📜
๒. อุพฺพริวคฺโค
๑. สํสารโมจกเปติวตฺถุวณฺณนา
นคฺคา ¶ ¶ ¶ ทุพฺพณฺณรูปาสีติ อิทํ สตฺถริ เวฬุวเน วิหรนฺเต มคธรฏฺเ อิฏฺกวตีนามเก คาเม อฺตรํ เปตึ อารพฺภ วุตฺตํ. มคธรฏฺเ กิร อิฏฺกวตี จ ทีฆราชิ จาติ ทฺเว คามกา อเหสุํ, ตตฺถ พหู สํสารโมจกา มิจฺฉาทิฏฺิกา ปฏิวสนฺติ. อตีเต จ กาเล ปฺจนฺนํ วสฺสสตานํ มตฺถเก อฺตรา อิตฺถี ตตฺเถว อิฏฺกวติยํ อฺตรสฺมึ สํสารโมจกกุเล นิพฺพตฺติตฺวา มิจฺฉาทิฏฺิวเสน พหู กีฏปฏงฺเค ชีวิตา โวโรเปตฺวา เปเตสุ นิพฺพตฺติ.
สา ปฺจ วสฺสสตานิ ขุปฺปิปาสาทิทุกฺขํ อนุภวิตฺวา อมฺหากํ ภควติ โลเก อุปฺปชฺชิตฺวา ปวตฺติตวรธมฺมจกฺเก อนุกฺกเมน ราชคหํ อุปนิสฺสาย เวฬุวเน วิหรนฺเต ปุนปิ อิฏฺกวติยํเยว อฺตรสฺมึ สํสารโมจกกุเลเยว นิพฺพตฺติตฺวา ยทา สตฺตฏฺวสฺสุทฺเทสิกกาเล อฺาหิ ทาริกาหิ สทฺธึ รถิกาย กีฬนสมตฺถา อโหสิ, ตทา อายสฺมา สาริปุตฺตตฺเถโร ตเมว คามํ อุปนิสฺสาย อรุณวตีวิหาเร วิหรนฺโต เอกทิวสํ ทฺวาทสหิ ภิกฺขูหิ สทฺธึ ตสฺส คามสฺส ทฺวารสมีเปน มคฺเคน อติกฺกมติ. ตสฺมึ ขเณ พหู คามทาริกา คามโต นิกฺขมิตฺวา ทฺวารสมีเป กีฬนฺติโย ปสนฺนมานสา มาตาปิตูนํ ปฏิปตฺติทสฺสเนน เวเคนาคนฺตฺวา เถรํ อฺเ จ ภิกฺขู ปฺจปติฏฺิเตน วนฺทึสุ. สา ปเนสา อสฺสทฺธกุลสฺส ธีตา จิรกาลํ อปริจิตกุสลตาย สาธุชนาจารวิรหิตา อนาทรา อลกฺขิกา วิย อฏฺาสิ. เถโร ตสฺสา ปุพฺพจริตํ อิทานิ จ สํสารโมจกกุเล นิพฺพตฺตนํ อายติฺจ นิรเย นิพฺพตฺตนารหตํ ทิสฺวา ‘‘สจายํ มํ วนฺทิสฺสติ, นิรเย น อุปฺปชฺชิสฺสติ, เปเตสุ นิพฺพตฺติตฺวาปิ มมํเยว นิสฺสาย สมฺปตฺตึ ปฏิลภิสฺสตี’’ติ ตฺวา กรุณาสฺโจทิตมานโส ¶ ตา ทาริกาโย อาห – ‘‘ตุมฺเห ภิกฺขู วนฺทถ, อยํ ปน ทาริกา อลกฺขิกา วิย ิตา’’ติ. อถ นํ ตา ทาริกา หตฺเถสุ ปริคฺคเหตฺวา อากฑฺฒิตฺวา พลกฺกาเรน เถรสฺส ปาเท วนฺทาเปสุํ.
สา ¶ อปเรน สมเยน วยปฺปตฺตา ทีฆราชิยํ สํสารโมจกกุเล อฺตรสฺส กุมารสฺส ทินฺนา ปริปุณฺณคพฺภา หุตฺวา กาลกตา เปเตสุ อุปฺปชฺชิตฺวา นคฺคา ทุพฺพณฺณรูปา ขุปฺปิปาสาภิภูตา ¶ อติวิย พีภจฺฉทสฺสนา วิจรนฺตี รตฺติยํ อายสฺมโต สาริปุตฺตตฺเถรสฺส อตฺตานํ ทสฺเสตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺาสิ. ตํ ทิสฺวา เถโร –
‘‘นคฺคา ทุพฺพณฺณรูปาสิ, กิสา ธมนิสนฺถตา;
อุปฺผาสุลิเก กิสิเก, กา นุ ตฺวํ อิธ ติฏฺสี’’ติ. –
คาถาย ปุจฺฉิ. ตตฺถ ธมนิสนฺถตาติ นิมฺมํสโลหิตตาย สิราชาเลหิ ปตฺถตคตฺตา. อุปฺผาสุลิเกติ อุคฺคตผาสุลิเก. กิสิเกติ กิสสรีเร. ปุพฺเพปิ ‘‘กิสา’’ติ วตฺวา ปุน ‘‘กิสิเก’’ติ วจนํ อฏฺิจมฺมนฺหารุมตฺตสรีรตาย อติวิย กิสภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. ตํ สุตฺวา เปตี อตฺตานํ ปเวเทนฺตี –
‘‘อหํ ภทนฺเต เปตีมฺหิ, ทุคฺคตา ยมโลกิกา;
ปาปกมฺมํ กริตฺวาน, เปตโลกํ อิโต คตา’’ติ. – คาถํ วตฺวา ปุน เถเรน –
‘‘กึ นุ กาเยน วาจาย, มนสา ทุกฺกฏํ กตํ;
กิสฺสกมฺมวิปาเกน, เปตโลกํ อิโต คตา’’ติ. –
กตกมฺมํ ปุฏฺา ‘‘อทานสีลา มจฺฉรินี หุตฺวา เปตโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา เอวํ มหาทุกฺขํ อนุภวามี’’ติ ทสฺเสนฺตี ติสฺโส คาถา อภาสิ –
‘‘อนุกมฺปกา ¶ ¶ มยฺหํ นาเหสุํ ภนฺเต, ปิตา จ มาตา อถวาปิ าตกา;
เย มํ นิโยเชยฺยุํ ททาหิ ทานํ, ปสนฺนจิตฺตา สมณพฺราหฺมณานํ.
‘‘อิโต อหํ วสฺสสตานิ ปฺจ, ยํ เอวรูปา วิจรามิ นคฺคา;
ขุทาย ตณฺหาย จ ขชฺชมานา, ปาปสฺส กมฺมสฺส ผลํ มเมทํ.
‘‘วนฺทามิ ¶ ตํ อยฺย ปสนฺนจิตฺตา, อนุกมฺป มํ วีร มหานุภาว;
ทตฺวา จ เม อาทิส ยฺหิ กิฺจิ, โมเจหิ มํ ทุคฺคติยา ภทนฺเต’’ติ.
๙๘. ตตฺถ อนุกมฺปกาติ สมฺปรายิเกน อตฺเถน อนุคฺคณฺหกา. ภนฺเตติ เถรํ อาลปติ. เย มํ นิโยเชยฺยุนฺติ มาตา วา ปิตา วา อถ วา าตกา เอทิสา ปสนฺนจิตฺตา หุตฺวา ‘‘สมณพฺราหฺมณานํ ททาหิ ทาน’’นฺติ เย มํ นิโยเชยฺยุํ, ตาทิสา อนุกมฺปกา มยฺหํ นาเหสุนฺติ โยชนา.
๙๙. อิโต อหํ วสฺสสตานิ ปฺจ, ยํ เอวรูปา วิจรามิ นคฺคาติ อิทํ สา เปตี อิโต ตติยาย ชาติยา อตฺตโน เปตตฺตภาวํ อนุสฺสริตฺวา อิทานิปิ ตถา ปฺจวสฺสสตานิ วิจรามีติ อธิปฺปาเยนาห. ตตฺถ ยนฺติ ยสฺมา, ทานาทีนํ ปฺุานํ อกตตฺตา เอวรูปา นคฺคา เปตี หุตฺวา อิโต ปฏฺาย วสฺสสตานิ ปฺจ วิจรามีติ โยชนา. ตณฺหายาติ ปิปาสาย. ขชฺชมานาติ ขาทิยมานา, พาธิยมานาติ อตฺโถ.
๑๐๐. วนฺทามิ ตํ อยฺย ปสนฺนจิตฺตาติ อยฺย, ตมหํ ปสนฺนจิตฺตา หุตฺวา วนฺทามิ, เอตฺตกเมว ปฺุํ อิทานิ มยา กาตุํ สกฺกาติ ทสฺเสติ. อนุกมฺป มนฺติ อนุคฺคณฺห ¶ มมํ อุทฺทิสฺส อนุทฺทยํ กโรหิ. ทตฺวา จ เม อาทิส ยฺหิ กิฺจีติ กิฺจิเทว เทยฺยธมฺมํ สมณพฺราหฺมณานํ ทตฺวา ตํ ทกฺขิณํ มยฺหํ อาทิส, เตน เม อิโต เปตโยนิโต โมกฺโข ภวิสฺสตีติ อธิปฺปาเยน วทติ. เตเนวาห ‘‘โมเจหิ มํ ทุคฺคติยา ภทนฺเต’’ติ.
เอวํ เปติยา วุตฺเต ยถา โส เถโร ปฏิปชฺชิ, ตํ ทสฺเสตุํ สงฺคีติกาเรหิ ติสฺโส คาถา วุตฺตา –
‘‘สาธูติ โส ปฏิสฺสุตฺวา, สาริปุตฺโตนุกมฺปโก;
ภิกฺขูนํ อาโลปํ ทตฺวา, ปาณิมตฺตฺจ โจฬกํ;
ถาลกสฺส จ ปานียํ, ตสฺสา ทกฺขิณมาทิสิ.
‘‘สมนนฺตรานุทฺทิฏฺเ ¶ , วิปาโก อุทปชฺชถ;
โภชนจฺฉาทนปานียํ, ทกฺขิณาย อิทํ ผลํ.
‘‘ตโต สุทฺธา สุจิวสนา, กาสิกุตฺตมธารินี;
วิจิตฺตวตฺถาภรณา, สาริปุตฺตํ อุปสงฺกมี’’ติ.
๑๐๑-๑๐๓. ตตฺถ ¶ ภิกฺขูนนฺติ ภิกฺขุโน, วจนวิปลฺลาเสน เหตํ วุตฺตํ. ‘‘อาโลปํ ภิกฺขุโน ทตฺวา’’ติ เกจิ ปนฺติ. อาโลปนฺติ กพฬํ, เอกาโลปมตฺตํ โภชนนฺติ อตฺโถ. ปาณิมตฺตฺจ โจฬกนฺติ เอกหตฺถปฺปมาณํ โจฬขณฺฑนฺติ อตฺโถ. ถาลกสฺส จ ปานียนฺติ เอกถาลกปูรณมตฺตํ อุทกํ. เสสํ ขลฺลาฏิยเปตวตฺถุสฺมึ วุตฺตนยเมว.
อถายสฺมา สาริปุตฺโต ตํ เปตึ ปีณินฺทฺริยํ ปริสุทฺธฉวิวณฺณํ ทิพฺพวตฺถาภรณาลงฺการํ สมนฺตโต อตฺตโน ปภาย โอภาเสนฺตึ อตฺตโน สนฺติกํ อุปคนฺตฺวา ิตํ ทิสฺวา ปจฺจกฺขโต กมฺมผลํ ตาย วิภาเวตุกาโม หุตฺวา ติสฺโส คาถา อภาสิ –
‘‘อภิกฺกนฺเตน วณฺเณน, ยา ตฺวํ ติฏฺสิ เทวเต;
โอภาเสนฺตี ทิสา สพฺพา, โอสธี วิย ตารกา.
‘‘เกน เตตาทิโส วณฺโณ, เกน เต อิธ มิชฺฌติ;
อุปฺปชฺชนฺติ ¶ จ เต โภคา, เย เกจิ มนโส ปิยา.
‘‘ปุจฺฉามิ ตํ เทวิ มหานุภาเว, มนุสฺสภูตา กิมกาสิ ปฺุํ;
เกนาสิ เอวํ ชลิตานุภาวา, วณฺโณ จ เต สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติ.
๑๐๔. ตตฺถ อภิกฺกนฺเตนาติ อติมนาเปน, อภิรูเปนาติ อตฺโถ. วณฺเณนาติ ฉวิวณฺเณน. โอภาเสนฺตี ทิสา สพฺพาติ สพฺพาปิ ทส ทิสา โชเตนฺตี เอกาโลกํ กโรนฺตี. ยถา กินฺติ อาห ‘‘โอสธี วิย ตารกา’’ติ. อุสฺสนฺนา ปภา เอตาย ธียติ, โอสธานํ วา ¶ อนุพลปฺปทายิกาติ กตฺวา ‘‘โอสธี’’ติ ลทฺธนามา ตารกา ยถา สมนฺตโต อาโลกํ กุรุมานา ติฏฺติ, เอวเมว ตฺวํ สพฺพทิสา โอภาเสนฺตีติ อตฺโถ.
๑๐๕. เกนาติ กึ-สทฺโท ปุจฺฉายํ. เหตุอตฺเถ เจตํ กรณวจนํ, เกน เหตุนาติ อตฺโถ. เตติ ตว. เอตาทิโสติ เอทิโส, เอตรหิ ยถาทิสฺสมาโนติ วุตฺตํ โหติ. เกน เต อิธ มิชฺฌตีติ เกน ปฺุวิเสเสน อิธ อิมสฺมึ าเน อิทานิ ตยา ลพฺภมานํ สุจริตผลํ อิชฺฌติ นิปฺผชฺชติ. อุปฺปชฺชนฺตีติ นิพฺพตฺตนฺติ. โภคาติ ปริภฺุชิตพฺพฏฺเน ‘‘โภคา’’ติ ลทฺธนามา วตฺถาภรณาทิวิตฺตูปกรณวิเสสา. เย เกจีติ โภเค อนวเสสโต พฺยาเปตฺวา สงฺคณฺหาติ ¶ . อนวเสสพฺยาปโก หิ อยํ นิทฺเทโส ยถา ‘‘เย เกจิ สงฺขารา’’ติ. มนโส ปิยาติ มนสา ปิยายิตพฺพา, มนาปิยาติ อตฺโถ.
๑๐๖. ปุจฺฉามีติ ปุจฺฉํ กโรมิ, าตุํ อิจฺฉามีติ อตฺโถ. ตนฺติ ตฺวํ. เทวีติ ทิพฺพานภาวสมงฺคิตาย, เทวิ. เตนาห ‘‘มหานุภาเว’’ติ. มนุสฺสภูตาติ มนุสฺเสสุ ชาตา มนุสฺสภาวํ ปตฺตา. อิทํ เยภุยฺเยน สตฺตา มนุสฺสตฺตภาเว ิตา ปฺุานิ กโรนฺตีติ กตฺวา วุตฺตํ. อยเมตายํ คาถานํ สงฺเขปโต อตฺโถ, วิตฺถารโต ปน ปรมตฺถทีปนิยํ วิมานวตฺถุอฏฺกถายํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ.
เอวํ ¶ ปุน เถเรน ปุฏฺา เปตี ตสฺสา สมฺปตฺติยา ลทฺธการณํ ปกาเสนฺตี เสสคาถา อภาสิ –
‘‘อุปฺปณฺฑุกึ กิสํ ฉาตํ, นคฺคํ สมฺปติตจฺฉวึ;
มุนิ การุณิโก โลเก, ตํ มํ อทฺทกฺขิ ทุคฺคตํ.
‘‘ภิกฺขูนํ อาโลปํ ทตฺวา, ปาณิมตฺตฺจ โจฬกํ;
ถาลกสฺส จ ปานียํ, มม ทกฺขิณมาทิสิ.
‘‘อาโลปสฺส ผลํ ปสฺส, ภตฺตํ วสฺสสตํ ทส;
ภฺุชามิ กามกามินี, อเนกรสพฺยฺชนํ.
‘‘ปาณิมตฺตสฺส ¶ โจฬสฺส, วิปากํ ปสฺส ยาทิสํ;
ยาวตา นนฺทราชสฺส, วิชิตสฺมึ ปฏิจฺฉทา.
‘‘ตโต พหุตรา ภนฺเต, วตฺถานจฺฉาทนานิ เม;
โกเสยฺยกมฺพลียานิ, โขมกปฺปาสิกานิ จ.
‘‘วิปุลา จ มหคฺฆา จ, เตปากาเสวลมฺพเร;
สาหํ ตํ ปริทหามิ, ยํ ยฺหิ มนโส ปิยํ.
‘‘ถาลกสฺส ¶ จ ปานียํ, วิปากํ ปสฺส ยาทิสํ;
คมฺภีรา จตุรสฺสา จ, โปกฺขรฺโ สุนิมฺมิตา.
‘‘เสโตทกา สุปฺปติตฺถา, สีตา อปฺปฏิคนฺธิยา;
ปทุมุปฺปลสฺฉนฺนา, วาริกิฺชกฺขปูริตา.
‘‘สาหํ รมามิ กีฬามิ, โมทามิ อกุโตภยา;
มุนึ การุณิกํ โลเก, ภนฺเต วนฺทิตุมาคตา’’ติ.
๑๐๗. ตตฺถ อุปฺปณฺฑุกินฺติ อุปฺปณฺฑุกชาตํ. ฉาตนฺติ พุภุกฺขิตํ ขุทาย อภิภูตํ. สมฺปติตจฺฉวินฺติ ฉินฺนภินฺนสรีรจฺฉวึ. โลเกติ อิทํ ‘‘การุณิโก’’ติ เอตฺถ วุตฺตกรุณาย วิสยทสฺสนํ. ตํ มนฺติ ตาทิสํ มมํ, วุตฺตนเยน เอกนฺตโต กรุณฏฺานิยํ มํ. ทุคฺคตนฺติ ทุคฺคตึ คตํ.
๑๐๘-๑๐๙. ภิกฺขูนํ อาโลปํ ทตฺวาติอาทิ เถเรน อตฺตโน กรุณาย กตาการทสฺสนํ. ตตฺถ ¶ ภตฺตนฺติ โอทนํ, ทิพฺพโภชนนฺติ อตฺโถ. วสฺสสตํ ทสาติ ทส วสฺสสตานิ, วสฺสสหสฺสนฺติ วุตฺตํ โหติ. อจฺจนฺตสํโยเค เจตํ อุปโยควจนํ. ภฺุชามิ กามกามินี, อเนกรสพฺยฺชนนฺติ อฺเหิปิ กาเมตพฺพกาเมหิ สมนฺนาคตา อเนกรสพฺยฺชนํ ภตฺตํ ภฺุชามีติ โยชนา.
๑๑๐. โจฬสฺสาติ เทยฺยธมฺมสีเสน ตพฺพิสยํ ทานมยํ ปฺุเมว ทสฺเสติ. วิปากํ ปสฺส ยาทิสนฺติ ตสฺส โจฬทานสฺส วิปากสงฺขาตํ ผลํ ปสฺส, ภนฺเต. ตํ ปน ยาทิสํ ยถารูปํ, กินฺติ เจติ อาห ‘‘ยาวตา นนฺทราชสฺสา’’ติอาทิ.
