.
๘๑๗. สตฺตมคาถา ¶ เอวํ มรณพฺภาหเต โลเก อนุรูปปฏิปตฺติทสฺสนตฺถํ วุตฺตา. ตตฺถ ปติลีนจรสฺสาติ ตโต ตโต ปติลีนํ จิตฺตํ กตฺวา จรนฺตสฺส. ภิกฺขุโนติ กลฺยาณปุถุชฺชนสฺส เสกฺขสฺส วา. สามคฺคิยมาหุ ตสฺสตํ,โย อตฺตานํ ภวเน น ทสฺสเยติ ตสฺเสตํ ปติรูปมาหุ, โย เอวํปฏิปนฺโน นิรยาทิเภเท ภวเน อตฺตานํ น ทสฺเสยฺย. เอวฺหิ โส อิมมฺหา มรณา มุจฺเจยฺยาติ อธิปฺปาโย.
๘๑๘-๒๐. อิทานิ โย ‘‘อตฺตานํ ภวเน น ทสฺสเย’’ติ เอวํ ขีณาสโว วิภาวิโต, ตสฺส วณฺณภณนตฺถํ อิโต ปรา ติสฺโส คาถาโย อาห. ตตฺถ สพฺพตฺถาติ ทฺวาทสสุ อายตเนสุ. ยทิทํ ทิฏฺสุตํ มุเตสุ วาติ เอตฺถ ปน ยทิทํ ทิฏฺสุตํ, เอตฺถ วา มุเตสุ วา ธมฺเมสุ เอวํ มุนิ น อุปลิมฺปตีติ เอวํ สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ. โธโน น หิ เตน มฺติ, ยทิทํ ทิฏฺสุตํ มุเตสุ วาติ อตฺราปิ ยทิทํ ทิฏฺสุตฺตํ, เตน วตฺถุนา น มฺติ, มุเตสุ วา ธมฺเมสุ น มฺตีติ เอวเมว สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ. น หิ โส รชฺชติ โน วิรชฺชตีติ. พาลปุถุชฺชนา วิย น รชฺชติ, กลฺยาณปุถุชฺชนเสกฺขา วิย น วิรชฺชติ, ราคสฺส ปน ขีณตฺตา ‘‘วิราโค’’ตฺเวว สงฺขํ คจฺฉติ. เสสํ สพฺพตฺถ ปากฏเมวาติ. เทสนาปริโยสาเน จตุราสีติยา ปาณสหสฺสานํ ธมฺมาภิสมโย อโหสีติ.
ปรมตฺถโชติกาย ขุทฺทก-อฏฺกถาย
สุตฺตนิปาต-อฏฺกถาย ชราสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. ติสฺสเมตฺเตยฺยสุตฺตวณฺณนา
๘๒๑. เมถุนมนุยุตฺตสฺสาติ ¶ ¶ ติสฺสเมตฺเตยฺยสุตฺตํ. กา อุปฺปตฺติ? ภควติ กิร สาวตฺถิยํ วิหรนฺเต ติสฺสเมตฺเตยฺยา นาม ทฺเว สหายา สาวตฺถึ อคมํสุ. เต สายนฺหสมยํ มหาชนํ เชตวนาภิมุขํ คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ‘‘กุหึ คจฺฉถา’’ติ ปุจฺฉึสุ. ตโต เตหิ ‘‘พุทฺโธ โลเก อุปฺปนฺโน, พหุชนหิตาย ธมฺมํ เทเสติ, ตํ โสตุํ เชตวนํ คจฺฉามา’’ติ วุตฺเต ¶ ‘‘มยมฺปิ โสสฺสามา’’ติ อคมํสุ. เต อวฺฌธมฺมเทสกสฺส ภควโต ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปริสนฺตเร นิสินฺนาว จินฺเตสุํ – ‘‘น สกฺกา อคารมชฺเฌ ิเตนายํ ธมฺโม ปริปูเรตุ’’นฺติ. อถ ปกฺกนฺเต มหาชเน ภควนฺตํ ปพฺพชฺชํ ยาจึสุ. ภควา ‘‘อิเม ปพฺพาเชหี’’ติ อฺตรํ ภิกฺขุํ อาณาเปสิ. โส เต ปพฺพาเชตฺวา ตจปฺจกกมฺมฏฺานํ ทตฺวา อรฺวาสํ คนฺตุมารทฺโธ. เมตฺเตยฺโย ติสฺสํ อาห – ‘‘อาวุโส, อุปชฺฌาโย อรฺํ คจฺฉติ, มยมฺปิ คจฺฉามา’’ติ. ติสฺโส ‘‘อลํ อาวุโส, ภควโต ทสฺสนํ ธมฺมสฺสวนฺจ อหํ ปิเหมิ, คจฺฉ ตฺว’’นฺติ วตฺวา น อคมาสิ. เมตฺเตยฺโย อุปชฺฌาเยน สห คนฺตฺวา อรฺเ สมณธมฺมํ กโรนฺโต น จิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิ สทฺธึ อาจริยุปชฺฌาเยหิ. ติสฺสสฺสาปิ เชฏฺภาตา พฺยาธินา กาลมกาสิ. โส ตํ สุตฺวา อตฺตโน คามํ อคมาสิ, ตตฺร นํ าตกา ปโลเภตฺวา อุปฺปพฺพาเชสุํ. เมตฺเตยฺโยปิ อาจริยุปชฺฌาเยหิ สทฺธึ สาวตฺถึ อาคโต. อถ ภควา วุตฺถวสฺโส ชนปทจาริกํ จรมาโน อนุปุพฺเพน ตํ คามํ ปาปุณิ. ตตฺถ เมตฺเตยฺโย ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา ‘‘อิมสฺมึ, ภนฺเต, คาเม มม คิหิสหาโย อตฺถิ, มุหุตฺตํ ตาว อาคเมถ อนุกมฺปํ อุปาทายา’’ติ วตฺวา คามํ ปวิสิตฺวา ตํ ภควโต สนฺติกํ อาเนตฺวา เอกมนฺตํ ิโต ตสฺสตฺถาย อาทิคาถาย ภควนฺตํ ปฺหํ ¶ ปุจฺฉิ. ตสฺส ภควา พฺยากโรนฺโต อวเสสคาถาโย อภาสิ. อยมสฺส สุตฺตสฺส อุปฺปตฺติ.
ตตฺถ เมถุนมนุยุตฺตสฺสาติ เมถุนธมฺมสมายุตฺตสฺส. อิตีติ เอวมาห. อายสฺมาติ ปิยวจนเมตํ, ติสฺโสติ นามํ ตสฺส เถรสฺส. โส หิ ติสฺโสติ นาเมน. เมตฺเตยฺโยติ โคตฺตํ, โคตฺตวเสเนว เจส ปากโฏ อโหสิ. ตสฺมา อฏฺุปฺปตฺติยํ วุตฺตํ ‘‘ติสฺสเมตฺเตยฺยา นาม ทฺเว สหายา’’ติ. วิฆาตนฺติ อุปฆาตํ. พฺรูหีติ อาจิกฺข. มาริสาติ ปิยวจนเมตํ, นิทุกฺขาติ วุตฺตํ โหติ. สุตฺวาน ตว สาสนนฺติ ตว วจนํ สุตฺวา. วิเวเก สิกฺขิสฺสามเสติ สหายํ อารพฺภ ธมฺมเทสนํ ยาจนฺโต ภณติ. โส ปน สิกฺขิตสิกฺโขเยว.
๘๒๒. มุสฺสเต ¶ วาปิ สาสนนฺติ ปริยตฺติปฏิปตฺติโต ทุวิธมฺปิ สาสนํ นสฺสติ. วาปีติ ปทปูรณมตฺตํ. เอตํ ตสฺมึ อนาริยนฺติ ตสฺมึ ปุคฺคเล เอตํ อนริยํ, ยทิทํ มิจฺฉาปฏิปทา.
๘๒๓. เอโก ¶ ปุพฺเพ จริตฺวานาติ ปพฺพชฺชาสงฺขาเตน วา คณโวสฺสคฺคฏฺเน วา ปุพฺเพ เอโก วิหริตฺวา. ยานํ ภนฺตํว ตํ โลเก, หีนมาหุ ปุถุชฺชนนฺติ ตํ วิพฺภนฺตกํ ปุคฺคลํ ยถา หตฺถิยานาทิยานํ อทนฺตํ วิสมํ อาโรหติ, อาโรหกมฺปิ ภฺชติ, ปปาเตปิ ปปตติ. เอวํ กายทุจฺจริตาทิวิสมาโรหเนน นรกาทีสุ, อตฺถภฺชเนน ชาติปปาตาทีสุ ปปตเนน จ ยานํ ภนฺตํว อาหุ หีนํ ปุถุชฺชนฺจ อาหูติ.
๘๒๔-๕. ยโส กิตฺติ จาติ ลาภสกฺกาโร ปสํสา จ. ปุพฺเพติ ปพฺพชิตภาเว. หายเต วาปิ ตสฺส สาติ ตสฺส วิพฺภนฺตกสฺส สโต โส จ ยโส สา จ กิตฺติ หายติ. เอตมฺปิ ทิสฺวาติ เอตมฺปิ ปุพฺเพ ยสกิตฺตีนํ ภาวํ ปจฺฉา จ หานึ ทิสฺวา. สิกฺเขถ เมถุนํ วิปฺปหาตเวติ ติสฺโส สิกฺขา สิกฺเขถ. กึ การณํ? เมถุนํ วิปฺปหาตเว, เมถุนปฺปหานตฺถายาติ วุตฺตํ โหติ. โย หิ เมถุนํ น วิปฺปชหติ, สงฺกปฺเปหิ…เป… ตถาวิโธ ¶ . ตตฺถ ปเรโตติ สมนฺนาคโต. ปเรสํ นิคฺโฆสนฺติ อุปชฺฌายาทีนํ นินฺทาวจนํ. มงฺกุ โหตีติ ทุมฺมโน โหติ.
๘๒๖. อิโต ปรา คาถา ปากฏสมฺพนฺธา เอว. ตาสุ สตฺถานีติ กายทุจฺจริตาทีนิ. ตานิ หิ อตฺตโน ปเรสฺจ เฉทนฏฺเน ‘‘สตฺถานี’’ติ วุจฺจนฺติ. เตสุ จายํ วิเสสโต โจทิโต มุสาวจนสตฺถาเนว กโรติ – ‘‘อิมินา การเณนาหํ วิพฺภนฺโต’’ติ ภณนฺโต. เตเนวาห – ‘‘เอส ขฺวสฺส มหาเคโธ, โมสวชฺชํ ปคาหตี’’ติ. ตตฺถ เอส ขฺวสฺสาติ เอส โข อสฺส. มหาเคโธติ มหาพนฺธนํ. กตโมติ เจ? ยทิทํ โมสวชฺชํ ปคาหติ, สฺวาสฺส มุสาวาทชฺโฌคาโห มหาเคโธติ เวทิตพฺโพ.
๘๒๗. มนฺโทว ปริกิสฺสตีติ ปาณวธาทีนิ กโรนฺโต ตโตนิทานฺจ ทุกฺขมนุโภนฺโต โภคปริเยสนรกฺขนานิ จ กโรนฺโต โมมูโห วิย ปริกิลิสฺสติ.
๘๒๘-๙. ‘‘เอตมาทีนวํ ตฺวา, มุนิ ปุพฺพาปเร อิธา’’ติ เอตํ ‘‘ยโส กิตฺติ จ ยา ปุพฺเพ, หายเตวาปิ ตสฺส สา’’ติ อิโต ปภุติ วุตฺเต ปุพฺพาปเร อิธ อิมสฺมึ สาสเน ปุพฺพโต อปเร สมณภาวโต วิพฺภนฺตกภาเว ¶ อาทีนวํ มุนิ ตฺวา. เอตทริยานมุตฺตมนฺติ ยทิทํ วิเวกจริยา ¶ , เอตํ พุทฺธาทีนํ อริยานํ อุตฺตมํ, ตสฺมา วิเวกฺเว สิกฺเขถาติ อธิปฺปาโย. น เตน เสฏฺโ มฺเถาติ เตน จ วิเวเกน น อตฺตานํ ‘‘เสฏฺโ อห’’นฺติ มฺเยฺย, เตน ถทฺโธ น ภเวยฺยาติ วุตฺตํ โหติ.
๘๓๐. ริตฺตสฺสาติ วิวิตฺตสฺส กายทุจฺจริตาทีหิ วิรหิตสฺส. โอฆติณฺณสฺส ปิหยนฺติ, กาเมสุ คธิตา ปชาติ วตฺถุกาเมสุ ลคฺคา สตฺตา ตสฺส จตุโรฆติณฺณสฺส ปิหยนฺติ อิณายิกา วิย อาณณฺยสฺสาติ อรหตฺตนิกูเฏน เทสนํ นิฏฺาเปสิ. เทสนาปริโยสาเน ติสฺโส โสตาปตฺติผลํ ปตฺวา ปจฺฉา ปพฺพชิตฺวา อรหตฺตํ สจฺฉากาสีติ.
ปรมตฺถโชติกาย ขุทฺทก-อฏฺกถาย
สุตฺตนิปาต-อฏฺกถาย ติสฺสเมตฺเตยฺยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. ปสูรสุตฺตวณฺณนา
๘๓๑. อิเธว ¶ ¶ สุทฺธีติ ปสูรสุตฺตํ. กา อุปฺปตฺติ? ภควติ กิร สาวตฺถิยํ วิหรนฺเต ปสูโร นาม ปริพฺพาชโก มหาวาที, โส ‘‘อหมสฺมิ สกลชมฺพุทีเป วาเทน อคฺโค, ตสฺมา ยถา ชมฺพุทีปสฺส ชมฺพุปฺาณํ, เอวํ มมาปิ ภวิตุํ อรหตี’’ติ ชมฺพุสาขํ ธชํ กตฺวา สกลชมฺพุทีเป ปฏิวาทํ อนาสาเทนฺโต อนุปุพฺเพน สาวตฺถึ อาคนฺตฺวา นครทฺวาเร วาลิกตฺถลํ กตฺวา ตตฺถ สาขํ อุสฺสาเปตฺวา ‘‘โย มยา สทฺธึ วาทํ กาตุํ สมตฺโถ, โส อิมํ สาขํ ภฺชตู’’ติ วตฺวา นครํ ปาวิสิ. ตํ านํ มหาชโน ปริวาเรตฺวา อฏฺาสิ. เตน จ สมเยน อายสฺมา สาริปุตฺโต ภตฺตกิจฺจํ กตฺวา สาวตฺถิโต นิกฺขมติ. โส ตํ ทิสฺวา สมฺพหุเล คามทารเก ปุจฺฉิ – ‘‘กึ เอตํ ทารกา’’ติ, เต สพฺพํ อาจิกฺขึสุ. ‘‘เตน หิ นํ ตุมฺเห อุทฺธริตฺวา ปาเทหิ ภฺชถ, ‘วาทตฺถิโก วิหารํ อาคจฺฉตู’ติ จ ภณถา’’ติ วตฺวา ปกฺกามิ.
ปริพฺพาชโก ¶ ปิณฺฑาย จริตฺวา กตภตฺตกิจฺโจ อาคนฺตฺวา อุทฺธริตฺวา ภคฺคํ สาขํ ทิสฺวา ‘‘เกนิทํ การิต’’นฺติ ปุจฺฉิ. ‘‘พุทฺธสาวเกน สาริปุตฺเตนา’’ติ จ วุตฺเต ปมุทิโต หุตฺวา ‘‘อชฺช มม ชยํ สมณสฺส จ ปราชยํ ปณฺฑิตา ปสฺสนฺตู’’ติ ปฺหวีมํสเก การณิเก อาเนตุํ สาวตฺถึ ปวิสิตฺวา วีถิสิงฺฆาฏกจจฺจเรสุ วิจรนฺโต ‘‘สมณสฺส โคตมสฺส อคฺคสาวเกน สห วาเท ปฺาปฏิภานํ โสตุกามา โภนฺโต นิกฺขมนฺตู’’ติ อุคฺโฆเสสิ. ‘‘ปณฺฑิตานํ วจนํ โสสฺสามา’’ติ สาสเน ปสนฺนาปิ อปฺปสนฺนาปิ พหู มนุสฺสา นิกฺขมึสุ. ตโต ปสูโร มหาชนปริวุโต ‘‘เอวํ วุตฺเต เอวํ ภณิสฺสามี’’ติอาทีนิ วิตกฺเกนฺโต วิหารํ อคมาสิ. เถโร ‘‘วิหาเร อุจฺจาสทฺทมหาสทฺโท ชนพฺยากุลฺจ มา อโหสี’’ติ เชตวนทฺวารโกฏฺเก อาสนํ ปฺาเปตฺวา นิสีทิ.
ปริพฺพาชโก เถรํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘ตฺวํ, โภ, ปพฺพชิต, มยฺหํ ชมฺพุธชํ ภฺชาเปสี’’ติ อาห. ‘‘อาม ปริพฺพาชกา’’ติ จ วุตฺเต ‘‘โหตุ โน, โภ, กาจิ กถาปวตฺตี’’ติ อาห. ‘‘โหตุ ปริพฺพาชกา’’ติ จ เถเรน สมฺปฏิจฺฉิเต ‘‘ตฺวํ, สมณ, ปุจฺฉ, อหํ วิสฺสชฺเชสฺสามี’’ติ ¶ อาห. ตโต นํ เถโร อวจ ‘‘กึ, ปริพฺพาชก, ทุกฺกรํ ปุจฺฉา, อุทาหุ ¶ วิสฺสชฺชน’’นฺติ. วิสฺสชฺชนํ โภ, ปพฺพชิต, ปุจฺฉาย กึ ทุกฺกรํ. ตํ โย หิ โกจิ ยํกิฺจิ ปุจฺฉตีติ. ‘‘เตน หิ, ปริพฺพาชก, ตฺวํ ปุจฺฉ, อหํ วิสฺสชฺเชสฺสามี’’ติ เอวํ วุตฺเต ปริพฺพาชโก ‘‘สาธุรูโป ภิกฺขุ าเน สาขํ ภฺชาเปสี’’ติ วิมฺหิตจิตฺโต หุตฺวา เถรํ ปุจฺฉิ – ‘‘โก ปุริสสฺส กาโม’’ติ. ‘‘สงฺกปฺปราโค ปุริสสฺส กาโม’’ติ (อ. นิ. ๖.๖๓) เถโร อาห. โส ตํ สุตฺวา เถเร วิรุทฺธสฺี หุตฺวา ปราชยํ อาโรเปตุกาโม อาห – ‘‘จิตฺรวิจิตฺรารมฺมณํ ปน โภ, ปพฺพชิต, ปุริสสฺส กามํ น วเทสี’’ติ? ‘‘อาม, ปริพฺพาชก, น วเทมี’’ติ. ตโต นํ ปริพฺพาชโก ยาว ติกฺขตฺตุํ ปฏิฺํ การาเปตฺวา ‘‘สุณนฺตุ โภนฺโต สมณสฺส วาเท โทส’’นฺติ ปฺหวีมํสเก อาลปิตฺวา อาห – ‘‘โภ, ปพฺพชิต, ตุมฺหากํ สพฺรหฺมจาริโน อรฺเ วิหรนฺตี’’ติ? ‘‘อาม, ปริพฺพาชก, วิหรนฺตี’’ติ. ‘‘เต ตตฺถ วิหรนฺตา กามวิตกฺกาทโย วิตกฺเก วิตกฺเกนฺตี’’ติ? ‘‘อาม, ปริพฺพาชก, ปุถุชฺชนา สหสา วิตกฺเกนฺตี’’ติ. ‘‘ยทิ เอวํ เตสํ สมณภาโว กุโต? นนุ เต อคาริกา กามโภคิโน โหนฺตี’’ติ เอวฺจ ปน วตฺวา อถาปรํ เอตทโวจ –
‘‘น ¶ เต เว กามา ยานิ จิตฺรานิ โลเก,
สงฺกปฺปราคฺจ วเทสิ กามํ;
สงฺกปฺปยํ อกุสเล วิตกฺเก,
ภิกฺขุปิ เต เหสฺสติ กามโภคี’’ติ. (สํ. นิ. อฏฺ. ๑.๑.๓๔);
อถ เถโร ปริพฺพาชกสฺส วาเท โทสํ ทสฺเสนฺโต อาห – ‘‘กึ, ปริพฺพาชก, สงฺกปฺปราคํ ปุริสสฺส กามํ น วเทสิ, จิตฺรวิจิตฺรารมฺมณํ วเทสี’’ติ? ‘‘อาม, โภ, ปพฺพชิตา’’ติ. ตโต นํ เถโร ยาว ติกฺขตฺตุํ ปฏิฺํ การาเปตฺวา ‘‘สุณาถ, อาวุโส, ปริพฺพาชกสฺส วาเท โทส’’นฺติ ปฺหวีมํสเก อาลปิตฺวา อาห – ‘‘อาวุโส ปสูร, ตว สตฺถา อตฺถี’’ติ? ‘‘อาม, ปพฺพชิต, อตฺถี’’ติ. ‘‘โส จกฺขุวิฺเยฺยํ รูปารมฺมณํ ปสฺสติ สทฺทารมฺมณาทีนิ ¶ วา เสวตี’’ติ? ‘‘อาม, ปพฺพชิต, เสวตี’’ติ. ‘‘ยทิ เอวํ ตสฺส สตฺถุภาโว กุโต, นนุ โส อคาริโก กามโภคี โหตี’’ติ เอวฺจ ปน วตฺวา อถาปรํ เอตทโวจ –
‘‘เต เว กามา ยานิ จิตฺรานิ โลเก,
สงฺกปฺปราคํ น วเทสิ กามํ;
ปสฺสนฺโต ¶ รูปานิ มโนรมานิ,
สุณนฺโต สทฺทานิ มโนรมานิ.
