📜
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
ขุทฺทกนิกาเย
วิมานวตฺถุ-อฏฺกถา
คนฺถารมฺภกถา
มหาการุณิกํ ¶ ¶ ¶ นาถํ, เยฺยสาครปารคุํ;
วนฺเท นิปุณคมฺภีร-วิจิตฺรนยเทสนํ.
วิชฺชาจรณสมฺปนฺนา, เยน นิยฺยนฺติ โลกโต;
วนฺเท ตมุตฺตมํ ธมฺมํ, สมฺมาสมฺพุทฺธปูชิตํ.
สีลาทิคุณสมฺปนฺโน, ิโต มคฺคผเลสุ โย;
วนฺเท อริยสงฺฆํ ตํ, ปฺุกฺเขตฺตํ อนุตฺตรํ.
วนฺทนาชนิตํ ¶ ปฺุํ, อิติ ยํ รตนตฺตเย;
หตนฺตราโย สพฺพตฺถ, หุตฺวาหํ ตสฺส เตชสา.
เทวตาหิ กตํ ปฺุํ, ยํ ยํ ปุริมชาติสุ;
ตสฺส ตสฺส วิมานาทิ-ผลสมฺปตฺติเภทโต.
ปุจฺฉาวเสน ยา ตาสํ, วิสฺสชฺชนวเสน จ;
ปวตฺตา เทสนา กมฺม-ผลปจฺจกฺขการินี.
วิมานวตฺถุ อิจฺเจว, นาเมน วสิโน ปุเร;
ยํ ขุทฺทกนิกายสฺมึ, สงฺคายึสุ มเหสโย.
ตสฺสาหมวลมฺพิตฺวา, โปราณฏฺกถานยํ;
ตตฺถ ตตฺถ นิทานานิ, วิภาเวนฺโต วิเสสโต.
สุวิสุทฺธํ ¶ อสํกิณฺณํ, นิปุณตฺถวินิจฺฉยํ;
มหาวิหารวาสีนํ, สมยํ อวิโลมยํ.
ยถาพลํ กริสฺสามิ, อตฺถสํวณฺณนํ สุภํ;
สกฺกจฺจํ ภาสโต ตํ เม, นิสามยถ สาธโวติ.
ตตฺถ วิมานานีติ วิสิฏฺมานานิ เทวตานํ กีฬานิวาสฏฺานานิ. ตานิ หิ ตาสํ สุจริตกมฺมานุภาวนิพฺพตฺตานิ โยชนิกทฺวิโยชนิกาทิปมาณวิเสสยุตฺตตาย ¶ , นานารตนสมุชฺชลานิ วิจิตฺตวณฺณสณฺานานิ โสภาติสยโยเคน วิเสสโต มานนียตาย จ ‘‘วิมานานี’’ติ วุจฺจนฺติ. วิมานานํ วตฺถุ การณํ เอติสฺสาติ วิมานวตฺถุ, ‘‘ปีํ เต โสวณฺณมย’’นฺติอาทินยปฺปวตฺตา เทสนา. นิทสฺสนมตฺตฺเจตํ ตาสํ เทวตานํ รูปโภคปริวาราทิสมฺปตฺติโย ตํนิพฺพตฺตกกมฺมฺจ นิสฺสาย อิมิสฺสา เทสนาย ปวตฺตตฺตา. วิปากมุเขน วา กมฺมนฺตรมานสฺส การณภาวโต วิมานวตฺถูติ เวทิตพฺพํ.
ตยิทํ เกน ภาสิตํ, กตฺถ ภาสิตํ, กทา ภาสิตํ, กสฺมา จ ภาสิตนฺติ? วุจฺจเต ¶ – อิทฺหิ วิมานวตฺถุ ทุวิเธน ปวตฺตํ – ปุจฺฉาวเสน วิสฺสชฺชนวเสน จ. ตตฺถ วิสฺสชฺชนคาถา ตาหิ ตาหิ เทวตาหิ ภาสิตา, ปุจฺฉาคาถา ปน กาจิ ภควตา ภาสิตา, กาจิ สกฺกาทีหิ, กาจิ สาวเกหิ เถเรหิ. ตตฺถาปิ เยภุยฺเยน โย โส กปฺปานํ สตสหสฺสาธิกํ เอกํ อสงฺขฺเยยฺยํ พุทฺธสฺส ภควโต อคฺคสาวกภาวาย ปฺุาณสมฺภาเร สมฺภรนฺโต อนุกฺกเมน สาวกปารมิโย ปูเรตฺวา, ฉฬภิฺาจตุปฏิสมฺภิทาทิคุณวิเสสปริวารสฺส, สกลสฺส สาวกปารมิาณสฺส มตฺถกํ ปตฺโต ทุติเย อคฺคสาวกฏฺาเน ิโต อิทฺธิมนฺเตสุ จ ภควตา เอตทคฺเค ปิโต อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน, เตน ภาสิตา.
