📜
๕. ปารายนวคฺโค
วตฺถุคาถาวณฺณนา
๙๘๓. โกสลานํ ¶ ¶ ¶ ปุรา รมฺมาติ ปารายนวคฺคสฺส วตฺถุคาถา. ตาสํ อุปฺปตฺติ – อตีเต กิร พาราณสิวาสี เอโก รุกฺขวฑฺฒกี สเก อาจริยเก อทุติโย, ตสฺส โสฬส สิสฺสา, เอกเมกสฺส สหสฺสํ อนฺเตวาสิกา. เอวํ เต สตฺตรสาธิกโสฬสสหสฺสา อาจริยนฺเตวาสิโน สพฺเพปิ พาราณสึ อุปนิสฺสาย ชีวิกํ กปฺเปนฺตา ปพฺพตสมีปํ คนฺตฺวา รุกฺเข คเหตฺวา ตตฺเถว นานาปาสาทวิกติโย นิฏฺาเปตฺวา กุลฺลํ พนฺธิตฺวา คงฺคาย พาราณสึ อาเนตฺวา สเจ ราชา อตฺถิโก โหติ, รฺโ, เอกภูมิกํ วา…เป… สตฺตภูมิกํ วา ปาสาทํ โยเชตฺวา เทนฺติ. โน เจ, อฺเสมฺปิ วิกิณิตฺวา ปุตฺตทารํ โปเสนฺติ. อถ เนสํ เอกทิวสํ อาจริโย ‘‘น สกฺกา วฑฺฒกิกมฺเมน นิจฺจํ ชีวิกํ กปฺเปตุํ, ทุกฺกรฺหิ ชรากาเล เอตํ กมฺม’’นฺติ จินฺเตตฺวา อนฺเตวาสิเก อามนฺเตสิ – ‘‘ตาตา, อุทุมฺพราทโย, อปฺปสารรุกฺเข อาเนถา’’ติ. เต ‘‘สาธู’’ติ ปฏิสฺสุณิตฺวา อานยึสุ. โส เตหิ กฏฺสกุณํ กตฺวา ตสฺส อพฺภนฺตรํ ปวิสิตฺวา ยนฺตํ ปูเรสิ. กฏฺสกุโณ สุปณฺณราชา วิย อากาสํ ลงฺฆิตฺวา วนสฺส อุปริ จริตฺวา อนฺเตวาสีนํ ปุรโต โอรุหิ. อถ อาจริโย สิสฺเส อาห – ‘‘ตาตา, อีทิสานิ กฏฺวาหนานิ กตฺวา สกฺกา สกลชมฺพุทีเป รชฺชํ คเหตุํ, ตุมฺเหปิ, ตาตา, เอตานิ กโรถ, รชฺชํ คเหตฺวา ชีวิสฺสาม, ทุกฺขํ วฑฺฒกิสิปฺเปน ชีวิตุ’’นฺติ. เต ตถา กตฺวา อาจริยสฺส ปฏิเวเทสุํ. ตโต เน อาจริโย อาห – ‘‘กตมํ, ตาตา, รชฺชํ คณฺหามา’’ติ? ‘‘พาราณสิรชฺชํ อาจริยา’’ติ. ‘‘อลํ, ตาตา, มา เอตํ รุจฺจิ, มยฺหิ ตํ คเหตฺวาปิ ‘วฑฺฒกิราชา วฑฺฒกิยุวราชา’ติ วฑฺฒกิวาทา น มุจฺจิสฺสาม, มหนฺโต ชมฺพุทีโป, อฺตฺถ คจฺฉามา’’ติ.
ตโต สปุตฺตทารา กฏฺวาหนานิ ¶ , อภิรุหิตฺวา สชฺชาวุธา หุตฺวา หิมวนฺตาภิมุขา คนฺตฺวา หิมวติ อฺตรํ นครํ ปวิสิตฺวา รฺโ นิเวสเนเยว ปจฺจุฏฺหํสุ. เต ตตฺถ รชฺชํ คเหตฺวา อาจริยํ รชฺเช อภิสิฺจึสุ. โส ‘‘กฏฺวาหโน ราชา’’ติ ปากโฏ อโหสิ. ตมฺปิ นครํ ¶ เตน คหิตตฺตา ‘‘กฏฺวาหนนคร’’นฺตฺเวว นามํ ลภิ, ตถา สกลรฏฺมฺปิ ¶ . กฏฺวาหโน ราชา ธมฺมิโก อโหสิ, ตถา ยุวราชา อมจฺจฏฺาเนสุ จ ปิตา โสฬส สิสฺสา. ตํ รฏฺํ รฺา จตูหิ สงฺคหวตฺถูหิ สงฺคยฺหมานํ อติวิย อิทฺธํ ผีตํ นิรุปทฺทวฺจ อโหสิ. นาครา ชานปทา ราชานฺจ ราชปริสฺจ อติวิย มมายึสุ ‘‘ภทฺทโก โน ราชา ลทฺโธ, ภทฺทิกา ราชปริสา’’ติ.
อเถกทิวสํ มชฺฌิมเทสโต วาณิชา ภณฺฑํ คเหตฺวา กฏฺวาหนนครํ อาคมํสุ ปณฺณาการฺจ คเหตฺวา ราชานํ ปสฺสึสุ. ราชา ‘‘กุโต อาคตตฺถา’’ติ สพฺพํ ปุจฺฉิ. ‘‘พาราณสิโต เทวา’’ติ. โส ตตฺถ สพฺพํ ปวตฺตึ ปุจฺฉิตฺวา – ‘‘ตุมฺหากํ รฺา สทฺธึ มม มิตฺตภาวํ กโรถา’’ติ อาห. เต ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉึสุ. โส เตสํ ปริพฺพยํ ทตฺวา คมนกาเล สมฺปตฺเต ปุน อาทเรน วตฺวา วิสฺสชฺเชสิ. เต พาราณสึ คนฺตฺวา ตสฺส รฺโ อาโรเจสุํ. ราชา ‘‘กฏฺวาหนรฏฺา อาคตานํ วาณิชกานํ อชฺชตคฺเค สุงฺกํ มฺุจามี’’ติ เภรึ จราเปตฺวา ‘‘อตฺถุ เม กฏฺวาหโน มิตฺโต’’ติ ทฺเวปิ อทิฏฺมิตฺตา อเหสุํ. กฏฺวาหโนปิ จ สกนคเร เภรึ จราเปสิ – ‘‘อชฺชตคฺเค พาราณสิโต อาคตานํ วาณิชกานํ สุงฺกํ มฺุจามิ, ปริพฺพโย จ เนสํ ทาตพฺโพ’’ติ. ตโต พาราณสิราชา กฏฺวาหนสฺส เลขํ เปเสสิ ‘‘สเจ ตสฺมึ ชนปเท ทฏฺุํ วา โสตุํ วา อรหรูปํ กิฺจิ อจฺฉริยํ อุปฺปชฺชติ, อมฺเหปิ ทกฺขาเปตุ จ สาเวตุ จา’’ติ. โสปิสฺส ตเถว ปฏิเลขํ เปเสสิ. เอวํ ¶ เตสํ กติกํ กตฺวา วสนฺตานํ กทาจิ กฏฺวาหนสฺส อติมหคฺฆา อจฺจนฺตสุขุมา กมฺพลา อุปฺปชฺชึสุ พาลสูริยรสฺมิสทิสา วณฺเณน. เต ทิสฺวา ราชา ‘‘มม สหายสฺส เปเสมี’’ติ ทนฺตกาเรหิ อฏฺ ทนฺตกรณฺฑเก ลิขาเปตฺวา เตสุ กรณฺฑเกสุ เต กมฺพเล ปกฺขิปิตฺวา ลาขาจริเยหิ พหิ ลาขาโคฬกสทิเส การาเปตฺวา อฏฺปิ ลาขาโคฬเก สมุคฺเค ปกฺขิปิตฺวา วตฺเถน เวเตฺวา ราชมุทฺทิกาย ลฺเฉตฺวา ‘‘พาราณสิรฺโ เทถา’’ติ อมจฺเจ เปเสสิ. เลขฺจ อทาสิ ‘‘อยํ ปณฺณากาโร นครมชฺเฌ อมจฺจปริวุเตน เปกฺขิตพฺโพ’’ติ.
เต คนฺตฺวา พาราณสิรฺโ อทํสุ. โส เลขํ วาเจตฺวา อมจฺเจ สนฺนิปาเตตฺวา นครมชฺเฌ ราชงฺคเณ ลฺฉนํ ภินฺทิตฺวา ปลิเวนํ อปเนตฺวา สมุคฺคํ วิวริตฺวา อฏฺ ลาขาโคฬเก ทิสฺวา ‘‘มม สหาโย ลาขาโคฬเกหิ กีฬนกพาลกานํ วิย มยฺหํ ลาขาโคฬเก เปเสสี’’ติ มงฺกุ ¶ หุตฺวา เอกํ ลาขาโคฬกํ อตฺตโน นิสินฺนาสเน ปหริ. ตาวเทว ลาขา ปริปติ, ทนฺตกรณฺฑโก วิวรํ ทตฺวา ทฺเวภาโค อโหสิ. โส อพฺภนฺตเร กมฺพลํ ทิสฺวา อิตเรปิ วิวริ สพฺพตฺถ ตเถว อโหสิ. เอกเมโก กมฺพโล ทีฆโต โสฬสหตฺโถ วิตฺถารโต อฏฺหตฺโถ. ปสาริเต กมฺพเล ¶ ราชงฺคณํ สูริยปฺปภาย โอภาสิตมิว อโหสิ. ตํ ทิสฺวา มหาชโน องฺคุลิโย วิธุนิ, เจลุกฺเขปฺจ อกาสิ, ‘‘อมฺหากํ รฺโ อทิฏฺสหาโย กฏฺวาหนราชา เอวรูปํ ปณฺณาการํ เปเสสิ, ยุตฺตํ เอวรูปํ มิตฺตํ กาตุ’’นฺติ อตฺตมโน อโหสิ. ราชา โวหาริเก ปกฺโกสาเปตฺวา เอกเมกํ กมฺพลํ อคฺฆาเปสิ, สพฺเพปิ อนคฺฆา อเหสุํ. ตโต จินฺเตสิ – ‘‘ปจฺฉา เปเสนฺเตน ปมํ เปสิตปณฺณาการโต อติเรกํ เปเสตุํ วฏฺฏติ, สหาเยน จ เม อนคฺโฆ ปณฺณากาโร เปสิโต, กึ นุ, โข, อหํ สหายสฺส เปเสยฺย’’นฺติ? เตน จ ¶ สมเยน กสฺสโป ภควา อุปฺปชฺชิตฺวา พาราณสิยํ วิหรติ. อถ รฺโ เอตทโหสิ – ‘‘วตฺถุตฺตยรตนโต อฺํ อุตฺตมรตนํ นตฺถิ, หนฺทาหํ วตฺถุตฺตยรตนสฺส อุปฺปนฺนภาวํ สหายสฺส เปเสมี’’ติ. โส –
‘‘พุทฺโธ โลเก สมุปฺปนฺโน, หิตาย สพฺพปาณินํ;
ธมฺโม โลเก สมุปฺปนฺโน, สุขาย สพฺพปาณินํ;
สงฺโฆ โลเก สมุปฺปนฺโน, ปฺุกฺเขตฺตํ อนุตฺตร’’นฺติ. –
อิมํ คาถํ, ยาว อรหตฺตํ, ตาว เอกภิกฺขุสฺส ปฏิปตฺติฺจ สุวณฺณปฏฺเฏ ชาติหิงฺคุลเกน ลิขาเปตฺวา สตฺตรตนมเย สมุคฺเค ปกฺขิปิตฺวา ตํ สมุคฺคํ มณิมเย สมุคฺเค, มณิมยํ มสารคลฺลมเย, มสารคลฺลมยํ โลหิตงฺคมเย, โลหิตงฺคมยํ, สุวณฺณมเย, สุวณฺณมยํ รชตมเย, รชตมยํ ทนฺตมเย, ทนฺตมยํ สารมเย, สารมยํ สมุคฺคํ เปฬาย ปกฺขิปิตฺวา เปฬํ ทุสฺเสน เวเตฺวา ลฺเฉตฺวา มตฺตวรวารณํ โสวณฺณทฺธชํ โสวณฺณาลงฺการ เหมชาลสฺฉนฺนํ กาเรตฺวา ตสฺสุปริ ปลฺลงฺกํ ปฺาเปตฺวา ปลฺลงฺเก เปฬํ อาโรเปตฺวา เสตจฺฉตฺเตน ธาริยมาเนน สพฺพคนฺธปุปฺผาทีหิ ปูชาย กริยมานาย สพฺพตาฬาวจเรหิ ถุติสตานิ คายมาเนหิ ยาว อตฺตโน รชฺชสีมา, ตาว มคฺคํ อลงฺการาเปตฺวา สยเมว เนสิ. ตตฺร จ ตฺวา สามนฺตราชูนํ ปณฺณาการํ เปเสสิ – ‘‘เอวํ สกฺกโรนฺเตหิ อยํ ปณฺณากาโร เปเสตพฺโพ’’ติ ¶ . ตํ สุตฺวา เต เต ราชาโน ปฏิมคฺคํ อาคนฺตฺวา ยาว กฏฺวาหนสฺส รชฺชสีมา, ตาว นยึสุ.
กฏฺวาหโนปิ สุตฺวา ปฏิมคฺคํ อาคนฺตฺวา ตเถว ปูเชนฺโต นครํ ปเวเสตฺวา อมจฺเจ จ นาคเร จ สนฺนิปาตาเปตฺวา ราชงฺคเณ ปลิเวนทุสฺสํ อปเนตฺวา เปฬํ วิวริตฺวา เปฬาย สมุคฺคํ ปสฺสิตฺวา อนุปุพฺเพน สพฺพสมุคฺเค วิวริตฺวา สุวณฺณปฏฺเฏ เลขํ ปสฺสิตฺวา ‘‘กปฺปสตสหสฺเสหิ อติทุลฺลภํ มม สหาโย ปณฺณาการรตนํ เปเสสี’’ติ อตฺตมโน หุตฺวา ‘‘อสุตปุพฺพํ วต สุณิมฺหา ‘พุทฺโธ โลเก อุปฺปนฺโน’ติ, ยํนูนาหํ คนฺตฺวา พุทฺธฺจ ปสฺเสยฺยํ ธมฺมฺจ สุเณยฺย’’นฺติ จินฺเตตฺวา อมจฺเจ อามนฺเตสิ – ‘‘พุทฺธธมฺมสงฺฆรตนานิ กิร โลเก ¶ อุปฺปนฺนานิ, กึ กาตพฺพํ มฺถา’’ติ ¶ . เต อาหํสุ – ‘‘อิเธว ตุมฺเห, มหาราช, โหถ, มยํ คนฺตฺวา ปวตฺตึ ชานิสฺสามา’’ติ.