‘‘ฆายนฺโต คนฺธานิ มโนรมานิ,
สายนฺโต รสานิ มโนรมานิ;
ผุสนฺโต ผสฺสานิ มโนรมานิ,
สตฺถาปิ เต เหสฺสติ กามโภคี’’ติ.
เอวํ วุตฺเต นิปฺปฏิภาโน ปริพฺพาชโก ‘‘อยํ ปพฺพชิโต มหาวาที, อิมสฺส สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา วาทสตฺถํ สิกฺขิสฺสามี’’ติ สาวตฺถึ ปวิสิตฺวา ปตฺตจีวรํ ปริเยสิตฺวา เชตวนํ ปวิฏฺโ ตตฺถ ลาลุทายึ สุวณฺณวณฺณํ กายูปปนฺนํ สรีราการากปฺเปสุ สมนฺตปาสาทิกํ ทิสฺวา ‘‘อยํ ภิกฺขุ มหาปฺโ มหาวาที’’ติ มนฺตฺวา ตสฺส สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา ตํ วาเทน นิคฺคเหตฺวา สลิงฺเคน ตํเยว ติตฺถายตนํ ปกฺกมิตฺวา ปุน ‘‘สมเณน โคตเมน สทฺธึ วาทํ กริสฺสามี’’ติ สาวตฺถิยํ ปุริมนเยเนว อุคฺโฆเสตฺวา มหาชนปริวุโต ‘‘เอวํ สมณํ โคตมํ นิคฺคเหสฺสามี’’ติอาทีนิ วทนฺโต ¶ เชตวนํ อคมาสิ. เชตวนทฺวารโกฏฺเก อธิวตฺถา เทวตา ‘‘อยํ อภาชนภูโต’’ติ มุขพนฺธมสฺส อกาสิ. โส ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา มูโค วิย นิสีทิ. มนุสฺสา ‘‘อิทานิ ปุจฺฉิสฺสติ, อิทานิ ปุจฺฉิสฺสตี’’ติ ตสฺส มุขํ อุลฺโลเกตฺวา ‘‘วเทหิ, โภ ปสูร, วเทหิ, โภ ปสูรา’’ติ อุจฺจาสทฺทมหาสทฺทา อเหสุํ. อถ ภควา ‘‘กึ ปสูโร วทิสฺสตี’’ติ วตฺวา ตตฺถ สมฺปตฺตปริสาย ธมฺมเทสนตฺถํ อิมํ สุตฺตํ อภาสิ.
ตตฺถ ปมคาถาย ตาว อยํ สงฺเขโป – อิเม ทิฏฺิคติกา อตฺตโน ทิฏฺึ สนฺธาย อิเธว สุทฺธี อิติ วาทยนฺติ นาฺเสุ ธมฺเมสุ วิสุทฺธิมาหุ. เอวํ สนฺเต อตฺตโน สตฺถาราทีนิ ¶ นิสฺสิตา ตตฺเถว ‘‘เอส วาโท สุโภ’’ติ เอวํ สุภํ วทานา หุตฺวา ปุถู สมณพฺราหฺมณา ‘‘สสฺสโต โลโก’’ติอาทีสุ ปจฺเจกสจฺเจสุ นิวิฏฺา.
๘๓๒. เอวํ นิวิฏฺา จ – เต วาทกามาติ คาถา. ตตฺถ พาลํ ทหนฺตี มิถุ อฺมฺนฺติ ‘‘อยํ พาโล อยํ พาโล’’ติ เอวํ ทฺเวปิ ชนา อฺมฺํ พาลํ ทหนฺติ, พาลโต ปสฺสนฺติ. วทนฺติ เต อฺสิตา กโถชฺชนฺติ เต อฺมฺํ สตฺถาราทึ นิสฺสิตา กลหํ วทนฺติ. ปสํสกามา กุสลา วทานาติ ปสํสตฺถิกา อุโภปิ ‘‘มยํ กุสลวาทา ปณฺฑิตวาทา’’ติ เอวํสฺิโน หุตฺวา.
๘๓๓. เอวํ ¶ วทาเนสุ จ เตสุ เอโก นิยมโต เอว – ยุตฺโต กถายนฺติ คาถา. ตตฺถ ยุตฺโต กถายนฺติ วิวาทกถาย อุสฺสุกฺโก. ปสํสมิจฺฉํ วินิฆาติ โหตีติ อตฺตโน ปสํสํ อิจฺฉนฺโต ‘‘กถํ นุ โข นิคฺคเหสฺสามี’’ติอาทินา นเยน ปุพฺเพว สลฺลาปา กถํกถี วินิฆาตี โหติ. อปาหตสฺมินฺติ ปฺหวีมํสเกหิ ‘‘อตฺถาปคตํ เต ภณิตํ, พฺยฺชนาปคตํ เต ภณิต’’นฺติอาทินา นเยน อปหาริเต วาเท. นินฺทาย โส กุปฺปตีติ เอวํ อปาหตสฺมิฺจ วาเท อุปฺปนฺนาย นินฺทาย โส กุปฺปติ. รนฺธเมสีติ ปรสฺส รนฺธเมว คเวสนฺโต.
๘๓๔. น ¶ เกวลฺจ กุปฺปติ, อปิจ โข ปน ยมสฺส วาทนฺติ คาถา. ตตฺถ ปริหีนมาหุ อปาหตนฺติ อตฺถพฺยฺชนาทิโต อปาหตํ ปริหีนํ วทนฺติ. ปริเทวตีติ ตโต นิมิตฺตํ โส ‘‘อฺํ มยา อาวชฺชิต’’นฺติอาทีหิ วิปฺปลปติ. โสจตีติ ‘‘ตสฺส ชโย’’ติอาทีนิ อารพฺภ โสจติ. อุปจฺจคา มนฺติ อนุตฺถุนาตีติ ‘‘โส มํ วาเทน วาทํ อติกฺกนฺโต’’ติอาทินา นเยน สุฏฺุตรํ วิปฺปลปติ.
๘๓๕. เอเต วิวาทา สมเณสูติ เอตฺถ ปน สมณา วุจฺจนฺติ พาหิรปริพฺพาชกา. เอเตสุ อุคฺฆาติ นิฆาติ โหตีติ เอเตสุ วาเทสุ ชยปราชยาทิวเสน จิตฺตสฺส อุคฺฆาตํ นิฆาตฺจ ปาปุณนฺโต อุคฺฆาตี นิฆาตี จ โหติ. วิรเม กโถชฺชนฺติ ปชเหยฺย กลหํ. น หฺทตฺถตฺถิ ปสํสลาภาติ น หิ เอตฺถ ปสํสลาภโต อฺโ อตฺโถ อตฺถิ.
๘๓๖-๗. ฉฏฺคาถาย อตฺโถ – ยสฺมา จ น หฺทตฺถตฺถิ ปสํสลาภา, ตสฺมา ปรมํ ลาภํ ลภนฺโตปิ ‘‘สุนฺทโร อย’’นฺติ ตตฺถ ทิฏฺิยา ปสํสิโต วา ¶ ปน โหติ ตํ วาทํ ปริสาย มชฺเฌ ทีเปตฺวา, ตโต โส เตน ชยตฺเถน ตุฏฺึ วา ทนฺตวิทํสกํ วา อาปชฺชนฺโต หสติ, มาเนน จ อุณฺณมติ. กึ การณํ? ยสฺมา ตํ ชยตฺถํ ปปฺปุยฺย ยถามาโน ชาโต, เอวํ อุณฺณมโต จ ยา อุณฺณตีติ คาถา. ตตฺถ มานาติมานํ วทเต ปเนโสติ เอโส ปน ตํ อุณฺณตึ ‘‘วิฆาตภูมี’’ติ อพุชฺฌมาโน มานฺจ อติมานฺจ วทติเยว.
๘๓๘. เอวํ วาเท โทสํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตสฺส วาทํ อสมฺปฏิจฺฉนฺโต ‘‘สูโร’’ติ คาถมาห. ตตฺถ ราชขาทายาติ ราชขาทนีเยน, ภตฺตเวตเนนาติ วุตฺตํ โหติ. อภิคชฺชเมติ ปฏิสูรมิจฺฉนฺติ ยถา โส ปฏิสูรํ อิจฺฉนฺโต อภิคชฺชนฺโต เอติ, เอวํ ทิฏฺิคติโก ทิฏฺิคติกนฺติ ทสฺเสติ. เยเนว โส, เตน ปเลหีติ เยน โส ตุยฺหํ ปฏิสูโร, เตน คจฺฉ. ปุพฺเพว ¶ นตฺถิ ยทิทํ ยุธายาติ ยํ ปน อิทํ กิเลสชาตํ ยุทฺธาย สิยา, ตํ เอตํ ปุพฺเพว นตฺถิ, โพธิมูเลเยว ปหีนนฺติ ทสฺเสติ. เสสคาถา ปากฏสมฺพนฺธาเยว.
๘๓๙-๔๐. ตตฺถ วิวาทยนฺตีติ วิวทนฺติ. ปฏิเสนิกตฺตาติ ปฏิโลมการโก. วิเสนิกตฺวาติ กิเลสเสนํ วินาเสตฺวา. กึ ลเภโถติ ¶ ปฏิมลฺลํ กึ ลภิสฺสสิ. ปสูราติ ตํ ปริพฺพาชกํ อาลปติ. เยสีธ นตฺถีติ เยสํ อิธ นตฺถิ.
๘๔๑. ปวิตกฺกนฺติ ‘‘ชโย นุ โข เม ภวิสฺสตี’’ติ อาทีนิ วิตกฺเกนฺโต. โธเนน ยุคํ สมาคมาติ ธุตกิเลเสน พุทฺเธน สทฺธึ ยุคคฺคาหํ สมาปนฺโน. น หิ ตฺวํ สกฺขสิ สมฺปยาตเวติ โกตฺถุกาทโย วิย สีหาทีหิ, โธเนน สห ยุคํ คเหตฺวา เอกปทมฺปิ สมฺปยาตุํ ยุคคฺคาหเมว วา สมฺปาเทตุํ น สกฺขิสฺสสีติ. เสสํ สพฺพตฺถ ปากฏเมวาติ.
ปรมตฺถโชติกาย ขุทฺทก-อฏฺกถาย
สุตฺตนิปาต-อฏฺกถาย ปสูรสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. มาคณฺฑิยสุตฺตวณฺณนา
๘๔๒. ทิสฺวาน ¶ ตณฺหนฺติ มาคณฺฑิยสุตฺตํ. กา อุปฺปตฺติ? เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรนฺโต ปจฺจูสสมเย ¶ พุทฺธจกฺขุนา โลกํ โวโลเกนฺโต กุรูสุ กมฺมาสธมฺมนิคมวาสิโน มาคณฺฑิยสฺส นาม พฺราหฺมณสฺส สปชาปติกสฺส อรหตฺตูปนิสฺสยํ ทิสฺวา ตาวเทว สาวตฺถิโต ตตฺถ คนฺตฺวา กมฺมาสธมฺมสฺส อวิทูเร อฺตรสฺมึ วนสณฺเฑ นิสีทิ สุวณฺโณภาสํ มฺุจมาโน. มาคณฺฑิโยปิ ตงฺขณํ ตตฺถ มุขโธวนตฺถํ คโต สุวณฺโณภาสํ ทิสฺวา ‘‘กึ อิท’’นฺติ อิโต จิโต จ เปกฺขมาโน ภควนฺตํ ทิสฺวา อตฺตมโน อโหสิ. ตสฺส กิร ธีตา สุวณฺณวณฺณา, ตํ พหู ขตฺติยกุมาราทโย วารยนฺตา น ลภนฺติ. พฺราหฺมโณ เอวํลทฺธิโก โหติ ‘‘สมณสฺเสว นํ สุวณฺณวณฺณสฺส ทสฺสามี’’ติ. โส ภควนฺตํ ทิสฺวา ‘‘อยํ เม ธีตาย สมานวณฺโณ, อิมสฺส นํ ทสฺสามี’’ติ จิตฺตํ อุปฺปาเทสิ. ตสฺมา ทิสฺวาว อตฺตมโน อโหสิ. โส เวเคน ฆรํ คนฺตฺวา พฺราหฺมณึ อาห – ‘‘โภติ โภติ มยา ธีตาย สมานวณฺโณ ปุริโส ทิฏฺโ, อลงฺกโรหิ ทาริกํ, ตสฺส นํ ทสฺสามา’’ติ. พฺราหฺมณิยา ¶ ทาริกํ คนฺโธทเกน นฺหาเปตฺวา วตฺถปุปฺผาลงฺการาทีหิ อลงฺกโรนฺติยา เอว ภควโต ภิกฺขาจารเวลา สมฺปตฺตา. อถ ภควา กมฺมาสธมฺมํ ปิณฺฑาย ปาวิสิ.
เตปิ โข ธีตรํ คเหตฺวา ภควโต นิสินฺโนกาสํ อคมํสุ. ตตฺถ ภควนฺตํ อทิสฺวา พฺราหฺมณี อิโต จิโต จ วิโลเกนฺตี ภควโต นิสชฺชฏฺานํ ติณสนฺถารกํ อทฺทส. พุทฺธานฺจ อธิฏฺานพเลน นิสินฺโนกาโส ปทนิกฺเขโป จ อพฺยากุลา โหนฺติ. สา พฺราหฺมณํ อาห – ‘‘เอส, พฺราหฺมณ, ตสฺส ติณสนฺถาโร’’ติ? ‘‘อาม, โภตี’’ติ. ‘‘เตน หิ, พฺราหฺมณ, อมฺหากํ อาคมนกมฺมํ น สมฺปชฺชิสฺสตี’’ติ. ‘‘กสฺมา โภตี’’ติ? ‘‘ปสฺส, พฺราหฺมณ, อพฺยากุโล ติณสนฺถาโร, เนโส กามโภคิโน ปริภุตฺโต’’ติ. พฺราหฺมโณ ‘‘มา, โภติ มงฺคเล ปริเยสิยมาเน อวมงฺคลํ อภณี’’ติ อาห. ปุนปิ พฺราหฺมณี อิโต จิโต จ วิจรนฺตี ภควโต ปทนิกฺเขปํ ทิสฺวา พฺราหฺมณํ อาห ‘‘อยํ ตสฺส ปทนิกฺเขโป’’ติ? ‘‘อาม, โภตี’’ติ. ‘‘ปสฺส, พฺราหฺมณ, ปทนิกฺเขปํ, นายํ สตฺโต กาเมสุ คธิโต’’ติ. ‘‘กถํ ตฺวํ โภติ ชานาสี’’ติ จ วุตฺตา อตฺตโน าณพลํ ทสฺเสนฺตี อาห –
‘‘รตฺตสฺส ¶ ¶ หิ อุกฺกุฏิกํ ปทํ ภเว,
ทุฏฺสฺส โหติ อนุกฑฺฒิตํ ปทํ;
มูฬฺหสฺส โหติ สหสานุปีฬิตํ,
วิวฏฺฏจฺฉทสฺส อิทมีทิสํ ปท’’นฺติ. (อ. นิ. อฏฺ. ๑.๑.๒๖๐-๒๖๑; ธ. ป. อฏฺ. ๑.๒ สามาวตีวตฺถุ; วิสุทฺธิ. ๑.๔๕);
อยฺจรหิ เตสํ กถา วิปฺปกตา, อถ ภควา กตภตฺตกิจฺโจ ตเมว วนสณฺฑํ อาคโต. พฺราหฺมณี ภควโต วรลกฺขณขจิตํ พฺยามปฺปภาปริกฺขิตฺตํ รูปํ ทิสฺวา พฺราหฺมณํ อาห – ‘‘เอส ตยา, พฺราหฺมณ, ทิฏฺโ’’ติ? ‘‘อาม โภตี’’ติ. ‘‘อาคตกมฺมํ น สมฺปชฺชิสฺสเตว, เอวรูโป นาม กาเม ปริภฺุชิสฺสตีติ เนตํ านํ วิชฺชตี’’ติ. เตสํ เอวํ วทนฺตานฺเว ภควา ติณสนฺถารเก นิสีทิ. อถ พฺราหฺมโณ ธีตรํ วาเมน หตฺเถน คเหตฺวา กมณฺฑลุํ ทกฺขิเณน หตฺเถน คเหตฺวา ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘โภ, ปพฺพชิต, ตฺวฺจ สุวณฺณวณฺโณ อยฺจ ทาริกา, อนุจฺฉวิกา เอสา ตว, อิมาหํ โภโต ภริยํ โปสาวนตฺถาย ทมฺมี’’ติ ¶ วตฺวา ภควโต สนฺติกํ คนฺตฺวา ทาตุกาโม อฏฺาสิ. ภควา พฺราหฺมณํ อนาลปิตฺวา อฺเน สทฺธึ สลฺลปมาโน วิย ‘‘ทิสฺวาน ตณฺห’’นฺติ อิมํ คาถํ อภาสิ.
ตสฺสตฺโถ – อชปาลนิคฺโรธมูเล นานารูปานิ นิมฺมินิตฺวา อภิกามมาคตํ มารธีตรํ ทิสฺวาน ตณฺหํ อรตึ รคฺจ ฉนฺทมตฺตมฺปิ เม เมถุนสฺมึ นาโหสิ, กิเมวิทํ อิมิสฺสา ทาริกาย มุตฺตกรีสปุณฺณํ รูปํ ทิสฺวา ภวิสฺสติ สพฺพถา ปาทาปิ นํ สมฺผุสิตุํ น อิจฺเฉ, กุโตเนน สํวสิตุนฺติ.