ภาสนฺเตน จ ปมํ ตาว โลกหิตาย เทวจาริกํ จรนฺเตน เทวโลเก เทวตานํ ปุจฺฉาวเสน ปุน ตโต มนุสฺสโลกํ อาคนฺตฺวา มนุสฺสานํ ปฺุผลสฺส ปจฺจกฺขกรณตฺถํ ปุจฺฉํ วิสฺสชฺชนฺจ เอกชฺฌํ ¶ กตฺวา ¶ ภควโต ปเวเทตฺวา ภิกฺขูนํ ภาสิตา, สกฺเกน ปุจฺฉาวเสน, เทวตาหิ ตสฺส วิสฺสชฺชนวเสน ภาสิตาปิ มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรสฺส ภาสิตา เอว. เอวํ ภควตา เถเรหิ จ เทวตาหิ จ ปุจฺฉาวเสน, เทวตาหิ ตสฺสา วิสฺสชฺชนวเสน จ ตตฺถ ตตฺถ ภาสิตา ปจฺฉา ธมฺมวินยํ สงฺคายนฺเตหิ ธมฺมสงฺคาหเกหิ เอกโต กตฺวา ‘‘วิมานวตฺถุ’’อิจฺเจว สงฺคหํ อาโรปิตา. อยํ ตาเวตฺถ ‘‘เกน ภาสิต’’นฺติอาทีนํ ปทานํ สงฺเขปโต สาธารณโต จ วิสฺสชฺชนา.
วิตฺถารโต ปน ‘‘เกน ภาสิต’’นฺติ ปทสฺส อโนมทสฺสิสฺส ภควโต ปาทมูเล กตปณิธานโต ปฏฺาย มหาเถรสฺส อาคมนียปฏิปทา กเถตพฺพา, สา ปน อาคมฏฺกถาสุ ตตฺถ ตตฺถ วิตฺถาริตาติ ตตฺถ อาคตนเยเนว เวทิตพฺพา. อสาธารณโต ‘‘กตฺถ ภาสิต’’นฺติอาทีนํ ปทานํ วิสฺสชฺชนา ตสฺส ตสฺส วิมานสฺส อตฺถวณฺณนานเยเนว อาคมิสฺสติ.
อปเร ปน ภณนฺติ – เอกทิวสํ อายสฺมโต มหาโมคฺคลฺลานสฺส รโหคตสฺส ปฏิสลฺลีนสฺส เอวํ เจตโส ปริวิตกฺโก อุทปาทิ ‘‘เอตรหิ โข มนุสฺสา อสติปิ วตฺถุสมฺปตฺติยา เขตฺตสมฺปตฺติยา อตฺตโน จ จิตฺตปสาทสมฺปตฺติยา ตานิ ตานิ ปฺุานิ กตฺวา เทวโลเก นิพฺพตฺตา อุฬารสมฺปตฺตึ ปจฺจนุโภนฺติ, ยํนูนาหํ เทวจาริกํ จรนฺโต ตา เทวตา กายสกฺขึ กตฺวา ตาหิ ยถูปจิตํ ปฺุํ ยถาธิคตฺจ ปฺุผลํ กถาเปตฺวา ตมตฺถํ ภควโต อาโรเจยฺยํ. เอวํ เม สตฺถา คคนตเล ปุณฺณจนฺทํ อุฏฺาเปนฺโต วิย มนุสฺสานํ กมฺมผลํ ปจฺจกฺขโต ทสฺเสนฺโต อปฺปกานมฺปิ การานํ อายตนคตาย สทฺธาย วเสน อุฬารผลตํ วิภาเวนฺโต ตํ ตํ วิมานวตฺถุํ อฏฺุปฺปตฺตึ กตฺวา มหตึ ธมฺมเทสนํ ปวตฺเตสฺสติ, สา โหติ พหุชนสฺส ¶ อตฺถาย หิตาย สุขาย เทวมนุสฺสาน’’นฺติ ¶ . โส อาสนา วุฏฺหิตฺวา