ตโต โสฬสสหสฺสปริวารา โสฬส อมจฺจา ราชานํ อภิวาเทตฺวา ‘‘ยทิ พุทฺโธ โลเก อุปฺปนฺโน ปุน ทสฺสนํ นตฺถิ, ยทิ น อุปฺปนฺโน, อาคมิสฺสามา’’ติ นิคฺคตา. รฺโ ปน ภาคิเนยฺโย ปจฺฉา ราชานํ วนฺทิตฺวา ‘‘อหมฺปิ คจฺฉามี’’ติ อาห. ตาต, ตฺวํ ตตฺถ พุทฺธุปฺปาทํ ตฺวา ปุน อาคนฺตฺวา มม อาโรเจหีติ. โส ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา อคมาสิ. เต สพฺเพปิ สพฺพตฺถ เอกรตฺติวาเสน คนฺตฺวา พาราณสึ ปตฺตา. อสมฺปตฺเตสฺเวว จ เตสุ ภควา ปรินิพฺพายิ. เต ‘‘โก พุทฺโธ, กุหึ พุทฺโธ’’ติ สกลวิหารํ อาหิณฺฑนฺตา สมฺมุขสาวเก ทิสฺวา ปุจฺฉึสุ. เต เนสํ ‘‘พุทฺโธ ปรินิพฺพุโต’’ติ อาจิกฺขึสุ. เต ‘‘อโห ทูรทฺธานํ อาคนฺตฺวา ทสฺสนมตฺตมฺปิ น ลภิมฺหา’’ติ ปริเทวมานา ‘‘กึ, ภนฺเต, โกจิ ภควตา ทินฺนโอวาโท อตฺถี’’ติ ปุจฺฉึสุ. อาม, อุปาสกา อตฺถิ, สรณตฺตเย ปติฏฺาตพฺพํ, ปฺจสีลานิ สมาทาตพฺพานิ, อฏฺงฺคสมนฺนาคโต อุโปสโถ อุปวสิตพฺโพ, ทานํ ทาตพฺพํ, ปพฺพชิตพฺพนฺติ. เต สุตฺวา ตํ ภาคิเนยฺยํ อมจฺจํ เปตฺวา สพฺเพ ปพฺพชึสุ. ภาคิเนยฺโย ปริโภคธาตุํ คเหตฺวา กฏฺวาหนรฏฺาภิมุโข ปกฺกามิ. ปริโภคธาตุ นาม โพธิรุกฺขปตฺตจีวราทีนิ. อยํ ปน ภควโต ธมฺมกรณํ ธมฺมธรํ วินยธรเมกํ เถรฺจ คเหตฺวา ปกฺกามิ, อนุปุพฺเพน จ นครํ คนฺตฺวา ‘‘พุทฺโธ โลเก อุปฺปนฺโน จ ปรินิพฺพุตฺโต จา’’ติ รฺโ อาโรเจตฺวา ภควตา ทินฺโนวาทํ อาจิกฺขิ. ราชา เถรํ อุปสงฺกมิตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา วิหารํ การาเปตฺวา เจติยํ ปติฏฺาเปตฺวา ¶ โพธิรุกฺขํ โรเปตฺวา สรณตฺตเย ปฺจสุ จ นิจฺจสีเลสุ ปติฏฺาย อฏฺงฺคุเปตํ อุโปสถํ อุปวสนฺโต ทานาทีนิ เทนฺโต ยาวตายุกํ ตฺวา กามาวจรเทวโลเก นิพฺพตฺติ. เตปิ โสฬสสหสฺสา ปพฺพชิตฺวา ปุถุชฺชนกาลกิริยํ กตฺวา ตสฺเสว รฺโ ปริวารา สมฺปชฺชึสุ.
เต เอกํ พุทฺธนฺตรํ เทวโลเก เขเปตฺวา อมฺหากํ ภควติ ¶ อนุปฺปนฺเนเยว เทวโลกโต จวิตฺวา อาจริโย ปเสนทิรฺโ ปิตุ ปุโรหิตสฺส ปุตฺโต ชาโต นาเมน ‘‘พาวรี’’ติ, ตีหิ มหาปุริสลกฺขเณหิ สมนฺนาคโต ติณฺณํ เวทานํ ปารคู, ปิตุโน จ อจฺจเยน ปุโรหิตฏฺาเน อฏฺาสิ. อวเสสาปิ โสฬสาธิกโสฬสสหสฺสา ตตฺเถว สาวตฺถิยา พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺตา. เตสุ โสฬส เชฏฺนฺเตวาสิโน พาวริสฺส สนฺติเก สิปฺปํ อุคฺคเหสุํ, อิตเร โสฬสสหสฺสา เตสํเยว สนฺติเกติ เอวํ เต ปุนปิ สพฺเพ สมาคจฺฉึสุ. มหาโกสลราชาปิ กาลมกาสิ, ตโต ปเสนทึ รชฺเช อภิสิฺจึสุ. พาวรี ตสฺสาปิ ปุโรหิโต อโหสิ. ราชา ปิตรา ทินฺนฺจ อฺฺจ ¶ โภคํ พาวริสฺส อทาสิ. โส หิ ทหรกาเล ตสฺเสว สนฺติเก สิปฺปํ อุคฺคเหสิ. ตโต พาวรี รฺโ อาโรเจสิ – ‘‘ปพฺพชิสฺสามหํ, มหาราชา’’ติ. ‘‘อาจริย, ตุมฺเหสุ ิเตสุ มม ปิตา ิโต วิย โหติ, มา ปพฺพชิตฺถา’’ติ. ‘‘อลํ, มหาราช, ปพฺพชิสฺสามี’’ติ. ราชา วาเรตุํ อสกฺโกนฺโต ‘‘สายํ ปาตํ มม ทสฺสนฏฺาเน ราชุยฺยาเน ปพฺพชถา’’ติ ยาจิ. อาจริโย โสฬสสหสฺสปริวาเรหิ โสฬสหิ สิสฺเสหิ สทฺธึ ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ราชุยฺยาเน วสิ, ราชา จตูหิ ปจฺจเยหิ อุปฏฺหติ. สายํ ปาตฺจสฺส อุปฏฺานํ คจฺฉติ.
อเถกทิวสํ อนฺเตวาสิโน อาจริยํ อาหํสุ – ‘‘นครสมีเป วาโส นาม มหาปลิโพโธ, วิชนสมฺปาตํ อาจริย โอกาสํ คจฺฉาม, ปนฺตเสนาสนวาโส นาม พหูปกาโร ปพฺพชิตาน’’นฺติ. อาจริโย ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา รฺโ อาโรเจสิ. ราชา ติกฺขตฺตุํ วาเรตฺวา วาเรตุํ อสกฺโกนฺโต ทฺเวสตสหสฺสานิ กหาปณานิ ทตฺวา ทฺเว อมจฺเจ อาณาเปสิ ‘‘ยตฺถ อิสิคโณ วาสํ อิจฺฉติ, ตตฺถ อสฺสมํ กตฺวา เทถา’’ติ. ตโต อาจริโย โสฬสาธิกโสฬสสหสฺสชฏิลปริวุโต อมจฺเจหิ อนุคฺคหมาโน อุตฺตรชนปทา ทกฺขิณชนปทาภิมุโข ¶ อคมาสิ. ตมตฺถํ คเหตฺวา อายสฺมา อานนฺโท สงฺคีติกาเล ปารายนวคฺคสฺส นิทานํ อาโรเปนฺโต อิมา คาถาโย อภาสิ.
ตตฺถ โกสลานํ ปุราติ โกสลรฏฺสฺส นครา, สาวตฺถิโตติ วุตฺตํ โหติ. อากิฺจฺนฺติ อกิฺจนภาวํ, ปริคฺคหูปกรณวิเวกนฺติ วุตฺตํ โหติ.
๙๘๔. โส อสฺสกสฺส วิสเย ¶ , อฬกสฺส สมาสเนติ โส พฺราหฺมโณ อสฺสกสฺส จ อฬกสฺส จาติ ทฺวินฺนมฺปิ ราชูนํ สมาสนฺเน วิสเย อาสนฺเน รฏฺเ, ทฺวินฺนมฺปิ รฏฺานํ มชฺเฌติ อธิปฺปาโย. โคธาวรี กูเลติ โคธาวริยา นทิยา กูเล. ยตฺถ โคธาวรี ทฺวิธา ภิชฺชิตฺวา ติโยชนปฺปมาณํ อนฺตรทีปมกาสิ สพฺพํ กปิฏฺวนสฺฉนฺนํ, ยตฺถ ปุพฺเพสรภงฺคาทโย วสึสุ, ตสฺมึ เทเสติ อธิปฺปาโย. โส กิร ตํ ปเทสํ ทิสฺวา ‘‘อยํ ปุพฺพสมณาลโย ปพฺพชิตสารุปฺป’’นฺติ อมจฺจานํ นิเวเทสิ. อมจฺจา ภูมิคฺคหณตฺถํ อสฺสกรฺโ สตสหสฺสํ, อฬกรฺโ สตสหสฺสํ อทํสุ. เต ตฺจ ปเทสํ อฺฺจ ทฺวิโยชนมตฺตนฺติ สพฺพมฺปิ ปฺจโยชนมตฺตํ ปเทสํ อทํสุ. เตสํ กิร รชฺชสีมนฺตเร โส ปเทโส โหติ. อมจฺจา ตตฺถ อสฺสมํ กาเรตฺวา สาวตฺถิโต จ อฺมฺปิ ธนํ อาหราเปตฺวา โคจรคามํ นิเวเสตฺวา อคมํสุ. อฺุเฉ ¶ น จ ผเลน จาติ อฺุฉาจริยาย จ วนมูลผเลน จ. ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ตสฺเสว อุปนิสฺสาย, คาโม จ วิปุโล อหู’’ติ.
๙๘๕. ตตฺถ ตสฺสาติ ตสฺส โคธาวรีกูลสฺส, ตสฺส วา พฺราหฺมณสฺส อุปโยคตฺเถ เจตํ สามิวจนํ, ตํ อุปนิสฺสายาติ อตฺโถ. ตโต ชาเตน อาเยน, มหายฺมกปฺปยีติ ตสฺมึ คาเม กสิกมฺมาทินา สตสหสฺสํ อาโย อุปฺปชฺชิ, ตํ คเหตฺวา กุฏุมฺพิกา รฺโ อสฺสกสฺส สนฺติกํ อคมํสุ ‘‘สาทิยตุ เทโว อาย’’นฺติ. โส ‘‘นาหํ สาทิยามิ, อาจริยสฺเสว อุปเนถา’’ติ อาห. อาจริโยปิ ตํ อตฺตโน อคฺคเหตฺวา ทานยฺํ อกปฺปยิ. เอวํ โส สํวจฺฉเร สํวจฺฉเร ทานมทาสิ.
๙๘๖. มหายฺนฺติ ¶ คาถายตฺโถ – โส เอวํ สํวจฺฉเร สํวจฺฉเร ทานยฺํ ยชนฺโต เอกสฺมึ สํวจฺฉเร ตํ มหายฺํ ยชิตฺวา ตโต คามา นิกฺขมฺม ปุน ปาวิสิ อสฺสมํ. ปวิฏฺโ ¶ จ ปณฺณสาลํ ปวิสิตฺวา ‘‘สุฏฺุ ทินฺน’’นฺติ ทานํ อนุมชฺชนฺโต นิสีทิ. เอวํ ตสฺมึ ปฏิปวิฏฺมฺหิ ตรุณาย พฺราหฺมณิยา ฆเร กมฺมํ อกาตุกามาย ‘‘เอโส, พฺราหฺมณ, พาวรี โคธาวรีตีเร อนุสํวจฺฉรํ สตสหสฺสํ วิสฺสชฺเชติ, คจฺฉ ตโต ปฺจสตานิ ยาจิตฺวา ทาสึ เม อาเนหี’’ติ เปสิโต อฺโ อาคฺฉิ พฺราหฺมโณติ.
๙๘๗-๘. อุคฺฆฏฺฏปาโทติ มคฺคคมเนน ฆฏฺฏปาทตโล, ปณฺหิกาย วา ปณฺหิกํ, โคปฺผเกน วา โคปฺผกํ, ชณฺณุเกน วา ชณฺณุกํ อาหจฺจ ฆฏฺฏปาโท. สุขฺจ กุสลํ ปุจฺฉีติ สุขฺจ กุสลฺจ ปุจฺฉิ ‘‘กจฺจิ เต, พฺราหฺมณ, สุขํ, กจฺจิ กุสล’’นฺติ.
๙๘๙-๙๑. อนุชานาหีติ อนุมฺาหิ สทฺทหาหิ. สตฺตธาติ สตฺตวิเธน. อภิสงฺขริตฺวาติ โคมยวนปุปฺผกุสติณาทีนิ อาทาย สีฆํ สีฆํ พาวริสฺส อสฺสมทฺวารํ คนฺตฺวา โคมเยน ภูมึ อุปลิมฺปิตฺวา ปุปฺผานิ วิกิริตฺวา ติณานิ สนฺถริตฺวา วามปาทํ กมณฺฑลูทเกน โธวิตฺวา สตฺตปาทมตฺตํ คนฺตฺวา อตฺตโน ปาทตเล ปรามสนฺโต เอวรูปํ กุหนํ กตฺวาติ วุตฺตํ โหติ. เภรวํ โส อกิตฺตยีติ ภยชนกํ วจนํ อกิตฺตยิ, ‘‘สเจ เม ยาจมานสฺสา’’ติ อิมํ คาถมภาสีติ อธิปฺปาโย. ทุกฺขิโตติ โทมนสฺสชาโต.
๙๙๒-๔. อุสฺสุสฺสตีติ ตสฺส ตํ วจนํ กทาจิ สจฺจํ ภเวยฺยาติ มฺมาโน สุสฺสติ ¶ . เทวตาติ อสฺสเม อธิวตฺถา เทวตา เอว. มุทฺธนิ มุทฺธปาเต วาติ มุทฺเธ วา มุทฺธปาเต วา.
๙๙๕-๖. โภตี จรหิ ชานาตีติ โภตี เจ ชานาติ. มุทฺธาธิปาตฺจาติ มุทฺธปาตฺจ. าณเมตฺถาติ าณํ เม เอตฺถ.
๙๙๘. ปุราติ เอกูนตึสวสฺสวยกาเล. พาวริพฺราหฺมเณ ปน โคธาวรีตีเร วสมาเน อฏฺนฺนํ วสฺสานํ อจฺจเยน พุทฺโธ โลเก อุทปาทิ. อปจฺโจติ อนุวํโส.
๙๙๙. สพฺพาภิฺาพลปฺปตฺโตติ ¶ สพฺพาภิฺาย พลปฺปตฺโต, สพฺพา วา อภิฺาโย จ พลานิ จ ปตฺโต. วิมุตฺโตติ อารมฺมณํ ¶ กตฺวา ปวตฺติยา วิมุตฺตจิตฺโต.
๑๐๐๑-๓. โสกสฺสาติ โสโก อสฺส. ปหูตปฺโติ มหาปฺโ. วรภูริเมธโสติ อุตฺตมวิปุลปฺโ ภูเต อภิรตวรปฺโ วา. วิธุโรติ วิคตธุโร, อปฺปฏิโมติ วุตฺตํ โหติ.