ตตฺถ ¶ โกยํ นนฺทราชา นาม? อตีเต กิร ทสวสฺสสหสฺสายุเกสุ มนุสฺเสสุ พาราณสิวาสี เอโก กุฏุมฺพิโก อรฺเ ชงฺฆาวิหารํ วิจรนฺโต อรฺฏฺาเน อฺตรํ ปจฺเจกพุทฺธํ อทฺทส. โส ปจฺเจกพุทฺโธ ตตฺถ จีวรกมฺมํ กโรนฺโต อนุวาเต อปฺปโหนฺเต สํหริตฺวาว เปตุํ อารทฺโธ. โส กุฏุมฺพิโก ตํ ทิสฺวา, ‘‘ภนฺเต, กึ กโรถา’’ติ วตฺวา เตน อปฺปิจฺฉตาย กิฺจิ อวุตฺเตปิ ‘‘จีวรทุสฺสํ นปฺปโหตี’’ติ ตฺวา อตฺตโน อุตฺตราสงฺคํ ปจฺเจกพุทฺธสฺส ¶ ปาทมูเล เปตฺวา อคมาสิ. ปจฺเจกพุทฺโธ ตํ คเหตฺวา อนุวาตํ อาโรเปนฺโต จีวรํ กตฺวา ปารุปิ. โส กุฏุมฺพิกา ชีวิตปริโยสาเน กาลํ กตฺวา ตาวตึสภวเน นิพฺพตฺติตฺวา ตตฺถ ยาวตายุกํ ทิพฺพสมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวา ตโต จวิตฺวา พาราณสิโต โยชนมตฺเต าเน อฺตรสฺมึ คาเม อมจฺจกุเล นิพฺพตฺติ.
ตสฺส วยปฺปตฺตกาเล ตสฺมึ คาเม นกฺขตฺตํ สงฺฆุฏฺํ อโหสิ. โส มาตรํ อาห – ‘‘อมฺม, สาฏกํ เม เทหิ, นกฺขตฺตํ กีฬิสฺสามี’’ติ. สา สุโธตวตฺถํ นีหริตฺวา อทาสิ. ‘‘อมฺม, ถูลํ อิท’’นฺติ. อฺํ นีหริตฺวา อทาสิ, ตมฺปิ ปฏิกฺขิปิ. อถ นํ มาตา อาห – ‘‘ตาต, ยาทิเส เคเห มยํ ชาตา, นตฺถิ โน อิโต สุขุมตรสฺส วตฺถสฺส ปฏิลาภาย ปฺุ’’นฺติ. ‘‘ลภนฏฺานํ คจฺฉามิ, อมฺมา’’ติ. ‘‘คจฺฉ, ปุตฺต, อหํ อชฺเชว ตุยฺหํ พาราณสินคเร รชฺชปฏิลาภํ ¶ อิจฺฉามี’’ติ. โส ‘‘สาธุ, อมฺมา’’ติ มาตรํ วนฺทิตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา อาห – ‘‘คจฺฉามิ, อมฺมา’’ติ. ‘‘คจฺฉ, ตาตา’’ติ. เอวํ กิรสฺสา จิตฺตํ อโหสิ – ‘‘กหํ คมิสฺสติ, อิธ วา เอตฺถ วา เคเห นิสีทิสฺสตี’’ติ. โส ปน ปฺุนิยาเมน โจทิยมาโน คามโต นิกฺขมิตฺวา พาราณสึ คนฺตฺวา มงฺคลสิลาปฏฺเฏ สสีสํ ปารุปิตฺวา นิปชฺชิ. โส จ พาราณสิรฺโ กาลกตสฺส สตฺตโม ทิวโส โหติ.
อมจฺจา จ ปุโรหิโต จ รฺโ สรีรกิจฺจํ กตฺวา ราชงฺคเณ นิสีทิตฺวา มนฺตยึสุ – ‘‘รฺโ เอกา ธีตา อตฺถิ, ปุตฺโต นตฺถิ, อราชกํ รชฺชํ น ติฏฺติ, ผุสฺสรถํ วิสฺสชฺเชมา’’ติ. เต กุมุทวณฺเณ จตฺตาโร สินฺธเว โยเชตฺวา เสตจฺฉตฺตปฺปมุขํ ปฺจวิธํ ราชกกุธภณฺฑํ รถสฺมึเยว เปตฺวา รถํ วิสฺสชฺเชตฺวา ปจฺฉโต ตูริยานิ ปคฺคณฺหาเปสุํ. รโถ ปาจีนทฺวาเรน นิกฺขมิตฺวา อุยฺยานาภิมุกฺโข อโหสิ. ‘‘ปริจเยน อุยฺยานาภิมุโข คจฺฉติ ¶ , นิวตฺเตมา’’ติ เกจิ อาหํสุ. ปุโรหิโต ‘‘มา นิวตฺตยิตฺถา’’ติ อาห. รโถ กุมารํ ปทกฺขิณํ กตฺวา อาโรหนสชฺโช หุตฺวา อฏฺาสิ, ปุโรหิโต ปารุปนกณฺณํ อปเนตฺวา ปาทตลานิ โอโลเกนฺโต ‘‘ติฏฺตุ อยํ ทีโป, ทฺวิสหสฺสทีปปริวาเรสุ จตูสุ มหาทีเปสุ เอกรชฺชํ กาเรตุํ ยุตฺโต’’ติ วตฺวา ‘‘ตูริยานิ ปคฺคณฺหถ, ปุนปิ ปคฺคณฺหถา’’ติ ติกฺขตฺตุํ ตูริยานิ ปคฺคณฺหาเปสิ.
อถ กุมาโร มุขํ วิวริตฺวา โอโลเกตฺวา ‘‘เกน กมฺเมน อาคตตฺถ, ตาตา’’ติ อาห. ‘‘เทว, ตุมฺหากํ รชฺชํ ปาปุณาตี’’ติ. ‘‘ตุมฺหากํ ราชา กห’’นฺติ? ‘‘ทิวงฺคโต, สามี’’ติ. ‘‘กติ ¶ ทิวสา อติกฺกนฺตา’’ติ? ‘‘อชฺช สตฺตโม ทิวโส’’ติ. ‘‘ปุตฺโต วา ธีตา วา นตฺถี’’ติ? ‘‘ธีตา อตฺถิ, เทว, ปุตฺโต นตฺถี’’ติ. ‘‘เตน หิ กริสฺสามิ รชฺช’’นฺติ. เต ตาวเทว อภิเสกมณฺฑปํ กตฺวา ราชธีตรํ สพฺพาลงฺกาเรหิ อลงฺกริตฺวา อุยฺยานํ อาเนตฺวา กุมารสฺส อภิเสกํ อกํสุ.
อถสฺส กตาภิเสกสฺส สตสหสฺสคฺฆนิกํ วตฺถํ อุปเนสุํ. โส ‘‘กิมิทํ, ตาตา’’ติ อาห. ‘‘นิวาสนวตฺถํ, เทวา’’ติ. ‘‘นนุ, ตาตา, ถูล’’นฺติ? ‘‘มนุสฺสานํ ¶ ปริโภควตฺเถสุ อิโต สุขุมตรํ นตฺถิ, เทวา’’ติ. ‘‘ตุมฺหากํ ราชา เอวรูปํ นิวาเสสี’’ติ? ‘‘อาม, เทวา’’ติ. ‘‘น มฺเ ปฺุวา ตุมฺหากํ ราชา (อ. นิ. อฏฺ. ๑.๑.๑๙๑) สุวณฺณภิงฺการํ อาหรถ, ลภิสฺสามิ วตฺถ’’นฺติ. สุวณฺณภิงฺการํ อาหรึสุ. โส อุฏฺาย หตฺเถ โธวิตฺวา มุขํ วิกฺขาเลตฺวา หตฺเถน อุทกํ อาทาย ปุรตฺถิมทิสายํ อพฺภุกฺกิริ. ตทา ฆนปถวึ ภินฺทิตฺวา อฏฺ กปฺปรุกฺขา อุฏฺหึสุ. ปุน อุทกํ คเหตฺวา ทกฺขิณาย ปจฺฉิมาย อุตฺตรายาติ เอวํ จตูสุ ทิสาสุ อพฺภุกฺกิริ. สพฺพทิสาสุ อฏฺ อฏฺ กตฺวา ทฺวตฺตึส กปฺปรุกฺขา อุฏฺหึสุ. เอเกกาย ทิสาย โสฬส โสฬส กตฺวา จตุสฏฺิ กมฺมรุกฺขาติ เกจิ วทนฺติ. โส เอกํ ทิพฺพทุสฺสํ นิวาเสตฺวา เอกํ ปารุปิตฺวา ‘‘นนฺทรฺโ วิชิเต สุตฺตกนฺติกา อิตฺถิโย มา สุตฺตํ กนฺตึสูติ เภรึ จราเปถา’’ติ วตฺวา ฉตฺตํ อุสฺสาเปตฺวา อลงฺกตปฏิยตฺโต หตฺถิกฺขนฺธวรคโต นครํ ปวิสิตฺวา ปาสาทํ อารุยฺห มหาสมฺปตฺตึ อนุภวิ.
เอวํ คจฺฉนฺเต กาเล เอกทิวสํ เทวี รฺโ สมฺปตฺตึ ทิสฺวา ‘‘อโห ตปสฺสี’’ติ การฺุาการํ ทสฺเสสิ. ‘‘กิมิทํ, เทวี’’ติ จ ปุฏฺา ‘‘อติมหตี ¶ เต, เทว, สมฺปตฺติ. อตีเต อทฺธนิ กลฺยาณํ อกตฺถ, อิทานิ อนาคตสฺส อตฺถาย กุสลํ น กโรถา’’ติ อาห. ‘‘กสฺส เทม? สีลวนฺโต นตฺถี’’ติ. ‘‘อสฺุโ, เทว, ชมฺพุทีโป อรหนฺเตหิ, ตุมฺเห ทานเมว สชฺเชถ, อหํ อรหนฺเต ลจฺฉามี’’ติ อาห. ปุนทิวเส ราชา มหารหํ ทานํ สชฺชาเปสิ. เทวี ‘‘สเจ อิมิสฺสาย ทิสาย อรหนฺโต อตฺถิ, อิธาคนฺตฺวา อมฺหากํ ภิกฺขํ คณฺหนฺตู’’ติ อธิฏฺหิตฺวา อุตฺตรทิสาภิมุขา อุเรน นิปชฺชิ. นิปนฺนมตฺตาย เอว เทวิยา หิมวนฺเต วสนฺตานํ ปทุมวติยา ปุตฺตานํ ปฺจสตานํ ปจฺเจกพุทฺธานํ เชฏฺโก มหาปทุมปจฺเจกพุทฺโธ ภาติเก อามนฺเตสิ – ‘‘มาริสา นนฺทราชา ตุมฺเห นิมนฺเตติ, อธิวาเสถ ตสฺสา’’ติ. เต อธิวาเสตฺวา ตาวเทว อากาเสนาคนฺตฺวา อุตฺตรทฺวาเร โอตรึสุ. มนุสฺสา ¶ ‘‘ปฺจสตา, เทว, ปจฺเจกพุทฺธา อาคตา’’ติ รฺโ อาโรเจสุํ. ราชา สทฺธึ เทวิยา อาคนฺตฺวา วนฺทิตฺวา ปตฺตํ คเหตฺวา ¶ ปจฺเจกพุทฺเธ ปาสาทํ อาโรเปตฺวา ตตฺถ เตสํ ทานํ ทตฺวา ภตฺตกิจฺจาวสาเน ราชา สงฺฆตฺเถรสฺส, เทวี สงฺฆนวกสฺส ปาทมูเล นิปชฺชิตฺวา ‘‘อยฺยา, ปจฺจเยหิ น กิลมิสฺสนฺติ, มยํ ปฺุเน น หายิสฺสาม, อมฺหากํ อิธ นิวาสาย ปฏิฺํ เทถา’’ติ ปฏิฺํ กาเรตฺวา อุยฺยาเน นิวาสฏฺานานิ กาเรตฺวา ยาวชีวํ ปจฺเจกพุทฺเธ อุปฏฺหิตฺวา เตสุ ปรินิพฺพุเตสุ สาธุกีฬิตํ กาเรตฺวา คนฺธทารุอาทีหิ สรีรกิจฺจํ กาเรตฺวา ธาตุโย คเหตฺวา เจติยํ ปติฏฺาเปตฺวา ‘‘เอวรูปานมฺปิ นาม มหานุภาวานํ มเหสีนํ มรณํ ภวิสฺสติ, กิมงฺคํ ปน มาทิสาน’’นฺติ สํเวคชาโต เชฏฺปุตฺตํ รชฺเช ปติฏฺาเปตฺวา สยํ ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิ. เทวีปิ ‘‘รฺเ ปพฺพชิเต อหํ กึ กริสฺสามี’’ติ ปพฺพชิ. ทฺเวปิ อุยฺยาเน วสนฺตา ฌานานิ นิพฺพตฺเตตฺวา ฌานสุเขน วีตินาเมตฺวา อายุปริโยสาเน พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺตึสุ. โส กิร นนฺทราชา อมฺหากํ สตฺถุ มหาสาวโก มหากสฺสปตฺเถโร อโหสี, ตสฺส อคฺคมเหสี ภทฺทา กาปิลานี นาม.
อยํ ปน นนฺทราชา ทส วสฺสสหสฺสานิ สยํ ทิพฺพวตฺถานิ ปริทหนฺโต สพฺพเมว อตฺตโน วิชิตํ อุตฺตรกุรุสทิสํ กโรนฺโต อาคตาคตานํ มนุสฺสานํ ¶ ทิพฺพทุสฺสานิ อทาสิ. ตยิทํ ทิพฺพวตฺถสมิทฺธึ สนฺธาย สา เปตี อาห ‘‘ยาวตา นนฺทราชสฺส, วิชิตสฺมึ ปฏิจฺฉทา’’ติ. ตตฺถ วิชิตสฺมินฺติ รฏฺเ. ปฏิจฺฉทาติ วตฺถานิ. ตานิ หิ ปฏิจฺฉาเทนฺติ เอเตหีติ ‘‘ปฏิจฺฉทา’’ติ วุจฺจนฺติ.
๑๑๑. อิทานิ สา เปตี ‘‘นนฺทราชสมิทฺธิโตปิ เอตรหิ มยฺหํ สมิทฺธิ วิปุลตรา’’ติ ทสฺเสนฺตี ‘‘ตโต พหุตรา, ภนฺเต, วตฺถานจฺฉาทนานิ เม’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ตโตติ นนฺทราชสฺส ปริคฺคหภูตวตฺถโตปิ พหุตรานิ มยฺหํ วตฺถจฺฉาทนานีติ อตฺโถ. วตฺถานจฺฉาทนานีติ นิวาสนวตฺถานิ เจว ปารุปนวตฺถานิ จ ¶ . โกเสยฺยกมฺพลียานีติ โกเสยฺยานิ เจว กมฺพลานิ จ. โขมกปฺปาสิกานีติ โขมวตฺถานิ เจว กปฺปาสมยวตฺถานิ จ.
๑๑๒. วิปุลาติ อายามโต จ วิตฺถารโต จ วิปุลา. มหคฺฆาติ มหคฺฆวเสน มหนฺตา มหารหา. อากาเสวลมฺพเรติ อากาเสเยว โอลมฺพมานา ติฏฺนฺติ. ยํ ยฺหิ มนโส ปิยนฺติ ยํ ยํ มยฺหํ มนโส ปิยํ, ตํ ตํ คเหตฺวา ปริทหามิ ปารุปามิ จาติ โยชนา.
๑๑๓. ถาลกสฺส จ ปานียํ, วิปากํ ปสฺส ยาทิสนฺติ ถาลกปูรณมตฺตํ ปานียํ ทินฺนํ อนุโมทิตํ ¶ , ตสฺส ปน วิปากํ ยาทิสํ ยาว มหนฺตํ ปสฺสาติ ทสฺเสนฺตี ‘‘คมฺภีรา จตุรสฺสา จา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ คมฺภีราติ อคาธา. จตุรสฺสาติ จตุรสฺสสณฺานา. โปกฺขรฺโติ โปกฺขรณิโย. สุนิมฺมิตาติ กมฺมานุภาเวเนว สุฏฺุ นิมฺมิตา.
๑๑๔. เสโตทกาติ เสตอุทกา เสตวาลุกสมฺปริกิณฺณา. สุปฺปติตฺถาติ สุนฺทรติตฺถา. สีตาติ สีตโลทกา. อปฺปฏิคนฺธิยาติ ปฏิกูลคนฺธรหิตา สุรภิคนฺธา. วาริกิฺชกฺขปูริตาติ กมลกุวลยาทีนํ เกสรสฺฉนฺเนน วารินา ปริปุณฺณา.
๑๑๕. สาหนฺติ สา อหํ. รมามีติ รตึ วินฺทามิ. กีฬามีติ อินฺทฺริยานิ ปริจาเรมิ. โมทามีติ โภคสมฺปตฺติยา ปมุทิตา โหมิ. อกุโตภยาติ กุโตจิปิ อสฺชาตภยา, เสรี สุขวิหารินี โหมิ ¶ . ภนฺเต, วนฺทิตุมาคตาติ, ภนฺเต, อิมิสฺสา ทิพฺพสมฺปตฺติยา ปฏิลาภสฺส การณภูตํ ตฺวํ วนฺทิตุํ อาคตา อุปคตาติ อตฺโถ. ยํ ปเนตฺถ อตฺถโต อวิภตฺตํ, ตํ ตตฺถ ตตฺถ วุตฺตเมว.
เอวํ ตาย เปติยา วุตฺเต อายสฺมา สาริปุตฺโต อิฏฺกวติยํ ทีฆราชิยนฺติ คามทฺวยวาสิเกสุ อตฺตโน สนฺติกํ อุปคเตสุ มนุสฺเสสุ อิมมตฺถํ วิตฺถารโต กเถนฺโต สํเวเชตฺวา สํสารโมจนปาปกมฺมโต โมเจตฺวา อุปาสกภาเว ¶ ปติฏฺาเปสิ. สา ปวตฺติ ภิกฺขูสุ ปากฏา ชาตา. ตํ ภิกฺขู ภควโต อาโรเจสุํ. ภควา ตมตฺถํ อฏฺุปฺปตฺตึ กตฺวา สมฺปตฺตปริสาย ธมฺมํ เทเสสิ, สา เทสนา มหาชนสฺส สาตฺถิกา อโหสีติ.
สํสารโมจกเปติวตฺถุวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. สาริปุตฺตตฺเถรมาตุเปติวตฺถุวณฺณนา
นคฺคา ทุพฺพณฺณรูปาสีติ อิทํ สตฺถริ เวฬุวเน วิหรนฺเต อายสฺมโต สาริปุตฺตตฺเถรสฺส อิโต ปฺจมาย ชาติยา มาตุภูตํ เปตึ อารพฺภ วุตฺตํ. เอกทิวสํ อายสฺมา จ สาริปุตฺโต อายสฺมา จ มหาโมคฺคลฺลาโน อายสฺมา จ อนุรุทฺโธ อายสฺมา จ กปฺปิโน ราชคหสฺส อวิทูเร อฺตรสฺมึ อรฺายตเน วิหรนฺติ. เตน จ สมเยน พาราณสิยํ อฺตโร พฺราหฺมโณ อฑฺโฒ มหทฺธโน มหาโภโค สมณพฺราหฺมณกปณทฺธิกวนิพฺพกยาจกานํ โอปานภูโต อนฺนปานวตฺถสยนาทีนิ เทติ. เทนฺโต จ อาคตาคตานํ ยถากาลํ ยถารหฺจ ปาโททกปาทพฺภฺชนาทิทานานุปุพฺพกํ ¶ สพฺพาภิเทยฺยํ ปฏิปนฺโน โหติ, ปุเรภตฺตํ ภิกฺขู อนฺนปานาทินา สกฺกจฺจํ ปริวิสติ. โส เทสนฺตรํ คจฺฉนฺโต ภริยํ อาห – ‘‘โภติ, ยถาปฺตฺตํ อิมํ ทานวิธึ อปริหาเปนฺตี สกฺกจฺจํ อนุปติฏฺาหี’’ติ. สา ‘‘สาธู’’ติ ปฏิสฺสุณิตฺวา ตสฺมึ ปกฺกนฺเต เอว ตาว ภิกฺขูนํ ปฺตฺตํ ทานวิธึ ปจฺฉินฺทิ, อทฺธิกานํ ปน นิวาสตฺถาย อุปคตานํ เคหปิฏฺิโต ฉฑฺฑิตํ ชรสาลํ ทสฺเสสิ ‘‘เอตฺถ วสถา’’ติ. อนฺนปานาทีนํ อตฺถาย ตตฺถ อทฺธิเกสุ อาคเตสุ ‘‘คูถํ ขาทถ, มุตฺตํ ปิวถ, โลหิตํ ปิวถ ¶ , ตุมฺหากํ มาตุ มตฺถลุงฺคํ ขาทถา’’ติ ยํ ยํ อสุจิ เชคุจฺฉํ, ตสฺส ตสฺส นามํ คเหตฺวา นิฏฺุรํ วทติ.