๘๔๓. ตโต มาคณฺฑิโย ‘‘ปพฺพชิตา นาม มานุสเก กาเม ปหาย ทิพฺพกามตฺถาย ปพฺพชนฺติ, อยฺจ ทิพฺเพปิ กาเม น อิจฺฉติ, อิทมฺปิ อิตฺถิรตนํ, กา นุ อสฺส ทิฏฺี’’ติ ปุจฺฉิตุํ ทุติยํ คาถมาห. ตตฺถ เอตาทิสํ เจ รตนนฺติ ทิพฺพิตฺถิรตนํ สนฺธาย ภณติ, นารินฺติ อตฺตโน ธีตรํ สนฺธาย. ทิฏฺิคตํ สีลวตํ นุ ชีวิตนฺติ ทิฏฺิฺจ สีลฺจ ¶ วตฺจ ชีวิตฺจ. ภวูปปตฺติฺจ วเทสิ กีทิสนฺติ อตฺตโน ภวูปปตฺติฺจ กีทิสํ วทสีติ.
๘๔๔. อิโต ปรา ทฺเว คาถา วิสชฺชนปุจฺฉานเยน ปวตฺตตฺตา ปากฏสมฺพนฺธาเยว. ตาสุ ปมคาถาย สงฺเขปตฺโถ – ตสฺส มยฺหํ, มาคณฺฑิย, ทฺวาสฏฺิทิฏฺิคตธมฺเมสุ นิจฺฉินิตฺวา ‘‘อิทเมว สจฺจํ, โมฆมฺ’’นฺติ เอวํ อิทํ วทามีติ สมุคฺคหิตํ น โหติ นตฺถิ น วิชฺชติ. กึการณา ¶ ? อหฺหิ ปสฺสนฺโต ทิฏฺีสุ อาทีนวํ กฺจิ ทิฏฺึ อคฺคเหตฺวา สจฺจานิ ปวิจินนฺโต อชฺฌตฺตํ ราคาทีนํ สนฺติภาเวน อชฺฌตฺตสนฺติสงฺขาตํ นิพฺพานเมว อทฺทสนฺติ.
๘๔๕. ทุติยคาถาย สงฺเขปตฺโถ – ยานิมานิ ทิฏฺิคตานิ เตหิ เตหิ สตฺเตหิ วินิจฺฉินิตฺวา คหิตตฺตา วินิจฺฉยาติ จ อตฺตโน ปจฺจเยหิ อภิสงฺขตภาวาทินา นเยน ปกปฺปิตานิ จาติ วุจฺจนฺติ. เต ตฺวํ มุนิ ทิฏฺิคตธมฺเม อคฺคเหตฺวา อชฺฌตฺตสนฺตีติ ยเมตมตฺถํ พฺรูสิ, อาจิกฺข เม, กถํ นุ ธีเรหิ ปเวทิตํ กถํ ปกาสิตํ ธีเรหิ ตํ ปทนฺติ.
๘๔๖. อถสฺส ¶ ภควา ยถา เยน อุปาเยน ตํ ปทํ ธีเรหิ ปกาสิตํ, ตํ อุปายํ สปฏิปกฺขํ ทสฺเสนฺโต ‘‘น ทิฏฺิยา’’ติ คาถมาห. ตตฺถ ‘‘น ทิฏฺิยา’’ติอาทีหิ ทิฏฺิสุติอฏฺสมาปตฺติาณพาหิรสีลพฺพตานิ ปฏิกฺขิปติ. ‘‘สุทฺธิมาหา’’ติ เอตฺถ วุตฺตํ อาห-สทฺทํ สพฺพตฺถ นกาเรน สทฺธึ โยเชตฺวา ปุริสพฺยตฺตยํ กตฺวา ‘‘ทิฏฺิยา สุทฺธึ นาหํ กเถมี’’ติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพ. ยถา เจตฺถ, เอวํ อุตฺตรปเทสุปิ. ตตฺถ จ อทิฏฺิยา นาหาติ ทสวตฺถุกํ สมฺมาทิฏฺึ วินา น กเถมิ. ตถา อสฺสุติยาติ นวงฺคํ สวนํ วินา. อาณาติ กมฺมสฺส กตสจฺจานุโลมิกาณํ วินา. อสีลตาติ ปาติโมกฺขสํวรํ วินา. อพฺพตาติ ธุตงฺควตํ วินา. โนปิ เตนาติ เตสุ เอกเมเกน ทิฏฺิอาทิมตฺเตนาปิ โน กเถมีติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพ. เอเต จ นิสฺสชฺช อนุคฺคหายาติ เอเต จ ปุริเม ทิฏฺิอาทิเภเท กณฺหปกฺขิเย ธมฺเม สมุคฺฆาตกรเณน นิสฺสชฺช, ปจฺฉิเม อทิฏฺิอาทิเภเท สุกฺกปกฺขิเย อตมฺมยตาปชฺชเนน อนุคฺคหาย. สนฺโต อนิสฺสาย ภวํ น ¶ ชปฺเปติ อิมาย ปฏิปตฺติยา ราคาทิวูปสเมน สนฺโต จกฺขาทีสุ กฺจิ ธมฺมํ อนิสฺสาย เอกมฺปิ ภวํ อปิเหตุํ อปตฺเถตุํ สมตฺโถ สิยา, อยมสฺส อชฺฌตฺตสนฺตีติ อธิปฺปาโย.
๘๔๗. เอวํ วุตฺเต วจนตฺถํ อสลฺลกฺเขนฺโต มาคณฺฑิโย ‘‘โน เจ กิรา’’ติ คาถมาห. ตตฺถ ทิฏฺาทีนิ วุตฺตนยาเนว. กณฺหปกฺขิยานิเยว ปน สนฺธาย อุภยตฺราปิ อาห. อาห-สทฺทํ ปน โนเจกิร-สทฺเทน โยเชตฺวา ‘‘โน เจ กิราห โน เจ กิร กเถสี’’ติ เอวํ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. โมมุหนฺติ อติมูฬฺหํ, โมหนํ วา. ปจฺเจนฺตีติ ชานนฺติ.
๘๔๘. อถสฺส ภควา ตํ ทิฏฺึ นิสฺสาย ปุจฺฉํ ปฏิกฺขิปนฺโต ‘‘ทิฏฺิฺจ นิสฺสายา’’ติ คาถมาห. ตสฺสตฺโถ – ตฺวํ, มาคณฺฑิย, ทิฏฺึ นิสฺสาย ปุนปฺปุนํ ปุจฺฉมาโน ยานิ เต ทิฏฺิคตานิ สมุคฺคหิตานิ, เตสฺเวว สมุคฺคหีเตสุ เอวํ ปโมหํ อาคโต, อิโต จ มยา วุตฺตอชฺฌตฺตสนฺติโต ¶ ปฏิปตฺติโต ธมฺมเทสนโต วา อณุมฺปิ ยุตฺตสฺํ น ปสฺสสิ, เตน การเณน ตฺวํ อิมํ ธมฺมํ โมมุหโต ปสฺสสีติ.
๘๔๙. เอวํ สมุคฺคหิเตสุ ปโมเหน มาคณฺฑิยสฺส วิวาทาปตฺตึ ทสฺเสตฺวา อิทานิ เตสุ อฺเสุ จ ธมฺเมสุ วิคตปฺปโมหสฺส อตฺตโน นิพฺพิวาทตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘สโม วิเสสี’’ติ คาถมาห. ตสฺสตฺโถ ¶ – โย เอวํ ติวิธมาเนน วา ทิฏฺิยา วา มฺติ, โส เตน มาเนน ตาย ทิฏฺิยา เตน วา ปุคฺคเลน วิวเทยฺย. โย ปน อมฺหาทิโส อิมาสุ ตีสุ วิธาสุ อวิกมฺปมาโน, สโม วิเสสีติ น ตสฺส โหติ, น จ หีโนติ ปาเสโส.
๘๕๐. กิฺจ ภิยฺโย – สจฺจนฺติ โสติ คาถา. ตสฺสตฺโถ – โส เอวรูโป ปหีนมานทิฏฺิโก มาทิโส พาหิตปาปตฺตาทินา นเยน พฺราหฺมโณ ‘‘อิทเมว สจฺจ’’นฺติ กึ วเทยฺย กึ วตฺถุํ ภเณยฺย, เกน วา การเณน ภเณยฺย, ‘‘มยฺหํ สจฺจํ, ตุยฺหํ มุสา’’ติ วา เกน มาเนน ทิฏฺิยา ปุคฺคเลน วา วิวเทยฺย? ยสฺมึ มาทิเส ขีณาสเว ‘‘สทิโสหมสฺมี’’ติ ปวตฺติยา สมํ วา, อิตรทฺวยภาเวน ปวตฺติยา วิสมํ วา มฺิตํ นตฺถิ, โส สมานาทีสุ เกน วาทํ ปฏิสํยุเชยฺย ปฏิปฺผเรยฺยาติ. นนุ เอกํเสเนว เอวรูโป ปุคฺคโล – โอกํ ปหายาติ คาถา?
๘๕๑. ตตฺถ ¶ โอกํ ปหายาติ รูปวตฺถาทิวิฺาณสฺส โอกาสํ ตตฺร ฉนฺทราคปฺปหาเนน ฉฑฺเฑตฺวา. อนิเกตสารีติ รูปนิมิตฺตนิเกตาทีนิ ตณฺหาวเสน อสรนฺโต. คาเม อกุพฺพํ มุนิ สนฺถวานีติ คาเม คิหิสนฺถวานิ อกโรนฺโต. กาเมหิ ริตฺโตติ กาเมสุ ฉนฺทราคาภาเวน สพฺพกาเมหิ ปุถุภูโต. อปุเรกฺขราโนติ อายตึ อตฺตภาวํ อนภินิพฺพตฺเตนฺโต. กถํ น วิคฺคยฺห ชเนน กยิราติ ชเนน สทฺธึ วิคฺคาหิกกถํ น กเถยฺย. โส เอวรูโป – เยหิ วิวิตฺโตติ คาถา.
๘๕๒. ตตฺถ เยหีติ เยหิ ทิฏฺิคเตหิ. วิวิตฺโต วิจเรยฺยาติ ริตฺโต จเรยฺย. น ตานิ อุคฺคยฺห วเทยฺย นาโคติ ‘‘อาคุํ น กโรตี’’ติอาทินา (จูฬนิ. ภทฺราวุธมาณวปุจฺฉานิทฺเทส ๗๐; ปารายนานุคีติคาถานิทฺเทส ๑๐๒) นเยน นาโค ตานิ ทิฏฺิคตานิ อุคฺคเหตฺวา น วเทยฺย. ชลมฺพุชนฺติ ชลสฺิเต อมฺพุมฺหิ ชาตํ กณฺฏกนาฬํ วาริชํ, ปทุมนฺติ วุตฺตํ โหติ. ยถา ชเลน ปงฺเกน จ นูปลิตฺตนฺติ ตํ ปทุมํ ยถา ชเลน จ ปงฺเกน จ อนุปลิตฺตํ โหติ, เอวํ มุนิ สนฺติวาโท อคิทฺโธติ เอวํ อชฺฌตฺตสนฺติวาโท มุนิ เคธาภาเวน อคิทฺโธ. กาเม ¶ จ โลเก จ ¶ อนูปลิตฺโตติ ทุวิเธปิ กาเม อปายาทิเก จ โลเก ทฺวีหิปิ เลเปหิ อนุปลิตฺโต โหติ.
๘๕๓. กิฺจ ภิยฺโย – น เวทคูติ คาถา. ตตฺถ น เวทคู ทิฏฺิยายโกติ จตุมคฺคเวทคู มาทิโส ทิฏฺิยายโก น โหติ, ทิฏฺิยา คจฺฉนฺโต วา, ตํ สารโต ปจฺเจนฺโต วา น โหติ. ตตฺถ วจนตฺโถ – ยายตีติ ยายโก, กรณวจเนน ทิฏฺิยา ยาตีติ ทิฏฺิยายโก. อุปโยคตฺเถ สามิวจเนน ทิฏฺิยา ยาตีติปิ ทิฏฺิยายโก. น มุติยา ส มานเมตีติ มุตรูปาทิเภทาย มุติยาปิ โส มานํ น เอติ. น หิ ตมฺมโย โสติ ตณฺหาทิฏฺิวเสน ตมฺมโย โหติ ตปฺปรายโณ, อยํ ปน น ตาทิโส. น กมฺมุนา โนปิ สุเตน เนยฺโยติ ปฺุาภิสงฺขาราทินา กมฺมุนา วา สุตสุทฺธิอาทินา สุเตน วา โส เนตพฺโพ น โหติ. อนูปนีโต ส นิเวสเนสูติ โส ทฺวินฺนมฺปิ อุปยานํ ปหีนตฺตา สพฺเพสุ ตณฺหาทิฏฺินิเวสเนสุ อนูปนีโต. ตสฺส จ เอวํวิธสฺส – สฺาวิรตฺตสฺสาติ คาถา.
๘๕๔. ตตฺถ สฺาวิรตฺตสฺสาติ เนกฺขมฺมสฺาปุพฺพงฺคมาย ภาวนาย ปหีนกามาทิสฺสฺส. อิมินา ปเทน อุภโตภาควิมุตฺโต สมถยานิโก อธิปฺเปโต. ปฺาวิมุตฺตสฺสาติ วิปสฺสนาปุพฺพงฺคมาย ภาวนาย สพฺพกิเลเสหิ ¶ วิมุตฺตสฺส. อิมินา สุกฺขวิปสฺสโก อธิปฺเปโต. สฺฺจ ทิฏฺิฺจ เย อคฺคเหสุํ, เต ฆฏฺฏยนฺตา วิจรนฺติ โลเกติ เย กามสฺาทิกํ สฺํ อคฺคเหสุํ, เต วิเสสโต คหฏฺา กามาธิกรณํ, เย จ ทิฏฺึ อคฺคเหสุํ, เต วิเสสโต ปพฺพชิตา ธมฺมาธิกรณํ อฺมฺํ ฆฏฺเฏนฺตา วิจรนฺตีติ. เสสเมตฺถ ยํ อวุตฺตํ, ตํ วุตฺตานุสาเรเนว เวทิตพฺพํ. เทสนาปริโยสาเน พฺราหฺมโณ จ พฺราหฺมณี จ ปพฺพชิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณึสูติ.
ปรมตฺถโชติกาย ขุทฺทก-อฏฺกถาย
สุตฺตนิปาต-อฏฺกถาย มาคณฺฑิยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. ปุราเภทสุตฺตวณฺณนา
๘๕๕. กถํทสฺสีติ ¶ ¶ ปุราเภทสุตฺตํ. กา อุปฺปตฺติ? อิมสฺส สุตฺตสฺส อิโต ปเรสฺจ ปฺจนฺนํ กลหวิวาทจูฬพฺยูหมหาพฺยูหตุวฏกอตฺตทณฺฑสุตฺตานํ สมฺมาปริพฺพาชนียสฺส อุปฺปตฺติยํ วุตฺตนเยเนว สามฺโต อุปฺปตฺติ วุตฺตา. วิเสสโต ปน ยเถว ตสฺมึ มหาสมเย ราคจริตเทวตานํ สปฺปายวเสน ธมฺมํ เทเสตุํ นิมฺมิตพุทฺเธน อตฺตานํ ปุจฺฉาเปตฺวา สมฺมาปริพฺพาชนียสุตฺตมภาสิ, เอวํ ตสฺมึเยว มหาสมเย ‘‘กึ นุ โข ปุรา สรีรเภทา กตฺตพฺพ’’นฺติ อุปฺปนฺนจิตฺตานํ เทวตานํ จิตฺตํ ตฺวา ตาสํ อนุคฺคหตฺถํ อฑฺฒเตฬสภิกฺขุสตปริวารํ นิมฺมิตพุทฺธํ อากาเสน อาเนตฺวา เตน อตฺตานํ ปุจฺฉาเปตฺวา อิมํ สุตฺตมภาสิ.
ตตฺถ ปุจฺฉาย ตาว โส นิมฺมิโต กถํทสฺสีติ อธิปฺํ กถํสีโลติ อธิสีลํ, อุปสนฺโตติ อธิจิตฺตํ ปุจฺฉติ. เสสํ ปากฏเมว.
๘๕๖. วิสฺสชฺชเน ปน ภควา สรูเปน อธิปฺาทีนิ อวิสฺสชฺเชตฺวาว อธิปฺาทิปฺปภาเวน เยสํ กิเลสานํ อุปสมา ‘‘อุปสนฺโต’’ติ วุจฺจติ, นานาเทวตานํ อาสยานุโลเมน เตสํ อุปสมเมว ทีเปนฺโต ‘‘วีตตณฺโห’’ติอาทิกา คาถาโย อภาสิ. ตตฺถ อาทิโต อฏฺนฺนํ คาถานํ ‘‘ตํ พฺรูมิ อุปสนฺโต’’ติ อิมาย คาถาย สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ. ตโต ปราสํ ‘‘ส เว สนฺโตติ วุจฺจตี’’ติ อิมินา สพฺพปจฺฉิเมน ปเทน.
อนุปทวณฺณนานเยน ¶ จ – วีตตณฺโห ปุรา เภทาติ โย สรีรเภทา ปุพฺพเมว ปหีนตณฺโห. ปุพฺพมนฺตมนิสฺสิโตติ อตีตทฺธาทิเภทํ ปุพฺพนฺตมนิสฺสิโต. เวมชฺเฌนุปสงฺเขยฺโยติ ปจฺจุปฺปนฺเนปิ อทฺธนิ ‘‘รตฺโต’’ติอาทินา นเยน น อุปสงฺขาตพฺโพ. ตสฺส นตฺถิ ปุรกฺขตนฺติ ตสฺส อรหโต ทฺวินฺนํ ปุเรกฺขารานํ อภาวา อนาคเต อทฺธนิ ปุรกฺขตมฺปิ นตฺถิ, ตํ พฺรูมิ อุปสนฺโตติ เอวเมตฺถ โยชนา เวทิตพฺพา. เอส นโย สพฺพตฺถ. อิโต ปรํ ปน โยชนํ อทสฺเสตฺวา อนุตฺตานปทวณฺณนํเยว กริสฺสาม.
๘๕๗. อสนฺตาสีติ เตน เตน อลาภเกน อสนฺตสนฺโต. อวิกตฺถีติ สีลาทีหิ อวิกตฺถนสีโล ¶ . อกุกฺกุโจติ หตฺถกุกฺกุจาทิวิรหิโต ¶ . มนฺตภาณีติ มนฺตาย ปริคฺคเหตฺวา วาจํ ภาสิตา. อนุทฺธโตติ อุทฺธจฺจวิรหิโต. ส เว วาจายโตติ โส วาจาย ยโต สํยโต จตุโทสวิรหิตํ วาจํ ภาสิตา โหติ.
๘๕๘. นิราสตฺตีติ นิตฺตณฺโห. วิเวกทสฺสี ผสฺเสสูติ ปจฺจุปฺปนฺเนสุ จกฺขุสมฺผสฺสาทีสุ อตฺตาทิภาววิเวกํ ปสฺสติ. ทิฏฺีสุ จ น นียตีติ ทฺวาสฏฺิทิฏฺีสุ กายจิ ทิฏฺิยา น นียติ.