๑๐๐๔-๙. มนฺตปารเคติ เวทปารเค. ปสฺสวฺโหติ ปสฺสถ อชานตนฺติ อชานนฺตานํ. ลกฺขณาติ ลกฺขณานิ. พฺยากฺขาตาติ กถิตานิ, วิตฺถาริตานีติ วุตฺตํ โหติ. สมตฺตาติ สมตฺตานิ, ปริปุณฺณานีติ วุตฺตํ โหติ. ธมฺเมน มนุสาสตีติ ธมฺเมน อนุสาสติ.
๑๐๑๑. ชาตึ โคตฺตฺจ ลกฺขณนฺติ ‘‘กีว จิรํ ชาโต’’ติ มม ชาติฺจ โคตฺตฺจ ลกฺขณฺจ. มนฺเต สิสฺเสติ มยา ปริจิตเวเท จ มม สิสฺเส จ. มนสาเยว ปุจฺฉถาติ อิเม สตฺต ปฺเห จิตฺเตเนว ปุจฺฉถ.
๑๐๑๓-๘. ติสฺสเมตฺเตยฺโยติ เอโกเยว เอส นามโคตฺตวเสน วุตฺโต. ทุภโยติ อุโภ. ปจฺเจกคณิโนติ วิสุํ วิสุํ คณวนฺโต. ปุพฺพวาสนวาสิตาติ ปุพฺเพ กสฺสปสฺส ภควโต สาสเน ปพฺพชิตฺวา. คตปจฺจาคตวตฺตปฺุวาสนาย วาสิตจิตฺตา. ปุรมาหิสฺสตินฺติ มาหิสฺสตินามิกํ ปุรํ, นครนฺติ วุตฺตํ โหติ. ตฺจ นครํ ปวิฏฺาติ อธิปฺปาโย, เอวํ สพฺพตฺถ. โคนทฺธนฺติ โคธปุรสฺส นามํ. วนสวฺหยนฺติ ปวนนครํ วุจฺจติ, ‘‘วนสาวตฺถิ’’นฺติ เอเก. เอวํ วนสาวตฺถิโต โกสมฺพึ, โกสมฺพิโต จ สาเกตํ อนุปฺปตฺตานํ กิร เตสํ โสฬสนฺนํ ชฏิลานํ ฉโยชนมตฺตา ปริสา อโหสิ.
๑๐๑๙. อถ ¶ ภควา ‘‘พาวริสฺส ชฏิลา มหาชนํ สํวฑฺเฒนฺตา อาคจฺฉนฺติ, น จ ตาว เนสํ อินฺทฺริยานิ ปริปากํ คจฺฉนฺติ, นาปิ อยํ เทโส สปฺปาโย, มคธเขตฺเต ปน เตสํ ปาสาณกเจติยํ สปฺปายํ. ตตฺร ¶ หิ มยิ ธมฺมํ เทเสนฺเต มหาชนสฺส ธมฺมาภิสมโย ภวิสฺสติ, สพฺพนครานิ จ ปวิสิตฺวา อาคจฺฉนฺตา พหุตเรน ชเนน อาคมิสฺสนฺตี’’ติ ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต สาวตฺถิโต ราชคหาภิมุโข ¶ อคมาสิ. เตปิ ชฏิลา สาวตฺถึ อาคนฺตฺวา วิหารํ ปวิสิตฺวา ‘‘โก พุทฺโธ, กุหึ พุทฺโธ’’ติ วิจินนฺตา คนฺธกุฏิมูลํ คนฺตฺวา ภควโต ปทนิกฺเขปํ ทิสฺวา ‘‘รตฺตสฺส หิ อุกฺกุฏิกํ ปทํ ภเว…เป… วิวฏฺฏจฺฉทสฺส อิทมีทิสํ ปท’’นฺติ (อ. นิ. อฏฺ. ๑.๑.๒๖๐-๒๖๑; ธ. ป. อฏฺ. ๑.๒๐ สามาวตีวตฺถุ; วิสุทฺธิ. ๑.๔๕) ‘‘สพฺพฺุ พุทฺโธ’’ติ นิฏฺํ คตา. ภควาปิ อนุปุพฺเพน เสตพฺยกปิลวตฺถุอาทีนิ นครานิ ปวิสิตฺวา มหาชนํ สํวฑฺเฒนฺโต ปาสาณกเจติยํ คโต. ชฏิลาปิ ตาวเทว สาวตฺถิโต นิกฺขมิตฺวา สพฺพานิ ตานิ นครานิ ปวิสิตฺวา ปาสาณกเจติยเมว อคมํสุ. เตน วุตฺตํ ‘‘โกสมฺพิฺจาปิ สาเกตํ, สาวตฺถิฺจ ปุรุตฺตมํ. เสตพฺยํ กปิลวตฺถุ’’นฺติอาทิ.
๑๐๒๐. ตตฺถ มาคธํ ปุรนฺติ มคธปุรํ ราชคหนฺติ อธิปฺปาโย. ปาสาณกํ เจติยนฺติ มหโต ปาสาณสฺส อุปริ ปุพฺเพ เทวฏฺานํ อโหสิ. อุปฺปนฺเน ปน ภควติ วิหาโร ชาโต. โส เตเนว ปุริมโวหาเรน ‘‘ปาสาณกํ เจติย’’นฺติ วุจฺจติ.
๑๐๒๑. ตสิโตวุทกนฺติ เต หิ ชฏิลา เวคสา ภควนฺตํ อนุพนฺธมานา สายํ คตมคฺคํ ปาโต, ปาโต คตมคฺคฺจ สายํ คจฺฉนฺตา ‘‘เอตฺถ ภควา’’ติ สุตฺวา อติวิย ปีติปาโมชฺชชาตา ตํ เจติยํ อภิรุหึสุ. เตน วุตฺตํ ‘‘ตุริตา ปพฺพตมารุหุ’’นฺติ.
๑๐๒๔. เอกมนฺตํ ิโต หฏฺโติ ตสฺมึ ปาสาณเก เจติเย สกฺเกน มาปิตมหามณฺฑเป นิสินฺนํ ภควนฺตํ ทิสฺวา ‘‘กจฺจิ อิสโย ขมนีย’’นฺติอาทินา นเยน ภควตา ปฏิสมฺโมทนีเย กเต ‘‘ขมนียํ โภ โคตมา’’ติอาทีหิ สยมฺปิ ปฏิสนฺถารํ กตฺวา อชิโต เชฏฺนฺเตวาสี เอกมนฺตํ ิโต หฏฺจิตฺโต หุตฺวา มโนปฺเห ปุจฺฉิ.
๑๐๒๕. ตตฺถ อาทิสฺสาติ ‘‘กติวสฺโส’’ติ เอวํ อุทฺทิสฺส. ชมฺมนนฺติ ‘‘อมฺหากํ อาจริยสฺส ชาตึ พฺรูหี’’ติ ปุจฺฉติ. ปารมินฺติ นิฏฺาคมนํ.
๑๐๒๖-๗. วีสํ ¶ วสฺสสตนฺติ วีสติวสฺสาธิกํ วสฺสสตํ. ลกฺขเณติ มหาปุริสลกฺขเณ. เอตสฺมึ อิโต ปเรสุ จ อิติหาสาทีสุ อนวโยติ ¶ อธิปฺปาโย ปรปทํ วา ¶ อาเนตฺวา เตสุ ปารมึ คโตติ โยเชตพฺพํ. ปฺจสตานิ วาเจตีติ ปกติอลสทุมฺเมธมาณวกานํ ปฺจสตานิ สยํ มนฺเต วาเจติ. สธมฺเมติ เอเก พฺราหฺมณธมฺเม, เตวิชฺชเก ปาวจเนติ วุตฺตํ โหติ.
๑๐๒๘. ลกฺขณานํ ปวิจยนฺติ ลกฺขณานํ วิตฺถารํ, ‘‘กตมานิ ตานิสฺส คตฺเต ตีณิ ลกฺขณานี’’ติ ปุจฺฉติ.
๑๐๓๐-๓๑. ปุจฺฉฺหีติ ปุจฺฉมานํ กเมตํ ปฏิภาสตีติ เทวาทีสุ กํ ปุคฺคลํ เอตํ ปฺหวจนํ ปฏิภาสตีติ.
๑๐๓๒-๓๓. เอวํ พฺราหฺมโณ ปฺจนฺนํ ปฺหานํ เวยฺยากรณํ สุตฺวา อวเสเส ทฺเว ปุจฺฉนฺโต ‘‘มุทฺธํ มุทฺธาธิปาตฺจา’’ติ อาห. อถสฺส ภควา เต พฺยากโรนฺโต ‘‘อวิชฺชา มุทฺธา’’ติ คาถมาห. ตตฺถ ยสฺมา จตูสุ สจฺเจสุ อฺาณภูตา อวิชฺชา สํสารสฺส สีสํ, ตสฺมา ‘‘อวิชฺชา มุทฺธา’’ติ อาห. ยสฺมา จ อรหตฺตมคฺควิชฺชา อตฺตนา สหชาเตหิ สทฺธาสติสมาธิกตฺตุกมฺยตาฉนฺทวีริเยหิ สมนฺนาคตา อินฺทฺริยานํ เอกรสฏฺภาวมุปคตตฺตา ตํ มุทฺธํ อธิปาเตติ, ตสฺมา ‘‘ธิชฺชา มุทฺธาธิปาตินี’’ติอาทิมาห.
๑๐๓๔-๘. ตโต เวเทน มหตาติ อถ อิมํ ปฺหเวยฺยากรณํ สุตฺวา อุปฺปนฺนาย มหาปีติยา สนฺถมฺภิตฺวา อลีนภาวํ, กายจิตฺตานํ อุทคฺคํ ปตฺวาติ อตฺโถ. ปติตฺวา จ ‘‘พาวรี’’ติ อิมํ คาถมาห. อถ นํ อนุกมฺปมาโน ภควา ‘‘สุขิโต’’ติ คาถมาห. วตฺวา จ ‘‘พาวริสฺส จา’’ติ สพฺพฺุปวารณํ ปวาเรสิ. ตตฺถ สพฺเพสนฺติ อนวเสสานํ โสฬสสหสฺสานํ. ตตฺถ ปุจฺฉิ ตถาคตนฺติ ตตฺถ ปาสาณเก เจติเย, ตตฺถ วา ปริสาย, เตสุ วา ปวาริเตสุ อชิโต ปมํ ปฺหํ ปุจฺฉีติ. เสสํ สพฺพคาถาสุ ปากฏเมวาติ.
ปรมตฺถโชติกาย ขุทฺทก-อฏฺกถาย
สุตฺตนิปาต-อฏฺกถาย วตฺถุคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑. อชิตสุตฺตวณฺณนา
๑๐๓๙. ตสฺมึ ¶ ¶ ¶ ปน ปฺเห นิวุโตติ ปฏิจฺฉาทิโต. กิสฺสาภิเลปนํ พฺรูสีติ กึ อสฺส โลกสฺส อภิเลปนํ วเทสิ.
๑๐๔๐. เววิจฺฉา ปมาทา นปฺปกาสตีติ มจฺฉริยเหตุ จ ปมาทเหตุ จ นปฺปกาสติ. มจฺฉริยํ หิสฺส ทานาทิคุเณหิ ปกาสิตุํ น เทติ, ปมาโท สีลาทีหิ. ชปฺปาภิเลปนนฺติ ตณฺหา อสฺส โลกสฺส มกฺกฏเลโป วิย มกฺกฏสฺส อภิเลปนํ. ทุกฺขนฺติ ชาติอาทิกํ ทุกฺขํ.
๑๐๔๑. สวนฺติ สพฺพธิ โสตาติ สพฺเพสุ รูปาทิอายตเนสุ ตณฺหาทิกา โสตา สนฺทนฺติ. กึ นิวารณนฺติ เตสํ กึ อาวรณํ กา รกฺขาติ? สํวรํ พฺรูหีติ ตํ เตสํ นิวารณสงฺขาตํ สํวรํ พฺรูหิ. เอเตน สาวเสสปฺปหานํ ปุจฺฉติ. เกน โสตา ปิธิยฺยเรติ เกน ธมฺเมน เอเต โสตา ปิธิยฺยนฺติ ปจฺฉิชฺชนฺติ. เอเตน อนวเสสปฺปหานํ ปุจฺฉติ.
๑๐๔๒. สติ เตสํ นิวารณนฺติ วิปสฺสนายุตฺตา. กุสลานํ ธมฺมานํ คติโย สมนฺเนสมานา สติ เตสํ โสตานํ นิวารณํ. โสตานํ สํวรํ พฺรูมีติ ตเมวาหํ สตึ โสตานํ สํวรํ พฺรูมีติ อธิปฺปาโย. ปฺาเยเต ปิธิยฺยเรติ รูปาทีสุ ปน อนิจฺจตาทิปฏิเวธสาธิกาย มคฺคปฺาย เอเต โสตา สพฺพโส ปิธิยฺยนฺตีติ.
๑๐๔๓. ปฺา เจวาติ ปฺหคาถาย, ยา จายํ ตยา วุตฺตา ปฺา ยา จ สติ, ยฺจ ตทวเสสํ นามรูปํ, เอตํ สพฺพมฺปิ กตฺถ นิรุชฺฌติ, เอตํ เม ปฺหํ ปุฏฺโ พฺรูหีติ เอวํ สงฺเขปตฺโถ เวทิตพฺโพ.
๑๐๔๔. วิสฺสชฺชนคาถาย ปนสฺส ยสฺมา ปฺาสติโย นาเมเนว สงฺคหํ คจฺฉนฺติ, ตสฺมา ตา วิสุํ น วุตฺตา. อยเมตฺถ สงฺเขปตฺโถ – ยํ มํ ตฺวํ, อชิต, เอตํ ปฺหํ อปุจฺฉิ ‘‘กตฺเถตํ อุปรุชฺฌตี’’ติ, ตํ เต ยตฺถ นามฺจ รูปฺจ อเสสํ อุปรุชฺฌติ, ตํ ¶ วทนฺโต วทามิ ¶ , ตสฺส, ตสฺส หิ วิฺาณสฺส นิโรเธน สเหว อปุพฺพํ อจริมํ เอตฺเถตํ อุปรุชฺฌติ. เอตฺเถว วิฺาณนิโรเธ นิรุชฺฌติ เอตํ, วิฺาณนิโรธา ตสฺส นิโรโธ โหติ. ตํ นาติวตฺตตีติ วุตฺตํ โหติ.