สา อปเรน สมเยน กาลํ กตฺวา กมฺมานุภาวุกฺขิตฺตา เปตโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา อตฺตโน วจีทุจฺจริตานุรูปํ ทุกฺขํ อนุภวนฺตี ¶ ปุริมชาติสมฺพนฺธํ อนุสฺสริตฺวา อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส สนฺติกํ อุปสงฺกมิตุกามา ตสฺส วิหารทฺวารํ สมฺปาปุณิ, ตสฺส วิหารทฺวารเทวตาโย วิหารปฺปเวสนํ นิวาเรสุํ. สา กิร อิโต ปฺจมาย ชาติยา เถรสฺส มาตุภูตปุพฺพา, ตสฺมา เอวมาห – ‘‘อหํ อยฺยสฺส สาริปุตฺตตฺเถรสฺส อิโต ปฺจมาย ชาตียา มาตา, เทถ เม ทฺวารปฺปเวสนํ เถรํ ทฏฺุ’’นฺติ. ตํ สุตฺวา เทวตา ตสฺสา ปเวสนํ อนุชานึสุ. สา ปวิสิตฺวา จงฺกมนโกฏิยํ ตฺวา เถรสฺส อตฺตานํ ทสฺเสสิ. เถโร ตํ ทิสฺวา กรุณาย สฺโจทิตมานโส หุตฺวา –
‘‘นคฺคา ทุพฺพณฺณรูปาสิ, กิสา ธมนิสนฺถตา;
อุปฺผาสุลิเก กิสิเก, กา นุ ตฺวํ อิธ ติฏฺสี’’ติ. –
คาถาย ปุจฺฉิ. สา เถเรน ปุฏฺา ปฏิวจนํ เทนฺตี –
‘‘อหํ เต สกิยา มาตา, ปุพฺเพ อฺาสุ ชาตีสุ;
อุปปนฺนา เปตฺติวิสยํ, ขุปฺปิปาสสมปฺปิตา.
‘‘ฉฑฺฑิตํ ขิปิตํ เขฬํ, สิงฺฆาณิกํ สิเลสุมํ;
วสฺจ ฑยฺหมานานํ, วิชาตานฺจ โลหิตํ.
‘‘วณิกานฺจ ¶ ยํ ฆาน-สีสจฺฉินฺนาน โลหิตํ;
ขุทาปเรตา ภฺุชามิ, อิจฺฉิปุริสนิสฺสิตํ.
‘‘ปุพฺพโลหิตํ ภกฺขามิ, ปสูนํ มานุสาน จ;
อเลณา อนคารา จ, นีลมฺจปรายณา.
‘‘เทหิ ปุตฺตก เม ทานํ, ทตฺวา อนฺวาทิสาหิ เม;
อปฺเปว นาม มุจฺเจยฺยํ, ปุพฺพโลหิตโภชนา’’ติ. – ปฺจคาถา อภาสิ;
๑๑๗. ตตฺถ ¶ อหํ เต สกิยา มาตาติ อหํ ตุยฺหํ ชนนิภาวโต สกิยา มาตา. ปุพฺเพ อฺาสุ ชาตีสูติ มาตา โหนฺตีปิ น อิมิสฺสํ ชาติยํ, อถ โข ปุพฺเพ อฺาสุ ชาตีสุ, อิโต ปฺจมิยนฺติ ทฏฺพฺพํ. อุปปนฺนา เปตฺติวิสยนฺติ ปฏิสนฺธิวเสน เปตโลกํ อุปคตา. ขุปฺปิปาสสมปฺปิตาติ ¶ ขุทาย จ ปิปาสาย จ อภิภูตา, นิรนฺตรํ ชิฆจฺฉาปิปาสาหิ อภิภุยฺยมานาติ อตฺโถ.
๑๑๘-๑๑๙. ฉฑฺฑิตนฺติ อุจฺฉิฏฺกํ, วนฺตนฺติ อตฺโถ. ขิปิตนฺติ ขิปิเตน สทฺธึ มุขโต นิกฺขนฺตมลํ. เขฬนฺติ นิฏฺุภํ. สิงฺฆาณิกนฺติ มตฺถลุงฺคโต วิสฺสนฺทิตฺวา นาสิกาย นิกฺขนฺตมลํ. สิเลสุมนฺติ เสมฺหํ. วสฺจ ฑยฺหมานานนฺติ จิตกสฺมึ ฑยฺหมานานํ กเฬวรานํ วสาเตลฺจ. วิชาตานฺจ โลหิตนฺติ ปสูตานํ อิตฺถีนํ โลหิตํ, คพฺภมลํ จ-สทฺเทน สงฺคณฺหาติ. วณิกานนฺติ สฺชาตวณานํ. ยนฺติ ยํ โลหิตนฺติ สมฺพนฺโธ. ฆานสีสจฺฉินฺนานนฺติ ฆานจฺฉินฺนานํ สีสจฺฉินฺนานฺจ ยํ โลหิตํ, ตํ ภฺุชามีติ โยชนา. เทสนาสีสเมตํ ‘‘ฆานสีสจฺฉินฺนาน’’นฺติ, ยสฺมา หตฺถปาทาทิจฺฉินฺนานมฺปิ โลหิตํ ภฺุชามิเยว. ตถา ‘‘วณิกาน’’นฺติ อิมินา เตสมฺปิ โลหิตํ สงฺคหิตนฺติ ทฏฺพฺพํ. ขุทาปเรตาติ ชิฆจฺฉาภิภูตา หุตฺวา. อิตฺถิปุริสนิสฺสิตนฺติ อิตฺถิปุริสสรีรนิสฺสิตํ ยถาวุตฺตํ อฺฺจ จมฺมมํสนฺหารุปุพฺพาทิกํ ปริภฺุชามีติ ทสฺเสติ.
๑๒๐-๑๒๑. ปสูนนฺติ อชโคมหึสาทีนํ. อเลณาติ อสรณา. อนคาราติ อนาวาสา. นีลมฺจปรายณาติ สุสาเน ฉฑฺฑิตมลมฺจสยนา. อถ วา นีลาติ ฉาริกงฺคารพหุลา สุสานภูมิ อธิปฺเปตา, ตํเยว มฺจํ วิย อธิสยนาติ อตฺโถ. อนฺวาทิสาหิ ¶ เมติ ยถา ทินฺนํ ทกฺขิณํ มยฺหํ อุปกปฺปติ, ตถา อุทฺทิส ปตฺติทานํ เทหิ. อปฺเปว นาม มุจฺเจยฺยํ, ปุพฺพโลหิตโภชนาติ ตว อุทฺทิสเนน เอตสฺมา ปุพฺพโลหิตโภชนา เปตชีวิกา อปิ นาม มุจฺเจยฺยํ.
ตํ สุตฺวา อายสฺมา สาริปุตฺตตฺเถโร ทุติยทิวเส มหาโมคฺคลฺลานตฺเถราทิเก ตโย เถเร อามนฺเตตฺวา เตหิ สทฺธึ ราชคเห ¶ ¶ ปิณฺฑาย จรนฺโต รฺโ พิมฺพิสารสฺส นิเวสนํ อคมาสิ. ราชา เถเร ทิสฺวา วนฺทิตฺวา ‘‘กึ, ภนฺเต, อาคตตฺถา’’ติ อาคมนการณํ ปุจฺฉิ. อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน ตํ ปวตฺตึ รฺโ อาโรเจสิ. ราชา ‘‘อฺาตํ, ภนฺเต’’ติ วตฺวา เถเร วิสฺสชฺเชตฺวา สพฺพกมฺมิกํ อมจฺจํ ปกฺโกสาเปตฺวา อาณาเปสิ ‘‘นครสฺส อวิทูเร วิวิตฺเต ฉายูทกสมฺปนฺเน าเน จตสฺโส กุฏิโย กาเรหี’’ติ. อนฺเตปุเร จ ปโหนกวิเสสวเสน ติธา วิภชิตฺวา จตสฺโส กุฏิโย ปฏิจฺฉาเปสิ, สยฺจ ตตฺถ คนฺตฺวา กาตพฺพยุตฺตกํ อกาสิ. นิฏฺิตาสุ กุฏิกาสุ สพฺพํ พลิกรณํ สชฺชาเปตฺวา อนฺนปานวตฺถาทีนิ พุทฺธปฺปมุขสฺส จาตุทฺทิสสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส อนุจฺฉวิเก สพฺพปริกฺขาเร จ อุปฏฺาเปตฺวา อายสฺมโต สาริปุตฺตตฺเถรสฺส ตํ สพฺพํ นิยฺยาเทสิ. อถ เถโร ตํ เปตึ อุทฺทิสฺส ตํ สพฺพํ พุทฺธปฺปมุขสฺส จาตุทฺทิสสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส อทาสิ. สา เปตี ตํ อนุโมทิตฺวา เทวโลเก นิพฺพตฺติตฺวา สพฺพกามสมิทฺธา จ หุตฺวา อปรทิวเส อายสฺมโต มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรสฺส สนฺติกํ อุปคนฺตฺวา วนฺทิตฺวา อฏฺาสิ. ตํ เถโร ปฏิปุจฺฉิ, สา อตฺตโน เปตูปปตฺตึ ปุน เทวูปปตฺติฺจ วิตฺถารโต กเถสิ. เตน วุตฺตํ –
‘‘มาตุยา วจนํ สุตฺวา, อุปติสฺโสนุกมฺปโก;
อามนฺตยิ โมคฺคลฺลานํ, อนุรุทฺธฺจ กปฺปินํ.
‘‘จตสฺโส กุฏิโย กตฺวา, สงฺเฆ จาตุทฺทิเส อทา;
กุฏิโย อนฺนปานฺจ, มาตุ ทกฺขิณมาทิสี.
‘‘สมนนฺตรานุทฺทิฏฺเ, วิปาโก อุทปชฺชถ;
โภชนํ ปานียํ วตฺถํ, ทกฺขิณาย อิทํ ผลํ.
‘‘ตโต ¶ สุทฺธา สุจิวสนา, กาสิกุตฺตมธารินี;
วิจิตฺตวตฺถาภรณา, โกลิกํ อุปสงฺกมี’’ติ.
๑๒๓. ตตฺถ สงฺเฆ จาตุทฺทิเส อทาติ จาตุทฺทิสสฺส สงฺฆสฺส อทาสิ, นิยฺยาเทสีติ อตฺโถ. เสสํ ¶ วุตฺตตฺถเมว.
อถายสฺมา ¶ มหาโมคฺคลฺลาโน ตํ เปตึ –
‘‘อภิกฺกนฺเตน วณฺเณน, ยา ตฺวํ ติฏฺสิ เทวเต;
โอภาเสนฺตี ทิสา สพฺพา, โอสธี วิย ตารกา.
‘‘เกน เตตาทิโส วณฺโณ, เตน เต อิธ มิชฺฌติ;
อุปฺปชฺชนฺติ จ เต โภคา, เย เกจิ มนโส ปิยา.
‘‘ปุจฺฉามิ ตํ เทวิ มหานุภาเว, มนุสฺสภูตา กิมกาสิ ปฺุํ;
เกนาสิ เอวํ ชลิตานุภาวา,
วณฺโณ จ เต สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติ. – ปุจฺฉิ;
๑๒๙-๑๓๓. อถ สา ‘‘สาริปุตฺตสฺสาหํ มาตา’’ติอาทินา วิสฺสชฺเชสิ. เสสํ วุตฺตตฺถเมว. อถายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน ตํ ปวตฺตึ ภควโต อาโรเจสิ. ภควา ตมตฺถํ อฏฺุปฺปตฺตึ กตฺวา สมฺปตฺตปริสาย ธมฺมํ เทเสสิ, สา เทสนา มหาชนสฺส สาตฺถิกา อโหสีติ.
สาริปุตฺตตฺเถรมาตุเปติวตฺถุวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. มตฺตาเปติวตฺถุวณฺณนา
นคฺคา ทุพฺพณฺณรูปาสีติ อิทํ สตฺถริ เชตวเน วิหรนฺเต มตฺตํ นาม เปตึ อารพฺภ วุตฺตํ. สาวตฺถิยํ กิร อฺตโร กุฏุมฺพิโก สทฺโธ ปสนฺโน อโหสิ. ตสฺส ภริยา อสฺสทฺธา อปฺปสนฺนา โกธนา วฺฌา จ อโหสิ นาเมน มตฺตา นาม. อถ โส กุฏุมฺพิโก กุลวํสูปจฺเฉทนภเยน สทิสกุลโต ติสฺสํ นาม อฺํ กฺํ อาเนสิ. สา อโหสิ สทฺธา ปสนฺนา ¶ สามิโน จ ปิยา มนาปา, สา นจิรสฺเสว คพฺภินี หุตฺวา ทสมาสจฺจเยน ปุตฺตํ วิชายิ, ‘‘ภูโต’’ติสฺส นามํ อโหสิ. สา เคหสฺสามินี หุตฺวา จตฺตาโร ภิกฺขู สกฺกจฺจํ อุปฏฺหิ, วฺฌา ปน ตํ อุสูยติ.
ตา อุโภปิ เอกสฺมึ ทิวเส สีสํ นฺหตฺวา อลฺลเกสา อฏฺํสุ, กุฏุมฺพิโก คุณวเสน ติสฺสาย อาพทฺธสิเนโห มนฺุเน หทเยน ตาย ¶ สทฺธึ พหุํ สลฺลปนฺโต อฏฺาสิ. ตํ อสหมานา มตฺตา อิสฺสาปกตา เคเห สมฺมชฺชิตฺวา ปิตํ สงฺการํ ติสฺสาย มตฺถเก โอกิริ. สา อปเรน สมเยน กาลํ กตฺวา เปตโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา อตฺตโน กมฺมพเลน ปฺจวิธํ ทุกฺขํ อนุภวติ. ตํ ปน ¶ ทุกฺขํ ปาฬิโต เอว วิฺายติ. อเถกทิวสํ สา เปตี สฺฌาย วีติวตฺตาย เคหสฺส ปิฏฺิปสฺเส นฺหายนฺติยา ติสฺสาย อตฺตานํ ทสฺเสสิ. ตํ ทิสฺวา ติสฺสา –
‘‘นคฺคา ทุพฺพณฺณรูปาสิ, กิสา ธมนิสนฺถตา;
อุปฺผาสุลิเก กิสิเก, กา นุ ตฺวํ อิธ ติฏฺสี’’ติ. –
คาถาย ปฏิปุจฺฉิ. อิตรา –
‘‘อหํ มตฺตา ตุวํ ติสฺสา, สปตฺตี เต ปุเร อหุํ;
ปาปกมฺมํ กริตฺวาน, เปตโลกํ อิโต คตา’’ติ. –
คาถาย ปฏิวจนํ อทาสิ. ตตฺถ อหํ มตฺตา ตุวํ ติสฺสาติ อหํ มตฺตา นาม, ตุวํ ติสฺสา นาม. ปุเรติ ปุริมตฺตภาเว. เตติ ตุยฺหํ สปตฺตี อหุํ, อโหสินฺติ อตฺโถ. ปุน ติสฺสา –
‘‘กึ นุ กาเยน วาจาย, มนสา ทุกฺกฏํ กตํ;
กิสฺสกมฺมวิปาเกน, เปตโลกํ อิโต คตา’’ติ. –
คาถาย กตกมฺมํ ปุจฺฉิ. ปุน อิตรา –
‘‘จณฺฑี จ ผรุสา จาสึ, อิสฺสุกี มจฺฉรี สา;
ตาหํ ทุรุตฺตํ วตฺวาน, เปตโลกํ อิโต คตา’’ติ. –
คาถาย ¶ อตฺตนา กตกมฺมํ อาจิกฺขิ. ตตฺถ จณฺฑีติ โกธนา. ผรุสาติ ผรุสวจนา. อาสินฺติ อโหสึ. ตาหนฺติ ตํ อหํ. ทุรุตฺตนฺติ ทุพฺภาสิตํ นิรตฺถกวจนํ. อิโต ปรมฺปิ ตาสํ วจนปฏิวจนวเสเนว คาถา ปวตฺตา –
‘‘สพฺพํ อหมฺปิ ชานามิ, ยถา ตฺวํ จณฺฑิกา อหุ;
อฺฺจ โข ตํ ปุจฺฉามิ, เกนาสิ ปํสุกุนฺถิตา.
‘‘สีสํนฺหาตา ¶ ตุวํ อาสิ, สุจิวตฺถา อลงฺกตา;
อหฺจ โข อธิมตฺตํ, สมลงฺกตตรา ตยา.
‘‘ตสฺสา เม เปกฺขมานาย, สามิเกน สมนฺตยิ;
ตโต เม อิสฺสา วิปุลา, โกโธ เม สมชายถ.
‘‘ตโต ¶ ปํสุํ คเหตฺวาน, ปํสุนา ตฺหิ โอกิรึ;
ตสฺสกมฺมวิปาเกน, เตนมฺหิ ปํสุกุนฺถิตา.
‘‘สพฺพํ อหมฺปิ ชานามิ, ปํสุนา มํ ตฺวโมกิริ;
อฺฺจ โข ตํ ปุจฺฉามิ, เกน ขชฺชสิ กจฺฉุยา.
‘‘เภสชฺชหารี อุภโย, วนนฺตํ อคมิมฺหเส;
ตฺวฺจ เภสชฺชมาหริ, อหฺจ กปิกจฺฉุโน.
‘‘ตสฺสา ตฺยาชานมานาย, เสยฺยํ ตฺยาหํ สโมกิรึ;
ตสฺสกมฺมวิปาเกน, เตน ขชฺชามิ กจฺฉุยา.
‘‘สพฺพํ อหมฺปิ ชานามิ, เสยฺยํ เม ตฺวํ สโมกิริ;
อฺฺจ โข ตํ ปุจฺฉามิ, เกนาสิ นคฺคิยา ตุวํ.
‘‘สหายานํ ¶ สมโย อาสิ, าตีนํ สมิตี อหุ;
ตฺวฺจ อามนฺติตา อาสิ, สสามินี โน จ โขหํ.
‘‘ตสฺสา ตฺยาชานมานาย, ทุสฺสํ ตฺยาหํ อปานุทึ;
ตสฺสกมฺมวิปาเกน, เตนมฺหิ นคฺคิยา อหํ.
‘‘สพฺพํ อหมฺปิ ชานามิ, ทุสฺสํ เม ตฺวํ อปานุทิ;
อฺฺจ โข ตํ ปุจฺฉามิ, เกนาสิ คูถคนฺธินี.
‘‘ตว คนฺธฺจ มาลฺจ, ปจฺจคฺฆฺจ วิเลปนํ;
คูถกูเป อตาเรสึ, ตํ ปาปํ ปกตํ มยา;
ตสฺสกมฺมวิปาเกน, เตนมฺหิ คูถคนฺธินี.
‘‘สพฺพํ ¶ อหมฺปิ ชานามิ, ตํ ปาปํ ปกตํ ตยา;
อฺฺจ โข ตํ ปุจฺฉามิ, เกนาสิ ทุคฺคตา ตุวํ.
‘‘อุภินฺนํ สมกํ อาสิ, ยํ เคเห วิชฺชเต ธนํ;
สนฺเตสุ เทยฺยธมฺเมสุ, ทีปํ นากาสิมตฺตโน;
ตสฺสกมฺมวิปาเกน, เตนมฺหิ ทุคฺคตา อหํ.