๘๕๙. ปติลีโนติ ราคาทีนํ ปหีนตฺตา ตโต อปคโต. อกุหโกติ อวิมฺหาปโก ตีหิ กุหนวตฺถูหิ. อปิหาลูติ อปิหนสีโล, ปตฺถนาตณฺหาย รหิโตติ วุตฺตํ โหติ. อมจฺฉรีติ ปฺจมจฺเฉรวิรหิโต. อปฺปคพฺโภติ กายปาคพฺภิยาทิวิรหิโต. อเชคุจฺโฉติ สมฺปนฺนสีลาทิตาย อเชคุจฺฉนีโย อเสจนโก มนาโป. เปสุเณยฺเย จ โน ยุโตติ ทฺวีหิ อากาเรหิ อุปสํหริตพฺเพ ปิสุณกมฺเม อยุตฺโต.
๘๖๐. สาติเยสุ อนสฺสาวีติ สาตวตฺถูสุ กามคุเณสุ ตณฺหาสนฺถววิรหิโต. สณฺโหติ สณฺเหหิ กายกมฺมาทีหิ สมนฺนาคโต. ปฏิภานวาติ ปริยตฺติปริปุจฺฉาธิคมปฏิภาเนหิ สมนฺนาคโต. น สทฺโธติ สามํ อธิคตธมฺมํ น กสฺสจิ สทฺทหติ. น วิรชฺชตีติ ขยา ราคสฺส วิรตฺตตฺตา อิทานิ น วิรชฺชติ.
๘๖๑. ลาภกมฺยา น สิกฺขตีติ น ลาภปตฺถนาย สุตฺตนฺตาทีนิ สิกฺขติ. อวิรุทฺโธ จ ตณฺหาย, รเสสุ นานุคิชฺฌตีติ วิโรธาภาเวน จ อวิรุทฺโธ หุตฺวา ตณฺหาย มูลรสาทีสุ เคธํ ¶ นาปชฺชติ.
๘๖๒. อุเปกฺขโกติ ฉฬงฺคุเปกฺขาย สมนฺนาคโต. สโตติ กายานุปสฺสนาทิสติยุตฺโต.
๘๖๓. นิสฺสยนาติ ตณฺหาทิฏฺินิสฺสยา. ตฺวา ธมฺมนฺติ อนิจฺจาทีหิ อากาเรหิ ธมฺมํ ชานิตฺวา. อนิสฺสิโตติ เอวํ เตหิ นิสฺสเยหิ อนิสฺสิโต. เตน อฺตฺร ธมฺมาณา นตฺถิ นิสฺสยานํ อภาโวติ ทีเปติ ภวาย วิภวาย วาติ สสฺสตาย อุจฺเฉทาย วา.
๘๖๔. ตํ ¶ ¶ พฺรูมิ อุปสนฺโตติ ตํ เอวรูปํ เอเกกคาถาย วุตฺตํ อุปสนฺโตติ กเถมิ. อตรี โส วิสตฺติกนฺติ โส อิมํ วิสตาทิภาเวน วิสตฺติกาสงฺขาตํ มหาตณฺหํ อตริ.
๘๖๕. อิทานิ ตเมว อุปสนฺตํ ปสํสนฺโต อาห ‘‘น ตสฺส ปุตฺตา’’ติ เอวมาทิ. ตตฺถ ปุตฺตา อตฺรชาทโย จตฺตาโร. เอตฺถ จ ปุตฺตปริคฺคหาทโย ปุตฺตาทินาเมน วุตฺตาติ เวทิตพฺพา. เต หิสฺส น วิชฺชนฺติ, เตสํ วา อภาเวน ปุตฺตาทโย น วิชฺชนฺตีติ.
๘๖๖. เยน นํ วชฺชุํ ปุถุชฺชนา, อโถ สมณพฺราหฺมณาติ เยน ตํ ราคาทินา วชฺเชน ปุถุชฺชนา สพฺเพปิ เทวมนุสฺสา อิโต พหิทฺธา สมณพฺราหฺมณา จ รตฺโต วา ทุฏฺโ วาติ, วเทยฺยุํ. ตํ ตสฺส อปุรกฺขตนฺติ ตํ ราคาทิวชฺชํ ตสฺส อรหโต อปุรกฺขตํ ตสฺมา วาเทสุ เนชตีติ ตํ การณา นินฺทาวจเนสุ น กมฺปติ.
๘๖๗. น อุสฺเสสุ วทเตติ วิสิฏฺเสุ อตฺตานํ อนฺโตกตฺวา ‘‘อหํ วิสิฏฺโ’’ติ อติมานวเสน น วทติ. เอส นโย อิตเรสุ ทฺวีสุ. กปฺปํ เนติ อกปฺปิโยติ โส เอวรูโป ทุวิธมฺปิ กปฺปํ น เอติ. กสฺมา? ยสฺมา อกปฺปิโย, ปหีนกปฺโปติ วุตฺตํ โหติ.
๘๖๘. สกนฺติ มยฺหนฺติ ปริคฺคหิตํ. อสตา จ น โสจตีติ อวิชฺชมานาทินา อสตา จ น โสจติ. ธมฺเมสุ จ น คจฺฉตีติ สพฺเพสุ ธมฺเมสุ ฉนฺทาทิวเสน น คจฺฉติ. ส เว สนฺโตติ วุจฺจตีติ โส เอวรูโป นรุตฺตโม ‘‘สนฺโต’’ติ วุจฺจตีติ อรหตฺตนิกูเฏน เทสนํ นิฏฺาเปสิ. เทสนาปริโยสาเน โกฏิสตสหสฺสเทวตานํ อรหตฺตปฺปตฺติ อโหสิ, โสตาปนฺนาทีนํ คณนา นตฺถีติ.
ปรมตฺถโชติกาย ขุทฺทก-อฏฺกถาย
สุตฺตนิปาต-อฏฺกถาย ปุราเภทสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๑. กลหวิวาทสุตฺตวณฺณนา
๘๖๙. กุโต ¶ ¶ ¶ ปหูตา กลหา วิวาทาติ กลหวิวาทสุตฺตํ. กา อุปฺปตฺติ? อิทมฺปิ ตสฺมึเยว มหาสมเย ‘‘กุโต นุ, โข, กลหาทโย อฏฺ ธมฺมา ปวตฺตนฺตี’’ติ อุปฺปนฺนจิตฺตานํ เอกจฺจานํ เทวตานํ เต ธมฺเม อาวิกาตุํ ปุริมนเยเนว นิมฺมิตพุทฺเธน อตฺตานํ ปุจฺฉาเปตฺวา วุตฺตํ ตตฺถ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนกฺกเมน ิตตฺตา สพฺพคาถา ปากฏสมฺพนฺธาเยว.
อนุตฺตานปทวณฺณนา ปเนตาสํ เอวํ เวทิตพฺพา – กุโตปหูตา กลหา วิวาทาติ กลโห จ ตสฺส ปุพฺพภาโค วิวาโท จาติ อิเม กุโต ชาตา. ปริเทวโสกา สหมจฺฉรา จาติ ปริเทวโสกา จ มจฺฉรา จ กุโตปหูตา. มานาติมานา สหเปสุณา จาติ มานา จ อติมานา จ เปสุณา จ กุโตปหูตา. เตติ เต สพฺเพปิ อฏฺ กิเลสธมฺมา. ตทิงฺฆ พฺรูหีติ ตํ มยา ปุจฺฉิตมตฺถํ พฺรูหิ ยาจามิ ตํ อหนฺติ. ยาจนตฺโถ หิ อิงฺฆาติ นิปาโต.
๘๗๐. ปิยปฺปหูตาติ ปิยวตฺถุโต ชาตา. ยุตฺติ ปเนตฺถ นิทฺเทเส (มหานิ. ๙๘) วุตฺตา เอว. มจฺเฉรยุตฺตา กลหา วิวาทาติ อิมินา กลหวิวาทาทีนํ น เกวลํ ปิยวตฺถุเมว, มจฺฉริยมฺปิ ปจฺจยํ ทสฺเสติ. กลหวิวาทสีเสน เจตฺถ สพฺเพปิ เต ธมฺมา วุตฺตาติ เวทิตพฺพา. ยถา จ เอเตสํ มจฺฉริยํ, ตถา เปสุณานฺจ วิวาทํ. เตนาห – ‘‘วิวาทชาเตสุ จ เปสุณานี’’ติ.
๘๗๑. ปิยาสุ โลกสฺมึ กุโตนิทานา เย จาปิ โลภา วิจรนฺติ โลเกติ ‘‘ปิยา ปหูตา กลหา’’ติ เย เอตฺถ วุตฺตา. เต ปิยา โลกสฺมึ กุโตนิทานา, น เกวลฺจ ปิยา, เย จาปิ ขตฺติยาทโย โลภา วิจรนฺติ โลภเหตุกา โลเภนาภิภูตา วิจรนฺติ, เตสํ โส โลโภ จ กุโตนิทาโนติ ทฺเว อตฺเถ เอกาย ปุจฺฉาย ปุจฺฉติ. อาสา จ นิฏฺา จาติ อาสา จ ตสฺสา อาสาย สมิทฺธิ จ. เย สมฺปรายาย นรสฺส โหนฺตีติ เย นรสฺส สมฺปรายาย โหนฺติ, ปรายนา โหนฺตีติ วุตฺตํ โหติ. เอกา เอวายมฺปิ ปุจฺฉา.
๘๗๒. ฉนฺทานิทานานีติ ¶ กามจฺฉนฺทาทิฉนฺทนิทานานิ. เย จาปิ โลภา วิจรนฺตีติ เย จาปิ ¶ ขตฺติยาทโย โลภา วิจรนฺติ เตสํ โลโภปิ ฉนฺทนิทาโนติ ทฺเวปิ อตฺเถ เอกโต วิสฺสชฺเชติ. อิโตนิทานาติ ฉนฺทนิทานา เอวาติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘กุโตนิทานา กุโตนิทานา’’ติ (สุ. นิ. ๒๗๓) เอเตสุ จ สทฺทสิทฺธิ สูจิโลมสุตฺเต วุตฺตนเยเนว ¶ เวทิตพฺพา.
๘๗๓. วินิจฺฉยาติ ตณฺหาทิฏฺิวินิจฺฉยา. เย วาปิ ธมฺมา สมเณน วุตฺตาติ เย จ อฺเปิ โกธาทีหิ สมฺปยุตฺตา, ตถารูปา วา อกุสลา ธมฺมา พุทฺธสมเณน วุตฺตา, เต กุโตปหูตาติ.
๘๗๔. ตมูปนิสฺสาย ปโหติ ฉนฺโทติ ตํ สุขทุกฺขเวทนํ. ตทุภยวตฺถุสงฺขาตํ สาตาสาตํ อุปนิสฺสาย สํโยควิโยคปตฺถนาวเสน ฉนฺโท ปโหติ. เอตฺตาวตา ‘‘ฉนฺโท นุ โลกสฺมึ กุโตนิทาโน’’ติ อยํ ปฺโห วิสฺสชฺชิโต โหติ. รูเปสุ ทิสฺวา วิภวํ ภวฺจาติ รูเปสุ วยฺจ อุปฺปาทฺจ ทิสฺวา. วินิจฺฉยํ กุพฺพติ ชนฺตุ โลเกติ อปายาทิเก โลเก อยํ ชนฺตุ โภคาธิคมนตฺถํ ตณฺหาวินิจฺฉยํ ‘‘อตฺตา เม อุปฺปนฺโน’’ติอาทินา นเยน ทิฏฺิวินิจฺฉยฺจ กุรุเต. ยุตฺติ ปเนตฺถ นิทฺเทเส (มหานิ. ๑๐๒) วุตฺตา เอว. เอตฺตาวตา ‘‘วินิจฺฉยา จาปิ กุโตปหูตา’’ติ อยํ ปฺโห วิสฺสชฺชิโต โหติ.
๘๗๕. เอเตปิ ธมฺมา ทฺวยเมว สนฺเตติ เอเตปิ โกธาทโย ธมฺมา สาตาสาตทฺวเย สนฺเต เอว ปโหนฺติ อุปฺปชฺชนฺติ. อุปฺปตฺติ จ เนสํ นิทฺเทเส (มหานิ. ๑๐๓) วุตฺตาเยว. เอตฺตาวตา ตติยปฺโหปิ วิสฺสชฺชิโต โหติ. อิทานิ โย เอวํ วิสฺสชฺชิเตสุ เอเตสุ ปฺเหสุ กถํกถี ภเวยฺย, ตสฺส กถํกถาปหานูปายํ ทสฺเสนฺโต อาห – ‘‘กถํกถี าณปถาย สิกฺเข’’ติ, าณทสฺสนาณาธิคมนตฺถํ ติสฺโส สิกฺขา สิกฺเขยฺยาติ วุตฺตํ โหติ. กึ การณํ? ตฺวา ปวุตฺตา สมเณน ธมฺมา. พุทฺธสมเณน หิ ตฺวาว ธมฺมา วุตฺตา, นตฺถิ ตสฺส ธมฺเมสุ อฺาณํ. อตฺตโน ปน าณาภาเวน เต อชานนฺโต น ชาเนยฺย, น เทสนา โทเสน, ตสฺมา กถํกถี าณปถาย สิกฺเข, ตฺวา ปวุตฺตา สมเณน ธมฺมาติ.
๘๗๖-๗. สาตํ ¶ อสาตฺจ กุโตนิทานาติ เอตฺถ สาตํ อสาตนฺติ สุขทุกฺขเวทนา เอว อธิปฺเปตา. น ภวนฺติ เหเตติ น ภวนฺติ เอเต. วิภวํ ภวฺจาปิ ยเมตมตฺถํ เอตํ เม ปพฺรูหิ ยโตนิทานนฺติ สาตาสาตานํ วิภวํ ภวฺจ เอตมฺปิ ยํ อตฺถํ. ลิงฺคพฺยตฺตโย เอตฺถ กโต. อิทํ ปน วุตฺตํ โหติ – สาตาสาตานํ วิภโว ภโว จาติ โย เอส อตฺโถ, เอวํ เม ปพฺรูหิ ยโตนิทานนฺติ. ¶ เอตฺถ จ สาตาสาตานํ วิภวภววตฺถุกา วิภวภวทิฏฺิโย เอว วิภวภวาติ ¶ อตฺถโต เวทิตพฺพา. ตถา หิ อิมสฺส ปฺหสฺส วิสฺสชฺชนปกฺเข ‘‘ภวทิฏฺิปิ ผสฺสนิทานา, วิภวทิฏฺิปิ ผสฺสนิทานา’’ติ นิทฺเทเส (มหานิ. ๑๐๕) วุตฺตํ. อิโตนิทานนฺติ ผสฺสนิทานํ.
๘๗๘. กิสฺมึ วิภูเต น ผุสนฺติ ผสฺสาติ กิสฺมึ วีติวตฺเต จกฺขุสมฺผสฺสาทโย ปฺจ ผสฺสา น ผุสนฺติ.
๘๗๙. นามฺจ รูปฺจ ปฏิจฺจาติ สมฺปยุตฺตกนามํ วตฺถารมฺมณรูปฺจ ปฏิจฺจ. รูเป วิภูเต น ผุสนฺติ ผสฺสาติ รูเป วีติวตฺเต ปฺจ ผสฺสา น ผุสนฺติ.
๘๘๐. กถํ สเมตสฺสาติ กถํ ปฏิปนฺนสฺส. วิโภติ รูปนฺติ รูป วิภวติ, น ภเวยฺย วา. สุขํ ทุขฺจาติ อิฏฺานิฏฺํ รูปเมว ปุจฺฉติ.
๘๘๑. น สฺสฺีติ ยถา สเมตสฺส วิโภติ รูปํ, โส ปกติสฺาย สฺีปิ น โหติ. น วิสฺสฺีติ วิสฺายปิ วิรูปาย สฺาย สฺี น โหติ อุมฺมตฺตโก วา ขิตฺตจิตฺโต วา. โนปิ อสฺีติ สฺาวิรหิโตปิ น โหติ นิโรธสมาปนฺโน วา อสฺสตฺโต วา. น วิภูตสฺีติ ‘‘สพฺพโส รูปสฺาน’’นฺติอาทินา (ธ ส. ๒๖๕; วิภ. ๖๐๒) นเยน สมติกฺกนฺตสฺีปิ น โหติ อรูปชฺฌานลาภี. เอวํ สเมตสฺส วิโภติ รูปนฺติ เอตสฺมึ สฺสฺิตาทิภาเว อฏฺตฺวา ยเทตํ วุตฺตํ ‘‘โส เอวํ สมาหิเต จิตฺเต…เป… อากาสานฺจายตนสมาปตฺติปฏิลาภตฺถาย จิตฺตํ อภินีหรตี’’ติ. เอวํ สเมตสฺส อรูปมคฺคสมงฺคิโน วิโภติ รูปํ. สฺานิทานา หิ ปปฺจสงฺขาติ เอวํ ปฏิปนฺนสฺสาปิ ยา สฺา, ตนฺนิทานา ตณฺหาทิฏฺิปปฺจา อปฺปหีนา เอว โหนฺตีติ ทสฺเสติ.
๘๘๒-๓. เอตฺตาวตคฺคํ ¶ นุ วทนฺติ, เหเก ยกฺขสฺส สุทฺธึ อิธ ปณฺฑิตาเส. อุทาหุ อฺมฺปิ วทนฺติเอตฺโตติ เอตฺตาวตา นุ อิธ ปณฺฑิตา สมณพฺราหฺมณา อคฺคํ สุทฺธึ สตฺตสฺส วทนฺติ, อุทาหุ อฺมฺปิ เอตฺโต อรูปสมาปตฺติโต อธิกํ วทนฺตีติ ปุจฺฉติ. เอตฺตาวตคฺคมฺปิ วทนฺติ เหเกติ เอเก สสฺสตวาทา สมณพฺราหฺมณา ปณฺฑิตมานิโน เอตฺตาวตาปิ อคฺคํ สุทฺธึ วทนฺติ. เตสํ ปเนเก สมยํ วทนฺตีติ เตสํเยว เอเก อุจฺเฉทวาทา สมยํ อุจฺเฉทํ วทนฺติ. อนุปาทิเสเส กุสลา วทานาติ อนุปาทิเสเส กุสลวาทา สมานา.
๘๘๔. เอเต ¶ จ ตฺวา อุปนิสฺสิตาติ เอเต จ ทิฏฺิคติเก ¶ สสฺสตุจฺเฉททิฏฺิโย นิสฺสิตาติ ตฺวา. ตฺวา มุนี นิสฺสเย โส วิมํสีติ นิสฺสเย จ ตฺวา โส วีมํสี ปณฺฑิโต พุทฺธมุนิ. ตฺวา วิมุตฺโตติ ทุกฺขานิจฺจาทิโต ธมฺเม ตฺวา วิมุตฺโต. ภวาภวาย น สเมตีติ ปุนปฺปุนํ อุปปตฺติยา น สมาคจฺฉตีติ อรหตฺตนิกูเฏน เทสนํ นิฏฺาเปสิ. เทสนาปริโยสาเน ปุราเภทสุตฺเต วุตฺตสทิโสเยวาภิสมโย อโหสีติ.