๑๐๔๕. เอตฺตาวตา ¶ จ ‘‘ทุกฺขมสฺส มหพฺภย’’นฺติ อิมินา ปกาสิตํ ทุกฺขสจฺจํ, ‘‘ยานิ โสตานี’’ติ อิมินา สมุทยสจฺจํ ปฺาเยเต ปิธิยฺยเรติ อิมินา มคฺคสจฺจํ, ‘‘อเสสํ อุปรุชฺฌตี’’ติ อิมินา นิโรธสจฺจนฺติ เอวํ จตฺตาริ สจฺจานิ สุตฺวาปิ อริยภูมึ อนธิคโต ปุน เสขาเสขปฏิปทํ ปุจฺฉนฺโต ‘‘เย จ สงฺขาตธมฺมาเส’’ติ คาถมาห. ตตฺถ สงฺขาตธมฺมาติ อนิจฺจาทิวเสน ปริวีมํสิตธมฺมา, อรหตํ เอตํ อธิวจนํ. เสขาติ สีลาทีนิ สิกฺขมานา อวเสสา อริยปุคฺคลา. ปุถูติ พหู สตฺตชนา. เตสํ เม นิปโก อิริยํ ปุฏฺโ ปพฺรูหีติ เตสํ เม เสขาเสขานํ นิปโก ปณฺฑิโต ตฺวํ ปุฏฺโ ปฏิปตฺตึ พฺรูหีติ.
๑๐๔๖. อถสฺส ภควา ยสฺมา เสเขน กามจฺฉนฺทนีวรณํ อาทึ กตฺวา สพฺพกิเลสา ปหาตพฺพา เอว, ตสฺมา ‘‘กาเมสู’’ติ อุปฑฺฒคาถาย เสขปฏิปทํ ทสฺเสติ. ตสฺสตฺโถ – วตฺถุ ‘‘กาเมสุ’’ กิเลสกาเมน นาภิคิชฺเฌยฺย กายทุจฺจริตาทโย จ มนโส อาวิลภาวกเร ธมฺเม ปชหนฺโต มนสา นาวิโล สิยาติ. ยสฺมา ปน อเสโข อนิจฺจาทิวเสน สพฺพสงฺขาราทีนํ ปริตุลิตตฺตา กุสโล สพฺพธมฺเมสุ กายานุปสฺสนาสติอาทีหิ จ สโต สกฺกายทิฏฺิอาทีนํ ภินฺนตฺตา ภิกฺขุภาวํ ปตฺโต จ หุตฺวา สพฺพิริยาปเถสุ ปริพฺพชติ, ตสฺมา ‘‘กุสโล’’ติ อุปฑฺฒคาถาย อเสขปฏิปทํ ทสฺเสติ. เสสํ สพฺพตฺถ ปากฏเมว.
เอวํ ภควา อรหตฺตนิกูเฏน เทสนํ นิฏฺาเปสิ, เทสนาปริโยสาเน อชิโต อรหตฺเต ปติฏฺาสิ สทฺธึ อนฺเตวาสิสหสฺเสน, อฺเสฺจ อเนกสหสฺสานํ ธมฺมจกฺขุํ อุทปาทิ. สห อรหตฺตปฺปตฺติยา จ อายสฺมโต อชิตสฺส ¶ อนฺเตวาสิสหสฺสสฺส จ อชินชฏาวากจีราทีนิ อนฺตรธายึสุ. สพฺเพว อิทฺธิมยปตฺตจีวรธรา, ทฺวงฺคุลเกสา เอหิภิกฺขู หุตฺวา ภควนฺตํ นมสฺสมานา ปฺชลิกา นิสีทึสูติ.
ปรมตฺถโชติกาย ขุทฺทก-อฏฺกถาย
สุตฺตนิปาต-อฏฺกถาย อชิตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. ติสฺสเมตฺเตยฺยสุตฺตวณฺณนา
๑๐๔๗. โกธ ¶ ¶ สนฺตุสฺสิโตติ ติสฺสเมตฺเตยฺยสุตฺตํ. กา อุปฺปตฺติ? สพฺพสุตฺตานํ ปุจฺฉาวสิกา เอว อุปฺปตฺติ. เต หิ พฺราหฺมณา ‘‘กตาวกาสา ปุจฺฉวฺโห’’ติ ภควตา ปวาริตตฺตา อตฺตโน อตฺตโน สํสยํ ปุจฺฉึสุ. ปุฏฺโ ปุฏฺโ จ เตสํ ภควา พฺยากาสิ. เอวํ ปุจฺฉาวสิกาเนเวตานิ สุตฺตานีติ เวทิตพฺพานิ.
นิฏฺิเต ปน อชิตปฺเห ‘‘กถํ โลกํ อเวกฺขนฺตํ, มจฺจุราชา น ปสฺสตี’’ติ (สุ. นิ. ๑๑๒๔; จูฬนิ. ปิงฺคิยมาณวปุจฺฉา ๑๔๔) เอวํ โมฆราชา ปุจฺฉิตุํ อารภิ. ตํ ‘‘น ตาวสฺส อินฺทฺริยานิ ปริปากํ คตานี’’ติ ตฺวา ภควา ‘‘ติฏฺ ตฺวํ, โมฆราช, อฺโ ปุจฺฉตู’’ติ ปฏิกฺขิปิ. ตโต ติสฺสเมตฺเตยฺโย อตฺตโน สํสยํ ปุจฺฉนฺโต ‘‘โกธา’’ติ คาถมาห. ตตฺถ โกธ สนฺตุสฺสิโตติ โก อิธ ตุฏฺโ. อิฺชิตาติ ตณฺหาทิฏฺิวิปฺผนฺทิตานิ. อุภนฺตมภิฺายาติ อุโภ อนฺเต อภิชานิตฺวา. มนฺตา น ลิปฺปตีติ ปฺาย น ลิปฺปติ.
๑๐๔๘-๙. ตสฺเสตมตฺถํ พฺยากโรนฺโต ภควา ‘‘กาเมสู’’ติ คาถาทฺวยมาห. ตตฺถ กาเมสุ พฺรหฺมจริยวาติ กามนิมิตฺตํ พฺรหฺมจริยวา, กาเมสุ อาทีนวํ ทิสฺวา มคฺคพฺรหฺมจริเยน สมนฺนาคโตติ วุตฺตํ โหติ. เอตฺตาวตา สนฺตุสิตํ ทสฺเสติ, ‘‘วีตตณฺโห’’ติอาทีหิ อนิฺชิตํ ¶ . ตตฺถ สงฺขาย นิพฺพุโตติ อนิจฺจาทิวเสน ธมฺเม วีมํสิตฺวา ราคาทินิพฺพาเนน นิพฺพุโต. เสสํ ตตฺถ ตตฺถ วุตฺตนยตฺตา ปากฏเมว.
เอวํ ภควา อิมมฺปิ สุตฺตํ อรหตฺตนิกูเฏเนว เทเสสิ. เทสนาปริโยสาเน อยมฺปิ พฺราหฺมโณ อรหตฺเต ปติฏฺาสิ สทฺธึ อนฺเตวาสิสหสฺเสน, อฺเสฺจ อเนกสหสฺสานํ ธมฺมจกฺขุํ อุทปาทิ. เสสํ ปุพฺพสทิสเมวาติ.
ปรมตฺถโชติกาย ขุทฺทก-อฏฺกถาย
สุตฺตนิปาต-อฏฺกถาย ติสฺสเมตฺเตยฺยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. ปุณฺณกสุตฺตวณฺณนา
๑๐๕๐. อเนชนฺติ ¶ ¶ ปุณฺณกสุตฺตํ. อิมมฺปิ ปุริมนเยเนว โมฆราชานํ ปฏิกฺขิปิตฺวา วุตฺตํ. ตตฺถ มูลทสฺสาวินฺติ อกุสลมูลาทิทสฺสาวึ. อิสโยติ อิสินามกา ชฏิลา. ยฺนฺติ เทยฺยธมฺมํ. อกปฺปยึสูติ ปริเยสนฺติ.
๑๐๕๑. อาสีสมานาติ รูปาทีนิ ปตฺถยมานา. อิตฺถตฺตนฺติ อิตฺถภาวฺจ ปตฺถยมานา, มนุสฺสาทิภาวํ อิจฺฉนฺตาติ วุตฺตํ โหติ. ชรํ สิตาติ ชรํ นิสฺสิตา. ชรามุเขน เจตฺถ สพฺพวฏฺฏทุกฺขํ วุตฺตํ. เตน วฏฺฏทุกฺขนิสฺสิตา ตโต อปริมุจฺจมานา เอว กปฺปยึสูติ ทีเปติ.
๑๐๕๒. กจฺจิสฺสุ เต ภควา ยฺปเถ อปฺปมตฺตา, อตารุํ ชาติฺจ ชรฺจ มาริสาติ เอตฺถ ยฺโเยว ยฺปโถ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – กจฺจิ เต ยฺเ อปฺปมตฺตา หุตฺวา ยฺํ กปฺปยนฺตา วฏฺฏทุกฺขมตรึสูติ.
๑๐๕๓. อาสีสนฺตีติ รูปปฏิลาภาทโย ปตฺเถนฺติ. โถมยนฺตีติ ‘‘สุยิฏฺํ สุจิ ทินฺน’’นฺติอาทินา นเยน ยฺาทีนิ ปสํสนฺติ. อภิชปฺปนฺตีติ รูปาทิปฏิลาภาย วาจํ ภินฺทนฺติ. ชุหนฺตีติ เทนฺติ. กามาภิชปฺปนฺติ ปฏิจฺจ ลาภนฺติ รูปาทิปฏิลาภํ ปฏิจฺจ ปุนปฺปุนํ กาเม เอว อภิชปฺปนฺติ, ‘‘อโห วต อมฺหากํ สิยุ’’นฺติ วทนฺติ, ตณฺหฺจ ตตฺถ วฑฺเฒนฺตีติ วุตฺตํ ¶ โหติ. ยาชโยคาติ ยาคาธิมุตฺตา. ภวราครตฺตาติ เอวมิเมหิ อาสีสนาทีหิ ภวราเคเนว รตฺตา, ภวราครตฺตา วา หุตฺวา เอตานิ อาสีสนาทีนิ กโรนฺตา นาตรึสุ ชาติอาทิวฏฺฏทุกฺขํ น อุตฺตรึสูติ.
๑๐๕๔-๕. อถโกจรหีติ อถ อิทานิ โก อฺโ อตารีติ. สงฺขายาติ าเณน วีมํสิตฺวา. ปโรปรานีติ ปรานิ จ โอรานิ จ, ปรตฺตภาวสกตฺตภาวาทีนิ ปรานิ จ โอรานิ จาติ วุตฺตํ โหติ. วิธูโมติ กายทุจฺจริตาทิธูมวิรหิโต. อนีโฆติ ราคาทิอีฆวิรหิโต ¶ . อตาริ โสติ โส เอวรูโป อรหา ชาติชรํ อตาริ. เสสเมตฺถ ปากฏเมว.
เอวํ ¶ ภควา อิมมฺปิ สุตฺตํ อรหตฺตนิกูเฏเนว เทเสสิ. เทสนาปริโยสาเน อยมฺปิ พฺราหฺมโณ อรหตฺเต ปติฏฺาสิ สทฺธึ อนฺเตวาสิสหสฺเสน, อฺเสฺจ อเนกสตานํ ธมฺมจกฺขุํ อุทปาทิ. เสสํ วุตฺตสทิสเมวาติ.
ปรมตฺถโชติกาย ขุทฺทก-อฏฺกถาย
สุตฺตนิปาต-อฏฺกถาย ปุณฺณกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. เมตฺตคูสุตฺตวณฺณนา
๑๐๕๖. ปุจฺฉามิ ¶ ตนฺติ เมตฺตคุสุตฺตํ. ตตฺถ มฺามิ ตํ เวทคุํ ภาวิตตฺตนฺติ ‘‘อยํ เวทคู’’ติ จ ‘‘ภาวิตตฺโต’’ติ จ เอวํ ตํ มฺามิ.
๑๐๕๗. อปุจฺฉสีติ เอตฺถ อ-อิติ ปทปูรณมตฺเต นิปาโต, ปุจฺฉสิจฺเจว อตฺโถ. ปวกฺขามิ ยถา ปชานนฺติ ยถา ปชานนฺโต อาจิกฺขติ, เอวํ อาจิกฺขิสฺสามิ. อุปธินิทานา ปภวนฺติ ทุกฺขาติ ตณฺหาทิอุปธินิทานา ชาติอาทิทุกฺขวิเสสา ปภวนฺติ.
๑๐๕๘. เอวํ อุปธินิทานโต ปภวนฺเตสุ ทุกฺเขสุ – โย เว อวิทฺวาติ คาถา. ตตฺถ ปชานนฺติ สงฺขาเร อนิจฺจาทิวเสน ชานนฺโต. ทุกฺขสฺสชาติปฺปภวานุปสฺสีติ วฏฺฏทุกฺขสฺส ชาติการณํ ‘‘อุปธี’’ติ อนุปสฺสนฺโต.
๑๐๕๙. โสกปริทฺทวฺจาติ โสกฺจ ปริเทวฺจ. ตถา หิ เต วิทิโต เอส ธมฺโมติ ยถา ยถา สตฺตา ชานนฺติ, ตถา ตถา ปฺาปนวเสน วิทิโต เอส ธมฺโมติ.
๑๐๖๐-๖๑. กิตฺตยิสฺสามิ เต ธมฺมนฺติ ¶ นิพฺพานธมฺมํ นิพฺพานคามินิปฏิปทาธมฺมฺจ เต เทสยิสฺสามิ. ทิฏฺเ ธมฺเมติ ทิฏฺเ ทุกฺขาทิธมฺเม, อิมสฺมึเยว วา อตฺตภาเว. อนีติหนฺติ อตฺตปจฺจกฺขํ. ยํ วิทิตฺวาติ ยํ ธมฺมํ ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติอาทินา นเยน สมฺมสนฺโต วิทิตฺวา. ตฺจาหํ อภินนฺทามีติ ตํ วุตฺตปการธมฺมโชตกํ ตว วจนํ อหํ ปตฺถยามิ. ธมฺมมุตฺตมนฺติ ตฺจ ธมฺมมุตฺตมํ อภินนฺทามีติ.
๑๐๖๒. อุทฺธํ ¶ อโธ ติริยฺจาปิ มชฺเฌติ เอตฺถ อุทฺธนฺติ อนาคตทฺธา วุจฺจติ, อโธติ อตีตทฺธา, ติริยฺจาปิ มชฺเฌติ ปจฺจุปฺปนฺนทฺธา. เอเตสุ นนฺทิฺจ นิเวสนฺจ, ปนุชฺช วิฺาณนฺติ เอเตสุ อุทฺธาทีสุ ตณฺหฺจ ทิฏฺินิเวสนฺจ อภิสงฺขารวิฺาณฺจ ปนุเทหิ, ปนุทิตฺวา จ ภเว น ติฏฺเ, เอวํ สนฺเต ทุวิเธปิ ภเว น ติฏฺเยฺย. เอวํ ตาว ปนุชฺชสทฺทสฺส ปนุเทหีติ อิมสฺมึ อตฺถวิกปฺเป สมฺพนฺโธ, ปนุทิตฺวาติ เอตสฺมึ ปน อตฺถวิกปฺเป ภเว น ติฏฺเติ ¶ อยเมว สมฺพนฺโธ. เอตานิ นนฺทินิเวสนวิฺาณานิ ปนุทิตฺวา ทุวิเธปิ ภเว น ติฏฺเยฺยาติ วุตฺตํ โหติ.