‘‘ตเทว มํ ตฺวํ อวจ, ปาปกมฺมํ นิเสวสิ;
น หิ ปาเปหิ กมฺเมหิ, สุลภา โหติ สุคฺคติ.
‘‘วามโต มํ ตฺวํ ปจฺเจสิ, อโถปิ มํ อุสูยสิ;
ปสฺส ปาปานํ กมฺมานํ, วิปาโก โหติ ยาทิโส.
‘‘เต ¶ ฆรา ตา จ ทาสิโย, ตาเนวาภรณานิเม;
เต อฺเ ปริจาเรนฺติ, น โภคา โหนฺติ สสฺสตา.
‘‘อิทานิ ¶ ภูตสฺส ปิตา, อาปณา เคหเมหิติ;
อปฺเปว เต ทเท กิฺจิ, มา สุ ตาว อิโต อคา.
‘‘นคฺคา ทุพฺพณฺณรูปามฺหิ, กิสา ธมนิสนฺถตา;
โกปีนเมตํ อิตฺถีนํ, มา มํ ภูตปิตาทฺทส.
‘‘หนฺท กึ วา ตฺยาหํ ทมฺมิ, กึ วา เตจ กโรมหํ;
เยน ตฺวํ สุขิตา อสฺส, สพฺพกามสมิทฺธินี.
‘‘จตฺตาโร ภิกฺขู สงฺฆโต, จตฺตาโร ปน ปุคฺคเล;
อฏฺ ภิกฺขู โภชยิตฺวา, มม ทกฺขิณมาทิส;
ตทาหํ สุขิตา เหสฺสํ, สพฺพกามสมิทฺธินี.
‘‘สาธูติ สา ปฏิสฺสุตฺวา, โภชยิตฺวาฏฺ ภิกฺขโว;
วตฺเถหจฺฉาทยิตฺวาน, ตสฺสา ทกฺขิณมาทิสี.
‘‘สมนนฺตรานุทฺทิฏฺเ, วิปาโก อุทปชฺชถ;
โภชนจฺฉาทนปานียํ, ทกฺขิณาย อิทํ ผลํ.
‘‘ตโต ¶ สุทฺธา สุจิวสนา, กาสิกุตฺตมธารินี;
วิจิตฺตวตฺถาภรณา, สปตฺตึ อุปสงฺกมิ.
‘‘อภิกฺกนฺเตน วณฺเณน, ยา ตฺวํ ติฏฺสิ เทวเต;
โอภาเสนฺตี ทิสา สพฺพา, โอสธี วิย ตารกา.
‘‘เกน เตตาทิโส วณฺโณ, เกน เต อิธ มิชฺฌติ;
อุปฺปชฺชนฺติ จ เต โภคา, เย เกจิ มนโส ปิยา.
‘‘ปุจฺฉามิ ตํ เทวิ มหานุภาเว, มนุสฺสภูตา กิมกาสี ปฺุํ;
เกนาสิ เอวํ ชลิตานุภาวา, วณฺโณ จ เต สพฺพทิสา ปภาสตีติ.
‘‘อหํ ¶ มตฺตา ตุวํ ติสฺสา, สปตฺตี เต ปุเร อหุํ;
ปาปกมฺมํ กริตฺวาน, เปตโลกํ อิโต คตา.
‘‘ตว ทินฺเนน ทาเนน, โมทามิ อกุโตภยา;
จิรํ ชีวาหิ ภคินิ, สห สพฺเพหิ าติภิ;
อโสกํ วิรชํ านํ, อาวาสํ วสวตฺตินํ.
‘‘อิธ ธมฺมํ จริตฺวาน, ทานํ ทตฺวาน โสภเน;
วิเนยฺย มจฺเฉรมลํ สมูลํ, อนินฺทิตา สคฺคมุเปหิ าน’’นฺติ.
๑๓๘. ตตฺถ ¶ สพฺพํ อหมฺปิ ชานามิ, ยถา ตฺวํ จณฺฑิกา อหูติ ‘‘จณฺฑี จ ผรุสา จาสิ’’นฺติ ยํ ตยา วุตฺตํ, ตํ สพฺพํ อหมฺปิ ชานามิ, ยถา ตฺวํ จณฺฑิกา โกธนา ผรุสวจนา อิสฺสุกี มจฺฉรี สา จ อโหสิ. อฺฺจ โข ตํ ปุจฺฉามีติ อฺํ ปุน ตํ อิทานิ ปุจฺฉามิ. เกนาสิ ปํสุกุนฺถิตาติ เกน กมฺเมน สงฺการปํสูติ โอคุณฺิตา สพฺพโส โอกิณฺณสรีรา อหูติ อตฺโถ.
๑๓๙-๔๐. สีสํนฺหาตาติ สสีสํ นฺหาตา. อธิมตฺตนฺติ อธิกตรํ. สมลงฺกตตราติ สมฺมา อติสเยน อลงฺกตา. ‘‘อธิมตฺตา’’ติ วา ปาโ, อติวิย มตฺตา มานมทมตฺตา, มานนิสฺสิตาติ อตฺโถ. ตยาติ โภติยา ¶ . สามิเกน สมนฺตยีติ สามิเกน สทฺธึ อลฺโลปสลฺลาปวเสน กเถสิ.
๑๔๒-๑๔๔. ขชฺชสิ กจฺฉุยาติ กจฺฉุโรเคน ขาทียสิ, พาธียสีติ อตฺโถ. เภสชฺชหารีติ เภสชฺชหารินิโย โอสธหาริกาโย. อุภโยติ ทุเว, ตฺวฺจ อหฺจาติ อตฺโถ. วนนฺตนฺติ วนํ. ตฺวฺจ เภสชฺชมาหรีติ ตฺวํ เวชฺเชหิ วุตฺตํ อตฺตโน อุปการาวหํ เภสชฺชํ อาหริ. อหฺจ กปิกจฺฉุโนติ อหํ ปน กปิกจฺฉุผลานิ ทุผสฺสผลานิ อาหรึ. กปิกจฺฉูติ วา สยํภูตา วุจฺจติ, ตสฺมา สยํภูตาย ปตฺตผลานิ อาหรินฺติ อตฺโถ. เสยฺยํ ตฺยาหํ สโมกิรินฺติ ตว เสยฺยํ อหํ กปิกจฺฉุผลปตฺเตหิ สมนฺตโต อวกิรึ.
๑๔๖-๑๔๗. สหายานนฺติ มิตฺตานํ. สมโยติ สมาคโม. าตีนนฺติ พนฺธูนํ. สมิตีติ ¶ สนฺนิปาโต. อามนฺติตาติ มงฺคลกิริยาวเสน นิมนฺติตา. สสามินีติ สภตฺติกา, สห ภตฺตุนาติ อตฺโถ. โน จ โขหนฺติ โน จ โข อหํ อามนฺติตา อาสินฺติ โยชนา. ทุสฺสํ ตฺยาหนฺติ ทุสฺสํ เต อหํ. อปานุทินฺติ โจริกาย อวหรึ อคฺคโหสึ.
๑๔๙. ปจฺจคฺฆนฺติ ¶ อภินวํ, มหคฺฆํ วา. อตาเรสินฺติ ขิปึ. คูถคนฺธินีติ คูถคนฺธคนฺธินี กรีสวายินี.
๑๕๑. ยํ เคเห วิชฺชเต ธนนฺติ ยํ เคเห ธนํ อุปลพฺภติ, ตํ ตุยฺหํ มยฺหฺจาติ อมฺหากํ อุภินฺน สมกํ ตุลฺยเมว อาสิ. สนฺเตสูติ วิชฺชมาเนสุ. ทีปนฺติ ปติฏฺํ, ปฺุกมฺมํ สนฺธาย วทติ.
๑๕๒. เอวํ สา เปตี ติสฺสาย ปุจฺฉิตมตฺถํ กตฺเถตฺวา ปุน ปุพฺเพ ตสฺสา วจนํ อกตฺวา อตฺตนา กตํ อปราธํ ปกาเสนฺตี ‘‘ตเทว มํ ตฺว’’นฺติอาทิมาห. ตตฺถ ตเทวาติ ตทา เอว, มยฺหํ มนุสฺสตฺตภาเว ิตกาเลเยว. ตเถวาติ วา ปาโ, ยถา เอตรหิ ชาตํ, ตํ ตถา เอวาติ อตฺโถ. มนฺติ อตฺตานํ นิทฺทิสติ, ตฺวนฺติ ติสฺสํ. อวจาติ อภณิ. ยถา ปน อวจ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปาปกมฺม’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ‘‘ปาปกมฺมานี’’ติ ¶ ปาฬิ. ‘‘ตฺวํ ปาปกมฺมานิเยว กโรสิ, ปาเปหิ ปน กมฺเมหิ สุคติ สุลภา น โหติ, อถ โข ทุคฺคติ เอว สุลภา’’ติ ยถา มํ ตฺวํ ปุพฺเพ อวจ โอวทิ, ตํ ตเถวาติ วทติ.
๑๕๓. ตํ สุตฺวา ติสฺสา ‘‘วามโต มํ ตฺวํ ปจฺเจสี’’ติอาทินา ติสฺโส คาถา อาห. ตตฺถ วามโต มํ ตฺวํ ปจฺเจสีติ วิโลมโต มํ ตฺวํ อธิคจฺฉสิ, ตุยฺหํ หิเตสิมฺปิ วิปจฺจนีกการินึ กตฺวา มํ คณฺหาสิ. มํ อุสูยสีติ มยฺหํ อุสูยสิ, มยิ อิสฺสํ กโรสิ. ปสฺส ปาปานํ กมฺมานํ, วิปาโก โหติ ยาทิโสติ ปาปกานํ นาม กมฺมานํ วิปาโก ยาทิโส ยถา โฆรตโร, ตํ ปจฺจกฺขโต ปสฺสาติ วทติ.
๑๕๔. เต อฺเ ปริจาเรนฺตีติ เต ฆเร ทาสิโย อาภรณานิ จ อิมานิ ตยา ปุพฺเพ ปริคฺคหิตานิ อิทานิ อฺเ ปริจาเรนฺติ ปริภฺุชนฺติ. ‘‘อิเม’’ติ หิ ลิงฺควิปลฺลาเสน วุตฺตํ. น โภคา โหนฺติ สสฺสตาติ โภคา นาเมเต น สสฺสตา อนวฏฺิตา ตาวกาลิกา มหายคมนียา, ตสฺมา ตทตฺถํ อิสฺสามจฺฉริยาทีนิ น กตฺตพฺพานีติ อธิปฺปาโย.
๑๕๕. อิทานิ ¶ ¶ ภูตสฺส ปิตาติ อิทาเนว ภูตสฺส มยฺหํ ปุตฺตสฺส ปิตา กุฏุมฺพิโก. อาปณาติ อาปณโต อิมํ เคหํ เอหิติ อาคมิสฺสติ. อปฺเปว เต ทเท กิฺจีติ เคหํ อาคโต กุฏุมฺพิโก ตุยฺหํ ทาตพฺพยุตฺตกํ กิฺจิ เทยฺยธมฺมํ อปิ นาม ทเทยฺย. มา สุ ตาว อิโต อคาติ อิโต เคหสฺส ปจฺฉา วตฺถุโต มา ตาว อคมาสีติ ตํ อนุกมฺปมานา อาห.
๑๕๖. ตํ สุตฺวา เปตี อตฺตโน อชฺฌาสยํ ปกาเสนฺตี ‘‘นคฺคา ทุพฺพณฺณรูปามฺหี’’ติ คาถมาห. ตตฺถ โกปีนเมตํ อิตฺถีนนฺติ เอตํ นคฺคทุพฺพณฺณตาทิกํ ปฏิจฺฉาเทตพฺพตาย อิตฺถีนํ โกปีนํ รุนฺธนียํ. มา มํ ภูตปิตาทฺทสาติ ตสฺมา ภูตสฺส ปิตา กุฏุมฺพิโก มํ มา อทฺทกฺขีติ ลชฺชมานา วทติ.
๑๕๗. ตํ ¶ สุตฺวา ติสฺสา สฺชาตนุทฺทยา ‘‘หนฺท กึ วา ตฺยาหํ ทมฺมี’’ติ คาถมาห. ตตฺถ หนฺทาติ โจทนตฺเถ นิปาโต. กึ วา ตฺยาหํ ทมฺมีติ กึ เต อหํ ทมฺมิ, กึ วตฺถํ ทสฺสามิ, อุทาหุ ภตฺตนฺติ. กึ วา เตธ กโรมหนฺติ กึ วา อฺํ เต อิธ อิมสฺมึ กาเล อุปการํ กริสฺสามิ.
๑๕๘. ตํ สุตฺวา เปตี ‘‘จตฺตาโร ภิกฺขู สงฺฆโต’’ติ คาถมาห. ตตฺถ จตฺตาโร ภิกฺขู สงฺฆโต, จตฺตาโร ปน ปุคฺคเลติ ภิกฺขุสงฺฆโต สงฺฆวเสน จตฺตาโร ภิกฺขู, ปุคฺคลวเสน จตฺตาโร ภิกฺขูติ เอวํ อฏฺ ภิกฺขู ยถารุจึ โภเชตฺวา ตํ ทกฺขิณํ มม อาทิส, มยฺหํ ปตฺติทานํ เทหิ. ตทาหํ สุขิตา เหสฺสนฺติ ยทา ตฺวํ ทกฺขิณํ มม อุทฺทิสิสฺสสิ, ตทา อหํ สุขิตา สุขปฺปตฺตา สพฺพกามสมิทฺธินี ภวิสฺสามีติ อตฺโถ.
๑๕๙-๑๖๑. ตํ สุตฺวา ติสฺสา ตมตฺถํ อตฺตโน สามิกสฺส อาโรเจตฺวา ทุติยทิวเส อฏฺ ภิกฺขู โภเชตฺวา ตสฺสา ทกฺขิณมาทิสิ, สา ตาวเทว ปฏิลทฺธทิพฺพสมฺปตฺติกา ปุน ติสฺสาย สนฺติกํ อุปสงฺกมิ. ตมตฺถํ ทสฺเสตุํ สงฺคีติกาเรหิ ‘‘สาธูติ สา ปฏิสฺสุตฺวา’’ติอาทิกา ติสฺโส คาถา ปิตา.
๑๖๒-๑๖๗. อุปสงฺกมิตฺวา ิตํ ปน นํ ติสฺสา ‘‘อภิกฺกนฺเตน วณฺเณนา’’ติอาทีหิ ¶ ตีหิ คาถาหิ ปฏิปุจฺฉิ. อิตรา ‘‘อหํ มตฺตา’’ติ คาถาย อตฺตานํ อาจิกฺขิตฺวา ‘‘จิรํ ชีวาหี’’ติ คาถาย ตสฺสา อนุโมทนํ ทตฺวา ‘‘อิธ ธมฺมํ จริตฺวานา’’ติ คาถาย ¶ โอวาทํ อทาสิ. ตตฺถ ตว ทินฺเนนาติ ตยา ทินฺเนน. อโสกํ วิรชํ านนฺติ โสกาภาเวน อโสกํ, เสทชลฺลิกานํ ปน อภาเวน วิรชํ ทิพฺพฏฺานํ, สพฺพเมตํ เทวโลกํ สนฺธาย วทติ. อาวาสนฺติ านํ. วสวตฺตินนฺติ ทิพฺเพน อาธิปเตยฺเยน อตฺตโน วสํ วตฺเตนฺตานํ. สมูลนฺติ สโลภโทสํ. โลภโทสา หิ มจฺฉริยสฺส มูลํ นาม. อนินฺทิตาติ อครหิตา ปาสํสา, สคฺคมุเปหิ านนฺติ รูปาทีหิ วิสเยหิ สุฏฺุ อคฺคตฺตา ‘‘สคฺค’’นฺติ ลทฺธนามํ ทิพฺพฏฺานํ อุเปหิ, สุคติปรายณา โหหีติ อตฺโถ. เสสํ อุตฺตานเมว.
อถ ¶ ติสฺสา ตํ ปวตฺตึ กุฏุมฺพิกสฺส อาโรเจสิ, กุฏุมฺพิโก ภิกฺขูนํ อาโรเจสิ, ภิกฺขู ภควโต อาโรเจสุํ. ภควา ตมตฺถํ อฏฺุปฺปตฺตึ กตฺวา สมฺปตฺตปริสาย ธมฺมํ เทเสสิ, ตํ สุตฺวา มหาชโน ปฏิลทฺธสํเวโค วิเนยฺย มจฺเฉราทิมลํ ทานสีลาทิรโต สุคติปรายโณ อโหสีติ.
มตฺตาเปติวตฺถุวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. นนฺทาเปติวตฺถุวณฺณนา
กาฬี ทุพฺพณฺณรูปาสีติ อิทํ สตฺถริ เชตวเน วิหรนฺเต นนฺทํ นาม เปตึ อารพฺภ วุตฺตํ. สาวตฺถิยา กิร อวิทูเร อฺตรสฺมึ คามเก นนฺทิเสโน นาม อุปาสโก อโหสิ สทฺโธ ปสนฺโน. ภริยา ปนสฺส นนฺทา นาม อสฺสทฺธา อปฺปสนฺนา มจฺฉรินี จณฺฑี ผรุสวจนา สามิเก อคารวา อคฺคติสฺสา สสฺสุํ โจริวาเทน อกฺโกสติ ปริภาสติ. สา อปเรน สมเยน กาลํ กตฺวา เปตโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา ตสฺเสว คามสฺส อวิทูเร วิจรนฺตี เอกทิวสํ ¶ นนฺทิเสนสฺส อุปาสกสฺส คามโต นิกฺขมนฺตสฺส อวิทูเร อตฺตานํ ทสฺเสสิ. โส ตํ ทิสฺวา –
‘‘กาฬี ทุพฺพณฺณรูปาสิ, ผรุสา ภีรุทสฺสนา;
ปิงฺคลาสิ กฬาราสิ, น ตํ มฺามิ มานุสิ’’นฺติ. –
คาถาย อชฺฌภาสิ. ตตฺถ กาฬีติ กาฬวณฺณา, ฌามงฺคารสทิโส หิสฺสา วณฺโณ อโหสิ. ผรุสาติ ขรคตฺตา. ภีรุทสฺสนาติ ภยานกทสฺสนา สปฺปฏิภยาการา. ‘‘ภารุทสฺสนา’’ติ วา ปาโ, ภาริยทสฺสนา, ทุพฺพณฺณตาทินา ทุทฺทสิกาติ อตฺโถ. ปิงฺคลาติ ปิงฺคลโลจนา. กฬาราติ กฬารทนฺตา. น ตํ มฺามิ มานุสินฺติ อหํ ตํ มานุสินฺติ น มฺามิ, เปติเมว จ ตํ มฺามีติ อธิปฺปาโย. ตํ สุตฺวา เปตี อตฺตานํ ปกาเสนฺตี –
‘‘อหํ ¶ นนฺทา นนฺทิเสน, ภริยา เต ปุเร อหุํ;
ปาปกมฺมํ กริตฺวาน, เปตโลกํ อิโต คตา’’ติ. –
คาถมาห ¶ . ตตฺถ อหํ นนฺทา นนฺทิเสนาติ สามิ นนฺทิเสน อหํ นนฺทา นาม. ภริยา เต ปุเร อหุนฺติ ปุริมชาติยํ ตุยฺหํ ภริยา อโหสึ. อิโต ปรํ –
‘‘กึ นุ กาเยน วาจาย, มนสา ทุกฺกฏํ กตํ;
กิสฺส กมฺมวิปาเกน, เปตโลกํ อิโต คตา’’ติ. –
ตสฺส อุปาสกสฺส ปุจฺฉา. อถสฺส สา –
‘‘จณฺฑี จ ผรุสา จาสึ, ตยิ จาปิ อคารวา;
ตาหํ ทุรุตฺตํ วตฺวาน, เปตโลกํ อิโต คตา’’ติ. –
วิสฺสชฺเชสิ. ปุน โส –
‘‘หนฺทุตฺตรียํ ททามิ เต, อิมํ ทุสฺสํ นิวาสย;
อิมํ ทุสฺสํ นิวาเสตฺวา, เอหิ เนสฺสามิ ตํ ฆรํ.