ปรมตฺถโชติกาย ขุทฺทก-อฏฺกถาย
สุตฺตนิปาต-อฏฺกถาย กลหวิวาทสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๒. จูฬพฺยูหสุตฺตวณฺณนา
๘๘๕-๖. สกํสกํทิฏฺิปริพฺพสานาติ ¶ จูฬพฺยูหสุตฺตํ. กา อุปฺปตฺติ? อิทมฺปิ ตสฺมึเยว มหาสมเย ‘‘สพฺเพปิ อิเม ทิฏฺิคติกา ‘สาธุรูปมฺหา’ติ ภณนฺติ, กึ นุ โข สาธุรูปาว อิเม อตฺตโนเยว ทิฏฺิยา ปติฏฺหนฺติ, อุทาหุ อฺมฺปิ ทิฏฺึ คณฺหนฺตี’’ติ อุปฺปนฺนจิตฺตานํ เอกจฺจานํ เทวตานํ ตมตฺถํ ปกาเสตุํ ปุริมนเยเนว นิมฺมิตพุทฺเธน อตฺตานํ ปุจฺฉาเปตฺวา วุตฺตํ.
ตตฺถ อาทิโต ทฺเวปิ คาถา ปุจฺฉาคาถาเยว. ตาสุ สกํสกํทิฏฺิปริพฺพสานาติ อตฺตโน อตฺตโน ทิฏฺิยา วสมานา. วิคฺคยฺห นานา กุสลา วทนฺตีติ ทิฏฺิพลคฺคาหํ คเหตฺวา, ตตฺถ ‘‘กุสลามฺหา’’ติ ปฏิชานมานา ¶ ปุถุ ปุถุ วทนฺติ เอกํ น วทนฺติ. โย เอวํ ชานาติ ส เวทิ ธมฺมํ อิทํ ปฏิโกสมเกวลี โสติ ตฺจ ทิฏฺึ สนฺธาย โย เอวํ ชานาติ, โส ธมฺมํ เวทิ. อิทํ ปน ปฏิกฺโกสนฺโต หีโน โหตีติ วทนฺติ. พาโลติ หีโน. อกฺกุสโลติ อวิทฺวา.
๘๘๗-๘. อิทานิ ติสฺโส วิสฺสชฺชนคาถา โหนฺติ. ตา ปุริมฑฺเฒน วุตฺตมตฺถํ ปจฺฉิมฑฺเฒน ปฏิพฺยูหิตฺวา ิตา. เตน พฺยูเหน อุตฺตรสุตฺตโต จ อปฺปกตฺตา อิทํ สุตฺตํ ‘‘จูฬพฺยูห’’นฺติ นามํ ลภติ. ตตฺถ ปรสฺส เจ ธมฺมนฺติ ปรสฺส ทิฏฺึ. สพฺเพว พาลาติ เอวํ สนฺเต สพฺเพว อิเม พาลา โหนฺตีติ อธิปฺปาโย. กึ การณํ? สพฺเพวิเม ทิฏฺิปริพฺพสานาติ สนฺทิฏฺิยา เจว น วีวทาตา. สํสุทฺธปฺา กุสลา มุตีมาติ สกาย ทิฏฺิยา น วิวทาตา น โวทาตา สํกิลิฏฺาว สมานา ¶ สํสุทฺธปฺา จ กุสลา จ มุติมนฺโต จ เต โหนฺติ เจ. อถ วา ‘‘สนฺทิฏฺิยา เจ ปน วีวทาตา’’ ติปิ ปาโ. ตสฺสตฺโถ – สกาย ปน ทิฏฺิยา โวทาตา สํสุทฺธปฺา กุสลา มุติมนฺโต โหนฺติ เจ. น เตสํ โกจีติ เอวํ สนฺเต เตสํ เอโกปิ หีนปฺโ น โหติ. กึการณา? ทิฏฺี หิ เตสมฺปิ ตถา สมตฺตา, ยถา อิตเรสนฺติ.
๘๘๙. น วาหเมตนฺติ คาถาย สงฺเขปตฺโถ – ยํ เต มิถุ ทฺเว ทฺเว ชนา อฺมฺํ ‘‘พาโล’’ติ อาหุ, อหํ เอตํ ตถิยํ ตจฺฉนฺติ เนว พฺรูมิ. กึการณา? ยสฺมา สพฺเพ เต สกํ สกํ ทิฏฺึ ‘‘อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’’นฺติ อกํสุ. เตน จ การเณน ปรํ ‘‘พาโล’’ติ ทหนฺติ. เอตฺถ จ ‘‘ตถิย’’นฺติ ‘‘กถิว’’นฺติ ทฺเวปิ ปาา.
๘๙๐. ยมาหูติ ¶ ปุจฺฉาคาถาย ยํ ทิฏฺิสจฺจํ ตถิยนฺติ เอเก อาหุ.
๘๙๑. เอกฺหิ สจฺจนฺติ วิสฺสชฺชนคาถาย เอกํ สจฺจํ นิโรโธ มคฺโค วา. ยสฺมึ ปชา โน วิวเท ปชานนฺติ ยมฺหิ สจฺเจ ปชานนฺโต ปชา โน วิวเทยฺย. สยํ ถุนนฺตีติ อตฺตนา วทนฺติ.
๘๙๒. กสฺมา นูติ ปุจฺฉาคาถาย ปวาทิยาเสติ วาทิโน. อุทาหุ เต ตกฺกมนุสฺสรนฺตีติ เต วาทิโน อุทาหุ อตฺตโน ตกฺกมตฺตํ อนุคจฺฉนฺติ.
๘๙๓. น ¶ เหวาติ วิสฺสชฺชนคาถาย อฺตฺร สฺาย นิจฺจานีติ เปตฺวา สฺามตฺเตน นิจฺจนฺติ คหิตคฺคหณานิ. ตกฺกฺจ ทิฏฺีสุ ปกปฺปยิตฺวาติ อตฺตโน มิจฺฉาสงฺกปฺปมตฺตํ ทิฏฺีสุ ชเนตฺวา. ยสฺมา ปน ทิฏฺีสุ วิตกฺกํ ชเนนฺตา ทิฏฺิโยปิ ชเนนฺติ, ตสฺมา นิทฺเทเส วุตฺตํ ‘‘ทิฏฺิคตานิ ชเนนฺติ สฺชเนนฺตี’’ติอาทิ (มหานิ. ๑๒๑).
๘๙๔-๕. อิทานิ เอวํ นานาสจฺเจสุ อสนฺเตสุ ตกฺกมตฺตมนุสฺสรนฺตานํ ทิฏฺิคติกานํ วิปฺปฏิปตฺตึ ทสฺเสตุํ ‘‘ทิฏฺเ สุเต’’ติอาทิกา คาถาโย อภาสิ. ตตฺถ ทิฏฺเติ ทิฏฺํ, ทิฏฺสุทฺธินฺติ อธิปฺปาโย. เอส นโย สุตาทีสุ. เอเต จ นิสฺสาย วิมานทสฺสีติ เอเต ทิฏฺิธมฺเม นิสฺสยิตฺวา สุทฺธิภาวสงฺขาตํ วิมานํ อสมฺมานํ ปสฺสนฺโตปิ. วินิจฺฉเย ตฺวา ปหสฺสมาโน, พาโล ปโร อกฺกุสโลติ จาหาติ เอวํ วิมานทสฺสีปิ ตสฺมึ ทิฏฺิวินิจฺฉเย ตฺวา ตุฏฺิชาโต หาสชาโต หุตฺวา ‘‘ปโร หีโน จ อวิทฺวา จา’’ติ เอวํ วทติเยว. เอวํ ¶ สนฺเต เยเนวาติ คาถา. ตตฺถ สยมตฺตนาติ สยเมว อตฺตานํ. วิมาเนตีติ ครหติ. ตเทว ปาวาติ ตเทว วจนํ ทิฏฺึ วทติ, ตํ วา ปุคฺคลํ.
๘๙๖. อติสารทิฏฺิยาติ คาถายตฺโถ – โส เอวํ ตาย ลกฺขณาติสารินิยา อติสารทิฏฺิยา สมตฺโต ปุณฺโณ อุทฺธุมาโต, เตน จ ทิฏฺิมาเนน มตฺโต ‘‘ปริปุณฺโณ อหํ เกวลี’’ติ เอวํ ปริปุณฺณมานี สยเมว อตฺตานํ มนสา ‘‘อหํ ปณฺฑิโต’’ติ อภิสิฺจติ. กึการณา? ทิฏฺี หิ สา ตสฺส ตถา สมตฺตาติ.
๘๙๗. ปรสฺส เจติ คาถาย สมฺพนฺโธ อตฺโถ จ – กิฺจ ภิยฺโย? โย โส วินิจฺฉเย ตฺวา ปหสฺสมาโน ‘‘พาโล ปโร อกฺกุสโล’’ติ จาห. ตสฺส ปรสฺส เจ หิ วจสา โส เตน วุจฺจมาโน ¶ นิหีโน โหติ. ตุโม สหา โหติ นิหีนปฺโ, โสปิ เตเนว สห นิหีนปฺโ โหติ. โสปิ หิ นํ ‘‘พาโล’’ติ วทติ. อถสฺส วจนํ อปฺปมาณํ, โส ปน สยเมว เวทคู จ ธีโร จ โหติ. เอวํ สนฺเต น โกจิ พาโล สมเณสุ อตฺถิ. สพฺเพปิ หิ เต อตฺตโน อิจฺฉาย ปณฺฑิตา.
๘๙๘. อฺํ ¶ อิโตติ คาถาย สมฺพนฺโธ อตฺโถ จ – ‘‘อถ เจ สยํ เวทคู โหติ ธีโร, น โกจิ พาโล สมเณสุ อตฺถี’’ติ เอวฺหิ วุตฺเตปิ สิยา กสฺสจิ ‘‘กสฺมา’’ติ. ตตฺถ วุจฺจเต – ยสฺมา อฺํ อิโต ยาภิวทนฺติ ธมฺมํ อปรทฺธา สุทฺธิมเกวลี เต, เอวมฺปิ ติตฺถิยา ปุถุโส วทนฺติ, เย อิโต อฺํ ทิฏฺึ อภิวทนฺติ, เย อปรทฺธา วิรทฺธา สุทฺธิมคฺคํ, อเกวลิโน จ เตติ เอวํ ปุถุติตฺถิยา ยสฺมา วทนฺตีติ วุตฺตํ โหติ. กสฺมา ปเนวํ วทนฺตีติ เจ? สนฺทิฏฺิราเคน หิ เต ภิรตฺตา, ยสฺมา สเกน ทิฏฺิราเคน อภิรตฺตาติ วุตฺตํ โหติ.
๘๙๙-๙๐๐. เอวํ อภิรตฺตา จ – อิเธว สุทฺธินฺติ คาถา. ตตฺถ สกายเนติ สกมคฺเค ทฬฺหํ วทานาติ ทฬฺหวาทา. เอวฺจ ทฬฺหวาเทสุ เตสุ โย โกจิ ติตฺถิโย สกายเน วาปิ ทฬฺหํ วทาโน กเมตฺถ พาโลติ ปรํ ทเหยฺย, สงฺเขปโต ตตฺถ สสฺสตุจฺเฉทสงฺขาเต วิตฺถารโต วา นตฺถิกอิสฺสรการณนิยตาทิเภเท สเก อายตเน ‘‘อิทเมว สจฺจ’’นฺติ ทฬฺหํ วทาโน กํ ปรํ เอตฺถ ทิฏฺิคเต ‘‘พาโล’’ติ สห ธมฺเมน ¶ ปสฺเสยฺย, นนุ สพฺโพปิ ตสฺส มเตน ปณฺฑิโต เอว สุปฺปฏิปนฺโน เอว จ. เอวํ สนฺเต จ สยเมว โส เมธคมาวเหยฺย ปรํ วทํ พาลมสุทฺธิธมฺมํ, โสปิ ปรํ ‘‘พาโล จ อสุทฺธิธมฺโม จ อย’’นฺติ วทนฺโต อตฺตนาว กลหํ อาวเหยฺย. กสฺมา? ยสฺมา สพฺโพปิ ตสฺส มเตน ปณฺฑิโต เอว สุปฺปฏิปนฺโน เอว จ.
๙๐๑. เอวํ สพฺพถาปิ วินิจฺฉเย ตฺวา สยํ ปมาย อุทฺธํส โลกสฺมึ วิวาทเมติ, ทิฏฺิยํ ตฺวา สยฺจ สตฺถาราทีนิ มินิตฺวา โส ภิยฺโย วิวาทเมตีติ. เอวํ ปน วินิจฺฉเยสุ อาทีนวํ ตฺวา อริยมคฺเคน หิตฺวาน สพฺพานิ วินิจฺฉยานิ น เมธคํ กุพฺพติ ชนฺตุ โลเกติ อรหตฺตนิกูเฏน เทสนํ นิฏฺาเปสิ. เทสนาปริโยสาเน ปุราเภทสุตฺเต วุตฺตสทิโส เอวาภิสมโย อโหสีติ.
ปรมตฺถโชติกาย ขุทฺทก-อฏฺกถาย
สุตฺตนิปาต-อฏฺกถาย จูฬพฺยูหสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๓. มหาพฺยูหสุตฺตวณฺณนา
๙๐๒. เย ¶ ¶ เกจิเมติ มหาพฺยูหสุตฺตํ. กา อุปฺปตฺติ? อิทมฺปิ ตสฺมึเยว มหาสมเย ‘‘กึ นุ โข อิเม ทิฏฺิปริพฺพสานา วิฺูนํ สนฺติกา นินฺทเมว ลภนฺติ, อุทาหุ ปสํสมฺปี’’ติ อุปฺปนฺนจิตฺตานํ เอกจฺจานํ เทวตานํ ตมตฺถํ อาวิกาตุํ ปุริมนเยน นิมฺมิตพุทฺเธน อตฺตานํ ปุจฺฉาเปตฺวา วุตฺตํ. ตตฺถ อนฺวานยนฺตีติ อนุ อานยนฺติ, ปุนปฺปุนํ อาหรนฺติ.
๙๐๓. อิทานิ ยสฺมา เต ‘‘อิทเมว สจฺจ’’นฺติ วทนฺตา ทิฏฺิคติกา วาทิโน กทาจิ กตฺถจิ ปสํสมฺปิ ลภนฺติ, ยํ เอตํ ปสํสาสงฺขาตํ วาทผลํ, ตํ อปฺปํ ราคาทีนํ สมาย สมตฺถํ น โหติ, โก ปน วาโท ทุติเย นินฺทาผเล, ตสฺมา เอตมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อิมํ ตาว วิสฺสชฺชนคาถมาห. ‘‘อปฺปฺหิ เอตํ น อลํ สมาย, ทุเว วิวาทสฺส ผลานิ พฺรูมี’’ติอาทิ. ตตฺถ ทุเว วิวาทสฺส ผลานีติ นินฺทา ปสํสา จ, ชยปราชยาทีนิ วา ตํสภาคานิ. เอตมฺปิ ทิสฺวาติ ‘‘นินฺทา อนิฏฺา เอว, ปสํสา นาลํ สมายา’’ติ เอตมฺปิ วิวาทผเล อาทีนวํ ทิสฺวา. เขมาภิปสฺสํ อวิวาทภูมินฺติ อวิวาทภูมึ ¶ นิพฺพานํ ‘‘เขม’’นฺติ ปสฺสมาโน.
๙๐๔. เอวฺหิ อวิวทมาโน – ยา กาจิมาติ คาถา. ตตฺถ สมฺมุติโยติ ทิฏฺิโย. ปุถุชฺชาติ ปุถุชฺชนสมฺภวา. โส อุปยํ กิเมยฺยาติ โส อุปคนฺตพฺพฏฺเน อุปยํ รูปาทีสุ เอกมฺปิ ธมฺมํ กึ อุเปยฺย, เกน วา การเณน อุเปยฺย. ทิฏฺเ สุเต ขนฺติมกุพฺพมาโนติ ทิฏฺสุตสุทฺธีสุ เปมํ อกโรนฺโต.
๙๐๕. อิโต พาหิรา ปน – สีลุตฺตมาติ คาถา. ตสฺสตฺโถ – สีลํเยว ‘‘อุตฺตม’’นฺติ มฺมานา สีลุตฺตมา เอเก โภนฺโต สํยมมตฺเตน สุทฺธึ วทนฺติ, หตฺถิวตาทิฺจ วตํ สมาทาย อุปฏฺิตา, อิเธว ทิฏฺิยํ อสฺส สตฺถุโน สุทฺธินฺติ ภวูปนีตา ภวชฺโฌสิตา สมานา วทนฺติ, อปิจ เต กุสลา วทานา ‘‘กุสลา มย’’นฺติ เอวํ วาทา.
๙๐๖. เอวํ ¶ สีลุตฺตเมสุ จ เตสุ ตถา ปฏิปนฺโน โย โกจิ – สเจ จุโตติ คาถา. ตสฺสตฺโถ – สเจ ตโต สีลวตโต ปรวิจฺฉนฺทเนน วา อนภิสมฺภุณนฺโต วา จุโต โหติ, โส ตํ ¶ สีลพฺพตาทิกมฺมํ ปฺุาภิสงฺขาราทิกมฺมํ วา วิราธยิตฺวา ปเวธตี. น เกวลฺจ เวธติ, อปิจ โข ตํ สีลพฺพตสุทฺธึ ปชปฺปตี จ วิปฺปลปติ ปตฺถยตี จ. กิมิว? สตฺถาว หีโน ปวสํ ฆรมฺหา. ฆรมฺหา ปวสนฺโต สตฺถโต หีโน ยถา ตํ ฆรํ วา สตฺถํ วา ปตฺเถยฺยาติ.
๙๐๗. เอวํ ปน สีลุตฺตมานํ เวธการณํ อริยสาวโก – สีลพฺพตํ วาปิ ปหาย สพฺพนฺติ คาถา. ตตฺถ สาวชฺชนวชฺชนฺติ สพฺพากุสลํ โลกิยกุสลฺจ. เอตํ สุทฺธึ อสุทฺธินฺติ อปตฺถยาโนติ ปฺจกามคุณาทิเภทํ เอตํ สุทฺธึ, อกุสลาทิเภทํ อสุทฺธิฺจ อปตฺถยมาโน. วิรโต จเรติ สุทฺธิยา อสุทฺธิยา จ วิรโต จเรยฺย. สนฺติมนุคฺคหายาติ ทิฏฺึ อคเหตฺวา.
๙๐๘. เอวํ อิโต พาหิรเก สีลุตฺตเม สํยเมน วิสุทฺธิวาเท เตสํ วิฆาตํ สีลพฺพตปฺปหายิโน อรหโต จ ปฏิปตฺตึ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อฺถาปิ สุทฺธิวาเท พาหิรเก ทสฺเสนฺโต ‘‘ตมูปนิสฺสายา’’ติ คาถมาห. ตสฺสตฺโถ – สนฺตฺเปิ สมณพฺราหฺมณา, เต ชิคุจฺฉิตํ อมรนฺตปํ วา ทิฏฺสุทฺธิอาทีสุ วา อฺตรฺตรํ อุปนิสฺสาย อกิริยทิฏฺิยา วา อุทฺธํสรา หุตฺวา ภวาภเวสุ อวีตตณฺหาเส ¶ สุทฺธิมนุตฺถุนนฺติ วทนฺติ กเถนฺตีติ.
๙๐๙. เอวํ เตสํ อวีตตณฺหานํ สุทฺธึ อนุตฺถุนนฺตานํ โยปิ สุทฺธิปฺปตฺตเมว อตฺตานํ มฺเยฺย, ตสฺสปิ อวีตตณฺหตฺตา ภวาภเวสุ ตํ ตํ วตฺถุํ ปตฺถยมานสฺส หิ ชปฺปิตานิ ปุนปฺปุนํ โหนฺติเยวาติ อธิปฺปาโย. ตณฺหา หิ อาเสวิตา ตณฺหํ วฑฺฒยเตว. น เกวลฺจ ชปฺปิตานิ, ปเวธิตํ วาปิ ปกปฺปิเตสุ, ตณฺหาทิฏฺีหิ จสฺส ปกปฺปิเตสุ วตฺถูสุ ปเวธิตมฺปิ โหตีติ วุตฺตํ โหติ. ภวาภเวสุ ปน วีตตณฺหตฺตา อายตึ จุตูปปาโต อิธ ยสฺส นตฺถิ, สเกน เวเธยฺย กุหึว ชปฺเปติ อยเมติสฺสา คาถาย สมฺพนฺโธ. เสสํ นิทฺเทเส วุตฺตนยเมว.