๑๐๖๓-๔. เอตานิ วิโนเทตฺวา ภเว อติฏฺนฺโต เอโส – เอวํวิหารีติ คาถา. ตตฺถ อิเธวาติ อิมสฺมึเยว สาสเน, อิมสฺมึเยว วา อตฺตภาเว. สุกิตฺติตํ โคตมนูปธีกนฺติ เอตฺถ อนุปธิกนฺติ นิพฺพานํ. ตํ สนฺธาย ภควนฺตํ อาลปนฺโต อาห – ‘‘สุกิตฺติตํ โคตมนูปธีก’’นฺติ.
๑๐๖๕. น เกวลํ ทุกฺขเมว ปหาสิ – เต จาปีติ คาถา. ตตฺถ อฏฺิตนฺติ สกฺกจฺจํ, สทา วา. ตํ ตํ นมสฺสามีติ ตสฺมา ตํ นมสฺสามิ. สเมจฺจาติ อุปคนฺตฺวา. นาคาติ ภควนฺตํ อาลปนฺโต อาห.
๑๐๖๖. อิทานิ ตํ ภควา ‘‘อทฺธา หิ ภควา ปหาสิ ¶ ทุกฺข’’นฺติ เอวํ เตน พฺราหฺมเณน วิทิโตปิ อตฺตานํ อนุปเนตฺวาว ปหีนทุกฺเขน ปุคฺคเลน โอวทนฺโต ‘‘ยํ พฺราหฺมณ’’นฺติ คาถมาห. ตสฺสตฺโถ – ยํ ตฺวํ อภิชานนฺโต ‘‘อยํ พาหิตปาปตฺตา พฺราหฺมโณ, เวเทหิ คตตฺตา เวทคู, กิฺจนาภาเวน อกิฺจโน, กาเมสุ จ ภเวสุ จ อสตฺตตฺตา กามภเว อสตฺโต’’ติ ชฺา ชาเนยฺยาสิ. อทฺธา หิ โส อิมํ โอฆํ อตาริ, ติณฺโณ จ ปารํ อขิโล อกงฺโข.
๑๐๖๗. กิฺจ ภิยฺโย – วิทฺวา จ โยติ คาถา. ตตฺถ อิธาติ อิมสฺมึ สาสเน, อตฺตภาเว วา. วิสชฺชาติ โวสฺสชฺชิตฺวา. เสสํ สพฺพตฺถ ปากฏเมว.
เอวํ ¶ ภควา อิมมฺปิ สุตฺตํ อรหตฺตนิกูเฏเนว เทเสสิ. เทสนาปริโยสาเน จ วุตฺตสทิโส เอว ธมฺมาภิสมโย อโหสีติ.
ปรมตฺถโชติกาย ขุทฺทก-อฏฺกถาย
สุตฺตนิปาต-อฏฺกถาย เมตฺตคูสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. โธตกสุตฺตวณฺณนา
๑๐๖๘-๙. ปุจฺฉามิ ¶ ตนฺติ โธตกสุตฺตํ. ตตฺถ วาจาภิกงฺขามีติ วาจํ อภิกงฺขามิ. สิกฺเข นิพฺพานมตฺตโนติ อตฺตโน ราคาทีนํ นิพฺพานตฺถาย อธิสีลาทีนิ สิกฺเขยฺย. อิโตติ มม มุขโต.
๑๐๗๐. เอวํ วุตฺเต อตฺตมโน โธตโก ภควนฺตํ อภิตฺถวมาโน กถํกถาปโมกฺขํ ยาจนฺโต ‘‘ปสฺสามห’’นฺติ คาถมาห. ตตฺถ ปสฺสามหํ เทวมนุสฺสโลเกติ ปสฺสามิ อหํ เทวมนุสฺสโลเก. ตํ ตํ นมสฺสามีติ ตํ เอวรูปํ นมสฺสามิ. ปมฺุจาติ ปโมเจหิ.
๑๐๗๑. อถสฺส ภควา อตฺตาธีนเมว กถํกถาปโมกฺขํ โอฆตรณมุเขน ทสฺเสนฺโต ‘‘นาห’’นฺติ คาถมาห. ตตฺถ นาหํ สหิสฺสามีติ อหํ น สหิสฺสามิ น สกฺขิสฺสามิ, น วายมิสฺสามีติ วุตฺตํ โหติ. ปโมจนายาติ ปมาเจตุํ. กถํกถินฺติ สกงฺขํ. ตเรสีติ ตเรยฺยาสิ.
๑๐๗๒-๕. เอวํ วุตฺเต อตฺตมนตโร โธตโก ภควนฺตํ อภิตฺถวมาโน อนุสาสนึ ยาจนฺโต ‘‘อนุสาส พฺรหฺเม’’ติ คาถมาห. ตตฺถ พฺรหฺมาติ เสฏฺวจนเมตํ. เตน ภควนฺตํ อามนฺตยมาโน อาห – ‘‘อนุสาส พฺรหฺเม’’ติ ¶ . วิเวกธมฺมนฺติ สพฺพสงฺขารวิเวกนิพฺพานธมฺมํ. อพฺยาปชฺชมาโนติ นานปฺปการตํ อนาปชฺชมาโน. อิเธว สนฺโตติ อิเธว สมาโน. อสิโตติ อนิสฺสิโต. อิโต ปรา ทฺเว คาถา เมตฺตคุสุตฺเต วุตฺตนยา เอว. เกวลฺหิ ตตฺถ ธมฺมํ, อิธ สนฺตินฺติ อยํ วิเสโส. ตติยคาถายปิ ¶ ปุพฺพฑฺฒํ ตตฺถ วุตนยเมว อปรฑฺเฒ สงฺโคติ สชฺชนฏฺานํ, ลคฺคนนฺติ วุตฺตํ โหติ. เสสํ สพฺพตฺถ ปากฏเมว.
เอวํ ภควา อิมมฺปิ สุตฺตํ อรหตฺตนิกูเฏเนว เทเสสิ. เทสนาปริโยสาเน จ วุตฺตสทิโส เอว ธมฺมาภิสมโย อโหสีติ.
ปรมตฺถโชติกาย ขุทฺทก-อฏฺกถาย
สุตฺตนิปาต-อฏฺกถาย โธตกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. อุปสีวสุตฺตวณฺณนา
๑๐๗๖. เอโก ¶ อหนฺติ อุปสีวสุตฺตํ. ตตฺถ มหนฺตโมฆนฺติ มหนฺตํ โอฆํ. อนิสฺสิโตติ ปุคฺคลํ วา ธมฺมํ วา อนิสฺสิโต. โน วิสหามีติ น สกฺโกมิ. อารมฺมณนฺติ นิสฺสยํ. ยํ นิสฺสิโตติ ยํ ปุคฺคลํ วา ธมฺมํ วา นิสฺสิโต.
๑๐๗๗. อิทานิ ยสฺมา โส พฺราหฺมโณ อากิฺจฺายตนลาภี ตฺจ สนฺตมฺปิ นิสฺสยํ น ชานาติ, เตนสฺส ภควา ตฺจ นิสฺสยํ อุตฺตริ จ นิยฺยานปถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อากิฺจฺ’’นฺติ คาถมาห. ตตฺถ เปกฺขมาโนติ ตํ อากิฺจฺายตนสมาปตฺตึ สโต สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺหิตฺวา จ อนิจฺจาทิวเสน ปสฺสมาโน. นตฺถีติ นิสฺสายาติ ตํ ‘‘นตฺถิ กิฺจี’’ติ ปวตฺตสมาปตฺตึ อารมฺมณํ กตฺวา. ตรสฺสุ โอฆนฺติ ตโต ปภุติ ปวตฺตาย วิปสฺสนาย ยถานุรูปํ จตุพฺพิธมฺปิ โอฆํ ตรสฺสุ. กถาหีติ กถํกถาหิ. ตณฺหกฺขยํ นตฺตมหาภิปสฺสาติ รตฺตินฺทิวํ นิพฺพานํ วิภูตํ กตฺวา ปสฺส. เอเตนสฺส ทิฏฺธมฺมสุขวิหารํ กเถติ.
๑๐๗๘-๙. อิทานิ ‘‘กาเม ปหายา’’ติ สุตฺวา วิกฺขมฺภนวเสน อตฺตนา ปหีเน กาเม สมฺปสฺสมาโน ‘‘สพฺเพสู’’ติ คาถมาห. ตตฺถ หิตฺวา มฺนฺติ อฺํ ตโต เหฏฺา ฉพฺพิธมฺปิ สมาปตฺตึ ¶ หิตฺวา. สฺาวิโมกฺเข ปรเมติ สตฺตสุ สฺาวิโมกฺเขสุ อุตฺตเม อากิฺจฺายตเน. ติฏฺเ นุ ¶ โส ตตฺถ อนานุยายีติ โส ปุคฺคโล ตตฺถ อากิฺจฺายตนพฺรหฺมโลเก อวิคจฺฉมาโน ติฏฺเยฺย นูติ ปุจฺฉติ. อถสฺส ภควา สฏฺิกปฺปสหสฺสมตฺตํเยว านํ อนุชานนฺโต ตติยคาถมาห.
๑๐๘๐. เอวํ ตสฺส ตตฺถ านํ สุตฺวา อิทานิสฺส สสฺสตุจฺเฉทภาวํ ปุจฺฉนฺโต ‘‘ติฏฺเ เจ’’ติ คาถมาห. ตตฺถ ปูคมฺปิ วสฺสานนฺติ อเนกสงฺขฺยมฺปิ วสฺสานํ, คณราสินฺติ อตฺโถ. ‘‘ปูคมฺปิ วสฺสานี’’ติปิ ปาโ, ตตฺถ วิภตฺติพฺยตฺตเยน สามิวจนสฺส ปจฺจตฺตวจนํ กตฺตพฺพํ, ปูคนฺติ วา เอตสฺส พหูนีติ อตฺโถ วตฺตพฺโพ. ‘‘ปูคานี’’ติ วาปิ ปนฺติ, ปุริมปาโเยว สพฺพสุนฺทโร. ตตฺเถว โส สีติ สิยา วิมุตฺโตติ โส ปุคฺคโล ตตฺเถวากิฺจฺายตเน นานาทุกฺเขหิ ¶ วิมุตฺโต สีติภาวปฺปตฺโต ภเวยฺย, นิพฺพานปฺปตฺโต สสฺสโต หุตฺวา ติฏฺเยฺยาติ อธิปฺปาโย. จเวถ วิฺาณํ ตถาวิธสฺสาติ อุทาหุ ตถาวิธสฺส วิฺาณํ อนุปาทาย ปรินิพฺพาเยยฺยาติ อุจฺเฉทํ ปุจฺฉติ, ปฏิสนฺธิคฺคหณตฺถํ วาปิ ภเวยฺยาติ ปฏิสนฺธิมฺปิ ตสฺส ปุจฺฉติ.
๑๐๘๑. อถสฺส ภควา อุจฺเฉทสสฺสตํ อนุปคมฺม ตตฺถ อุปฺปนฺนสฺส อริยสาวกสฺส อนุปาทาย ปรินิพฺพานํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อจฺจี ยถา’’ติ คาถมาห. ตตฺถ อตฺถํ ปเลตีติ อตฺถํ คจฺฉติ. น อุเปติ สงฺขนฺติ ‘‘อสุกํ นาม ทิสํ คโต’’ติ โวหารํ น คจฺฉติ. เอวํ มุนี นามกายา วิมุตฺโตติ เอวํ ตตฺถ อุปฺปนฺโน เสกฺขมุนิ ปกติยา ปุพฺเพว รูปกายา วิมุตฺโต ตตฺถ จตุตฺถมคฺคํ นิพฺพตฺเตตฺวา ธมฺมกายสฺส ปริฺาตตฺตา ปุน นามกายาปิ วิมุตฺโต อุภโตภาควิมุตฺโต ขีณาสโว หุตฺวา อนุปาทาปรินิพฺพานสงฺขาตํ อตฺถํ ปเลติ, น อุเปติ สงฺขํ ‘‘ขตฺติโย วา พฺราหฺมโณ วา’’ติ เอวมาทิกํ.
๑๐๘๒. อิทานิ ¶ ‘‘อตฺถํ ปเลตี’’ติ สุตฺวา ตสฺส โยนิโส อตฺถํ อสลฺลกฺเขนฺโต ‘‘อตฺถงฺคโต โส’’ติ คาถมาห. ตสฺสตฺโถ – โส อตฺถงฺคโต อุทาหุ นตฺถิ, อุทาหุ เว สสฺสติยา สสฺสตภาเวน อโรโค อวิปริณามธมฺโม โสติ เอวํ ตํ เม มุนี สาธุ วิยากโรหิ. กึ การณํ? ตถา หิ เต วิทิโต เอส ธมฺโมติ.
๑๐๘๓. อถสฺส ¶ ภควา ตถา อวตฺตพฺพตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อตฺถงฺคตสฺสา’’ติ คาถมาห. ตตฺถ อตฺถงฺคตสฺสาติ อนุปาทาปรินิพฺพุตสฺส. น ปมาณมตฺถีติ รูปาทิปฺปมาณํ นตฺถิ. เยน นํ วชฺชุนฺติ เยน ราคาทินา นํ วเทยฺยุํ. สพฺเพสุ ธมฺเมสูติ สพฺเพสุ ขนฺธาทิธมฺเมสุ. เสสํ สพฺพตฺถ ปากฏเมว.
เอวํ ภควา อิมํ สุตฺตํ อรหตฺตนิกูเฏเนว เทเสสิ. เทสนาปริโยสาเน จ วุตฺตสทิโส เอว ธมฺมาภิสมโย อโหสีติ.
ปรมตฺถโชติกาย ขุทฺทก-อฏฺกถาย
สุตฺตนิปาต-อฏฺกถาย อุปสีวสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. นนฺทสุตฺตวณฺณนา
๑๐๘๔-๕. สนฺติ ¶ โลเกติ นนฺทสุตฺตํ. ตตฺถ ปมคาถาย อตฺโถ – โลเก ขตฺติยาทโย ชนา อาชีวกนิคณฺาทิเก สนฺธาย ‘‘สนฺติ มุนโย’’ติ วทนฺติ, ตยิทํ กถํสูติ กึ นุ โข เต สมาปตฺติาณาทินา าเณน อุปฺปนฺนตฺตา าณูปปนฺนํ โน มุนึ วทนฺติ, เอวํวิธํ นุ วทนฺติ, อุทาหุ เว นานปฺปการเกน ลูขชีวิตสงฺขาเตน ชีวิเตนูปปนฺนนฺติ อถสฺส ภควา ตทุภยํ ปฏิกฺขิปิตฺวา มุนึ ทสฺเสนฺโต ‘‘น ทิฏฺิยา’’ติ คาถมาห.