‘‘วตฺถฺจ ¶ อนฺนปานฺจ, ลจฺฉสิ ตฺวํ ฆรํ คตา;
ปุตฺเต จ เต ปสฺสิสฺสสิ, สุณิสาโย จ ทกฺขสี’’ติ. – อถสฺส สา –
‘‘หตฺเถน หตฺเถ เต ทินฺนํ, น มยฺหํ อุปกปฺปติ;
ภิกฺขู จ สีลสมฺปนฺเน, วีตราเค พหุสฺสุเต.
‘‘ตปฺเปหิ อนฺนปาเนน, มม ทกฺขิณมาทิส;
ตทาหํ สุขิตา เหสฺสํ, สพฺพกามสมิทฺธินี’’ติ. –
ทฺเว คาถา อภาสิ. ตโต –
‘‘สาธูติ ¶ โส ปฏิสฺสุตฺวา, ทานํ วิปุลมากิริ;
อนฺนํ ปานํ ขาทนียํ, วตฺถเสนาสนานิ จ;
ฉตฺตํ คนฺธฺจ มาลฺจ, วิวิธา จ อุปาหนา.
‘‘ภิกฺขู จ สีลสมฺปนฺเน, วีตราเค พหุสฺสุเต;
ตปฺเปตฺวา อนฺนปาเนน, ตสฺสา ทกฺขิณมาทิสี.
‘‘สมนนฺตรานุทฺทิฏฺเ ¶ , วิปาโก อุทปชฺชถ;
โภชนจฺฉาทนปานียํ, ทกฺขิณาย อิทํ ผลํ.
‘‘ตโต สุทฺธา สุจิวสนา, กาสิกุตฺตมธารินี;
วิจิตฺตวตฺถาภรณา, สามิกํ อุปสงฺกมี’’ติ. –
จตสฺโส คาถา สงฺคีติกาเรหิ วุตฺตา. ตโต ปรํ –
‘‘อภิกฺกนฺเตน วณฺเณน, ยา ตฺวํ ติฏฺสิ เทวเต;
โอภาเสนฺตี ทิสา สพฺพา, โอสธี วิย ตารกา.
‘‘เกน เตตาทิโส วณฺโณ, เกน เต อิธ มิชฺฌติ;
อุปฺปชฺชนฺติ จ เต โภคา, เย เกจิ มนโส ปิยา.
‘‘ปุจฺฉามิ ตํ เทวิ มหานุภาเว, มนุสฺสภูตา กิมกาสิ ปฺุํ;
เกนาสิ เอวํ ชลิตานุภาวา, วณฺโณ จ เต สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติ.
‘‘อหํ นนฺทา นนฺทิเสน, ภริยา เต ปุเร อหุํ;
ปาปกมฺมํ กริตฺวาน, เปตโลกํ อิโต คตา.
‘‘ตว ทินฺเนน ทาเนน, โมทามิ อกุโตภยา;
จิรํ ชีว คหปติ, สห สพฺเพหิ าติภิ;
อโสกํ ¶ ¶ วิรชํ เขมํ, อาวาสํ วสวตฺตินํ.
‘‘อิธ ธมฺมํ จริตฺวาน, ทานํ ทตฺวา คหปติ;
วิเนยฺย มจฺเฉรมลํ สมูลํ, อนินฺทิโต สคฺคมุเปหิ าน’’นฺติ. –
อุปาสกสฺส จ เปติยา จ วจนปฏิวจนคาถา.
๑๗๖. ตตฺถ ทานํ วิปุลมากิรีติ อุกฺขิเณยฺยเขตฺเต เทยฺยธมฺมพีชํ วิปฺปกิรนฺโต วิย มหาทานํ ปวตฺเตสิ. เสสํ อนนฺตรวตฺถุสทิสเมว.
เอวํ สา อตฺตโน ทิพฺพสมฺปตฺตึ ตสฺสา จ การณํ นนฺทิเสนสฺส วิภาเวตฺวา อตฺตโน วสนฏฺานเมว คตา. อุปาสโก ตํ ปวตฺตึ ภิกฺขูนํ อาโรเจสิ ¶ , ภิกฺขู ภควโต อาโรเจสุํ. ภควา ตมตฺถํ อฏฺุปฺปตฺตึ กตฺวา สมฺปตฺตปริสาย ธมฺมํ เทเสสิ. สา เทสนา มหาชนสฺส สาตฺถิกา อโหสีติ.
นนฺทาเปติวตฺถุวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. มฏฺกุณฺฑลีเปตวตฺถุวณฺณนา
อลงฺกโต มฏฺกุณฺฑลีติ อิทํ สตฺถริ เชตวเน วิหรนฺเต มฏฺกุณฺฑลิเทวปุตฺตํ อารพฺภ วุตฺตํ. ตตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ ปรมตฺถทีปนิยํ วิมานวตฺถุวณฺณนายํ มฏฺกุณฺฑลีวิมานวตฺถุวณฺณนาย (วิ. ว. อฏฺ. ๑๒๐๖ มฏฺกุณฺฑลีวิมานวณฺณนา) วุตฺตเมว, ตสฺมา ตตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ.
เอตฺถ จ มฏฺกุณฺฑลีเทวปุตฺตสฺส วิมานเทวตาภาวโต ตสฺส วตฺถุ ยทิปิ วิมานวตฺถุปาฬิยํ สงฺคหํ อาโรปิตํ, ยสฺมา ปน โส เทวปุตฺโต อทินฺนปุพฺพกพฺราหฺมณสฺส ปุตฺตโสเกน สุสานํ คนฺตฺวา อาฬาหนํ อนุปริยายิตฺวา โรทนฺตสฺส โสกหรณตฺถํ อตฺตโน เทวรูปํ ปฏิสํหริตฺวา หริจนฺทนุสฺสโท พาหา ปคฺคยฺห กนฺทนฺโต ทุกฺขาภิภูตากาเรน เปโต วิย อตฺตานํ ทสฺเสสิ. มนุสฺสตฺตภาวโต อเปตตฺตา เปตปริยาโยปิ ลพฺภติ เอวาติ ตสฺส วตฺถุ เปตวตฺถุปาฬิยมฺปิ สงฺคหํ อาโรปิตนฺติ ทฏฺพฺพํ.
มฏฺกุณฺฑลีเปตวตฺถุวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. กณฺหเปตวตฺถุวณฺณนา
อุฏฺเหิ ¶ ¶ กณฺห กึ เสสีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อฺตรํ มตปุตฺตํ อุปาสกํ อารพฺภ กเถสิ. สาวตฺถิยํ กิร อฺตรสฺส อุปาสกสฺส ปุตฺโต กาลมกาสิ. โส เตน โสกสลฺลสมปฺปิโต น นฺหายติ, น ภฺุชติ, น กมฺมนฺเต วิจาเรติ, น พุทฺธุปฏฺานํ คจฺฉติ, เกวลํ, ‘‘ตาต ปิยปุตฺตก, มํ โอหาย กหํ ปมตรํ คโตสี’’ติอาทีนิ วทนฺโต วิปฺปลปติ. สตฺถา ปจฺจูสสมเย โลกํ โอโลเกนฺโต ตสฺส ¶ โสตาปตฺติผลูปนิสฺสยํ ทิสฺวา ปุนทิวเส ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต สาวตฺถิยํ ปิณฺฑาย จริตฺวา กตภตฺตกิจฺโจ ภิกฺขู อุยฺโยเชตฺวา อานนฺทตฺเถเรน ปจฺฉาสมเณน ตสฺส ฆรทฺวารํ อคมาสิ. สตฺถุ อาคตภาวํ อุปาสกสฺส อาโรเจสุํ. อถสฺส เคหชโน เคหทฺวาเร อาสนํ ปฺาเปตฺวา สตฺถารํ นิสีทาเปตฺวา อุปาสกํ ปริคฺคเหตฺวา สตฺถุ สนฺติกํ อุปเนสิ. เอกมนฺตํ นิสินฺนํ ตํ ทิสฺวา ‘‘กึ, อุปาสก, โสจสี’’ติ วตฺวา ‘‘อาม, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต, ‘‘อุปาสก, โปราณกปณฺฑิตา ปณฺฑิตานํ กถํ สุตฺวา มตปุตฺตํ นานุโสจึสู’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริ.
อตีเต ทฺวารวตีนคเร ทส ภาติกราชาโน อเหสุํ – วาสุเทโว พลเทโว จนฺทเทวา สูริยเทโว อคฺคิเทโว วรุณเทโว อชฺชุโน ปชฺชุโน ฆฏปณฺฑิโต องฺกุโร จาติ. เตสุ วาสุเทวมหาราชสฺส ปิยปุตฺโต กาลมกาสิ. เตน ราชา โสกปเรโต สพฺพกิจฺจานิ ปหาย มฺจสฺส อฏนึ ปริคฺคเหตฺวา วิปฺปลปนฺโต นิปชฺชิ. ตสฺมึ กาเล ฆฏปณฺฑิโต จินฺเตสิ – ‘‘เปตฺวา มํ อฺโ โกจิ มม ภาตุ โสกํ ปริหริตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถิ, อุปาเยนสฺส โสกํ หริสฺสามี’’ติ. โส อุมฺมตฺตกเวสํ คเหตฺวา ‘‘สสํ เม เทถ, สสํ เม เทถา’’ติ อากาสํ โอโลเกนฺโต สกลนครํ วิจริ. ‘‘ฆฏปณฺฑิโต อุมฺมตฺตโก ชาโต’’ติ สกลนครํ สงฺขุภิ.
ตสฺมึ กาเล โรหิเณยฺโย นาม อมจฺโจ วาสุเทวรฺโ สนฺติกํ ¶ คนฺตฺวา เตน สทฺธึ กถํ สมุฏฺาเปนฺโต –
‘‘อุฏฺเหิ กณฺห กึ เสสิ, โก อตฺโถ สุปเนน เต;
โย จ ตุยฺหํ สโก ภาตา, หทยํ จกฺขุ จ ทกฺขิณํ;
ตสฺส วาตา พลียนฺติ, สสํ ชปฺปติ เกสวา’’ติ. – อิมํ คาถมาห;
๒๐๗. ตตฺถ กณฺหาติ วาสุเทวํ โคตฺเตนาลปติ. โก อตฺโถ สุปเนน เตติ สุปเนน ตุยฺหํ กา ¶ นาม วฑฺฒิ. สโก ภาตาติ โสทริโย ภาตา. หทยํ จกฺขุ จ ทกฺขิณนฺติ หทเยน เจว ทกฺขิณจกฺขุนา จ สทิโสติ อตฺโถ. ตสฺส วาตา พลียนฺตีติ ตสฺส อปราปรํ ¶ อุปฺปชฺชมานา อุมฺมาทวาตา พลวนฺโต โหนฺติ วฑฺฒนฺติ อภิภวนฺติ. สสํ ชปฺปตีติ ‘‘สสํ เม เทถา’’ติ วิปฺปลปติ. เกสวาติ โส กิร เกสานํ โสภนานํ อตฺถิตาย ‘‘เกสโว’’ติ โวหรียติ. เตน นํ นาเมน อาลปติ.
ตสฺส วจนํ สุตฺวา สยนโต อุฏฺิตภาวํ ทีเปนฺโต สตฺถา อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา –
‘‘ตสฺส ตํ วจนํ สุตฺวา, โรหิเณยฺยสฺส เกสโว;
ตรมานรูโป วุฏฺาสิ, ภาตุ โสเกน อฏฺฏิโต’’ติ. – อิมํ คาถมาห;
ราชา อุฏฺาย สีฆํ ปาสาทา โอตริตฺวา ฆฏปณฺฑิตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา อุโภสุ หตฺเถสุ นํ ทฬฺหํ คเหตฺวา เตน สทฺธึ สลฺลปนฺโต –
‘‘กึ นุ อุมฺมตฺตรูโปว, เกวลํ ทฺวารกํ อิมํ;
สโส สโสติ ลปสิ, กีทิสํ สสมิจฺฉสิ.
‘‘โสวณฺณมยํ มณิมยํ, โลหมยํ อถ รูปิยมยํ;
สงฺขสิลาปวาฬมยํ, การยิสฺสามิ เต สสํ.
‘‘สนฺติ อฺเปิ สสกา, อรฺวนโคจรา;
เตปิ เต อานยิสฺสามิ, กีทิสํ สสมิจฺฉสี’’ติ. –
ติสฺโส คาถาโย อภาสิ.
๒๐๙-๒๑๑. ตตฺถ ¶ อุมฺมตฺตรูโปวาติ อุมฺมตฺตโก วิย. เกวลนฺติ สกลํ. ทฺวารกนฺติ ทฺวารวตีนครํ วิจรนฺโต. สโส สโสติ ลปสีติ สโส สโสติ วิลปสิ. โสวณฺณมยนฺติ สุวณฺณมยํ. โลหมยนฺติ ตมฺพโลหมยํ. รูปิยมยนฺติ รชตมยํ. ยํ อิจฺฉสิ ตํ วเทหิ, อถ เกน โสจสิ. อฺเปิ อรฺเ วนโคจรา สสกา อตฺถิ, เต เต อานยิสฺสามิ, วท, ภทฺรมุข ¶ , กีทิสํ สสมิจฺฉสีติ ฆฏปณฺฑิตํ ‘‘สเสน อตฺถิโก’’ติ อธิปฺปาเยน สเสน นิมนฺเตสิ. ตํ สุตฺวา ฆฏปณฺฑิโต –
‘‘นาหเมเต ¶ สเส อิจฺเฉ, เย สสา ปถวิสฺสิตา;
จนฺทโต สสมิจฺฉามิ, ตํ เม โอหร เกสวา’’ติ. –
คาถมาห. ตตฺถ โอหราติ โอหาเรหิ. ตํ สุตฺวา ราชา ‘‘นิสฺสํสยํ เม ภาตา อุมฺมตฺตโก ชาโต’’ติ โทมนสฺสปฺปตฺโต –
‘‘โส นูน มธุรํ าติ, ชีวิตํ วิชหิสฺสสิ;
อปตฺถิยํ ปตฺถยสิ, จนฺทโต สสมิจฺฉสี’’ติ. –
คาถมาห. ตตฺถ าตีติ กนิฏฺํ อาลปติ. อยเมตฺถ อตฺโถ – มยฺหํ ปิยาติ ยํ อติมธุรํ อตฺตโน ชีวิตํ, ตํ วิชหิสฺสสิ มฺเ, โย อปตฺถยิตพฺพํ ปตฺเถสีติ.
ฆฏปณฺฑิโต รฺโ วจนํ สุตฺวา นิจฺจโลว ตฺวา ‘‘ภาติก, ตฺวํ จนฺทโต สสํ ปตฺเถนฺตสฺส ตํ อลภิตฺวา ชีวิตกฺขโย ภวิสฺสตีติ ชานนฺโต กสฺมา มตํ ปุตฺตํ อลภิตฺวา อนุโสจสี’’ติ อิมมตฺถํ ทีเปนฺโต –
‘‘เอวํ ¶ เจ กณฺห ชานาสิ, ยถฺมนุสาสสิ;
กสฺมา ปุเร มตํ ปุตฺตํ, อชฺชาปิ มนุโสจสี’’ติ. –
คาถมาห. ตตฺถ เอวํ เจ, กณฺห, ชานาสีติ, ภาติก, กณฺหนามก มหาราช, ‘‘อลพฺภเนยฺยวตฺถุ นาม น ปตฺเถตพฺพ’’นฺติ ยทิ เอวํ ชานาสิ. ยถฺนฺติ เอวํ ชานนฺโตว ยถา อฺํ อนุสาสสิ, ตถา อกตฺวา. กสฺมา ปุเร มตํ ปุตฺตนฺติ อถ กสฺมา อิโต จตุมาสมตฺถเก มตํ ปุตฺตํ อชฺชาปิ อนุโสจสีติ.
เอวํ โส อนฺตรวีถิยํ ิตโกว ‘‘อหํ ตาว เอวํ ปฺายมานํ ปตฺเถมิ, ตฺวํ ปน อปฺายมานสฺสตฺถาย โสจสี’’ติ วตฺวา ตสฺส ธมฺมํ เทเสนฺโต –
‘‘น ¶ ยํ ลพฺภา มนุสฺเสน, อมนุสฺเสน วา ปน;
ชาโต เม มา มริ ปุตฺโต, กุโต ลพฺภา อลพฺภิยํ.
‘‘น ¶ มนฺตา มูลเภสชฺชา, โอสเธหิ ธเนน วา;
สกฺกา อานยิตุํ กณฺห, ยํ เปตมนุโสจสี’’ติ. – คาถาทฺวยมาห;
๒๑๕. ตตฺถ ยนฺติ, ภาติก, ยํ ‘‘เอวํ ชาโต เม ปุตฺโต มา มรี’’ติ มนุสฺเสน วา เทเวน วา ปน น ลพฺภา น สกฺกา ลทฺธุํ, ตํ ตฺวํ ปตฺเถสิ, ตํ ปเนตํ กุโต ลพฺภา, เกน การเณน ลทฺธุํ สกฺกา. ยสฺมา อลพฺภิยํ อลพฺภเนยฺยวตฺถุ นาเมตนฺติ อตฺโถ.
๒๑๖. มนฺตาติ มนฺตปฺปโยเคน. มูลเภสชฺชาติ มูลเภสชฺเชน. โอสเธหีติ นานาวิเธหิ โอสเธหิ. ธเนน วาติ โกฏิสตสงฺเขน ธเนน วาปิ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยํ เปตมนุโสจสิ, ตํ เอเตหิ มนฺตปฺปโยคาทีหิปิ อาเนตุํ น สกฺกาติ.
ปุน ฆฏปณฺฑิโต ‘‘ภาติก, อิทํ มรณํ นาม ธเนน วา ชาติยา วา วิชฺชาย วา สีเลน วา ภาวนาย วา น สกฺกา ปฏิพาหิตุ’’นฺติ ทสฺเสนฺโต –
‘‘มหทฺธนา ¶ มหาโภคา, รฏฺวนฺโตปิ ขตฺติยา;
ปหูตธนธฺาเส, เตปิ โน อชรามรา.
‘‘ขตฺติยา พฺราหฺมณา เวสฺสา, สุทฺทา จณฺฑาลปุกฺกุสฺสา;
เอเต จฺเ จ ชาติยา, เตปิ โน อชรามรา.
‘‘เย มนฺตํ ปริวตฺเตนฺติ, ฉฬงฺคํ พฺรหฺมจินฺติตํ;
เอเต จฺเ จ วิชฺชาย, เตปิ โน อชรามรา.
‘‘อิสโย วาปิ เย สนฺตา, สฺตตฺตา ตปสฺสิโน;
สรีรํ เตปิ กาเลน, วิชหนฺติ ตปสฺสิโน.
‘‘ภาวิตตฺตา ¶ อรหนฺโต, กตกิจฺจา อนาสวา;
นิกฺขิปนฺติ อิมํ เทหํ, ปฺุปาปปริกฺขยา’’ติ. –
ปฺจหิ คาถาหิ รฺโ ธมฺมํ เทเสสิ.
๒๑๗. ตตฺถ ¶ มหทฺธนาติ นิธานคตสฺเสว มหโต ธนสฺส อตฺถิตาย พหุธนา. มหาโภคาติ เทวโภคสทิสาย มหติยา โภคสมฺปตฺติยา สมนฺนาคตา. รฏฺวนฺโตติ สกลรฏฺวนฺโต. ปหูตธนธฺาเสติ ติณฺณํ จตุนฺนํ วา สํวจฺฉรานํ อตฺถาย นิทหิตฺวา เปตพฺพสฺส นิจฺจปริพฺพยภูตสฺส ธนธฺสฺส วเสน อปริยนฺตธนธฺา. เตปิ โน อชรามราติ เตปิ เอวํ มหาวิภวา มนฺธาตุมหาสุทสฺสนาทโย ขตฺติยา อชรามรา นาเหสุํ, อฺทตฺถุ มรณมุขเมว อนุปวิฏฺาติ อตฺโถ.