๙๑๐-๑๑. ยมาหูติ ¶ ปุจฺฉาคาถา. อิทานิ ยสฺมา เอโกปิ เอตฺถ วาโท สจฺโจ นตฺถิ, เกวลํ ทิฏฺิมตฺตเกน หิ เต วทนฺติ, ตสฺมา ตมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘สกฺหี’’ติ อิมํ ตาว วิสฺสชฺชนคาถมาห. ตตฺถ สมฺมุตินฺติ ทิฏฺึ.
๙๑๒. เอวเมเตสุ สกํ ธมฺมํ ปริปุณฺณํ พฺรุวนฺเตสุ อฺสฺส ปน ธมฺมํ ‘‘หีน’’นฺติ วทนฺเตสุ ยสฺส กสฺสจิ – ปรสฺส เจ วมฺภยิเตน หีโนติ คาถา. ตสฺสตฺโถ – ยทิ ปรสฺส นินฺทิตการณา หีโน ภเวยฺย, น โกจิ ธมฺเมสุ วิเสสิ อคฺโค ภเวยฺย. กึ การณํ? ปุถู หิ ¶ อฺสฺส วทนฺติ ธมฺมํ, นิหีนโต สพฺเพว เต สมฺหิ ทฬฺหํ วทานา สกธมฺเม ทฬฺหวาทา เอว.
๙๑๓. กิฺจ ภิยฺโย – สทฺธมฺมปูชาติ คาถา. ตสฺสตฺโถ – เต จ ติตฺถิยา ยถา ปสํสนฺติ สกายนานิ, สทฺธมฺมปูชาปิ เนสํ ตเถว วตฺตติ. เต หิ อติวิย สตฺถาราทีนิ สกฺกโรนฺติ. ตตฺถ ยทิ เต ปมาณา สิยุํ, เอวํ สนฺเต สพฺเพว วาทา ตถิยา ภเวยฺยุํ. กึ การณํ? สุทฺธี หิ เนสํ ปจฺจตฺตเมว, น สา อฺตฺร สิชฺฌติ, นาปิ ปรมตฺถโต. อตฺตนิ ทิฏฺิคาหมตฺตเมว หิ ตํ เตสํ ปรปจฺจยเนยฺยพุทฺธีนํ.
๙๑๔. โย วา ปน วิปรีโต พาหิตปาปตฺตา พฺราหฺมโณ, ตสฺส – น พฺราหฺมณสฺส ปรเนยฺยมตฺถีติ คาถา. ตสฺสตฺโถ – พฺราหฺมณสฺส ¶ หิ ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติอาทินา (ธ. ป. ๒๗๗; เนตฺติ. ๕) นเยน สุทิฏฺตฺตา ปเรน เนตพฺพํ าณํ นตฺถิ, ทิฏฺิธมฺเมสุ ‘‘อิทเมว สจฺจ’’นฺติ นิจฺฉินิตฺวา สมุคฺคหีตมฺปิ นตฺถิ. ตํการณา โส ทิฏฺิกลหานิ อตีโต, น จ โส เสฏฺโต ปสฺสติ ธมฺมมฺํ อฺตฺร สติปฏฺานาทีหิ.
๙๑๕. ชานามีติ คาถาย สมฺพนฺโธ อตฺโถ จ – เอวํ ตาว ปรมตฺถพฺราหฺมโณ น หิ เสฏฺโต ปสฺสติ ธมฺมมฺํ, อฺเ ปน ติตฺถิยา ปรจิตฺตาณาทีหิ ชานนฺตา ปสฺสนฺตาปิ ‘‘ชานามิ ปสฺสามิ ตเถว เอต’’นฺติ เอวํ วทนฺตาปิ จ ทิฏฺิยา สุทฺธึ ปจฺเจนฺติ. กสฺมา? ยสฺมา เตสุ เอโกปิ อทฺทกฺขิ เจ อทฺทส เจปิ เตน ปรจิตฺตาณาทินา ยถาภูตํ อตฺถํ, กิฺหิ ตุมสฺส เตน ตสฺส เตน ทสฺสเนน กึ กตํ, กึ ทุกฺขปริฺา สาธิตา, อุทาหุ สมุทยปหานาทีนํ ¶ อฺตรํ, ยโต สพฺพถาปิ อติกฺกมิตฺวา อริยมคฺคํ เต ติตฺถิยา อฺเเนว วทนฺติ สุทฺธึ, อติกฺกมิตฺวา วา เต ติตฺถิเย พุทฺธาทโย อฺเเนว วทนฺติ สุทฺธินฺติ.
๙๑๖. ปสฺสํ นโรติ คาถาย สมฺพนฺโธ อตฺโถ จ. กิฺจ ภิยฺโย? ยฺวายํ ปรจิตฺตาณาทีหิ อทฺทกฺขิ, โส ปสฺสํ นโร ทกฺขติ นามรูปํ, น ตโต ปรํ ทิสฺวาน วา สฺสติ ตานิเมว นามรูปานิ นิจฺจโต สุขโต วา น อฺถา. โส เอวํ ปสฺสนฺโต กามํ พหุํ ปสฺสตุ อปฺปกํ วา นามรูปํ นิจฺจโต สุขโต จ, อถสฺส เอวรูเปน ทสฺสเนน น หิ เตน สุทฺธึ กุสลา วทนฺตีติ.
๙๑๗. นิวิสฺสวาทีติ คาถาย สมฺพนฺโธ อตฺโถ จ – เตน จ ทสฺสเนน สุทฺธิยา อสติยาปิ ¶ โย ‘‘ชานามิ ปสฺสามิ ตเถว เอต’’นฺติ เอวํ นิวิสฺสวาที, เอตํ วา ทสฺสนํ ปฏิจฺจ ทิฏฺิยา สุทฺธึ ปจฺเจนฺโต ‘‘อิทเมว สจฺจ’’นฺติ เอวํ นิวิสฺสวาที, โส สุพฺพินโย น โหติ ตํ ตถา ปกปฺปิตํ อภิสงฺขตํ ทิฏฺึ ปุเรกฺขราโน. โส หิ ยํ สตฺถาราทึ นิสฺสิโต, ตตฺเถว สุภํ วทาโน สุทฺธึ วโท, ‘‘ปริสุทฺธวาโท ¶ ปริสุทฺธทสฺสโน วา อห’’นฺติ อตฺตานํ มฺมาโน ตตฺถ ตถทฺทสา โส, ตตฺถ สกาย ทิฏฺิยา อวิปรีตเมว โส อทฺทส. ยถา สา ทิฏฺิ ปวตฺตติ, ตเถว นํ อทฺทส, น อฺถา ปสฺสิตุํ อิจฺฉตีติ อธิปฺปาโย.
๙๑๘. เอวํ ปกปฺปิตํ ทิฏฺึ ปุเรกฺขราเนสุ ติตฺถิเยสุ – น พฺราหฺมโณ กปฺปมุเปติ สงฺขาติ คาถา. ตตฺถ สงฺขาติ สงฺขาย, ชานิตฺวาติ อตฺโถ. นปิ าณพนฺธูติ สมาปตฺติาณาทินา อกตตณฺหาทิฏฺิพนฺธุ. ตตฺถ วิคฺคโห – นาปิ อสฺส าเณน กโต พนฺธุ อตฺถีติ นปิ าณพนฺธุ. สมฺมุติโยติ ทิฏฺิสมฺมุติโย. ปุถุชฺชาติ ปุถุชฺชนสมฺภวา. อุคฺคหณนฺติ มฺเติ อุคฺคหณนฺติ อฺเ, อฺเ ตา สมฺมุติโย อุคฺคณฺหนฺตีติ วุตฺตํ โหติ.
๙๑๙. กิฺจ ภิยฺโย – วิสฺสชฺช คนฺถานีติ คาถา. ตตฺถ อนุคฺคโหติ อุคฺคหณวิรหิโต, โสปิ นาสฺส อุคฺคโหติ อนุคฺคโห, น วา อุคฺคณฺหาตีติ อนุคฺคโห.
๙๒๐. กิฺจ ¶ ภิยฺโย – โส เอวรูโป – ปุพฺพาสเวติ คาถา. ตตฺถ ปุพฺพาสเวติ อตีตรูปาทีนิ อารพฺภ อุปฺปชฺชมานธมฺเม กิเลเส. นเวติ ปจฺจุปฺปนฺนรูปาทีนิ อารพฺภ อุปฺปชฺชมานธมฺเม. น ฉนฺทคูติ ฉนฺทาทิวเสน น คจฺฉติ. อนตฺตครหีติ กตากตวเสน อตฺตานํ อครหนฺโต.
๙๒๑. เอวํ อนตฺตครหี จ – ส สพฺพธมฺเมสูติ คาถา. ตตฺถ สพฺพธมฺเมสูติ ทฺวาสฏฺิทิฏฺิธมฺเมสุ ‘‘ยํ กิฺจิ ทิฏฺํ วา’’ติ เอวํปเภเทสุ. ปนฺนภาโรติ ปติตภาโร. น กปฺเปตีติ น กปฺปิโย, ทุวิธมฺปิ กปฺปํ น กโรตีติ อตฺโถ. นูปรโตติ ปุถุชฺชนกลฺยาณกเสกฺขา วิย อุปรติสมงฺคีปิ น โหติ. น ปตฺถิโยติ นิตฺตณฺโห. ตณฺหา หิ ปตฺถิยตีติ ปตฺถิยา, นาสฺส ปตฺถิยาติ น ปตฺถิโยติ. เสสํ ตตฺถ ตตฺถ ปากฏเมวาติ น วุตฺตํ. เอวํ อรหตฺตนิกูเฏน เทสนํ นิฏฺาเปสิ, เทสนาปริโยสาเน ปุราเภทสุตฺเต วุตฺตสทิโส เอวาภิสมโย อโหสีติ.
ปรมตฺถโชติกาย ขุทฺทก-อฏฺกถาย
สุตฺตนิปาต-อฏฺกถาย มหาพฺยูหสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๔. ตุวฏกสุตฺตวณฺณนา
๙๒๒. ปุจฺฉามิ ¶ ¶ ตนฺติ ตุวฏกสุตฺตํ. กา อุปฺปตฺติ? อิทมฺปิ ตสฺมึเยว มหาสมเย ‘‘กา นุ โข อรหตฺตปฺปตฺติยา ปฏิปตฺตี’’ติ อุปฺปนฺนจิตฺตานํ เอกจฺจานํ เทวตานํ ตมตฺถํ ปกาเสตุํ ปุริมนเยเนว นิมฺมิตพุทฺเธน อตฺตานํ ปุจฺฉาเปตฺวา วุตฺตํ.
ตตฺถ อาทิคาถาย ตาว ปุจฺฉามีติ เอตฺถ อทิฏฺโชตนาทิวเสน ปุจฺฉา วิภชิตา. อาทิจฺจพนฺธุนฺติ อาทิจฺจสฺส โคตฺตพนฺธุํ. วิเวกํ สนฺติปทฺจาติ วิเวกฺจ สนฺติปทฺจ. กถํ ทิสฺวาติ เกน การเณน ทิสฺวา, กถํ ปวตฺตทสฺสโน หุตฺวาติ วุตฺตํ โหติ.
๙๒๓. อถ ภควา ยสฺมา ยถา ปสฺสนฺโต กิเลเส อุปรุนฺธติ, ตถา ปวตฺตทสฺสโน หุตฺวา ปรินิพฺพาติ, ตสฺมา ตมตฺถํ อาวิกโรนฺโต นานปฺปกาเรน ¶ ตํ เทวปริสํ กิเลสปฺปหาเน นิโยเชนฺโต ‘‘มูลํ ปปฺจสงฺขายา’’ติ อารภิตฺวา ปฺจ คาถา อภาสิ.
ตตฺถ อาทิคาถาย ตาว สงฺเขปตฺโถ – ปปฺจาติ สงฺขาตตฺตา ปปฺจา เอว ปปฺจสงฺขา. ตสฺสา อวิชฺชาทโย กิเลสา มูลํ, ตํ ปปฺจสงฺขาย มูลํ อสฺมีติ ปวตฺตมานฺจ สพฺพํ มนฺตาย อุปรุนฺเธ. ยา กาจิ อชฺฌตฺตํ ตณฺหา อุปชฺเชยฺยุํ, ตาสํ วินยา สทา สโต สิกฺเข อุปฏฺิตสฺสติ หุตฺวา สิกฺเขยฺยาติ.
๙๒๔. เอวํ ตาว ปมคาถาย เอว ติสิกฺขายุตฺตํ เทสนํ อรหตฺตนิกูเฏน เทเสตฺวา ปุน มานปฺปหานวเสน เทเสตุํ ‘‘ยํ กิฺจี’’ติ คาถมาห. ตตฺถ ยํ กิฺจิ ธมฺมมภิชฺา อชฺฌตฺตนฺติ ยํ กิฺจิ อุจฺจากุลีนตาทิกํ อตฺตโน คุณํ ชาเนยฺย อถ วาปิ พหิทฺธาติ อถ วา พหิทฺธาปิ อาจริยุปชฺฌายานํ วา คุณํ ชาเนยฺย. น เตน ถามํ กุพฺเพถาติ เตน คุเณน ถามํ น กเรยฺย.
๙๒๕. อิทานิสฺส อกรณวิธึ ทสฺเสนฺโต ‘‘เสยฺโย น เตนา’’ติ คาถมาห. ตสฺสตฺโถ – เตน จ มาเนน ‘‘เสยฺโยห’’นฺติ ¶ วา ‘‘นีโจห’’นฺติ วา ‘‘สริกฺโขห’’นฺติ วาปิ น มฺเยฺย, เตหิ ¶ จ อุจฺจากุลีนตาทีหิ คุเณหิ ผุฏฺโ อเนกรูเปหิ ‘‘อหํ อุจฺจากุลา ปพฺพชิโต’’ติอาทินา นเยน อตฺตานํ วิกปฺเปนฺโต น ติฏฺเยฺย.
๙๒๖. เอวํ มานปฺปหานวเสนปิ เทเสตฺวา อิทานิ สพฺพกิเลสูปสมวเสนปิ เทเสตุํ ‘‘อชฺฌตฺตเมวา’’ติ คาถมาห. ตตฺถ อชฺฌตฺตเมวุปสเมติ อตฺตนิ เอว ราคาทิสพฺพกิเลเส อุปสเมยฺย. น อฺโต ภิกฺขุ สนฺติเมเสยฺยาติ เปตฺวา จ สติปฏฺานาทีนิ อฺเน อุปาเยน สนฺตึ น ปริเยเสยฺย. กุโต นิรตฺตา วาติ นิรตฺตา กุโต เอว.
๙๒๗. อิทานิ อชฺฌตฺตํ อุปสนฺตสฺส ขีณาสวสฺส ตาทิภาวํ ทสฺเสนฺโต ‘‘มชฺเฌ ยถา’’ติ คาถมาห. ตสฺสตฺโถ – ยถา มหาสมุทฺทสฺส อุปริมเหฏฺิมภาคานํ เวมชฺฌสงฺขาเต จตุโยชนสหสฺสปฺปมาเณ มชฺเฌ ปพฺพตนฺตเร ิตสฺส วา มชฺเฌ สมุทฺทสฺส อูมิ น ชายติ, ิโตว โส โหติ ¶ อวิกมฺปมาโน, เอวํ อเนโช ขีณาสโว ลาภาทีสุ ิโต อสฺส อวิกมฺปมาโน, โส ตาทิโส ราคาทิอุสฺสทํ ภิกฺขุ น กเรยฺย กุหิฺจีติ.
๙๒๘. อิทานิ เอตํ อรหตฺตนิกูเฏน เทสิตํ ธมฺมเทสนํ อพฺภนุโมทนฺโต ตสฺส จ อรหตฺตสฺส อาทิปฏิปทํ ปุจฺฉนฺโต นิมฺมิตพุทฺโธ ‘‘อกิตฺตยี’’ติ คาถมาห. ตตฺถ อกิตฺตยีติ อาจิกฺขิ. วิวฏจกฺขูติ วิวเฏหิ อนาวรเณหิ ปฺจหิ จกฺขูหิ สมนฺนาคโต. สกฺขิธมฺมนฺติ สยํ อภิฺาตํ อตฺตปจฺจกฺขํ ธมฺมํ. ปริสฺสยวินยนฺติ ปริสฺสยวินยนํ. ปฏิปทํ วเทหีติ อิทานิ ปฏิปตฺตึ วเทหิ. ภทฺทนฺเตติ ‘‘ภทฺทํ ตว อตฺถู’’ติ ภควนฺตํ อาลปนฺโต อาห. อถ วา ภทฺทํ สุนฺทรํ ตว ปฏิปทํ วเทหีติ วุตฺตํ โหติ. ปาติโมกฺขํ อถ วาปิ สมาธินฺติ ตเมว ปฏิปทํ ภินฺทิตฺวา ปุจฺฉติ. ปฏิปทนฺติ เอเตน วา มคฺคํ ปุจฺฉติ. อิตเรหิ สีลํ สมาธิฺจ ปุจฺฉติ.
๙๒๙-๓๐. อถสฺส ภควา ยสฺมา อินฺทฺริยสํวโร สีลสฺส รกฺขา ¶ , ยสฺมา วา อิมินา อนุกฺกเมน เทสิยมานา อยํ เทสนา ตาสํ เทวตานํ สปฺปายา, ตสฺมา อินฺทฺริยสํวรโต ปภุติ ปฏิปทํ ทสฺเสนฺโต ‘‘จกฺขูหี’’ติอาทิมารทฺโธ. ตตฺถ จกฺขูหิ เนว โลลสฺสาติ อทิฏฺทกฺขิตพฺพาทิวเสน จกฺขูหิ โลโล เนวสฺส. คามกถาย อาวรเย โสตนฺติ ติรจฺฉานกถาโต โสตํ อาวเรยฺย. ผสฺเสนาติ โรคผสฺเสน. ภวฺจนาภิชปฺเปยฺยาติ ตสฺส ผสฺสสฺส วิโนทนตฺถาย กามภวาทิภวฺจ น ปตฺเถยฺย. เภรเวสุ จ น สมฺปเวเธยฺยาติ ตสฺส ผสฺสสฺส ปจฺจยภูเตสุ สีหพฺยคฺฆาทีสุ เภรเวสุ จ น สมฺปเวเธยฺย, อวเสเสสุ วา ฆานินฺทฺริยมนินฺทฺริยวิสเยสุ ¶ นปฺปเวเธยฺย. เอวํ ปริปูโร อินฺทฺริยสํวโร วุตฺโต โหติ. ปุริเมหิ วา อินฺทฺริยสํวรํ ทสฺเสตฺวา อิมินา ‘‘อรฺเ วสตา เภรวํ ทิสฺวา วา สุตฺวา วา น เวธิตพฺพ’’นฺติ ทสฺเสติ.