รตฺตทุปฏฺฏํ นิวาเสตฺวา อปรํ รตฺตทุปฏฺฏํ เอกํสํ กตฺวา สมนฺตโต ชาติหิงฺคุลิกธารา วิชฺชุลตา วิย สฺฌาปภานุรฺชิโต วิย จ ชงฺคโม อฺชนคิริสิขโร, ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสินฺโน อตฺตโน อธิปฺปายํ อาโรเจตฺวา ภควตา อนฺุาโต อุฏฺายาสนา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา อภิฺาปาทกํ จตุตฺถชฺฌานํ ¶ สมาปชฺชิตฺวา, ตโต วุฏฺาย อิทฺธิพเลน ตงฺขณฺเว ตาวตึสภวนํ คนฺตฺวา ตตฺถ ตตฺถ ตาหิ ตาหิ เทวตาหิ ยถูปจิตํ ปฺุกมฺมํ ปุจฺฉิ, ตสฺส ตา กเถสุํ. ตโต มนุสฺสโลกํ อาคนฺตฺวา ตํ สพฺพํ ตตฺถ ปวตฺติตนิยาเมเนว ภควโต อาโรเจสิ, ตํ สมนฺุโ สตฺถา อโหสิ. อิจฺเจตํ อฏฺุปฺปตฺตึ กตฺวา สมฺปตฺตปริสาย วิตฺถาเรน ธมฺมํ เทเสสีติ.
ตํ ปเนตํ วิมานวตฺถุ วินยปิฏกํ สุตฺตนฺตปิฏกํ อภิธมฺมปิฏกนฺติ ตีสุ ปิฏเกสุ สุตฺตนฺตปิฏกปริยาปนฺนํ, ทีฆนิกาโย มชฺฌิมนิกาโย สํยุตฺตนิกาโย องฺคุตฺตรนิกาโย ขุทฺทกนิกาโยติ ปฺจสุ นิกาเยสุ ขุทฺทกนิกายปริยาปนฺนํ, สุตฺตํ เคยฺยํ เวยฺยากรณํ คาถา อุทานํ อิติวุตฺตกํ ชาตกํ อพฺภุตธมฺมํ เวทลฺลนฺติ นวสุ สาสนงฺเคสุ คาถาสงฺคหํ.
‘‘ทฺวาสีติ พุทฺธโต คณฺหึ, ทฺเว สหสฺสานิ ภิกฺขุโต;
จตุราสีติ สหสฺสานิ, เย เม ธมฺมา ปวตฺติโน’’ติ. (เถรคา. ๑๐๒๗) –
เอวํ ธมฺมภณฺฑาคาริเกน ปฏิฺาเตสุ จตุราสีติยา ธมฺมกฺขนฺธสหสฺเสสุ กติปยธมฺมกฺขนฺธสงฺคหํ. วคฺคโต ปีวคฺโค จิตฺตลตาวคฺโค ปาริจฺฉตฺตกวคฺโค มฺชิฏฺกวคฺโค มหารถวคฺโค ปายาสิวคฺโค สุนิกฺขิตฺตวคฺโคติ สตฺต วคฺคา. วตฺถุโต ปเม วคฺเค สตฺตรส วตฺถูนิ, ทุติเย เอกาทส, ตติเย ทส, จตุตฺเถ ทฺวาทส ¶ , ปฺจเม จตุทฺทส, ฉฏฺเ ทส, สตฺตเม เอกาทสาติ อนฺตรวิมานานํ อคฺคหเณ ปฺจาสีติ, คหเณ ปน เตวีสสตํ วตฺถูนิ, คาถาโต ปน ทิยฑฺฒสหสฺสคาถา. ตสฺส วคฺเคสุ ปีวคฺโค อาทิ, วตฺถูสุ โสวณฺณปีวตฺถุ อาทิ, ตสฺสาปิ ‘‘ปีํ เต โสวณฺณมย’’นฺติ คาถา อาทิ.