๒๑๘. เอเตติ ยถาวุตฺตขตฺติยาทโย. อฺเติ อฺตรา เอวํภูตา อมฺพฏฺาทโย. ชาติยาติ อตฺตโน ชาตินิมิตฺตํ อชรามรา นาเหสุนฺติ อตฺโถ.
๒๑๙. มนฺตนฺติ เวทํ. ปริวตฺเตนฺตีติ สชฺฌายนฺติ วาเจนฺติ จ. อถ วา ปริวตฺเตนฺตีติ เวทํ อนุปริวตฺเตนฺตา โหมํ กโรนฺตา ชปนฺติ. ฉฬงฺคนฺติ สิกฺขากปฺปนิรุตฺติพฺยากรณโชติสตฺถฉนฺโทวิจิติสงฺขาเตหิ ฉหิ องฺเคหิ ยุตฺตํ. พฺรหฺมจินฺติตนฺติ พฺราหฺมณานมตฺถาย พฺรหฺมนา ¶ จินฺติตํ กถิตํ. วิชฺชายาติ พฺรหฺมสทิสวิชฺชาย สมนฺนาคตา, เตปิ โน อชรามราติ อตฺโถ.
๒๒๐-๒๒๑. อิสโยติ ยมนิยมาทีนํ ปฏิกูลสฺาทีนฺจ เอสนฏฺเน อิสโย. สนฺตาติ กายวาจาหิ สนฺตสภาวา. สฺตตฺตาติ ราคาทีนํ สํยเมน สํยตจิตฺตา. กายตปนสงฺขาโต ตโป เอเตสํ อตฺถีติ ตปสฺสิโน. ปุน ตปสฺสิโนติ สํวรกา. เตน เอวํ ตปนิสฺสิตกา หุตฺวา สรีเรน จ วิโมกฺขํ ปตฺตุกามาปิ สํวรกา สรีรํ วิชหนฺติ เอวาติ ทสฺเสติ. อถ วา อิสโยติ อธิสีลสิกฺขาทีนํ เอสนฏฺเน อิสโย, ตทตฺถํ ตปฺปฏิปกฺขานํ ปาปธมฺมานํ วูปสเมน สนฺตา, เอการมฺมเณ จิตฺตสฺส สํยเมน สฺตตฺตา, สมฺมปฺปธานโยคโต วีริยตาเปน ตปสฺสิโน, สปฺปโยคา ราคาทีนํ สนฺตปเนน ตปสฺสิโนติ ¶ โยเชตพฺพํ. ภาวิตตฺตาติ จตุสจฺจกมฺมฏฺานภาวนาย ภาวิตจิตฺตา.
เอวํ ¶ ฆฏปณฺฑิเตน ธมฺเม กถิเต ตํ สุตฺวา ราชา อปคตโสกสลฺโล ปสนฺนมานโส ฆฏปณฺฑิตํ ปสํสนฺโต –
‘‘อาทิตฺตํ วต มํ สนฺตํ, ฆฏสิตฺตํว ปาวกํ;
วารินา วิย โอสิฺจํ, สพฺพํ นิพฺพาปเย ทรํ.
‘‘อพฺพหี วต เม สลฺลํ, โสกํ หทยนิสฺสิตํ;
โย เม โสกปเรตสฺส, ปุตฺตโสกํ อปานุทิ.
‘‘สฺวาหํ อพฺพูฬฺหสลฺโลสฺมิ, สีติภูโตสฺมิ นิพฺพุโต;
น โสจามิ น โรทามิ, ตว สุตฺวาน ภาติก.
‘‘เอวํ กโรนฺติ สปฺปฺา, เย โหนฺติ อนุกมฺปกา;
นิวตฺตยนฺติ โสกมฺหา, ฆโฏ เชฏฺํว ภาตรํ.
‘‘ยสฺส ¶ เอตาทิสา โหนฺติ, อมจฺจา ปริจารกา;
สุภาสิเตน อนฺเวนฺติ, ฆโฏ เชฏฺํว ภาตร’’นฺติ. – เสสคาถา อภาสิ;
๒๒๕. ตตฺถ ฆโฏ เชฏฺํว ภาตรนฺติ ยถา ฆฏปณฺฑิโต อตฺตโน เชฏฺภาตรํ มตปุตฺตโสกาภิภูตํ อตฺตโน อุปายโกสลฺเลน เจว ธมฺมกถาย จ ตโต ปุตฺตโสกโต วินิวตฺตยิ, เอวํ อฺเปิ สปฺปฺา เย โหนฺติ อนุกมฺปกา, เต าตีนํ อุปการํ กโรนฺตีติ อตฺโถ.
๒๒๖. ยสฺส เอตาทิสา โหนฺตีติ อยํ อภิสมฺพุทฺธคาถา. ตสฺสตฺโถ – ยถา เยน การเณน ปุตฺตโสกปเรตํ ราชานํ วาสุเทวํ ฆฏปณฺฑิโต โสกหรณตฺถาย สุภาสิเตน อนฺเวสิ อนุเอสิ, ยสฺส อฺสฺสาปิ เอตาทิสา ปณฺฑิตา อมจฺจา ปฏิลทฺธา อสฺสุ, ตสฺส กุโต โสโกติ! เสสคาถา เหฏฺา วุตฺตตฺถา เอวาติ.
สตฺถา ¶ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘เอวํ, อุปาสก, โปราณกปณฺฑิตา ปณฺฑิตานํ กถํ สุตฺวา ¶ ปุตฺตโสกํ หรึสู’’ติ วตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ. สจฺจปริโยสาเน อุปาสโก โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหีติ.
กณฺหเปตวตฺถุวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. ธนปาลเสฏฺิเปตวตฺถุวณฺณนา
นคฺโค ทุพฺพณฺณรูโปสีติ อิทํ สตฺถริ เชตวเน วิหรนฺเต ธนปาลเปตํ อารพฺภ วุตฺตํ. อนุปฺปนฺเน กิร พุทฺเธ ปณฺณรฏฺเ เอรกจฺฉนคเร ธนปาลโก นาม เสฏฺิ อโหสิ อสฺสทฺโธ อปฺปสนฺโน กทริโย นตฺถิกทิฏฺิโก. ตสฺส กิริยา ปาฬิโต เอว วิฺายติ. โส กาลํ กตฺวา มรุกนฺตาเร เปโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ. ตสฺส ตาลกฺขนฺธปฺปมาโณ กาโย อโหสิ, สมุฏฺิตจฺฉวิ ผรุโส, วิรูปเกโส, ภยานโก, ทุพฺพณฺโณ อติวิย วิรูโป พีภจฺฉทสฺสโน. โส ปฺจปณฺณาส วสฺสานิ ภตฺตสิตฺถํ วา อุทกพินฺทุํ วา อลภนฺโต วิสุกฺขกณฺโฏฺชิวฺโห ชิฆจฺฉาปิปาสาภิภูโต อิโต จิโต จ ¶ ปริพฺภมติ.
อถ อมฺหากํ ภควติ โลเก อุปฺปชฺชิตฺวา ปวตฺติตวรธมฺมจกฺเก อนุกฺกเมน สาวตฺถิยํ วิหรนฺเต สาวตฺถิวาสิโน วาณิชา ปฺจมตฺตานิ สกฏสตานิ ภณฺฑสฺส ปูเรตฺวา อุตฺตราปถํ คนฺตฺวา ภณฺฑํ วิกฺกิณิตฺวา ปฏิลทฺธภณฺฑํ สกเฏสุ อาโรเปตฺวา ปฏินิวตฺตมานา สายนฺหสมเย อฺตรํ สุกฺขนทึ ปาปุณิตฺวา ตตฺถ ยานํ มฺุจิตฺวา รตฺติยํ วาสํ กปฺเปสุํ. อถ โส เปโต ปิปาสาภิภูโต ปานียสฺสตฺถาย อาคนฺตฺวา ตตฺถ พินฺทุมตฺตมฺปิ ปานียํ อลภิตฺวา วิคตาโส ฉินฺนมูโล วิย ตาโล ฉินฺนปาโท ปติ. ตํ ทิสฺวา วาณิชา –
‘‘นคฺโค ทุพฺพณฺณรูโปสิ, กิโส ธมนิสนฺถโต;
อุปฺผาสุลิโก กิสิโก, โก นุ ตฺวมสิ มาริสา’’ติ. –
อิมาย คาถาย ปุจฺฉึสุ. ตโต เปโต –
‘‘อหํ ¶ ภทนฺเต เปโตมฺหิ, ทุคฺคโต ยมโลกิโก;
ปาปกมฺมํ กริตฺวาน, เปตโลกํ อิโต คโต’’ติ. –
อตฺตานํ ¶ อาวิกตฺวา ปุน เตหิ –
‘‘กึ นุ กาเยน วาจาย, มนสา ทุกฺกฏํ กตํ;
กิสฺสกมฺมวิปาเกน, เปตโลกํ อิโต คโต’’ติ. –
กตกมฺมํ ปุจฺฉิโต ปุพฺเพ นิพฺพตฺตฏฺานโต ปฏฺาย อตีตํ ปจฺจุปฺปนฺนํ อนาคตฺจ อตฺตโน ปวตฺตึ ทสฺเสนฺโต เตสฺจ โอวาทํ เทนฺโต –
‘‘นครํ อตฺถิ ปณฺณานํ, เอรกจฺฉนฺติ วิสฺสุตํ;
ตตฺถ เสฏฺิ ปุเร อาสึ, ธนปาโลติ มํ วิทู.
‘‘อสีติ สกฏวาหานํ, หิรฺสฺส อโหสิ เม;
ปหูตํ เม ชาตรูปํ, มุตฺตา เวฬุริยา พหู.
‘‘ตาว มหทฺธนสฺสาปิ, น เม ทาตุํ ปิยํ อหุ;
ปิทหิตฺวา ทฺวารํ ภฺุชึ, มา มํ ยาจนกาทฺทสุํ.
‘‘อสฺสทฺโธ มจฺฉรี จาสึ, กทริโย ปริภาสโก;
ททนฺตานํ กโรนฺตานํ, วารยิสฺสํ พหู ชเน.
‘‘วิปาโก ¶ นตฺถิ ทานสฺส, สํยมสฺส กุโต ผลํ;
โปกฺขรฺโทปานานิ, อารามานิ จ โรปิเต;
ปปาโย จ วินาเสสึ, ทุคฺเค สงฺกมนานิ จ.
‘‘สฺวาหํ อกตกลฺยาโณ, กตปาโป ตโต จุโต;
อุปปนฺโน เปตฺติวิสยํ, ขุปฺปิปาสสมปฺปิโต.
‘‘ปฺจปณฺณาส วสฺสานิ, ยโต กาลงฺกโต อหํ;
นาภิชานามิ ภุตฺตํ วา, ปีตํ วา ปน ปานิยํ.
‘‘โย ¶ สํยโม โส วินาโส, โย วินาโส โส สํยโม;
เปตา หิ กิร ชานนฺติ, โย สํยโม โส วินาโส.
‘‘อหํ ¶ ปุเร สํยมิสฺสํ, นาทาสึ พหุเก ธเน;
สนฺเตสุ เทยฺยธมฺเมสุ, ทีปํ นากาสิมตฺตโน;
สฺวาหํ ปจฺฉานุตปฺปามิ, อตฺตกมฺมผลูปโค.
‘‘อุทฺธํ จตูหิ มาเสหิ, กาลกิริยา ภวิสฺสติ;
เอกนฺตกฏุกํ โฆรํ, นิรยํ ปปติสฺสหํ.
‘‘จตุกฺกณฺณํ จตุทฺวารํ, วิภตฺตํ ภาคโส มิตํ;
อโยปาการปริยนฺตํ, อยสา ปฏิกุชฺชิตํ.
‘‘ตสฺส อโยมยา ภูมิ, ชลิตา เตชสา ยุตา;
สมนฺตา โยชนสตํ, ผริตฺวา ติฏฺติ สพฺพทา.
‘‘ตตฺถาหํ ทีฆมทฺธานํ, ทุกฺขํ เวทิสฺส เวทนํ;
ผลํ ปาปสฺส กมฺมสฺส, ตสฺมา โสจามหํ ภุสํ.
‘‘ตํ วา วทามิ ภทฺทํ โว, ยาวนฺเตตฺถ สมาคตา;
มากตฺถ ปาปกํ กมฺมํ, อาวิ วา ยทิ วา รโห.
‘‘สเจ ตํ ปาปกํ กมฺมํ, กริสฺสถ กโรถ วา;
น โว ทุกฺขา ปมุตฺยตฺถิ, อุปฺปจฺจาปิ ปลายตํ.
‘‘มตฺเตยฺยา โหถ เปตฺเตยฺยา, กุเล เชฏฺาปจายิกา;
สามฺา โหถ พฺรหฺมฺา, เอวํ สคฺคํ คมิสฺสถา’’ติ. –
อิมา คาถา อภาสิ.
๒๓๐-๒๓๑. ตตฺถ ¶ ปณฺณานนฺติ ปณฺณานามรฏฺสฺส เอวํนามกานํ ราชูนํ. เอรกจฺฉนฺติ ตสฺส นครสฺส นามํ. ตตฺถาติ ตสฺมึ นคเร. ปุเรติ ปุพฺเพ อตีตตฺตภาเว ¶ . ธนปาโลติ มํ วิทูติ ‘‘ธนปาลเสฏฺี’’ติ มํ ชานนฺติ. ตยิทํ นามํ ตทา มยฺหํ อตฺถานุคตเมวาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อสีตี’’ติ คาถมาห. ตตฺถ อสีติ สกฏวาหานนฺติ วีสติขาริโก วาโห, โย สกฏนฺติ วุจฺจติ. เตสํ สกฏวาหานํ อสีติ หิรฺสฺส ตถา กหาปณสฺส จ เม อโหสีติ โยชนา. ปหูตํ เม ชาตรูปนฺติ สุวณฺณมฺปิ ปหูตํ อเนกภารปริมาณํ อโหสีติ สมฺพนฺโธ.
๒๓๒-๒๓๓. น ¶ เม ทาตุํ ปิยํ อหูติ ทานํ ทาตุํ มยฺหํ ปิยํ นาโหสิ. มา มํ ยาจนกาทฺทสุนฺติ ‘‘ยาจกา มา มํ ปสฺสึสู’’ติ ปิทหิตฺวา เคหทฺวารํ ภฺุชามิ. กทริโยติ ถทฺธมจฺฉรี. ปริภาสโกติ ทานํ เทนฺเต ทิสฺวา ภเยน สนฺตชฺชโก. ททนฺตานํ กโรนฺตานนฺติ อุปโยคตฺเถ สามิวจนํ, ทานานิ ททนฺเต ปฺุานิ กโรนฺเต. พหู ชเนติ พหู สตฺเต. ททนฺตานํ วา กโรนฺตานํ วา สมุทายภูตํ พหุํ ชนํ ปฺุกมฺมโต วารยิสฺสํ นิวาเรสึ.
๒๓๔-๒๓๖. วิปาโก นตฺถิ ทานสฺสาติอาทิ ทานาทีนํ นิวารเณ การณทสฺสนํ. ตตฺถ วิปาโก นตฺถิ ทานสฺสาติ ทานกมฺมสฺส ผลํ นาม นตฺถิ, เกวลํ ปฺุํ ปฺุนฺติ ธนวินาโส เอวาติ ทีเปติ. สํยมสฺสาติ สีลสํยมสฺส. กุโต ผลนฺติ กุโต นาม ผลํ ลพฺภติ, นิรตฺถกเมว สีลรกฺขณนฺติ อธิปฺปาโย. อารามานีติ อารามูปวนานีติ อตฺโถ. ปปาโยติ ปานียสาลา. ทุคฺเคติ อุทกจิกฺขลฺลานํ วเสน ทุคฺคมฏฺานานิ. สงฺกมนานีติ เสตุโย. ตโต จุโตติ ตโต มนุสฺสโลกโต จุโต. ปฺจปณฺณาสาติ ปฺจปฺาส. ยโต กาลงฺกโต อหนฺติ ยทา กาลกตา อหํ, ตโต ปฏฺาย. นาภิชานามีติ เอตฺตกํ กาลํ ภุตฺตํ วา ปีตํ วา กิฺจิ น ชานามิ.
๒๓๗-๓๘. โย สํยโม โส วินาโสติ โลภาทิวเสน ยํ สํยมนํ กสฺสจิ อทานํ, โส อิเมสํ สตฺตานํ ¶ วินาโส นาม เปตโยนิยํ นิพฺพตฺตเปตานํ มหาพฺยสนสฺส เหตุภาวโต. ‘‘โย วินาโส โส สํยโม’’ติ อิมินา ยถาวุตฺตสฺส อตฺถสฺส เอกนฺติกภาวํ วทติ. เปตา หิ กิร ชานนฺตีติ เอตฺถ หิ-สทฺโท อวธารเณ, กิร-สทฺโท อรุจิสูจเน. ‘‘สํยโม เทยฺยธมฺมสฺส อปริจฺจาโค วินาสเหตู’’ติ อิมมตฺถํ เปตา เอว กิร ชานนฺติ ปจฺจกฺขโต อนุภุยฺยมานตฺตา, น มนุสฺสาติ. นยิทํ ยุตฺตํ มนุสฺสานมฺปิ เปตานํ วิย ขุปฺปิปาสาทีหิ อภิภุยฺยมานานํ ทิสฺสมานตฺตา. เปตา ปน ปุริมตฺตภาเว กตกมฺมสฺส ปากฏภาวโต ตมตฺถํ สุฏฺุตรํ ชานนฺติ. เตนาห ¶ – ‘‘อหํ ปุเร สํยมิสฺส’’นฺติอาทิ. ตตฺถ สํยมิสฺสนฺติ สยมฺปิ ทานาทิปฺุกิริยโต สํยมนํ สงฺโกจํ อกาสึ. พหุเก ธเนติ มหนฺเต ธเน วิชฺชมาเน.
๒๔๓. ตนฺติ ¶ ตสฺมา. โวติ ตุมฺเห. ภทฺทํ โวติ ภทฺทํ กลฺยาณํ สุนฺทรํ ตุมฺหากํ โหตูติ วจนเสโส. ยาวนฺเตตฺถ สมาคตาติ ยาวนฺโต ยาวตกา เอตฺถ สมาคตา, เต สพฺเพ มม วจนํ สุณาถาติ อธิปฺปาโย. อาวีติ ปกาสนํ ปเรสํ ปากฏวเสน. รโหติ ปฏิจฺฉนฺนํ อปากฏวเสน. อาวิ วา ปาณาติปาตาทิมุสาวาทาทิกายวจีปโยควเสน, ยทิ วา รโห อภิชฺฌาทิวเสน ปาปกํ ลามกํ อกุสลกมฺมํ มากตฺถ มา กริตฺถ.
๒๔๔. สเจ ตํ ปาปกํ กมฺมนฺติ อถ ปน ตํ ปาปกมฺมํ อายตึ กริสฺสถ, เอตรหิ วา กโรถ, นิรยาทีสุ จตูสุ อปาเยสุ มนุสฺเสสุ จ อปฺปายุกตาทิวเสน ตสฺส ผลภูตา ทุกฺขโต ปมุตฺติ ปโมกฺโข นาม นตฺถิ. อุปฺปจฺจาปิ ปลายตนฺติ อุปฺปติตฺวา อากาเสน คจฺฉนฺตานมฺปิ โมกฺโข นตฺถิเยวาติ อตฺโถ. ‘‘อุเปจฺจา’’ติปิ ปาฬิ, อิโต วา เอตฺโต วา ปลายนฺเต ตุมฺเห อนุพนฺธิสฺสตีติ อธิปฺปาเยน อุเปจฺจ สฺจิจฺจ ปลายนฺตานมฺปิ ¶ ตุมฺหากํ ตโต โมกฺโข นตฺถิ, คติกาลาทิปจฺจยนฺตรสมวาเย ปน สติ วิปจฺจติเยวาติ อตฺโถ. อยฺจ อตฺโถ –
‘‘น อนฺตลิกฺเข น สมุทฺทมชฺเฌ, น ปพฺพตานํ วิวรํ ปวิสฺส;
น วิชฺชตี โส ชคติปฺปเทโส, ยตฺถฏฺิโต มุจฺเจยฺย ปาปกมฺมา’’ติ. (ธ. ป. ๑๒๗; มิ. ป. ๔.๒.๔) –
อิมาย คาถาย ทีเปตพฺโพ.