๑๐๘๖-๗. อิทานิ ‘‘ทิฏฺาทีหิ สุทฺธี’’ติ วทนฺตานํ วาเท กงฺขาปหานตฺถํ ‘‘เย เกจิเม’’ติ ปุจฺฉติ. ตตฺถ อเนกรูเปนาติ โกตูหลมงฺคลาทินา. ตตฺถ ยตา จรนฺตาติ ตตฺถ สกาย ทิฏฺิยา คุตฺตา วิหรนฺตา. อถสฺส ตถา สุทฺธิอภาวํ ทีเปนฺโต ภควา ทุติยํ คาถมาห.
๑๐๘๘-๙๐. เอวํ ‘‘นาตรึสู’’ติ สุตฺวา อิทานิ โย อตริ, ตํ โสตุกาโม ‘‘เย เกจิเม’’ติ ปุจฺฉติ. อถสฺส ภควา โอฆติณฺณมุเขน ¶ ชาติชราติณฺเณ ทสฺเสนฺโต ตติยํ คาถมาห. ตตฺถ นิวุตาติ โอวุฏา ปริโยนทฺธา. เยสีธาติ เยสุ อิธ. เอตฺถ จ สุ-อิติ นิปาตมตฺตํ. ตณฺหํ ปริฺายาติ ตีหิ ปริฺาหิ ตณฺหํ ปริชานิตฺวา. เสสํ สพฺพตฺถ ปุพฺเพ วุตฺตนยตฺตา ปากฏเมว.
เอวํ ¶ ภควา อรหตฺตนิกูเฏเนว เทสนํ นิฏฺาเปสิ, เทสนาปริโยสาเน ปน นนฺโท ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทมาโน ‘‘เอตาภินนฺทามี’’ติ คาถมาห. อิธาปิ จ ปุพฺเพ วุตฺตสทิโส เอว ธมฺมาภิสมโย อโหสีติ.
ปรมตฺถโชติกาย ขุทฺทก-อฏฺกถาย
สุตฺตนิปาต-อฏฺกถาย นนฺทสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. เหมกสุตฺตวณฺณนา
๑๐๙๑-๔. เย ¶ เม ปุพฺเพติ เหมกสุตฺตํ. ตตฺถ เย เม ปุพฺเพ วิยากํสูติ เย พาวริอาทโย ปุพฺเพ มยฺหํ สกํ ลทฺธึ วิยากํสุ. หุรํ โคตมสาสนาติ โคตมสาสนา ปุพฺพตรํ. สพฺพํ ตํ ตกฺกวฑฺฒนนฺติ สพฺพํ ตํ กามวิตกฺกาทิวฑฺฒนํ. ตณฺหานิคฺฆาตนนฺติ ตณฺหาวินาสนํ. อถสฺส ภควา ตํ ธมฺมํ อาจิกฺขนฺโต ‘‘อิธา’’ติ คาถาทฺวยมาห. ตตฺถ เอตทฺาย เย สตาติ เอตํ นิพฺพานปทมจฺจุตํ ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติอาทินา นเยน วิปสฺสนฺตา อนุปุพฺเพน ชานิตฺวา เย กายานุปสฺสนาสติอาทีหิ สตา. ทิฏฺธมฺมาภินิพฺพุตาติ วิทิตธมฺมตฺตา, ทิฏฺธมฺมตฺตา, ราคาทินิพฺพาเนน จ อภินิพฺพุตา. เสสํ สพฺพตฺถ ปากฏเมว.
เอวํ ภควา อิมมฺปิ สุตฺตํ อรหตฺตนิกูเฏเนว เทเสสิ. เทสนาปริโยสาเน จ ปุพฺพสทิโส เอว ธมฺมาภิสมโย อโหสีติ.
ปรมตฺถโชติกาย ขุทฺทก-อฏฺกถาย
สุตฺตนิปาต-อฏฺกถาย เหมกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. โตเทยฺยสุตฺตวณฺณนา
๑๐๙๕. ยสฺมึ ¶ ¶ กามาติ โตเทยฺยสุตฺตํ. ตตฺถ วิโมกฺโข ตสฺส กีทิโสติ ตสฺส กีทิโส วิโมกฺโข อิจฺฉิตพฺโพติ ปุจฺฉติ ¶ . อิทานิ ตสฺส อฺวิโมกฺขาภาวํ ทสฺเสนฺโต ภควา ทุติยํ คาถมาห. ตตฺถ วิโมกฺโข ตสฺส นาปโรติ ตสฺส อฺโ วิโมกฺโข นตฺถิ.
๑๐๙๗-๘. เอวํ ‘‘ตณฺหกฺขโย เอว วิโมกฺโข’’ติ วุตฺเตปิ ตมตฺถํ อสลฺลกฺเขนฺโต ‘‘นิราสโส โส อุท อาสสาโน’’ติ ปุน ปุจฺฉติ. ตตฺถ อุท ปฺกปฺปีติ อุทาหุ สมาปตฺติาณาทินา าเณน ตณฺหากปฺปํ วา ทิฏฺิกปฺปํ วา กปฺปยติ. อถสฺส ภควา ตํ อาจิกฺขนฺโต ทุติยํ คาถมาห. ตตฺถ กามภเวติ กาเม จ ภเว จ. เสสํ สพฺพตฺถ ปากฏเมว.
เอวํ ภควา อิมมฺปิ สุตฺตํ อรหตฺตนิกูเฏเนว เทเสสิ. เทสนาปริโยสาเน จ ปุพฺพสทิโส เอว ธมฺมาภิสมโย อโหสีติ.
ปรมตฺถโชติกาย ขุทฺทก-อฏฺกถาย
สุตฺตนิปาต-อฏฺกถาย โตเทยฺยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. กปฺปสุตฺตวณฺณนา
๑๐๙๙. มชฺเฌ ¶ สรสฺมินฺติ กปฺปสุตฺตํ. ตตฺถ มชฺเฌ สรสฺมินฺติ ปุริมปจฺฉิมโกฏิปฺาณาภาวโต มชฺฌภูเต สํสาเรติ วุตฺตํ โหติ. ติฏฺตนฺติ ติฏฺมานานํ. ยถายิทํ นาปรํ สิยาติ ยถา อิทํ ทุกฺขํ ปุน น ภเวยฺย.
๑๑๐๑-๒. อถสฺส ภควา ตมตฺถํ พฺยากโรนฺโต ติสฺโส คาถาโย อภาสิ. ตตฺถ อกิฺจนนฺติ กิฺจนปฏิปกฺขํ. อนาทานนฺติ อาทานปฏิปกฺขํ, กิฺจนาทานวูปสมนฺติ วุตฺตํ โหติ. อนาปรนฺติ อปรปฏิภาคทีปวิรหิตํ, เสฏฺนฺติ วุตฺตํ โหติ. น เต มารสฺส ปทฺธคูติ เต ¶ มารสฺส ปทฺธจรา ปริจารกา สิสฺสา น โหนฺติ. เสสํ สพฺพตฺถ ปากฏเมว.
เอวํ ภควา อิมมฺปิ สุตฺตํ อรหตฺตนิกูเฏเนว เทเสสิ เทสนาปริโยสาเน จ ปุพฺพสทิโส เอว ธมฺมาภิสมโย อโหสีติ.
ปรมตฺถโชติกาย ขุทฺทก-อฏฺกถาย
สุตฺตนิปาต-อฏฺกถาย กปฺปสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๑. ชตุกณฺณิสุตฺตวณฺณนา
๑๑๐๓-๔. สุตฺวานหนฺติ ¶ ¶ ชตุกณฺณิสุตฺตํ. ตตฺถ สุตฺวานหํ วีรมกามกามินฺติ อหํ ‘‘อิติปิ โส ภควา’’ติอาทินา นเยน วีรํ กามานํ อกามนโต อกามกามึ พุทฺธํ สุตฺวา. อกามมาคมนฺติ นิกฺกามํ ภควนฺตํ ปุจฺฉิตุํ อาคโตมฺหิ. สหชเนตฺตาติ สหชาตสพฺพฺุตฺาณจกฺขุ. ยถาตจฺฉนฺติ ยถาตถํ. พฺรูหิ เมติ ปุน ยาจนฺโต ภณติ. ยาจนฺโต หิ สหสฺสกฺขตฺตุมฺปิ ภเณยฺย, โก ปน วาโท ทฺวิกฺขตฺตุํ. เตชี เตชสาติ เตเชน สมนฺนาคโต เตชสา อภิภุยฺย. ยมหํ วิชฺํ ชาติชราย อิธ วิปฺปหานนฺติ ยมหํ ชาติชรานํ ปหานภูตํ ธมฺมํ อิเธว ชาเนยฺยํ.
๑๑๐๕-๗. อถสฺส ภควา ตํ ธมฺมมาจิกฺขนฺโต ติสฺโส คาถาโย อภาสิ. ตตฺถ เนกฺขมฺมํ ทฏฺุ เขมโตติ นิพฺพานฺจ นิพฺพานคามินิฺจ ปฏิปทํ ‘‘เขม’’นฺติ ทิสฺวา. อุคฺคหิตนฺติ ตณฺหาทิฏฺิวเสน คหิตํ. นิรตฺตํ วาติ นิรสฺสิตพฺพํ วา, มฺุจิตพฺพนฺติ วุตฺตํ โหติ. มา เต วิชฺชิตฺถาติ มา เต อโหสิ. กิฺจนนฺติ ราคาทิกิฺจนํ วาปิ เต มา วิชฺชิตฺถ. ปุพฺเพติ อตีเต สงฺขาเร อารพฺภ อุปฺปนฺนกิเลสา. พฺราหฺมณาติ ภควา ชตุกณฺณึ อาลปติ. เสสํ สพฺพตฺถ ปากฏเมว.
เอวํ ¶ ภควา อิมมฺปิ สุตฺตํ อรหตฺตนิกูเฏเนว เทเสสิ. เทสนาปริโยสาเน จ ปุพฺพสทิโส เอว ธมฺมาภิสมโย อโหสีติ.
ปรมตฺถโชติกาย ขุทฺทก-อฏฺกถาย
สุตฺตนิปาต-อฏฺกถาย ชตุกณฺณิสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๒. ภทฺราวุธสุตฺตวณฺณนา
๑๑๐๘-๙. โอกฺชหนฺติ ¶ ภทฺราวุธสุตฺตํ. ตตฺถ โอกฺชหนฺติ อาลยํ ชหํ. ตณฺหจฺฉิทนฺติ ฉตณฺหากายจฺฉิทํ. อเนชนฺติ โลกธมฺเมสุ นิกฺกมฺปํ. นนฺทิฺชหนฺติ อนาคตรูปาทิปตฺถนาชหํ. เอกา เอว หิ ตณฺหา ถุติวเสน ¶ อิธ นานปฺปการโต วุตฺตา. กปฺปฺชหนฺติ ทุวิธกปฺปชหํ. อภิยาเจติ อติวิย ยาจามิ. สุตฺวาน นาคสฺส อปนมิสฺสนฺติ อิโตติ นาคสฺส ตว ภควา วจนํ สุตฺวา อิโต ปาสาณกเจติยโต พหู ชนา ปกฺกมิสฺสนฺตีติ อธิปฺปาโย. ชนปเทหิ สงฺคตาติ องฺคาทีหิ ชนปเทหิ อิธ สมาคตา. วิยากโรหีติ ธมฺมํ เทเสหิ.
๑๑๑๐. อถสฺส อาสยานุโลเมน ธมฺมํ เทเสนฺโต ภควา ทฺเว คาถาโย อภาสิ. ตตฺถ อาทานตณฺหนฺติ รูปาทีนํ อาทายิกํ คหณตณฺหํ, ตณฺหุปาทานนฺติ วุตฺตํ โหติ. ยํ ยฺหิ โลกสฺมิมุปาทิยนฺตีติ เอเตสุ อุทฺธาทิเภเทสุ ยํ ยํ คณฺหนฺติ. เตเนว มาโร อนฺเวติ ชนฺตุนฺติ เตเนว อุปาทานปจฺจยนิพฺพตฺตกมฺมาภิสงฺขารนิพฺพตฺตวเสน ปฏิสนฺธิกฺขนฺธมาโร ตํ สตฺตํ อนุคจฺฉติ.
๑๑๑๑. ตสฺมา ปชานนฺติ ตสฺมา เอตมาทีนวํ อนิจฺจาทิวเสน วา สงฺขาเร ชานนฺโต. อาทานสตฺเต อิติ เปกฺขมาโน, ปชํ อิมํ มจฺจุเธยฺเย วิสตฺตนฺติ อาทาตพฺพฏฺเน อาทาเนสุ รูปาทีสุ สตฺเต สพฺพโลเก อิมํ ปชํ มจฺจุเธยฺเย ลคฺคํ เปกฺขมาโน. อาทานสตฺเต วา อาทานาภินิวิฏฺเ ปุคฺคเล อาทานสงฺคเหตฺุจ อิมํ ปชํ มจฺจุเธยฺเย ลคฺคํ ตโต วีติกฺกมิตุํ อสมตฺถํ ¶ อิติ เปกฺขมาโน กิฺจนํ สพฺพโลเก น อุปฺปาทิเยถาติ เสสํ สพฺพตฺถ ปากฏเมว.
เอวํ ภควา อิมมฺปิ สุตฺตํ อรหตฺตนิกูเฏเนว เทเสสิ. เทสนาปริโยสาเน จ ปุพฺพสทิโส เอว ธมฺมาภิสมโย อโหสีติ.
ปรมตฺถโชติกาย ขุทฺทก-อฏฺกถาย
สุตฺตนิปาต-อฏฺกถาย ภทฺราวุธสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๓. อุทยสุตฺตวณฺณนา
๑๑๑๒-๓. ฌายินฺติ ¶ อุทยสุตฺตํ. ตตฺถ อฺาวิโมกฺขนฺติ ปฺานุภาวนิชฺฌาตํ วิโมกฺขํ ปุจฺฉติ. อถ ภควา ยสฺมา อุทโย จตุตฺถชฺฌานลาภี, ตสฺมาสฺส ปฏิลทฺธชฺฌานวเสน นานปฺปการโต อฺาวิโมกฺขํ ทสฺเสนฺโต ¶ คาถาทฺวยมาห. ตตฺถ ปหานํ กามจฺฉนฺทานนฺติ ยมิทํ ปมชฺฌานํ นิพฺพตฺเตนฺตสฺส กามจฺฉนฺทปฺปหานํ, ตมฺปิ อฺาวิโมกฺขํ ปพฺรูมิ. เอวํ สพฺพปทานิ โยเชตพฺพานิ.
๑๑๑๔. อุเปกฺขาสติสํสุทฺธนฺติ จตุตฺถชฺฌานอุเปกฺขาสตีหิ สํสุทฺธํ. ธมฺมตกฺกปุเรชวนฺติ อิมินา ตสฺมึ จตุตฺถชฺฌานวิโมกฺเข ตฺวา ฌานงฺคานิ วิปสฺสิตฺวา อธิคตํ อรหตฺตวิโมกฺขํ วทติ. อรหตฺตวิโมกฺขสฺส หิ มคฺคสมฺปยุตฺตสมฺมาสงฺกปฺปาทิเภโท ธมฺมตกฺโก ปุเรชโว โหติ. เตนาห – ‘‘ธมฺมตกฺกปุเรชว’’นฺติ. อวิชฺชาย ปเภทนนฺติ เอตเมว จ อฺาวิโมกฺขํ อวิชฺชาปเภทนสงฺขาตํ นิพฺพานํ นิสฺสาย ชาตตฺตา การโณปจาเรน ‘‘อวิชฺชาย ปเภทน’’นฺติ ปพฺรูมีติ.