๙๓๑. ลทฺธา น สนฺนิธึ กยิราติ เอเตสํ อนฺนาทีนํ ยํกิฺจิ ธมฺเมน ลภิตฺวา ‘‘อรฺเ จ เสนาสเน วสตา สทา ทุลฺลภ’’นฺติ จินฺเตตฺวา สนฺนิธึ น กเรยฺย.
๙๓๒. ฌายี ¶ น ปาทโลลสฺสาติ ฌานาภิรโต จ น ปาทโลโล อสฺส. วิรเม กุกฺกุจฺจา นปฺปมชฺเชยฺยาติ หตฺถกุกฺกุจฺจาทิกุกฺกุจฺจํ วิโนเทยฺย. สกฺกจฺจการิตาย เจตฺถ นปฺปมชฺเชยฺย.
๙๓๓. ตนฺทึ มายํ หสฺสํ ขิฑฺฑนฺติ อาลสิยฺจ มายฺจ หสฺสฺจ กายิกเจตสิกขิฑฺฑฺจ. สวิภูสนฺติ สทฺธึ วิภูสาย.
๙๓๔-๗. อาถพฺพณนฺติ อาถพฺพณิกมนฺตปฺปโยคํ. สุปินนฺติ สุปินสตฺถํ. ลกฺขณนฺติ มณิลกฺขณาทึ. โน วิทเหติ นปฺปโยเชยฺย. วิรุตนฺติ มิคาทีนํ วสฺสิตํ. เปสุณิยนฺติ เปสฺุํ. กยวิกฺกเยติ ปฺจหิ สหธมฺมิเกหิ สทฺธึ วฺจนาวเสน วา อุทยปตฺถนาวเสน วา น ติฏฺเยฺย. อุปวาทํ ภิกฺขุ น กเรยฺยาติ อุปวาทกเร กิเลเส อนิพฺพตฺเตนฺโต อตฺตนิ ปเรหิ สมณพฺราหฺมเณหิ อุปวาทํ น ชเนยฺย. คาเม จ นาภิสชฺเชยฺยาติ คาเม จ คิหิสํสคฺคาทีหิ นาภิสชฺเชยฺย. ลาภกมฺยา ชนํ น ลปเยยฺยาติ ลาภกามตาย ชนํ นาลปเยยฺย. ปยุตฺตนฺติ จีวราทีหิ สมฺปยุตฺตํ ¶ , ตทตฺถํ วา ปโยชิตํ.
๙๓๘-๙. โมสวชฺเช น นีเยถาติ มุสาวาเท น นีเยถ. ชีวิเตนาติ ชีวิกาย. สุตฺวา รุสิโต พหุํ วาจํ, สมณานํ วา ปุถุชนานนฺติ รุสิโต ฆฏฺฏิโต ปเรหิ เตส สมณานํ วา ขตฺติยาทิเภทานํ วา อฺเสํ ปุถุชนานํ พหุมฺปิ อนิฏฺวาจํ สุตฺวา. น ปฏิวชฺชาติ น ปฏิวเทยฺย. กึ การณํ? น หิ สนฺโต ปฏิเสนิกโรนฺติ.
๙๔๐. เอตฺจ ธมฺมมฺายาติ สพฺพเมตํ ยถาวุตฺตํ ธมฺมํ ตฺวา. วิจินนฺติ วิจินนฺโต. สนฺตีติ นิพฺพุตึ ตฺวาติ นิพฺพุตึ ราคาทีนํ สนฺตีติ ตฺวา.
๙๔๑. กึการณา ¶ นปฺปมชฺเชอิติ เจ – อภิภู หิ โสติ คาถา. ตตฺถ อภิภูติ รูปาทีนํ อภิภวิตา. อนภิภูโตติ เตหิ อนภิภูโต. สกฺขิธมฺมมนีติหมทสฺสีติ ปจฺจกฺขเมว อนีติหํ ธมฺมมทฺทกฺขิ. สทา นมสฺสมนุสิกฺเขติ สทา นมสฺสนฺโต ติสฺโส สิกฺขาโย สิกฺเขยฺย. เสสํ สพฺพตฺถ ปากฏเมว.
เกวลํ ¶ ปน เอตฺถ ‘‘จกฺขูหิ เนว โลโล’’ติอาทีหิ อินฺทฺริยสํวโร, ‘‘อนฺนานมโถ ปานาน’’นฺติอาทีหิ สนฺนิธิปฏิกฺเขปมุเขน ปจฺจยปฏิเสวนสีลํ, เมถุนโมสวชฺชเปสุณิยาทีหิ ปาติโมกฺขสํวรสีลํ, ‘‘อาถพฺพณํ สุปินํ ลกฺขณ’’นฺติอาทีหิ อาชีวปาริสุทฺธิสีลํ, ‘‘ฌายี อสฺสา’’ติ อิมินา สมาธิ, ‘‘วิจินํ ภิกฺขู’’ติ อิมินา ปฺา, ‘‘สทา สโต สิกฺเข’’ติ อิมินา ปุน สงฺเขปโต ติสฺโสปิ สิกฺขา, ‘‘อถ อาสเนสุ สยเนสุ, อปฺปสทฺเทสุ ภิกฺขุ วิหเรยฺย, นิทฺทํ น พหุลีกเรยฺยา’’ติอาทีหิ สีลสมาธิปฺานํ อุปการาปการสงฺคณฺหนวิโนทนานิ วุตฺตานีติ. เอวํ ภควา นิมฺมิตสฺส ปริปุณฺณปฏิปทํ วตฺวา อรหตฺตนิกูเฏน เทสนํ นิฏฺาเปสิ, เทสนาปริโยสาเน ปุราเภทสุตฺเต วุตฺตสทิโสเยวาภิสมโย อโหสีติ.
ปรมตฺถโชติกาย ขุทฺทก-อฏฺกถาย
สุตฺตนิปาต-อฏฺกถาย ตุวฏกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๕. อตฺตทณฺฑสุตฺตวณฺณนา
๙๔๒. อตฺตทณฺฑา ¶ ¶ ภยํ ชาตนฺติ อตฺตทณฺฑสุตฺตํ. กา อุปฺปตฺติ? โย โส สมฺมาปริพฺพาชนียสุตฺตสฺส อุปฺปตฺติยํ วุจฺจมานาย สากิยโกลิยานํ อุทกํ ปฏิจฺจ กลโห วณฺณิโต, ตํ ตฺวา ภควา ‘‘าตกา กลหํ กโรนฺติ, หนฺท เน วาเรสฺสามี’’ติ ทฺวินฺนํ เสนานํ มชฺเฌ ตฺวา อิมํ สุตฺตมภาสิ.
ตตฺถ ปมคาถายตฺโถ – ยํ โลกสฺส ทิฏฺธมฺมิกํ วา สมฺปรายิกํ วา ภยํ ชาตํ, ตํ สพฺพํ อตฺตทณฺฑา ภยํ ชาตํ อตฺตโน ทุจฺจริตการณา ชาตํ, เอวํ สนฺเตปิ ชนํ ปสฺสถ เมธคํ, อิมํ สากิยาทิชนํ ปสฺสถ อฺมฺํ เมธคํ หึสกํ พาธกนฺติ. เอวํ ตํ ปฏิวิรุทฺธํ วิปฺปฏิปนฺนํ ชนํ ปริภาสิตฺวา อตฺตโน สมฺมาปฏิปตฺติทสฺสเนน ตสฺส สํเวคํ ชเนตุํ อาห ¶ ‘‘สํเวคํ กิตฺตยิสฺสามิ, ยถา สํวิชิตํ มยา’’ติ, ปุพฺเพ โพธิสตฺเตเนว สตาติ อธิปฺปาโย.
๙๔๓. อิทานิ ยถาเนน สํวิชิตํ, ตํ ปการํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ผนฺทมาน’’นฺติอาทิมาห. ตตฺถ ผนฺทมานนฺติ ตณฺหาทีหิ กมฺปมานํ. อปฺโปทเกติ อปฺปอุทเก. อฺมฺเหิ พฺยารุทฺเธ ทิสฺวาติ นานาสตฺเต จ อฺมฺเหิ สทฺธึ วิรุทฺเธ ทิสฺวา. มํ ภยมาวิสีติ มํ ภยํ ปวิฏฺํ.
๙๔๔. สมนฺตมสาโร โลโกติ นิรยํ อาทึ กตฺวา สมนฺตโต โลโก อสาโร นิจฺจสาราทิรหิโต. ทิสา สพฺพา สเมริตาติ สพฺพา ทิสา อนิจฺจตาย กมฺปิตา. อิจฺฉํ ภวนมตฺตโนติ อตฺตโน ตาณํ อิจฺฉนฺโต. นาทฺทสาสึ อโนสิตนฺติ กิฺจิ านํ ชราทีหิ อนชฺฌาวุตฺถํ นาทฺทกฺขึ.
๙๔๕. โอสาเนตฺเวว พฺยารุทฺเธ, ทิสฺวา เม อรตี อหูติ โยพฺพฺาทีนํ โอสาเน เอว อนฺตคมเก เอว วินาสเก เอว ชราทีหิ พฺยารุทฺเธ อาหตจิตฺเต สตฺเต ทิสฺวา อรติ เม อโหสิ. อเถตฺถ สลฺลนฺติ อถ ¶ เอเตสุ สตฺเตสุ ราคาทิสลฺลํ. หทยนิสฺสิตนฺติ จิตฺตนิสฺสิตํ.
๙๔๖. ‘‘กถํอานุภาวํ ¶ สลฺล’’นฺติ เจ – เยน สลฺเลน โอติณฺโณติ คาถา. ตตฺถ ทิสา สพฺพา วิธาวตีติ สพฺพา ทุจฺจริตทิสาปิ ปุรตฺถิมาทิทิสาวิทิสาปิ ธาวติ. ตเมว สลฺลมพฺพุยฺห, น ธาวติ น สีทตีติ ตเมว สลฺลํ อุทฺธริตฺวา ตา จ ทิสา น ธาวติ, จตุโรเฆ จ น สีทตีติ.
๙๔๗. เอวํมหานุภาเวน สลฺเลน โอติณฺเณสฺวปิ จ สตฺเตสุ – ตตฺถ สิกฺขานุคียนฺติ, ยานิ โลเก คธิตานีติ คาถา. ตสฺสตฺโถ – เย โลเก ปฺจ กามคุณา ปฏิลาภาย คิชฺฌนฺตีติ กตฺวา ‘‘คธิตานี’’ติ วุจฺจนฺติ, จิรกาลาเสวิตตฺตา วา ‘‘คธิตานี’’ติ วุจฺจนฺติ, ตตฺถ ตํ นิมิตฺตํ หตฺถิสิกฺขาทิกา อเนกา สิกฺขา กถียนฺติ อุคฺคยฺหนฺติ วา. ปสฺสถ ยาว ปมตฺโต วายํ โลโก, ยโต ปณฺฑิโต กุลปุตฺโต เตสุ วา คธิเตสุ ตาสุ วา สิกฺขาสุ อธิมุตฺโต น สิยา, อฺทตฺถุ อนิจฺจาทิทสฺสเนน นิพฺพิชฺฌ สพฺพโส กาเม อตฺตโน นิพฺพานเมว สิกฺเขติ.
๙๔๘. อิทานิ ¶ ยถา นิพฺพานาย สิกฺขิตพฺพํ, ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘สจฺโจ สิยา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ สจฺโจติ วาจาสจฺเจน าณสจฺเจน มคฺคสจฺเจน จ สมนฺนาคโต. ริตฺตเปสุโณติ ปหีนเปสุโณ. เววิจฺฉนฺติ มจฺฉริยํ.
๙๔๙. นิทฺทํ ตนฺทึ สเห ถีนนฺติ ปจลายิกฺจ กายาลสิยฺจ จิตฺตาลสิยฺจาติ อิเม ตโย ธมฺเม อภิภเวยฺย. นิพฺพานมนโสติ นิพฺพานนินฺนจิตฺโต.
๙๕๐-๕๑. สาหสาติ รตฺตสฺส ราคจริยาทิเภทา สาหสกรณา. ปุราณํ นาภินนฺเทยฺยาติ อตีตรูปาทึ นาภินนฺเทยฺย. นเวติ ปจฺจุปฺปนฺเน. หิยฺยมาเนติ วินสฺสมาเน. อากาสํ น สิโต สิยาติ ตณฺหานิสฺสิโต น ภเวยฺย. ตณฺหา หิ รูปาทีนํ อากาสนโต ‘‘อากาโส’’ติ วุจฺจติ.
๙๕๒. ‘‘กึการณา อากาสํ น สิโต สิยา’’ติ เจ – ‘‘เคธํ พฺรูมี’’ติ คาถา. ตสฺสตฺโถ – อหฺหิ อิมํ อากาสสงฺขาตํ ตณฺหํ รูปาทีสุ คิชฺฌนโต เคธํ พฺรูมิ ‘‘เคโธ’’ติ วทามิ. กิฺจ ภิยฺโย – อวหนนฏฺเน ‘‘โอโฆ’’ติ จ อาชวนฏฺเน ‘‘อาชว’’นฺติ จ ‘‘อิทํ มยฺหํ, อิทํ มยฺห’’นฺติ ชปฺปการณโต ‘‘ชปฺปน’’นฺติ จ ทุมฺมฺุจนฏฺเน ‘‘อารมฺมณ’’นฺติ ¶ จ กมฺปกรเณน ‘‘ปกมฺปน’’นฺติ จ พฺรูมิ, เอสา จ โลกสฺส ปลิโพธฏฺเน ทุรติกฺกมนียฏฺเน จ ¶ กามปงฺโก ทุรจฺจโยติ. ‘‘อากาสํ น สิโต สิยา’’ติ เอวํ วุตฺเต วา ‘‘กิเมตํ อากาส’’นฺติ เจ? เคธํ พฺรูมีติ. เอวมฺปิ ตสฺสา คาถาย สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ. ตตฺถ ปทโยชนา – อากาสนฺติ เคธํ พฺรูมีติ. ตถา ยฺวายํ มโหโฆติ วุจฺจติ. ตํ พฺรูมิ, อาชวํ พฺรูมิ, ชปฺปนํ พฺรูมิ, ปกมฺปนํ พฺรูมิ, ยฺวายํ สเทวเก โลเก กามปงฺโก ทุรจฺจโย, ตํ พฺรูมีติ.
๙๕๓. เอวเมตํ เคธาทิปริยายํ อากาสํ อนิสฺสิโต – สจฺจา อโวกฺกมฺมาติ คาถา. ตสฺสตฺโถ – ปุพฺเพ วุตฺตา ติวิธาปิ สจฺจา อโวกฺกมฺม โมเนยฺยปฺปตฺติยา มุนีติ สงฺขฺยํ คโต นิพฺพานตฺถเล ติฏฺติ พฺราหฺมโณ, ส เว เอวรูโป สพฺพานิ อายตนานิ นิสฺสชฺชิตฺวา ‘‘สนฺโต’’ติ วุจฺจตีติ.
๙๕๔. กิฺจ ¶ ภิยฺโย – ส เว วิทฺวาติ คาถา. ตตฺถ ตฺวา ธมฺมนฺติ อนิจฺจาทินเยน สงฺขตธมฺมํ ตฺวา. สมฺมา โส โลเก อิริยาโนติ อสมฺมาอิริยนกรานํ กิเลสานํ ปหานา สมฺมา โส โลเก อิริยมาโน.
๙๕๕. เอวํ อปิเหนฺโต จ – โยธ กาเมติ คาถา. ตตฺถ สงฺคนฺติ สตฺตวิธํ สงฺคฺจ โย อจฺจตริ นาชฺเฌตีติ นาภิชฺฌายติ.
๙๕๖. ตสฺมา ตุมฺเหสุปิ โย เอวรูโป โหตุมิจฺฉติ, ตํ วทามิ – ยํ ปุพฺเพติ คาถา. ตตฺถ ยํ ปุพฺเพติ อตีเต สงฺขาเร อารพฺภ อุปฺปชฺชนธมฺมํ กิเลสชาตํ อตีตกมฺมฺจ. ปจฺฉา เต มาหุ กิฺจนนฺติ อนาคเตปิ สงฺขาเร อารพฺภ อุปฺปชฺชนธมฺมํ ราคาทิกิฺจนํ มาหุ. มชฺเฌ เจ โน คเหสฺสสีติ ปจฺจุปฺปนฺเน รูปาทิธมฺเมปิ น คเหสฺสสิ เจ.
๙๕๗. เอวํ ‘‘อุปสนฺโต จริสฺสสี’’ติ อรหตฺตปฺปตฺตึ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อรหโต ถุติวเสน อิโต ปรา คาถาโย อภาสิ. ตตฺถ สพฺพโสติ คาถาย มมายิตนฺติ มมตฺตกรณํ, ‘‘มม อิท’’นฺติ คหิตํ วา วตฺถุ. อสตา จ น โสจตีติ อวิชฺชมานการณา อสนฺตการณา น โสจติ. น ชียตีติ ชานิมฺปิ น คจฺฉติ.
๙๕๘-๙. กิฺจ ภิยฺโย – ยสฺส นตฺถีติ คาถา. ตตฺถ ¶ กิฺจนนฺติ กิฺจิ รูปาทิธมฺมชาตํ. กิฺจ ภิยฺโย – อนิฏฺุรีติ คาถา. ตตฺถ อนิฏฺุรีติ อนิสฺสุกี. ‘‘อนิทฺธุรี’’ติปิ เกจิ ปนฺติ. สพฺพธี สโมติ สพฺพตฺถ สโม, อุเปกฺขโกติ อธิปฺปาโย. กึ ¶ วุตฺตํ โหติ? โย โส ‘‘นตฺถิ เม’’ติ น โสจติ, ตมหํ อวิกมฺปินํ ปุคฺคลํ ปุฏฺโ สมาโน อนิฏฺุรี อนนุคิทฺโธ อเนโช สพฺพธิ สโมติ อิมํ ตสฺมึ ปุคฺคเล จตุพฺพิธมานิสํสํ พฺรูมีติ.
๙๖๐. กิฺจ ภิยฺโย – อเนชสฺสาติ คาถา. ตตฺถ นิสงฺขตีติ ปฺุาภิสงฺขาราทีสุ โย โกจิ สงฺขาโร. โส หิ ยสฺมา นิสงฺขริยติ นิสงฺขโรติ วา, ตสฺมา ‘‘นิสงฺขตี’’ติ วุจฺจติ. วิยารมฺภาติ วิวิธา ปฺุาภิสงฺขาราทิกา ¶ อารมฺภา. เขมํ ปสฺสติ สพฺพธีติ สพฺพตฺถ อภยเมว ปสฺสติ.
๙๖๑. เอวํ ปสฺสนฺโต น สเมสูติ คาถา. ตตฺถ น วทเตติ ‘‘สทิโสหมสฺมี’’ติอาทินา มานวเสน สเมสุปิ อตฺตานํ น วทติ โอเมสุปิ อุสฺเสสุปิ. นาเทติ น นิรสฺสตีติ รูปาทีสุ กฺจิ ธมฺมํ น คณฺหาติ; น นิสฺสชฺชติ. เสสํ สพฺพตฺถ ปากฏเมว. เอวํ อรหตฺตนิกูเฏน เทสนํ นิฏฺาเปสิ, เทสนาปริโยสาเน ปฺจสตา สากิยกุมารา จ โกลิยกุมารา จ เอหิภิกฺขุปพฺพชฺชาย ปพฺพชิตา, เต คเหตฺวา ภควา มหาวนํ ปาวิสีติ.