๒๔๕. มตฺเตยฺยาติ มาตุหิตา. โหถาติ เตสํ อุปฏฺานาทีนิ กโรถ. ตถา เปตฺเตยฺยาติ เวทิตพฺพา. กุเล เชฏฺาปจายิกาติ กุเล เชฏฺกานํ อปจายนกรา. สามฺาติ สมณปูชกา. ตถา พฺรหฺมฺาติ พาหิตปาปปูชกาติ อตฺโถ. เอวํ สคฺคํ คมิสฺสถาติ อิมินา มยา วุตฺตนเยน ปฺุานิ กตฺวา เทวโลกํ อุปปชฺชิสฺสถาติ อตฺโถ. ยํ ปเนตฺถ อตฺถโต น วิภตฺตํ, ตํ เหฏฺา ขลฺลาฏิยเปตวตฺถุอาทีสุ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ.
เต ¶ ¶ วาณิชา ตสฺส วจนํ สุตฺวา สํเวคชาตา ตํ อนุกมฺปมานา ภาชเนหิ ปานียํ คเหตฺวา ตํ สยาเปตฺวา มุเข อาสิฺจึสุ. ตโต มหาชเนน พหุเวลํ อาสิตฺตํ อุทกํ ตสฺส เปตสฺส ปาปพเลน อโธคฬํ น โอติณฺณํ, กุโต ปิปาสํ ปฏิวิเนสฺสติ. เต ตํ ปุจฺฉึสุ – ‘‘อปิ เต กาจิ อสฺสาสมตฺตา ลทฺธา’’ติ. โส อาห – ‘‘ยทิ เม เอตฺตเกหิ ชเนหิ เอตฺตกํ เวลํ อาสิฺจมานํ อุทกํ เอกพินฺทุมตฺตมฺปิ ปรคฬํ ปวิฏฺํ, อิโต เปตโยนิโต โมกฺโข มา โหตู’’ติ. อถ เต วาณิชา ตํ สุตฺวา อติวิย สํเวคชาตา ‘‘อตฺถิ ปน โกจิ อุปาโย ปิปาสาวูปสมายา’’ติ ¶ อาหํสุ. โส อาห – ‘‘อิมสฺมึ ปาปกมฺเม ขีเณ ตถาคตสฺส วา ตถาคตสาวกานํ วา ทาเน ทินฺเน มม ทานมุทฺทิสิสฺสติ, อหํ อิโต เปตตฺตโต มุจฺจิสฺสามี’’ติ. ตํ สุตฺวา วาณิชา สาวตฺถึ คนฺตฺวา ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ตํ ปวตฺตึ อาโรเจตฺวา สรณานิ สีลานิ จ คเหตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส สตฺตาหํ ทานํ ทตฺวา ตสฺส เปตสฺส ทกฺขิณํ อาทิสึสุ. ภควา ตมตฺถํ อฏฺุปฺปตฺตึ กตฺวา จตุนฺนํ ปริสานํ ธมฺมํ เทเสสิ. มหาชโน จ โลภาทิมจฺเฉรมลํ ปหาย ทานาทิปฺุาภิรโต อโหสีติ.
ธนปาลเสฏฺิเปตวตฺถุวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. จูฬเสฏฺิเปตวตฺถุวณฺณนา
นคฺโค กิโส ปพฺพชิโตสิ, ภนฺเตติ อิทํ สตฺถริ เวฬุวเน วิหรนฺเต จูฬเสฏฺิเปตํ อารพฺภ วุตฺตํ. พาราณสิยํ กิร เอโก คหปติ อสฺสทฺโธ อปฺปสนฺโน มจฺฉรี กทริโย ปฺุกิริยาย อนาทโร จูฬเสฏฺิ นาม อโหสิ. โส กาลํ กตฺวา เปเตสุ นิพฺพตฺติ, ตสฺส กาโย อปคตมํสโลหิโต อฏฺินฺหารุจมฺมมตฺโต มุณฺโฑ อเปตวตฺโถ อโหสิ. ธีตา ปนสฺส อนุลา อนฺธกวินฺเท สามิกสฺส เคเห วสนฺตี ปิตรํ อุทฺทิสฺส พฺราหฺมเณ โภเชตุกามา ตณฺฑุลาทีนิ ทานูปกรณานิ สชฺเชสิ. ตํ ตฺวา เปโต อาสาย อากาเสน ตตฺถ คจฺฉนฺโต ราชคหํ สมฺปาปุณิ. เตน จ สมเยน ราชา อชาตสตฺตุ เทวทตฺเตน ¶ อุยฺโยชิโต ปิตรํ ชีวิตา โวโรเปตฺวา เตน วิปฺปฏิสาเรน ทุสฺสุปิเนน จ นิทฺทํ อนุปคจฺฉนฺโต อุปริปาสาทวรคโต จงฺกมนฺโต ตํ เปตํ อากาเสน คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา อิมาย คาถาย ปุจฺฉิ –
‘‘นคฺโค ¶ กิโส ปพฺพชิโตสิ ภนฺเต, รตฺตึ กุหึ คจฺฉสิ กิสฺสเหตุ;
อาจิกฺข เม ตํ อปิ สกฺกุเณมุ, สพฺเพน วิตฺตํ ปฏิปาทเย ตุว’’นฺติ.
ตตฺถ ¶ ปพฺพชิโตติ สมโณ. ราชา กิร ตํ นคฺคตฺตา มุณฺฑตฺตา จ ‘‘นคฺโค สมโณ อย’’นฺติ สฺาย ‘‘นคฺโค กิโส ปพฺพชิโตสี’’ติอาทิมาห. กิสฺสเหตูติ กินฺนิมิตฺตํ. สพฺเพน วิตฺตํ ปฏิปาทเย ตุวนฺติ วิตฺติยา อุปกรณภูตํ วิตฺตํ สพฺเพน โภเคน ตุยฺหํ อชฺฌาสยานุรูปํ, สพฺเพน วา อุสฺสาเหน ปฏิปาเทยฺยํ สมฺปาเทยฺยํ. ตถา กาตุํ มยํ อปฺเปว นาม สกฺกุเณยฺยาม, ตสฺมา อาจิกฺข เม ตํ, เอตํ ตว อาคมนการณํ มยฺหํ กเถหีติ อตฺโถ.
เอวํ รฺา ปุฏฺโ เปโต อตฺตโน ปวตฺตึ กเถนฺโต ติสฺโส คาถา อภาสิ –
‘‘พาราณสี นครํ ทูรฆุฏฺํ, ตตฺถาหํ คหปติ อฑฺฒโก อหุ ทีโน;
อทาตา เคธิตมโน อามิสสฺมึ, ทุสฺสีลฺเยน ยมวิสยมฺหิ ปตฺโต.
‘‘โส สูจิกาย กิลมิโต เตหิ,
เตเนว าตีสุ ยามิ อามิสกิฺจิกฺขเหตุ;
อทานสีลา น จ สทฺทหนฺติ,
‘ทานผลํ โหติ ปรมฺหิ โลเก’.
‘‘ธีตา จ มยฺหํ ลปเต อภิกฺขณํ, ทสฺสามิ ทานํ ปิตูนํ ปิตามหานํ;
ตมุปกฺขฏํ ¶ ปริวิสยนฺติ พฺราหฺมณา, ยามิ อหํ อนฺธกวินฺทํ ภุตฺตุ’’นฺติ.
๒๔๗. ตตฺถ ¶ ทูรฆุฏฺนฺติ ทูรโต เอว คุณกิตฺตนวเสน โฆสิตํ, สพฺพตฺถ วิสฺสุตํ ปากฏนฺติ อตฺโถ. อฑฺฒโกติ อฑฺโฒ มหาวิภโว. ทีโนติ นิหีนจิตฺโต อทานชฺฌาสโย. เตนาห ‘‘อทาตา’’ติ. เคธิตมโน อามิสสฺมินฺติ กามามิเส ลคฺคจิตฺโต เคธํ อาปนฺโน. ทุสฺสีลฺเยน ยมวิสยมฺหิ ปตฺโตติ อตฺตนา กเตน ทุสฺสีลกมฺมุนา ยมวิสยํ เปตโลกํ ปตฺโต อมฺหิ.
๒๔๘. โส สูจิกาย กิลมิโตติ โส อหํ วิชฺฌนฏฺเน สูจิสทิสตาย ‘‘สูจิกา’’ติ ลทฺธนามาย ชิฆจฺฉาย กิลมิโต นิรนฺตรํ วิชฺฌมาโน. ‘‘กิลมโถ’’ติ อิจฺเจว วา ปาโ. เตหีติ ‘‘ทีโน’’ติอาทินา วุตฺเตหิ ปาปกมฺเมหิ การณภูเตหิ. ตสฺส หิ เปตสฺส ¶ ตานิ ปาปกมฺมานิ อนุสฺสรนฺตสฺส อติวิย โทมนสฺสํ อุปฺปชฺชิ, ตสฺมา เอวมาห. เตเนวาติ เตเนว ชิฆจฺฉาทุกฺเขน. าตีสุ ยามีติ าตีนํ สมีปํ ยามิ คจฺฉามิ. อามิสกิฺจิกฺขเหตูติ อามิสสฺส กิฺจิกฺขนิมิตฺตํ, กิฺจิ อามิสํ ปตฺเถนฺโตติ อตฺโถ. อทานสีลา น จ สทฺทหนฺติ, ‘ทานผลํ โหติ ปรมฺหิ โลเก’ติ ยถา อหํ, ตถา เอวํ อฺเปิ มนุสฺสา อทานสีลา ‘‘ทานสฺส ผลํ เอกํเสน ปรโลเก โหตี’’ติ น จ สทฺทหนฺติ. ยโต อหํ วิย เตปิ เปตา หุตฺวา มหาทุกฺขํ ปจฺจนุภวนฺตีติ อธิปฺปาโย.
๒๔๙. ลปเตติ กเถติ. อภิกฺขณนฺติ อภิณฺหํ พหุโส. กินฺติ ลปตีติ อาห ‘‘ทสฺสามิ ทานํ ปิตูนํ ปิตามหาน’’นฺติ. ตตฺถ ปิตูนนฺติ มาตาปิตูนํ, จูฬปิตุมหาปิตูนํ วา. ปิตามหานนฺติ อยฺยกปยฺยกานํ. อุปกฺขฏนฺติ สชฺชิตํ. ปริวิสยนฺตีติ โภชยนฺติ. อนฺธกวินฺทนฺติ เอวํนามกํ นครํ. ภุตฺตุนฺติ ภฺุชิตุํ. ตโต ¶ ปรา สงฺคีติการเกหิ วุตฺตา –
‘‘ตมโวจ ราชา ‘อนุภวิยาน ตมฺปิ,
เอยฺยาสิ ขิปฺปํ อหมปิ กสฺสํ ปูชํ;
อาจิกฺข เม ตํ ยทิ อตฺถิ เหตุ,
สทฺธายิตํ เหตุวโจ สุโณม’.
‘‘ตถาติ ¶ วตฺวา อคมาสิ ตตฺถ, ภฺุชึสุ ภตฺตํ น จ ทกฺขิณารหา;
ปจฺจาคมิ ราชคหํ ปุนาปรํ, ปาตุรโหสิ ปุรโต ชนาธิปสฺส.
‘‘ทิสฺวาน เปตํ ปุนเทว อาคตํ, ราชา อโวจ ‘อหมปิ กึ ททามิ;
อาจิกฺข เม ตํ ยทิ อตฺถิ เหตุ, เยน ตุวํ จิรตรํ ปีณิโต สิยา’.
‘‘พุทฺธฺจ สงฺฆํ ปริวิสิยาน ราช, อนฺเนน ปาเนน จ จีวเรน;
ตํ ทกฺขิณํ อาทิส เม หิตาย, เอวํ อหํ จิรตรํ ปีณิโต สิยา.
‘‘ตโต จ ราชา นิปติตฺวา ตาวเท, ทานํ สหตฺถา อตุลํ ททิตฺวา สงฺเฆ;
อาโรเจสิ ปกตํ ตถาคตสฺส, ตสฺส จ เปตสฺส ทกฺขิณํ อาทิสิตฺถ.
‘‘โส ¶ ปูชิโต อติวิย โสภมาโน, ปาตุรโหสิ ปุรโต ชนาธิปสฺส;
ยกฺโขหมสฺมิ ปรมิทฺธิปตฺโต, น มยฺหมตฺถิ สมา สทิสา มานุสา.
‘‘ปสฺสานุภาวํ อปริมิตํ มมยิทํ, ตยานุทิฏฺํ อตุลํ ทตฺวา สงฺเฆ;
สนฺตปฺปิโต ¶ สตตํ สทา พหูหิ, ยามิ อหํ สุขิโต มนุสฺสเทวา’’ติ.
๒๕๐. ตตฺถ ตมโวจ ราชาติ ตํ เปตํ ตถา วตฺวา ิตํ ราชา อชาตสตฺตุ อโวจ. อนุภวิยาน ตมฺปีติ ตํ ตว ธีตุยา อุปกฺขฏํ ทานมฺปิ อนุภวิตฺวา. เอยฺยาสีติ อาคจฺเฉยฺยาสิ. กสฺสนฺติ กริสฺสามิ. อาจิกฺข ¶ เม ตํ ยทิ อตฺถิ เหตูติ สเจ กิฺจิ การณํ อตฺถิ, ตํ การณํ มยฺหํ อาจิกฺข กเถหิ. สทฺธายิตนฺติ สทฺธายิตพฺพํ. เหตุวโจติ เหตุยุตฺตวจนํ, ‘‘อมุกสฺมึ าเน อสุเกน ปกาเรน ทาเน กเต มยฺหํ อุปกปฺปตี’’ติ สการณํ วจนํ วทาติ อตฺโถ.
๒๕๑. ตถาติ วตฺวาติ สาธูติ วตฺวา. ตตฺถาติ ตสฺมึ อนฺธกวินฺเท ปริเวสนฏฺาเน. ภฺุชึสุ ภตฺตํ น จ ทกฺขิณารหาติ ภตฺตํ ภฺุชึสุ ทุสฺสีลพฺราหฺมณา, น จ ปน ทกฺขิณารหา สีลวนฺโต ภฺุชึสูติ อตฺโถ. ปุนาปรนฺติ ปุน อปรํ วารํ ราชคหํ ปจฺจาคมิ.
๒๕๒. กึ ททามีติ ‘‘กีทิสํ เต ทานํ ทสฺสามี’’ติ ราชา เปตํ ปุจฺฉิ. เยน ตุวนฺติ เยน การเณน ตฺวํ. จิรตรนฺติ จิรกาลํ. ปีณิโตติ ติตฺโต สิยา, ตํ กเถหีติ อตฺโถ.
๒๕๓. ปริวิสิยานาติ โภเชตฺวา. ราชาติ อชาตสตฺตุํ อาลปติ. เม หิตายาติ มยฺหํ หิตตฺถาย เปตตฺตภาวโต ปริมุตฺติยา.
๒๕๔. ตโตติ ตสฺมา เตน วจเนน, ตโต วา ปาสาทโต. นิปติตฺวาติ นิกฺขมิตฺวา. ตาวเทติ ตทา เอว อรุณุคฺคมนเวลาย. ยมฺหิ เปโต ปจฺจาคนฺตฺวา รฺโ อตฺตานํ ทสฺเสสิ, ตสฺมึ ปุเรภตฺเต เอว ทานํ อทาสิ ¶ . สหตฺถาติ สหตฺเถน. อตุลนฺติ อปฺปมาณํ อุฬารํ ปณีตํ. ทตฺวา สงฺเฆติ สงฺฆสฺส ทตฺวา. อาโรเจสิ ปกตํ ตถาคตสฺสาติ ‘‘อิทํ, ภนฺเต, ทานํ อฺตรํ เปตํ สนฺธาย ปกต’’นฺติ ตํ ปวตฺตึ ภควโต อาโรเจสิ. อาโรเจตฺวา ¶ จ ยถา ตํ ทานํ ตสฺส อุปกปฺปติ, เอวํ ตสฺส จ เปตสฺส ทกฺขิณํ อาทิสิตฺถ อาทิสิ.
๒๕๕. โสติ โส เปโต. ปูชิโตติ ทกฺขิณาย ทิยฺยมานาย ปูชิโต. อติวิย โสภมาโนติ ทิพฺพานุภาเวน อติวิย วิโรจมาโน. ปาตุรโหสีติ ปาตุภวิ, รฺโ ปุรโต อตฺตานํ ทสฺเสสิ. ยกฺโขหมสฺมีติ เปตตฺตภาวโต มุตฺโต ยกฺโข อหํ ชาโต เทวภาวํ ปตฺโตสฺมิ. น มยฺหมตฺถิ สมา สทิสา มานุสาติ มยฺหํ อานุภาวสมฺปตฺติยา สมา วา โภคสมฺปตฺติยา สทิสา วา มนุสฺสา น สนฺติ.
๒๕๖. ปสฺสานุภาวํ ¶ อปริมิตํ มมยิทนฺติ ‘‘มม อิทํ อปริมาณํ ทิพฺพานุภาวํ ปสฺสา’’ติ อตฺตโน สมฺปตฺตึ ปจฺจกฺขโต รฺโ ทสฺเสนฺโต วทติ. ตยานุทิฏฺํ อตุลํ ทตฺวา สงฺเฆติ อริยสงฺฆสฺส อตุลํ อุฬารํ ทานํ ทตฺวา มยฺหํ อนุกมฺปาย ตยา อนุทิฏฺํ. สนฺตปฺปิโต สตตํ สทา พหูหีติ อนฺนปานวตฺถาทีหิ พหูหิ เทยฺยธมฺเมหิ อริยสงฺฆํ สนฺตปฺเปนฺเตน ตยา สทา สพฺพกาลํ ยาวชีวํ ตตฺถาปิ สตตํ นิรนฺตรํ อหํ สนฺตปฺปิโต ปีณิโต. ยามิ อหํ สุขิโต มนุสฺสเทวาติ ‘‘ตสฺมา อหํ อิทานิ สุขิโต มนุสฺสเทว มหาราช ยถิจฺฉิตฏฺานํ ยามี’’ติ ราชานํ อาปุจฺฉิ.
เอวํ ¶ เปเต อาปุจฺฉิตฺวา คเต ราชา อชาตสตฺตุ ตมตฺถํ ภิกฺขูนํ อาโรเจสิ, ภิกฺขู ภควโต สนฺติกํ อุปสงฺกมิตฺวา อาโรเจสุํ. ภควา ตมตฺถํ อฏฺุปฺปตฺตึ กตฺวา สมฺปตฺตปริสาย ธมฺมํ เทเสสิ. ตํ สุตฺวา มหาชโน มจฺเฉรมลํ ปหาย ทานาทิปฺุาภิรโต อโหสีติ.
จูฬาเสฏฺิเปตวตฺถุวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. องฺกุรเปตวตฺถุวณฺณนา
ยสฺส อตฺถาย คจฺฉามาติ อิทํ สตฺถา สาวตฺถิยํ วิหรนฺโต องฺกุรเปตํ อารพฺภ กเถสิ. กามฺเจตฺถ องฺกุโร เปโต น โหติ, ตสฺส ปน จริตํ ยสฺมา เปตสมฺพนฺธํ, ตสฺมา ตํ ‘‘องฺกุรเปตวตฺถู’’ติ วุตฺตํ.