๑๑๑๕-๖. เอวํ อวิชฺชาปเภทนวจเนน วุตฺตํ นิพฺพานํ สุตฺวา ‘‘ตํ กิสฺส วิปฺปหาเนน วุจฺจตี’’ติ ปุจฺฉนฺโต ‘‘กึสุ สํโยชโน’’ติ คาถมาห. ตตฺถ กึสุ สํโยชโนติ กึ สํโยชโน. วิจารณนฺติ วิจรณการณํ. กิสฺสสฺส วิปฺปหาเนนาติ กึ นามกสฺส อสฺส ธมฺมสฺส วิปฺปหาเนน. อถสฺส ¶ ภควา ตมตฺถํ พฺยากโรนฺโต ‘‘นนฺทิสํโยชโน’’ติ คาถมาห. ตตฺถ วิตกฺกสฺสาติ กามวิตกฺกาทิโก วิตกฺโก อสฺส.
๑๑๑๗-๘. อิทานิ ตสฺส นิพฺพานสฺส มคฺคํ ปุจฺฉนฺโต ‘‘กถํ สตสฺสา’’ติ คาถมาห. ตตฺถ วิฺาณนฺติ อภิสงฺขารวิฺาณํ. อถสฺส มคฺคํ กเถนฺโต ภควา ‘‘อชฺฌตฺตฺจา’’ติ คาถมาห. ตตฺถ เอวํ สตสฺสาติ เอวํ สตสฺส สมฺปชานสฺส. เสสํ สพฺพตฺถ ปากฏเมว.
เอวํ ภควา อิมมฺปิ สุตฺตํ อรหตฺตนิกูเฏเนว เทเสสิ. เทสนาปริโยสาเน จ ปุพฺพสทิโส เอว ธมฺมาภิสมโย อโหสีติ.
ปรมตฺถโชติกาย ขุทฺทก-อฏฺกถาย
สุตฺตนิปาต-อฏฺกถาย อุทยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๔. โปสาลสุตฺตวณฺณนา
๑๑๑๙-๒๐. โย ¶ อตีตนฺติ โปสาลสุตฺตํ. ตตฺถ โย อตีตํ อาทิสตีติ โย ภควา อตฺตโน จ ปเรสฺจ ‘‘เอกมฺปิ ชาติ’’นฺติอาทิเภทํ อตีตํ อาทิสติ. วิภูตรูปสฺิสฺสาติ สมติกฺกนฺตรูปสฺิสฺส. สพฺพกายปฺปหายิโนติ ตทงฺควิกฺขมฺภนวเสน สพฺพรูปกายปฺปหายิโน, ปหีนรูปภวปฏิสนฺธิกสฺสาติ ¶ อธิปฺปาโย. นตฺถิ กิฺจีติ ปสฺสโตติ วิฺาณาภาววิปสฺสเนน ‘‘นตฺถิ กิฺจี’’ติ ปสฺสโต, อากิฺจฺายตนลาภิโนติ วุตฺตํ โหติ. าณํ สกฺกานุปุจฺฉามีติ สกฺกาติ ภควนฺตํ อาลปนฺโต อาห. ตสฺส ปุคฺคลสฺส าณํ ปุจฺฉามิ, กีทิสํ ปุจฺฉิตพฺพนฺติ. กถํ เนยฺโยติ กถํ โส เนตพฺโพ, กถมสฺส อุตฺตริาณํ อุปฺปาเทตพฺพนฺติ.
๑๑๒๑. อถสฺส ภควา ตาทิเส ปุคฺคเล อตฺตโน อปฺปฏิหตาณตํ ปกาเสตฺวา ตํ าณํ พฺยากาตุํ คาถาทฺวยมาห. ตตฺถ วิฺาณฏฺิติโย สพฺพา, อภิชานํ ตถาคโตติ อภิสงฺขารวเสน จตสฺโส ปฏิสนฺธิวเสน สตฺตาติ เอวํ สพฺพา วิฺาณฏฺิติโย อภิชานนฺโต ตถาคโต. ติฏฺนฺตเมนํ ชานาตีติ กมฺมาภิสงฺขารวเสน ติฏฺนฺตํ ¶ เอตํ ปุคฺคลํ ชานาติ ‘‘อายตึ อยํ เอวํคติโก ภวิสฺสตี’’ติ. วิมุตฺตนฺติ อากิฺจฺายตนาทีสุ อธิมุตฺตํ. ตปฺปรายณนฺติ ตมฺมยํ.
๑๑๒๒. อากิฺจฺสมฺภวํ ตฺวาติ อากิฺจฺายตนชนกํ กมฺมาภิสงฺขารํ ตฺวา ‘‘กินฺติ ปลิโพโธ อย’’นฺติ. นนฺที สํโยชนํ อิตีติ ยา จ ตตฺถ อรูปราคสงฺขาตา นนฺที, ตฺจ สํโยชนํ อิติ ตฺวา. ตโต ตตฺถ วิปสฺสตีติ ตโต อากิฺจฺายตนสมาปตฺติโต วุฏฺหิตฺวา ตํ สมาปตฺตึ อนิจฺจาทิวเสน วิปสฺสติ. เอตํ าณํ ตถํ ตสฺสาติ เอตํ ตสฺส ปุคฺคลสฺส เอวํ วิปสฺสโต อนุกฺกเมเนว อุปฺปนฺนํ อรหตฺตาณํ อวิปรีตํ. วุสีมโตติ วุสิตวนฺตสฺส. เสสํ สพฺพตฺถ ปากฏเมว.
เอวํ ภควา อิมมฺปิ สุตฺตํ อรหตฺตนิกูเฏเนว เทเสสิ. เทสนาปริโยสาเน จ ปุพฺพสทิโส เอว ธมฺมาภิสมโย อโหสีติ.
ปรมตฺถโชติกาย ขุทฺทก-อฏฺกถาย
สุตฺตนิปาต-อฏฺกถาย โปสาลสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๕. โมฆราชสุตฺตวณฺณนา
๑๑๒๓. ทฺวาหํ ¶ สกฺกนฺติ โมฆราชสุตฺตํ. ตตฺถ ทฺวาหนฺติ ทฺเว วาเร อหํ. โส หิ ปุพฺเพ อชิตสุตฺตสฺส จ ติสฺสเมตฺเตยฺยสุตฺตสฺส จ อวสาเน ทฺวิกฺขตฺตุํ ภควนฺตํ ปุจฺฉิ. ภควา ¶ ปนสฺส อินฺทฺริยปริปากํ อาคมยมาโน น พฺยากาสิ. เตนาห – ‘‘ทฺวาหํ สกฺกํ อปุจฺฉิสฺส’’นฺติ. ยาวตติยฺจ เทวีสิ, พฺยากโรตีติ เม สุตนฺติ ยาวตติยฺจ สหธมฺมิกํ ปุฏฺโ วิสุทฺธิเทวภูโต อิสิ ภควา สมฺมาสมฺพุทฺโธ พฺยากโรตีติ เอวํ เม สุตํ. โคธาวรีตีเรเยว กิร โส เอวมสฺโสสิ. เตนาห – ‘‘พฺยากโรตีติ เม สุต’’นฺติ.
๑๑๒๔. อยํ โลโกติ มนุสฺสโลโก. ปโร โลโกติ ตํ เปตฺวา อวเสโส. สเทวโกติ พฺรหฺมโลกํ เปตฺวา อวเสโส ¶ อุปปตฺติเทวสมฺมุติเทวยุตฺโต, ‘‘พฺรหฺมโลโก สเทวโก’’ติ เอตํ วา ‘‘สเทวเก โลเก’’ติอาทินยนิทสฺสนมตฺตํ, เตน สพฺโพปิ ตถาวุตฺตปฺปกาโร โลโก เวทิตพฺโพ.
๑๑๒๕. เอวํ อภิกฺกนฺตทสฺสาวินฺติ เอวํ อคฺคทสฺสาวึ, สเทวกสฺส โลกสฺส อชฺฌาสยาธิมุตฺติคติปรายณาทีนิ ปสฺสิตุํ สมตฺถนฺติ ทสฺเสติ.
๑๑๒๖. สฺุโต โลกํ อเวกฺขสฺสูติ อวสิยปวตฺตสลฺลกฺขณวเสน วา ตุจฺฉสงฺขารสมนุปสฺสนาวเสน วาติ ทฺวีหิ การเณหิ สฺุโต โลกํ ปสฺส. อตฺตานุทิฏฺึ อูหจฺจาติ สกฺกายทิฏฺึ อุทฺธริตฺวา. เสสํ สพฺพตฺถ ปากฏเมว.
เอวํ ภควา อิมมฺปิ สุตฺตํ อรหตฺตนิกูเฏเนว เทเสสิ. เทสนาปริโยสาเน จ วุตฺตสทิโส เอว ธมฺมาภิสมโย อโหสีติ.
ปรมตฺถโชติกาย ขุทฺทก-อฏฺกถาย
สุตฺตนิปาต-อฏฺกถาย โมฆราชสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๖. ปิงฺคิยสุตฺตวณฺณนา
๑๑๒๗. ชิณฺโณหมสฺมีติ ¶ ปิงฺคิยสุตฺตํ. ตตฺถ ชิณฺโณหมสฺมิ อพโล วีตวณฺโณติ โส กิร พฺราหฺมโณ ชราภิภูโต วีสวสฺสสติโก ชาติยา, ทุพฺพโล จ ‘‘อิธ ปทํ กริสฺสามี’’ติ อฺตฺเถว กโรติ, วินฏฺปุริมจฺฉวิวณฺโณ จ ¶ . เตนาห – ‘‘ชิณฺโณหมสฺมิ อพโล วีตวณฺโณ’’ติ. มาหํ นสฺสํ โมมุโห อนฺตราวาติ มาหํ ตุยฺหํ ธมฺมํ อสจฺฉิกตฺวา อนฺตราเยว อวิทฺวา หุตฺวา อนสฺสึ. ชาติชราย อิธ วิปฺปหานนฺติ อิเธว ตว ปาทมูเล ปาสาณเก วา เจติย ชาติชราย วิปฺปหานํ นิพฺพานธมฺมํ ยมหํ วิชฺํ, ตํ เม อาจิกฺข.
๑๑๒๘. อิทานิ ยสฺมา ปิงฺคิโย กาเย สาเปกฺขตาย ‘‘ชิณฺโณหมสฺมี’’ติ คาถมาห เตนสฺส ภควา กาเย สิเนหปฺปหานตฺถํ ‘‘ทิสฺวาน ¶ รูเปสุ วิหฺมาเน’’ติ คาถมาห. ตตฺถ รูเปสูติ รูปเหตุ รูปปจฺจยา. วิหฺมาเนติ กมฺมการณาทีหิ อุปหฺมาเน. รุปฺปนฺติ รูเปสูติ จกฺขุโรคาทีหิ จ รูปเหตุเยว ชนา รุปฺปนฺติ พาธียนฺติ.
๑๑๒๙-๓๐. เอวํ ภควตา ยาว อรหตฺตํ ตาว กถิตํ ปฏิปตฺตึ สุตฺวาปิ ปิงฺคิโย ชราทุพฺพลตาย วิเสสํ อนธิคนฺตฺวาว ปุน ‘‘ทิสา จตสฺโส’’ติ อิมาย คาถาย ภควนฺตํ โถเมนฺโต เทสนํ ยาจติ. อถสฺส ภควา ปุนปิ ยาว อรหตฺตํ, ตาว ปฏิปทํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตณฺหาธิปนฺเน’’ติ คาถมาห. เสสํ สพฺพตฺถ ปากฏเมว.
อิมมฺปิ สุตฺตํ ภควา อรหตฺตนิกูเฏเนว เทเสสิ. เทสนาปริโยสาเน จ ปิงฺคิโย อนาคามิผเล ปติฏฺาสิ. โส กิร อนฺตรนฺตรา จินฺเตสิ – ‘‘เอวํ วิจิตฺรปฏิภานํ นาม เทสนํ น ลภิ มยฺหํ มาตุโล พาวรี สวนายา’’ติ. เตน สิเนหวิกฺเขเปน อรหตฺตํ ปาปุณิตุํ นาสกฺขิ. อนฺเตวาสิโน ปนสฺส สหสฺสชฏิลา อรหตฺตํ ปาปุณึสุ. สพฺเพว อิทฺธิมยปตฺตจีวรธรา เอหิภิกฺขโว อเหสุนฺติ.
ปรมตฺถโชติกาย ขุทฺทก-อฏฺกถาย
สุตฺตนิปาต-อฏฺกถาย ปิงฺคิยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
ปารายนตฺถุติคาถาวณฺณนา
อิโต ¶ ปรํ สงฺคีติการา เทสนํ โถเมนฺตา ‘‘อิทมโวจ ภควา’’ติอาทิมาหํสุ. ตตฺถ อิทมโวจาติ อิทํ ปรายนํ อโวจ. ปริจารกโสฬสานนฺติ พาวริสฺส ปริจารเกน ปิงฺคิเยน สห โสฬสนฺนํ พุทฺธสฺส วา ภควโต ปริจารกานํ โสฬสนฺนนฺติ ปริจารกโสฬสนฺนํ. เต เอว ¶ จ พฺราหฺมณา. ตตฺถ โสฬสปริสา ปน ปุรโต จ ปจฺฉโต จ วามปสฺสโต จ ทกฺขิณปสฺสโต จ ฉ ฉ โยชนานิ นิสินฺนา อุชุเกน ทฺวาทสโยชนิกา อโหสิ. อชฺฌิฏฺโติ ยาจิโต อตฺถมฺายาติ ปาฬิอตฺถมฺาย. ธมฺมมฺายาติ ปาฬิมฺาย. ปารายนนฺติ เอวํ อิมสฺส ธมฺมปริยายสฺส อธิวจนํ อาโรเปตฺวา เตสํ พฺราหฺมณานํ ¶ นามานิ กิตฺตยนฺตา ‘‘อชิโต ติสฺสเมตฺเตยฺโย…เป… พุทฺธเสฏฺํ อุปาคมุ’’นฺติ อาหํสุ.
๑๑๓๑-๗. ตตฺถ สมฺปนฺนจรณนฺติ นิพฺพานปทฏฺานภูเตน ปาติโมกฺขสีลาทินา สมฺปนฺนํ. อิสินฺติ มเหสึ. เสสํ ปากฏเมว. ตโต ปรํ พฺรหฺมจริยมจรึสูติ มคฺคพฺรหฺมจริยํ อจรึสุ. ตสฺมา ปารายนนฺติ ตสฺส ปารภูตสฺส นิพฺพานสฺส อยนนฺติ วุตฺตํ โหติ.