ปรมตฺถโชติกาย ขุทฺทก-อฏฺกถาย
สุตฺตนิปาต-อฏฺกถาย อตฺตทณฺฑสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๖. สาริปุตฺตสุตฺตวณฺณนา
๙๖๒. น ¶ เม ทิฏฺโติ สาริปุตฺตสุตฺตํ, ‘‘เถรปฺหสุตฺต’’นฺติปิ วุจฺจติ. กา อุปฺปตฺติ? อิมสฺส สุตฺตสฺส อุปฺปตฺติ – ราชคหกสฺส ¶ เสฏฺิสฺส จนฺทนฆฏิกาย ปฏิลาภํ อาทึ กตฺวา ตาย จนฺทนฆฏิกาย กตสฺส ปตฺตสฺส อากาเส อุสฺสาปนํ อายสฺมโต ปิณฺโฑลภารทฺวาชสฺส อิทฺธิยา ปตฺตคฺคหณํ, ตสฺมึ วตฺถุสฺมึ สาวกานํ อิทฺธิปฏิกฺเขโป, ติตฺถิยานํ ภควตา สทฺธึ ปาฏิหาริยํ กตฺตุกามตา, ปาฏิหาริยกรณํ, ภควโต สาวตฺถิคมนํ, ติตฺถิยานุพนฺธนํ, สาวตฺถิยํ ปเสนทิโน พุทฺธูปคมนํ กณฺฑมฺพปาตุภาโว, จตุนฺนํ ปริสานํ ติตฺถิยชยตฺถํ ปาฏิหาริยกรณุสฺสุกฺกนิวารณํ, ยมกปาฏิหาริยกรณํ, กตปาฏิหาริยสฺส ภควโต ตาวตึสภวนคมนํ, ตตฺถ เตมาสํ ธมฺมเทสนา, อายสฺมตา มหาโมคฺคลฺลานตฺเถเรน ยาจิตสฺส เทวโลกโต สงฺกสฺสนคเร โอโรหณนฺติ อิมานิ วตฺถูนิ อนฺตรนฺตเร จ ชาตกานิ วิตฺถาเรตฺวา ยาว ทสสหสฺสจกฺกวาฬเทวตาหิ ปูชิยมาโน ภควา มชฺเฌ มณิมเยน โสปาเนน สงฺกสฺสนคเร โอรุยฺห โสปานกเฬวเร อฏฺาสิ –
‘‘เย ¶ ฌานปฺปสุตา ธีรา, เนกฺขมฺมูปสเม รตา;
เทวาปิ เตสํ ปิหยนฺติ, สมฺพุทฺธานํ สตีมต’’นฺติ. (ธ. ป. ๑๘๑) –
อิมิสฺสา ธมฺมปทคาถาย วุจฺจมานาย วุตฺตา. โสปานกเฬวเร ิตํ ปน ภควนฺตํ สพฺพปมํ อายสฺมา สาริปุตฺโต วนฺทิ, ตโต อุปฺปลวณฺณา ภิกฺขุนี, อถาปโร ชนกาโย. ตตฺร ภควา จินฺเตสิ – ‘‘อิมิสฺสํ ปริสติ โมคฺคลฺลาโน อิทฺธิยา อคฺโคติ ปากโฏ, อนุรุทฺโธ ทิพฺพจกฺขุนา, ปุณฺโณ ธมฺมกถิกตฺเตน, สาริปุตฺตํ ปนายํ ปริสา น เกนจิ คุเณน เอวํ อคฺโคติ ชานาติ, ยํนูนาหํ สาริปุตฺตํ ปฺาคุเณน ปกาเสยฺย’’นฺติ. อถ เถรํ ปฺหํ ปุจฺฉิ. เถโร ภควตา ปุจฺฉิตํ ปุจฺฉิตํ ปุถุชฺชนปฺหํ, เสกฺขปฺหํ, อเสกฺขปฺหฺจ, สพฺพํ วิสฺสชฺเชสิ. ตทา นํ ชโน ‘‘ปฺาย อคฺโค’’ติ อฺาสิ ¶ . อถ ภควา ‘‘สาริปุตฺโต น อิทาเนว ปฺาย อคฺโค, อตีเตปิ ปฺาย อคฺโค’’ติ ชาตกํ อาเนสิ.
อตีเต ปโรสหสฺสา อิสโย วนมูลผลาหารา ปพฺพตปาเท วสนฺติ. เตสํ อาจริยสฺส อาพาโธ ¶ อุปฺปชฺชิ, อุปฏฺานานิ วตฺตนฺติ. เชฏฺนฺเตวาสี ‘‘สปฺปายเภสชฺชํ อาหริสฺสามิ, อาจริยํ อปฺปมตฺตา อุปฏฺหถา’’ติ วตฺวา มนุสฺสปถํ อคมาสิ. ตสฺมึ อนาคเตเยว อาจริโย กาลมกาสิ. ตํ ‘‘อิทานิ กาลํ กริสฺสตี’’ติ อนฺเตวาสิกา สมาปตฺติมารพฺภ ปุจฺฉึสุ. โส อากิฺจฺายตนสมาปตฺตึ สนฺธายาห – ‘‘นตฺถิ กิฺจี’’ติ, อนฺเตวาสิโน ‘‘นตฺถิ อาจริยสฺส อธิคโม’’ติ อคฺคเหสุํ. อถ เชฏฺนฺเตวาสี เภสชฺชํ อาทาย อาคนฺตฺวา ตํ กาลกตํ ทิสฺวา อาจริยํ ‘‘กิฺจิ ปุจฺฉิตฺถา’’ติ อาห. อาม ปุจฺฉิมฺหา, ‘‘นตฺถิ กิฺจี’’ติ อาห, น กิฺจิ อาจริเยน อธิคตนฺติ. นตฺถิ กิฺจีติ วทนฺโต อาจริโย อากิฺจฺายตนํ ปเวเทสิ, สกฺกาตพฺโพ อาจริโยติ.
‘‘ปโรสหสฺสมฺปิ สมาคตานํ,
กนฺเทยฺยุํ เต วสฺสสตํ อปฺา;
เอโกปิ เสยฺโย ปุริโส สปฺโ,
โย ภาสิตสฺส วิชานาติ อตฺถ’’นฺติ. (ชา. ๑.๑.๙๙);
กถิเต ¶ จ ปน ภควตา ชาตเก อายสฺมา สาริปุตฺโต อตฺตโน สทฺธิวิหาริกานํ ปฺจนฺนํ ภิกฺขุสตานมตฺถาย สปฺปายเสนาสนโคจรสีลวตาทีนิ ปุจฺฉิตุํ ‘‘น เม ทิฏฺโ อิโต ปุพฺเพ’’ติ อิมํ ถุติคาถํ อาทึ กตฺวา อฏฺ คาถาโย อภาสิ. ตมตฺถํ วิสฺสชฺเชนฺโต ภควา ตโต ปรา เสสคาถาติ.
ตตฺถ อิโต ปุพฺเพติ อิโต สงฺกสฺสนคเร โอตรณโต ปุพฺเพ. วคฺคุวโทติ สุนฺทรวโท. ตุสิตา คณิมาคโตติ ตุสิตกายา จวิตฺวา มาตุกุจฺฉึ อาคตตฺตา ตุสิตา อาคโต, คณาจริยตฺตา คณี. สนฺตุฏฺฏฺเน วา ตุสิตสงฺขาตา เทวโลกา คณึ อาคโต ตุสิตานํ วา อรหนฺตานํ คณึ อาคโตติ.
๙๖๓. ทุติยคาถาย สเทวกสฺส โลกสฺส ยถา ทิสฺสตีติ สเทวกสฺส โลกสฺส วิย มนุสฺสานมฺปิ ทิสฺสติ. ยถา วา ทิสฺสตีติ ¶ ตจฺฉโต อวิปรีตโต ทิสฺสติ จกฺขุมาติ อุตฺตมจกฺขุ. เอโกติ ปพฺพชฺชาสงฺขาตาทีหิ เอโก. รตินฺติ เนกฺขมฺมรติอาทึ.
๙๖๔. ตติยคาถาย พหูนมิธ พทฺธานนฺติ อิธ พหูนํ ขตฺติยาทีนํ สิสฺสานํ. สิสฺสา หิ ¶ อาจริเย ปฏิพทฺธวุตฺติตฺตา ‘‘พทฺธา’’ติ วุจฺจนฺติ อตฺถิ ปฺเหน อาคมนฺติ อตฺถิโก ปฺเหน อาคโตมฺหิ, อตฺถิกานํ วา ปฺเหน อาคมนํ, ปฺเหน อตฺถิ อาคมนํ วาติ.
๙๖๕. จตุตฺถคาถาย วิชิคุจฺฉโตติ ชาติอาทีหิ อฏฺฏียโต ริตฺตมาสนนฺติ วิวิตฺตํ มฺจปีํ. ปพฺพตานํ คุหาสุ วาติ ปพฺพตคุหาสุ วา ริตฺตมาสนํ ภชโตติ สมฺพนฺธิตพฺพํ.
๙๖๖. ปฺจมคาถาย อุจฺจาวเจสูติ หีนปณีเตสุ. สยเนสูติ วิหาราทีสุ เสนาสเนสุ. กีวนฺโต ตตฺถ เภรวาติ กิตฺตกา ตตฺถ ภยการณา. ‘‘กุวนฺโต’’ติปิ ปาโ, กูชนฺโตติ จสฺส อตฺโถ. น ปน ปุพฺเพนาปรํ สนฺธิยติ.
๙๖๗. ฉฏฺคาถาย กตี ปริสฺสยาติ กิตฺตกา อุปทฺทวา. อคตํ ทิสนฺติ นิพฺพานํ. ตฺหิ อคตปุพฺพตฺตา อคตํ ตถา นิทฺทิสิตพฺพโต ทิสา จาติ ¶ . เตน วุตฺตํ ‘‘อคตํ ทิส’’นฺติ. อภิสมฺภเวติ อภิภเวยฺย. ปนฺตมฺหีติ ปริยนฺเต.
๙๖๘-๙. สตฺตมคาถาย กฺยาสฺส พฺยปฺปถโย อสฺสูติ กีทิสานิ ตสฺส วจนานิ อสฺสุ. อฏฺมคาถาย เอโกทิ นิปโกติ เอกคฺคจิตฺโต ปณฺฑิโต.
๙๗๐. เอวํ อายสฺมตา สาริปุตฺเตน ตีหิ คาถาหิ ภควนฺตํ โถเมตฺวา ปฺจหิ คาถาหิ – ปฺจสตานํ สิสฺสานมตฺถาย เสนาสนโคจรสีลวตาทีนิ ปุจฺฉิโต ภควา ตมตฺถํ ปกาเสตุํ ‘‘วิชิคุจฺฉมานสฺสา’’ติอาทินา นเยน วิสฺสชฺชนมารทฺโธ. ตตฺถ ปมคาถาย ตาวตฺโถ – ชาติอาทีหิ วิชิคุจฺฉมานสฺส ริตฺตาสนํ สยนํ เสวโต เจ สมฺโพธิกามสฺส สาริปุตฺต, ภิกฺขุโน ยทิทํ ผาสุ โย ผาสุวิหาโร ยถานุธมฺมํ โย จ อนุธมฺโม, ตํ เต ปวกฺขามิ ยถา ปชานํ ยถา ปชานนฺโต วเทยฺย, เอวํ วทามีติ.
๙๗๑. ทุติยคาถาย ปริยนฺตจารีติ สีลาทีสุ จตูสุ ปริยนฺเตสุ จรมาโน. ฑํสาธิปาตานนฺติ ปิงฺคลมกฺขิกานฺจ เสสมกฺขิกานฺจ. เสสมกฺขิกา หิ ตโต ตโต อธิปติตฺวา ขาทนฺติ, ตสฺมา ‘‘อธิปาตา’’ติ วุจฺจนฺติ. มนุสฺสผสฺสานนฺติ ¶ โจราทิผสฺสานํ.
๙๗๒. ตติยคาถาย ปรธมฺมิกา นาม สตฺต สหธมฺมิกวชฺชา สพฺเพปิ พาหิรกา. กุสลานุเอสีติ กุสลธมฺเม อนฺเวสมาโน.
๙๗๓. จตุตฺถคาถาย ¶ อาตงฺกผสฺเสนาติ โรคผสฺเสน. สีตํ อตุณฺหนฺติ สีตฺจ อุณฺหฺจ. โส เตหิ ผุฏฺโ พหุธาติ โส เตหิ อาตงฺกาทีหิ อเนเกหิ อากาเรหิ ผุฏฺโ สมาโนปิ. อโนโกติ อภิสงฺขารวิฺาณาทีนํ อโนกาสภูโต.
๙๗๔. เอวํ ‘‘ภิกฺขุโน วิชิคุจฺฉโต’’ติอาทีหิ ตีหิ คาถาหิ ปุฏฺมตฺถํ วิสฺสชฺเชตฺวา อิทานิ ‘‘กฺยาสฺส พฺยปฺปถโย’’ติอาทินา นเยน ปุฏฺํ วิสฺสชฺเชนฺโต ‘‘เถยฺยํ น กาเร’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ผสฺเสติ ผเรยฺย ¶ . ยทาวิลตฺตํ มนโส วิชฺาติ ยํ จิตฺตสฺส อาวิลตฺตํ วิชาเนยฺย, ตํ สพฺพํ ‘‘กณฺหสฺส ปกฺโข’’ติ วิโนทเยยฺย.
๙๗๕. มูลมฺปิ เตสํ ปลิขฺ ติฏฺเติ เตสํ โกธาติมานานํ ยํ อวิชฺชาทิกํ มูลํ, ตมฺปิ ปลิขณิตฺวา ติฏฺเยฺย. อทฺธา ภวนฺโต อภิสมฺภเวยฺยาติ เอวํ ปิยปฺปิยํ อภิภวนฺโต เอกํเสเนว อภิภเวยฺย, น ตตฺร สิถิลํ ปรกฺกเมยฺยาติ อธิปฺปาโย.
๙๗๖. ปฺํ ปุรกฺขตฺวาติ ปฺํ ปุพฺพงฺคมํ กตฺวา. กลฺยาณปีตีติ กลฺยาณาย ปีติยา สมนฺนาคโต. จตุโร สเหถ ปริเทวธมฺเมติ อนนฺตรคาถาย วุจฺจมาเน ปริเทวนียธมฺเม สเหยฺย.
๙๗๗. กึสู อสิสฺสามีติ กึ ภฺุชิสฺสามิ. กุวํ วา อสิสฺสนฺติ กุหึ วา อสิสฺสามิ. ทุกฺขํ วต เสตฺถ กฺวชฺช เสสฺสนฺติ อิมํ รตฺตึ ทุกฺขํ สยึ, อชฺช อาคมนรตฺตึ กตฺถ สยิสฺสํ. เอเต วิตกฺเกติ เอเต ปิณฺฑปาตนิสฺสิเต ทฺเว, เสนาสนนิสฺสิเต ทฺเวติ จตฺตาโร วิตกฺเก. อนิเกตจารีติ อปลิโพธจารี นิตฺตณฺหจารี.
๙๗๘. กาเลติ ปิณฺฑปาตกาเล ปิณฺฑปาตสงฺขาตํ อนฺนํ วา จีวรกาเล จีวรสงฺขาตํ วสนํ วา ลทฺธา ธมฺเมน สเมนาติ อธิปฺปาโย. มตฺตํ โส ชฺาติ ปฏิคฺคหเณ จ ปริโภเค จ โส ปมาณํ ชาเนยฺย. อิธาติ สาสเน, นิปาตมตฺตเมว วา เอตํ. โตสนตฺถนฺติ สนฺโตสตฺถํ, เอตทตฺถํ มตฺตํ ชาเนยฺยาติ วุตฺตํ โหติ. โส เตสุ คุตฺโตติ โส ภิกฺขุ เตสุ ปจฺจเยสุ คุตฺโต. ยตจารีติ สํยตวิหาโร ¶ , รกฺขิติริยาปโถ รกฺขิตกายวจีมโนทฺวาโร จาติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘ยติจารี’’ติปิ ปาโ, โสเยวตฺโถ. รุสิโตติ โรสิโต, ฆฏฺฏิโตติ วุตฺตํ โหติ.
๙๗๙. ฌานานุยุตฺโตติ อนุปนฺนุปฺปาทเนน อุปฺปนฺนาเสวเนน จ ฌาเน อนุยุตฺโต. อุเปกฺขมารพฺภ สมาหิตตฺโตติ จตุตฺถชฺฌานุเปกฺขํ อุปฺปาเทตฺวา สมาหิตจิตฺโต. ตกฺกาสยํ กุกฺกุจฺจิยูปฉินฺเทติ ¶ กามวิตกฺกาทึ ตกฺกฺจ ¶ , กามสฺาทึ ตสฺส ตกฺกสฺส อาสยฺจ, หตฺถกุกฺกุจฺจาทึ กุกฺกุจฺจิยฺจ อุปจฺฉินฺเทยฺย.
๙๘๐. จุทิโต วจีภิ สติมาภินนฺเทติ อุปชฺฌายาทีหิ วาจาหิ โจทิโต สมาโน สติมา หุตฺวา ตํ โจทนํ อภินนฺเทยฺย. วาจํ ปมฺุเจ กุสลนฺติ าณสมุฏฺิตํ วาจํ ปมฺุเจยฺย. นาติเวลนฺติ อติเวลํ ปน วาจํ กาลเวลฺจ สีลเวลฺจ อติกฺกนฺตํ นปฺปมฺุเจยฺย. ชนวาทธมฺมายาติ ชนวาทกถาย. น เจตเยยฺยาติ เจตนํ น อุปฺปาเทยฺย.
๙๘๑. อถาปรนฺติ อถ อิทานิ อิโต ปรมฺปิ. ปฺจ รชานีติ รูปราคาทีนิ ปฺจ รชานิ. เยสํ สตีมา วินยาย สิกฺเขติ เยสํ อุปฏฺิตสฺสติ หุตฺวา วินยนตฺถํ ติสฺโส สิกฺขา สิกฺเขยฺย. เอวํ สิกฺขนฺโต หิ รูเปสุ…เป… ผสฺเสสุ สเหถ ราคํ, น อฺเติ.
๙๘๒. ตโต โส เตสํ วินยาย สิกฺขนฺโต อนุกฺกเมน – เอเตสุ ธมฺเมสูติ คาถา. ตตฺถ เอเตสูติ รูปาทีสุ. กาเลน โส สมฺมา ธมฺมํ ปริวีมํสมาโนติ โส ภิกฺขุ ยฺวายํ ‘‘อุทฺธเต จิตฺเต สมาธิสฺส กาโล’’ติอาทินา นเยน กาโล วุตฺโต, เตน กาเลน สพฺพํ สงฺขตธมฺมํ อนิจฺจาทินเยน ปริวีมํสมาโน. เอโกทิภูโต วิหเน ตมํ โสติ โส เอกคฺคจิตฺโต สพฺพํ โมหาทิตมํ วิหเนยฺย. นตฺถิ เอตฺถ สํสโย. เสสํ สพฺพตฺถ ปากฏเมว.
เอวํ ภควา อรหตฺตนิกูเฏน เทสนํ นิฏฺาเปสิ. เทสนาปริโยสาเน ปฺจสตา ภิกฺขู อรหตฺตํ ปตฺตา, ตึสโกฏิสงฺขฺยานฺจ เทวมนุสฺสานํ ธมฺมาภิสมโย อโหสีติ.
ปรมตฺถโชติกาย ขุทฺทก-อฏฺกถาย
สุตฺตนิปาต-อฏฺกถาย สาริปุตฺตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
นิฏฺิโต จ จตุตฺโถ วคฺโค อตฺถวณฺณนานยโต, นาเมน
อฏฺกวคฺโคติ.