ปารายนานุคีติคาถาวณฺณนา
๑๑๓๘. ปารายนมนุคายิสฺสนฺติ อสฺส อยํ สมฺพนฺโธ – ภควตา หิ ปารายเน เทสิเต โสฬสสหสฺสา ชฏิลา อรหตฺตํ ปาปุณึสุ, อวเสสานฺจ จุทฺทสโกฏิสงฺขานํ เทวมนุสฺสานํ ธมฺมาภิสมโย อโหสิ. วุตฺตฺเหตํ โปราเณหิ –
‘‘ตโต ปาสาณเก รมฺเม, ปารายนสมาคเม;
อมตํ ปาปยี พุทฺโธ, จุทฺทส ปาณโกฏิโย’’ติ.
นิฏฺิตาย ปน ธมฺมเทสนาย ตโต ตโต อาคตา มนุสฺสา ภควโต อานุภาเวน อตฺตโน อตฺตโน คามนิคมาทีสฺเวว ปาตุรเหสุํ. ภควาปิ สาวตฺถิเมว อคมาสิ ปริจารกโสฬสาทีหิ อเนเกหิ ภิกฺขุสหสฺเสหิ ปริวุโต. ตตฺถ ปิงฺคิโย ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา อาห – ‘‘คจฺฉามหํ, ภนฺเต, พาวริสฺส พุทฺธุปฺปาทํ อาโรเจตุํ, ปฏิสฺสุตฺหิ ตสฺส มยา’’ติ. อถ ภควตา อนฺุาโต าณคมเนเนว โคธาวรีตีรํ คนฺตฺวา ปาทคมเนน อสฺสมาภิมุโข อคมาสิ. ตเมนํ ¶ พาวรี พฺราหฺมโณ มคฺคํ โอโลเกนฺโต นิสินฺโน ทูรโตว ขาริชฏาทิวิรหิตํ ภิกฺขุเวเสน อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ‘‘พุทฺโธ โลเก ¶ อุปฺปนฺโน’’ติ นิฏฺํ อคมาสิ. สมฺปตฺตฺจาปิ นํ ปุจฺฉิ – ‘‘กึ, ปิงฺคิย, พุทฺโธ โลเก อุปฺปนฺโน’’ติ. ‘‘อาม, พฺราหฺมณ, อุปฺปนฺโน, ปาสาณเก เจติเย นิสินฺโน อมฺหากํ ธมฺมํ เทเสสิ, ตมหํ ตุยฺหํ เทเสสฺสามี’’ติ. ตโต พาวรี มหตา สกฺกาเรน สปริโส ตํ ปูเชตฺวา อาสนํ ปฺาเปสิ. ตตฺถ นิสีทิตฺวา ปิงฺคิโย ‘‘ปารายนมนุคายิสฺส’’นฺติอาทิมาห.
ตตฺถ อนุคายิสฺสนฺติ ภควตา คีตํ อนุคายิสฺสํ. ยถาทฺทกฺขีติ ยถา สามํ สจฺจาภิสมฺโพเธน อสาธารณาเณน จ อทฺทกฺขิ. นิกฺกาโมติ ปหีนกาโม ¶ . ‘‘นิกฺกโม’’ติปิ ปาโ, วีริยวาติ อตฺโถ นิกฺขนฺโต วา อกุสลปกฺขา. นิพฺพโนติ กิเลสวนวิรหิโต, ตณฺหาวิรหิโต เอว วา. กิสฺส เหตุ มุสา ภเณติ เยหิ กิเลเสหิ มุสา ภเณยฺย, เอเต ตสฺส ปหีนาติ ทสฺเสติ. เอเตน พฺราหฺมณสฺส สวเน อุสฺสาหํ ชเนติ.
๑๑๓๙-๔๑. วณฺณูปสฺหิตนฺติ คุณูปสฺหิตํ. สจฺจวฺหโยติ ‘‘พุทฺโธ’’ติ สจฺเจเนว อวฺหาเนน นาเมน ยุตฺโต. พฺรหฺเมติ ตํ พฺราหฺมณํ อาลปติ. กุพฺพนกนฺติ ปริตฺตวนํ. พหุปฺผลํ กานนมาวเสยฺยาติ อเนกผลาทิวิกติภริตํ กานนํ อาคมฺม วเสยฺย. อปฺปทสฺเสติ พาวริปภุติเก ปริตฺตปฺเ. มโหทธินฺติ อโนตตฺตาทึ มหนฺตํ อุทกราสึ.
๑๑๔๒-๔. เยเม ปุพฺเพติ เย อิเม ปุพฺเพ. ตมนุทาสิโนติ ตโมนุโท อาสิโน. ภูริปฺาโณติ าณธโช. ภูริเมธโสติ วิปุลปฺโ. สนฺทิฏฺิกมกาลิกนฺติ สามํ ปสฺสิตพฺพผลํ, น จ กาลนฺตเร ปตฺตพฺพผลํ. อนีติกนฺติ กิเลสอีติวิรหิตํ.
๑๑๔๕-๕๐. อถ นํ พาวรี อาห ‘‘กึ นุ ตมฺหา’’ติ ทฺเว คาถา. ตโต ปิงฺคิโย ภควโต สนฺติกา อวิปฺปวาสเมว ทีเปนฺโต ‘‘นาหํ ตมฺหา’’ติอาทิมาห. ปสฺสามิ นํ มนสา จกฺขุนาวาติ ตํ พุทฺธํ อหํ จกฺขุนา วิย มนสา ปสฺสามิ ¶ . นมสฺสมาโน วิวเสมิ รตฺตินฺติ นมสฺสมาโนว รตฺตึ อตินาเมมิ. เตน เตเนว นโตติ เยน ทิสาภาเคน พุทฺโธ, เตน เตเนวาหมฺปิ นโต ตนฺนินฺโน ตปฺโปโณติ ทสฺเสติ.
๑๑๕๑. ทุพฺพลถามกสฺสาติ อปฺปถามกสฺส, อถ วา ทุพฺพลสฺส ทุตฺถามกสฺส จ พลวีริยหีนสฺสาติ วุตฺตํ โหติ. เตเนว กาโย น ปเลตีติ เตเนว ทุพฺพลถามกตฺเตน กาโย น ¶ คจฺฉติ, เยน วา พุทฺโธ, เตน น คจฺฉติ. ‘‘น ปเรตี’’ติปิ ปาโ, โส เอวตฺโถ. ตตฺถาติ พุทฺธสฺส สนฺติเก. สงฺกปฺปยนฺตายาติ สงฺกปฺปคมเนน. เตน ยุตฺโตติ เยน พุทฺโธ, เตน ยุตฺโต ปยุตฺโต อนุยุตฺโตติ ทสฺเสติ.
๑๑๕๒. ปงฺเก ¶ สยาโนติ กามกทฺทเม สยมาโน. ทีปา ทีปํ อุปปฺลวินฺติ สตฺถาราทิโต สตฺถาราทึ อภิคจฺฉึ. อถทฺทสาสึ สมฺพุทฺธนฺติ โสหํ เอวํ ทุทฺทิฏฺึ คเหตฺวา อนฺวาหิณฺฑนฺโต อถ ปาสาณเก เจติเย พุทฺธมทฺทกฺขึ.
๑๑๕๓. อิมิสฺสา คาถาย อวสาเน ปิงฺคิยสฺส จ พาวริสฺส จ อินฺทฺริยปริปากํ วิทิตฺวา ภควา สาวตฺถิยํ ิโตเยว สุวณฺโณภาสํ มฺุจิ. ปิงฺคิโย พาวริสฺส พุทฺธคุเณ วณฺณยนฺโต นิสินฺโน เอว ตํ โอภาสํ ทิสฺวา ‘‘กึ อิท’’นฺติ วิโลเกนฺโต ภควนฺตํ อตฺตโน ปุรโต ิตํ วิย ทิสฺวา พาวริพฺราหฺมณสฺส ‘‘พุทฺโธ อาคโต’’ติ อาโรเจสิ, พฺราหฺมโณ อุฏฺายาสนา อฺชลึ ปคฺคเหตฺวา อฏฺาสิ. ภควาปิ โอภาสํ ผริตฺวา พฺราหฺมณสฺส อตฺตานํ ทสฺเสนฺโต อุภินฺนมฺปิ สปฺปายํ วิทิตฺวา ปิงฺคิยเมว อาลปมาโน ‘‘ยถา อหู วกฺกลี’’ติ อิมํ คาถมภาสิ.
ตสฺสตฺโถ – ยถา วกฺกลิตฺเถโร สทฺธาธิมุตฺโต อโหสิ, สทฺธาธุเรน จ อรหตฺตํ ปาปุณิ. ยถา จ โสฬสนฺนํ เอโก ภทฺราวุโธ นาม ยถา จ อาฬวิ โคตโม, เอวเมว ตฺวมฺปิ ปมฺุจสฺสุ สทฺธํ. ตโต สทฺธาย อธิมุจฺจนฺโต ‘‘สพฺเพ ¶ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติอาทินา นเยน วิปสฺสนํ อารภิตฺวา มจฺจุเธยฺยสฺส ปารํ นิพฺพานํ คมิสฺสสีติ อรหตฺตนิกูเฏเนว เทสนํ นิฏฺาเปสิ. เทสนาปริโยสาเน ปิงฺคิโย อรหตฺเต พาวรี อนาคามิผเล ปติฏฺหิ. พาวริพฺราหฺมณสฺส สิสฺสา ปน ปฺจสตา โสตาปนฺนา อเหสุํ.
๑๑๕๔-๕. อิทานิ ปิงฺคิโย อตฺตโน ปสาทํ ปเวเทนฺโต ‘‘เอส ภิยฺโย’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ปฏิภานวาติ ปฏิภานปฏิสมฺภิทาย อุเปโต. อธิเทเว อภิฺายาติ อธิเทวกเร ธมฺเม ตฺวา. ปโรวรนฺติ หีนปณีตํ, อตฺตโน จ ปรสฺส จ อธิเทวตฺตกรํ สพฺพํ ธมฺมชาตํ เวทีติ วุตฺตํ โหติ. กงฺขีนํ ปฏิชานตนฺติ กงฺขีนํเยว สตํ ‘‘นิกฺกงฺขมฺหา’’ติ ปฏิชานนฺตานํ.
๑๑๕๖. อสํหีรนฺติ ราคาทีหิ อสํหาริยํ. อสํกุปฺปนฺติ อกุปฺปํ อวิปริณามธมฺมํ. ทฺวีหิปิ ปเทหิ นิพฺพานํ ภณติ. อทฺธา คมิสฺสามีติ เอกํเสเนว ตํ อนุปาทิเสสํ นิพฺพานธาตุํ ¶ คมิสฺสามิ. น เมตฺถ กงฺขาติ นตฺถิ เม ¶ เอตฺถ นิพฺพาเน กงฺขา. เอวํ มํ ธาเรหิ อธิมุตฺตจิตฺตนฺติ ปิงฺคิโย ‘‘เอวเมว ตฺวมฺปิ ปมฺุจสฺสุ สทฺธ’’นฺติ. อิมินา ภควโต โอวาเทน อตฺตนิ สทฺธํ อุปฺปาเทตฺวา สทฺธาธุเรเนว จ วิมฺุจิตฺวา ตํ สทฺธาธิมุตฺตตํ ปกาเสนฺโต ภควนฺตํ อาห – ‘‘เอวํ มํ ธาเรหิ อธิมุตฺตจิตฺต’’นฺติ. อยเมตฺถ อธิปฺปาโย ‘‘ยถา มํ ตฺวํ อวจ, เอวเมว อธิมุตฺตํ ธาเรหี’’ติ.
อิติ ปรมตฺถโชติกาย ขุทฺทก-อฏฺกถาย
สุตฺตนิปาต-อฏฺกถาย โสฬสพฺราหฺมณสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
นิฏฺิโต จ ปฺจโม วคฺโค อตฺถวณฺณนานยโต, นาเมน
ปารายนวคฺโคติ.
นิคมนกถา
เอตฺตาวตา จ ยํ วุตฺตํ –
‘‘อุตฺตมํ วนฺทเนยฺยานํ, วนฺทิตฺวา รตนตฺตยํ;
โย ขุทฺทกนิกายมฺหิ, ขุทฺทาจารปฺปหายินา.
‘‘เทสิโต โลกนาเถน, โลกนิตฺถรเณสินา;
ตสฺส สุตฺตนิปาตสฺส, กริสฺสามตฺถวณฺณน’’นฺติ.
เอตฺถ อุรควคฺคาทิปฺจวคฺคสงฺคหิตสฺส อุรคสุตฺตาทิสตฺตติสุตฺตปฺปเภทสฺส ¶ สุตฺตนิปาตสฺส อตฺถวณฺณนา กตา โหติ. เตเนตํ วุจฺจติ –
‘‘อิมํ สุตฺตนิปาตสฺส, กโรนฺเตนตฺถวณฺณนํ;
สทฺธมฺมฏฺิติกาเมน, ยํ ปตฺตํ กุสลํ มยา.
‘‘ตสฺสานุภาวโต ¶ ขิปฺปํ, ธมฺเม อริยปฺปเวทิเต;
วุฑฺฒึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลํ, ปาปุณาตุ อยํ ชโน’’ติ.
(ปริยตฺติปฺปมาณโต จตุจตฺตาลีสมตฺตา ภาณวารา.)
ปรมวิสุทฺธสทฺธาพุทฺธิวีริยปฺปฏิมณฺฑิเตน ¶ สีลาจารชฺชวมทฺทวาทิคุณสมุทยสมุทิเตน สกสมยสมยนฺตรคหนชฺโฌคาหณสมตฺเถน ปฺาเวยฺยตฺติยสมนฺนาคเตน ติปิฏกปริยตฺติปฺปเภเท สาฏฺกเถ สตฺถุสาสเน อปฺปฏิหตาณปฺปภาเวน มหาเวยฺยากรเณน กรณสมฺปตฺติชนิตสุขวินิคฺคตมธุโรทารวจนลาวณฺณยุตฺเตน ยุตฺตมุตฺตวาทินา วาทีวเรน มหากวินา ฉฬภิฺาปฏิสมฺภิทาทิปฺปเภทคุณปฏิมณฺฑิเต อุตฺตริมนุสฺสธมฺเม สุปฺปติฏฺิตพุทฺธีนํ เถรวํสปฺปทีปานํ เถรานํ มหาวิหารวาสีนํ วํสาลงฺการภูเตน วิปุลวิสุทฺธพุทฺธินา พุทฺธโฆโสติ ครูหิ คหิตนามเธยฺเยน เถเรน กตา อยํ ปรมตฺถโชติกา นาม สุตฺตนิปาต-อฏฺกถา –
ตาว ติฏฺตุ โลกสฺมึ, โลกนิตฺถรเณสินํ;
ทสฺเสนฺตี กุลปุตฺตานํ, นยํ ปฺาวิสุทฺธิยา.
ยาว พุทฺโธติ นามมฺปิ, สุทฺธจิตฺตสฺส ตาทิโน;
โลกมฺหิ โลกเชฏฺสฺส, ปวตฺตติ มเหสิโนติ.
สุตฺตนิปาต-อตฺถวณฺณนา นิฏฺิตา.