ตตฺรายํ สงฺเขปกถา – เย เต อุตฺตรมธุราธิปติโน รฺโ มหาสาครสฺส ปุตฺตํ อุปสาครํ ปฏิจฺจ ¶ อุตฺตราปเถ กํสโภเค อสิตฺชนนคเร มหากํสสฺส ธีตุยา เทวคพฺภาย กุจฺฉิยํ อุปฺปนฺนา อฺชนเทวี วาสุเทโว พลเทโว จนฺทเทโว สูริยเทโว อคฺคิเทโว วรุณเทโว อชฺชุโน ปชฺชุโน ฆฏปณฺฑิโต องฺกุโร จาติ วาสุเทวาทโย ทส ภาติกาติ เอกาทส ขตฺติยา อเหสุํ, เตสุ วาสุเทวาทโย ภาตโร อสิตฺชนนครํ อาทึ กตฺวา ทฺวารวตีปริโยสาเนสุ สกลชมฺพุทีเป เตสฏฺิยา นครสหสฺเสสุ สพฺเพ ราชาโน จกฺเกน ¶ ชีวิตกฺขยํ ปาเปตฺวา ทฺวารวติยํ วสมานา รชฺชํ ทส โกฏฺาเส กตฺวา วิภชึสุ. ภคินึ ปน อฺชนเทวึ น สรึสุ. ปุน สริตฺวา ‘‘เอกาทส โกฏฺาเส กโรมา’’ติ วุตฺเต เตสํ สพฺพกนิฏฺโ องฺกุโร ‘‘มม โกฏฺาสํ ตสฺสา เทถ, อหํ โวหารํ กตฺวา ชีวิสฺสามิ, ตุมฺเห อตฺตโน อตฺตโน ชนปเทสุ สุงฺกํ มยฺหํ วิสฺสชฺเชถา’’ติ อาห. เต ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ตสฺส โกฏฺายํ ภคินิยา ทตฺวา นว ราชาโน ทฺวารวติยํ วสึสุ.
องฺกุโร ปน วณิชฺชํ กโรนฺโต นิจฺจกาลํ มหาทานํ เทติ. ตสฺส ปเนโก ทาโส ¶ ภณฺฑาคาริโก อตฺถกาโม อโหสิ. องฺกุโร ปสนฺนมานโส ตสฺส เอกํ กุลธีตรํ คเหตฺวา อทาสิ. โส ปุตฺเต คพฺภคเตเยว กาลมกาสิ. องฺกุโร ตสฺมึ ชาเต ตสฺส ปิตุโน ทินฺนํ ภตฺตเวตนํ ตสฺส อทาสิ. อถ ตสฺมึ ทารเก วยปฺปตฺเต ‘‘ทาโส น ทาโส’’ติ ราชกุเล วินิจฺฉโย อุปฺปชฺชิ. ตํ สุตฺวา อฺชนเทวี เธนูปมํ วตฺวา ‘‘มาตุ ภุชิสฺสาย ปุตฺโตปิ ภุชิสฺโส เอวา’’ติ ทาสพฺยโต โมเจสิ.
ทารโก ปน ลชฺชาย ตตฺถ วสิตุํ อวิสหนฺโต โรรุวนครํ คนฺตฺวา ตตฺถ อฺตรสฺส ตุนฺนวายสฺส ธีตรํ คเหตฺวา ตุนฺนวายสิปฺเปน ชีวิกํ กปฺเปสิ. เตน สมเยน โรรุวนคเร อสยฺหมหาเสฏฺิ นาม อโหสิ. โส สมณพฺราหฺมณกปณทฺธิกวนิพฺพกยาจกานํ มหาทานํ เทติ. โส ตุนฺนวาโย เสฏฺิโน ฆรํ อชานนฺตานํ ปีติโสมนสฺสชาโต หุตฺวา อสยฺหเสฏฺิโน นิเวสนํ ทกฺขิณพาหุํ ปสาเรตฺวา ทสฺเสสิ ‘‘เอตฺถ คนฺตฺวา ลทฺธพฺพํ ลภนฺตู’’ติ. ตสฺส กมฺมํ ปาฬิยํเยว อาคตํ.
โส อปเรน สมเยน กาลํ กตฺวา มรุภูมิยํ อฺตรสฺมึ นิคฺโรธรุกฺเข ภุมฺมเทวตา หุตฺวา นิพฺพตฺติ, ตสฺส ทกฺขิณหตฺโถ สพฺพกามทโท อโหสิ. ตสฺมึเยว จ โรรุเว อฺตโร ปุริโส อสยฺหเสฏฺิโน ทาเน พฺยาวโฏ อสฺสทฺโธ อปฺปสนฺโน มิจฺฉาทิฏฺิโก ปฺุกิริยาย อนาทโร กาลํ กตฺวา ตสฺส เทวปุตฺตสฺส วสนฏฺานสฺส อวิทูเร เปโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ. เตน จ ¶ กตกมฺมํ ปาฬิยํเยว อาคตํ. อสยฺหมหาเสฏฺิ ปน กาลํ กตฺวา ตาวตึสภวเน สกฺกสฺส เทวรฺโ สหพฺยตํ อุปคโต.
อถ ¶ อปเรน สมเยน องฺกุโร ปฺจหิ สกฏสเตหิ, อฺตโร จ พฺราหฺมโณ ปฺจหิ สกฏสเตหีติ ทฺเวปิ ชนา สกฏสหสฺเสน ภณฺฑํ อาทาย มรุกนฺตารมคฺคํ ปฏิปนฺนา มคฺคมูฬฺหา หุตฺวา พหุํ ทิวสํ ตตฺเถว วิจรนฺตา ปริกฺขีณติโณทกาหารา อเหสุํ. องฺกุโร อสฺสทูเตหิ จตูสุ ทิสาสุ ปานิยํ มคฺคาเปสิ. อถ โส กามททหตฺโถ ยกฺโข ตํ เตสํ พฺยสนปฺปตฺตึ ทิสฺวา องฺกุเรน ปุพฺเพ ¶ อตฺตโน กตํ อุปการํ จินฺเตตฺวา ‘‘หนฺท ทานิ อิมสฺส มยา อวสฺสเยน ภวิตพฺพ’’นฺติ อตฺตโน วสนวฏรุกฺขํ ทสฺเสสิ. โส กิร วฏรุกฺโข สาขาวิฏปสมฺปนฺโน ฆนปลาโส สนฺทจฺฉาโย อเนกสหสฺสปาโรโห อายาเมน วิตฺถาเรน อุพฺเพเธน จ โยชนปริมาโณ อโหสิ. ตํ ทิสฺวา องฺกุโร หฏฺตุฏฺโ ตสฺส เหฏฺา ขนฺธาวารํ พนฺธาเปสิ. ยกฺโข อตฺตโน ทกฺขิณหตฺถํ ปสาเรตฺวา ปมํ ตาว ปานีเยน สพฺพํ ชนํ สนฺตปฺเปสิ. ตโต โย โย ยํ ยํ อิจฺฉติ, ตสฺส ตสฺส ตํ ตํ อทาสิ.
เอวํ ตสฺมึ มหาชเน นานาวิเธน อนฺนปานาทินา ยถากามํ สนฺตปฺปิเต ปจฺฉา วูปสนฺเต มคฺคปริสฺสเม โส พฺราหฺมณวาณิโช อโยนิโส มนสิกโรนฺโต เอวํ จินฺเตสิ – ‘‘ธนลาภาย อิโต กมฺโพชํ คนฺตฺวา มยํ กึ กริสฺสาม, อิมเมว ปน ยกฺขํ เยน เกนจิ อุปาเยน คเหตฺวา ยานํ อาโรเปตฺวา อมฺหากํ นครเมว คมิสฺสามา’’ติ. เอวํ จินฺเตตฺวา ตมตฺถํ องฺกุรสฺส กเถนฺโต –
‘‘ยสฺส อตฺถาย คจฺฉาม, กมฺโพชํ ธนหารกา;
อยํ กามทโท ยกฺโข, อิมํ ยกฺขํ นยามเส.
‘‘อิมํ ยกฺขํ คเหตฺวาน, สาธุเกน ปสยฺห วา;
ยานํ อาโรปยิตฺวาน, ขิปฺปํ คจฺฉาม ทฺวารก’’นฺติ. –
คาถาทฺวยมาห. ตตฺถ ยสฺส อตฺถายาติ ยสฺส การณา. กมฺโพชนฺติ กมฺโพชรฏฺํ. ธนหารกาติ ภณฺฑวิกฺกเยน ลทฺธธนหาริโน. กามทโทติ อิจฺฉิติจฺฉิตทายโก. ยกฺโขติ เทวปุตฺโต. นยามเสติ นยิสฺสาม ¶ . สาธุเกนาติ ยาจเนน. ปสยฺหาติ อภิภวิตฺวา พลกฺกาเรน, ยานนฺติ สุขยานํ ¶ . ทฺวารกนฺติ ทฺวารวตีนครํ. อยํ เหตฺถาธิปฺปาโย – ยทตฺถํ มยํ อิโต กมฺโพชํ คนฺตุกามา, เตน คมเนน สาเธตพฺโพ อตฺโถ อิเธว สิชฺฌติ. อยฺหิ ยกฺโข กามทโท, ตสฺมา ¶ อิมํ ยกฺขํ ยาจิตฺวา ตสฺส อนุมติยา วา, สเจ สฺตฺตึ น คจฺฉติ, พลกฺกาเรน วา ยานํ อาโรเปตฺวา ยาเน ปจฺฉาพาหํ พนฺธิตฺวา ตํ คเหตฺวา อิโตเยว ขิปฺปํ ทฺวารวตีนครํ คจฺฉามาติ.
เอวํ ปน พฺราหฺมเณน วุตฺโต องฺกุโร สปฺปุริสธมฺเม ตฺวา ตสฺส วจนํ ปฏิกฺขิปนฺโต –
‘‘ยสฺส รุกฺขสฺส ฉายาย, นิสีเทยฺย สเยยฺย วา;
น ตสฺส สาขํ ภฺเชยฺย, มิตฺตทุพฺโภ หิ ปาปโก’’ติ. –
คาถมาห. ตตฺถ น ภฺเชยฺยาติ น ฉินฺเทยฺย. มิตฺตทุพฺโภติ มิตฺเตสุ ทุพฺภนํ เตสํ อนตฺถุปฺปาทนํ. ปาปโกติ อภทฺทโก มิตฺตทุพฺโภ. โย หิ สีตจฺฉาโย รุกฺโข ฆมฺมาภิตตฺตสฺส ปุริสสฺส ปริสฺสมวิโนทโก, ตสฺสาปิ นาม ปาปกํ น จินฺเตตพฺพํ, กิมงฺกํ ปน สตฺตภูเตสุ. อยํ เทวปุตฺโต สปฺปุริโส ปุพฺพการี อมฺหากํ ทุกฺขปนูทโก พหูปกาโร, น ตสฺส กิฺจิ อนตฺถํ จินฺเตตพฺพํ, อฺทตฺถุ โส ปูเชตพฺโพ เอวาติ ทสฺเสติ.
ตํ สุตฺวา พฺราหฺมณา ‘‘อตฺถสฺส มูลํ นิกติวินโย’’ติ นีติมคฺคํ นิสฺสาย องฺกุรสฺส ปฏิโลมปกฺเข ตฺวา –
‘‘ยสฺส รุกฺขสฺส ฉายาย, นิสีเทยฺย สเยยฺย วา;
ขนฺธมฺปิ ตสฺส ฉินฺเทยฺย, อตฺโถ เจ ตาทิโส สิยา’’ติ. –
คาถมาห. ตตฺถ อตฺโถ เจ ตาทิโส สิยาติ ตาทิเสน ทพฺพสมฺภาเรน สเจ อตฺโถ ภเวยฺย, ตสฺส รุกฺขสฺส ขนฺธมฺปิ ฉินฺเทยฺย, กิมงฺคํ ปน สาขาทโยติ อธิปฺปาโย.
เอวํ ¶ พฺราหฺมเณน วุตฺเต องฺกุโร สปฺปุริสธมฺมํเยว ปคฺคณฺหนฺโต –
‘‘ยสฺส ¶ รุกฺขสฺส ฉายาย, นิสีเทยฺย สเยยฺย วา;
น ตสฺส ปตฺตํ ภินฺเทยฺย, มิตฺตทุพฺโภ หิ ปาปโก’’ติ. –
อิมํ คาถมาห. ตตฺถ ¶ น ตสฺส ปตฺตํ ภินฺเทยฺยาติ ตสฺส รุกฺขสฺส เอกปณฺณมตฺตมฺปิ น ปาเตยฺย, ปเคว สาขาทิเกติ อธิปฺปาโย.
ปุนปิ พฺราหฺมโณ อตฺตโน วาทํ ปคฺคณฺหนฺโต –
‘‘ยสฺส รุกฺขสฺส ฉายาย, นิสีเทยฺย สเยยฺย วา;
สมูลมฺปิ ตํ อพฺพุเห, อตฺโถ เจ ตาทิโส สิยา’’ติ. –
คาถมาห. ตตฺถ สมูลมฺปิ ตํ อพฺพุเหติ ตํ ตตฺถ สมูลมฺปิ สห มูเลนปิ อพฺพุเหยฺย, อุทฺธเรยฺยาติ อตฺโถ.
เอวํ พฺราหฺมเณน วุตฺเต ปุน องฺกุโร ตํ นีตึ นิรตฺถกํ กาตุกาโม –
‘‘ยสฺเสกรตฺติมฺปิ ฆเร วเสยฺย, ยตฺถนฺนปานํ ปุริโส ลเภถ;
น ตสฺส ปาปํ มนสาปิ จินฺตเย, กตฺุตา สปฺปุริเสหิ วณฺณิตา.
‘‘ยสฺเสกรตฺติมฺปิ ฆเร วเสยฺย, อนฺเนน ปาเนน อุปฏฺิโต สิยา;
น ตสฺส ปาปํ มนสาปิ จินฺตเย, อทุพฺภปาณี ทหเต มิตฺตทุพฺภึ.
‘‘โย ปุพฺเพ กตกลฺยาโณ, ปจฺฉา ปาเปน หึสติ;
อลฺลปาณิหโต โปโส, น โส ภทฺรานิ ปสฺสตี’’ติ. –
อิมา ติสฺโส คาถา อภาสิ.
๒๖๓. ตตฺถ ยสฺสาติ ยสฺส ปุคฺคลสฺส. เอกรตฺติมฺปีติ เอกรตฺติมตฺตมฺปิ เกวลํ เคเห วเสยฺย. ยตฺถนฺนปานํ ปุริโส ลเภถาติ ยสฺส สนฺติเก โกจิ ปุริโส อนฺนปานํ วา ยํกิฺจิ โภชนํ ¶ วา ลเภยฺย. น ตสฺส ¶ ปาปํ มนสาปิ จินฺตเยติ ตสฺส ปุคฺคลสฺส อภทฺทกํ อนตฺถํ ¶ มนสาปิ น จินฺเตยฺย น ปิเหยฺย, ปเคว กายวาจาหิ. กสฺมาติ เจ? กตฺุตา สปฺปุริเสหิ วณฺณิตาติ กตฺุตา นาม พุทฺธาทีหิ อุตฺตมปุริเสหิ ปสํสิตา.
๒๖๔. อุปฏฺิโตติ ปยิรุปาสิโต ‘‘อิทํ คณฺห อิทํ ภฺุชา’’ติ อนฺนปานาทินา อุปฏฺิโต. อทุพฺภปาณีติ อหึสกหตฺโถ หตฺถสํยโต. ทหเต มิตฺตทุพฺภินฺติ ตํ มิตฺตทุพฺภึ ปุคฺคลํ ทหติ วินาเสติ, อปฺปทุฏฺเ หิตชฺฌาสยสมฺปนฺเน ปุคฺคเล ปเรน กโต อปราโธ อวิเสเสน ตสฺเสว อนตฺถาวโห, อปฺปทุฏฺโ ปุคฺคโล อตฺถโต ตํ ทหติ นาม. เตนาห ภควา –
‘‘โย อปฺปทุฏฺสฺส นรสฺส ทุสฺสติ, สุทฺธสฺส โปสสฺส อนงฺคณสฺส;
ตเมว พาลํ ปจฺเจติ ปาปํ, สุขุโม รโช ปฏิวาตํว ขิตฺโต’’ติ. (ธ. ป. ๑๒๕; ชา. ๑.๕.๙๔; สํ. นิ. ๑.๒๒);
๒๖๕. โย ปุพฺเพ กตกลฺยาโณติ โย ปุคฺคโล เกนจิ สาธุนา กตภทฺทโก กตูปกาโร. ปจฺฉา ปาเปน หึสตีติ ตํ ปุพฺพการินํ อปรภาเค ปาเปน อภทฺทเกน อนตฺถเกน พาธติ. อลฺลปาณิหโต โปโสติ อลฺลปาณินา อุปการกิริยาย อลฺลปาณินา โธตหตฺเถน ปุพฺพการินา เหฏฺา วุตฺตนเยน หโต พาธิโต, ตสฺส วา ปุพฺพการิโน พาธเนน หโต อลฺลปาณิหโต นาม, อกตฺุปุคฺคโล. น โส ภทฺรานิ ปสฺสตีติ โส ยถาวุตฺตปุคฺคโล อิธโลเก จ ปรโลเก จ อิฏฺานิ น ปสฺสติ, น วินฺทติ, น ลภตีติ อตฺโถ.
เอวํ ¶ สปฺปุริสธมฺมํ ปคฺคณฺหนฺเตน องฺกุเรน อภิภวิตฺวา วุตฺโต โส พฺราหฺมโณ นิรุตฺตโร ตุณฺหี อโหสิ. ยกฺโข ปน เตสํ ทฺวินฺนํ วจนปฏิวจนานิ สุตฺวา พฺราหฺมณสฺส กุชฺฌิตฺวาปิ ‘‘โหตุ อิมสฺส ทุฏฺพฺราหฺมณสฺส กตฺตพฺพํ ปจฺฉา ชานิสฺสามี’’ติ อตฺตโน เกนจิ อนภิภวนียตเมว ตาว ทสฺเสนฺโต –
‘‘นาหํ ¶ เทเวน วา มนุสฺเสน วา, อิสฺสริเยน วา หํ สุปฺปสยฺโห;
ยกฺโขหมสฺมิ ปรมิทฺธิปตฺโต, ทูรงฺคโม วณฺณพลูปปนฺโน’’ติ. –
คาถมาห. ตตฺถ เทเวน วาติ เยน เกนจิ เทเวน วา. มนุสฺเสน วาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. อิสฺสริเยน ¶ วาติ เทวิสฺสริเยน วา มนุสฺสิสฺสริเยน วา. ตตฺถ เทวิสฺสริยํ นาม จตุมหาราชิกสกฺกสุยามาทีนํ เทวิทฺธิ, มนุสฺสิสฺสริยํ นาม จกฺกวตฺติอาทีนํ ปฺุิทฺธิ. ตสฺมา อิสฺสริยคฺคหเณน มหานุภาเว เทวมนุสฺเส สงฺคณฺหาติ. มหานุภาวาปิ หิ เทวา อตฺตโน ปฺุผลูปตฺถมฺภิเต มนุสฺเสปิ อสติ ปโยควิปตฺติยํ อภิภวิตุํ น สกฺโกนฺติ, ปเคว อิตเร. หนฺติ อสหเน นิปาโต. น สุปฺปสยฺโหติ อปฺปธํสิโย. ยกฺโขหมสฺมิ ปรมิทฺธิปตฺโตติ อตฺตโน ปฺุผเลน อหํ ยกฺขตฺตํ อุปคโต อสฺมิ, ยกฺโขว สมาโน น โย วา โส วา, อถ โข ปรมิทฺธิปตฺโต ปรมาย อุตฺตมาย ยกฺขิทฺธิยา สมนฺนาคโต. ทูรงฺคโมติ ขเณเนว ทูรมฺปิ านํ คนฺตุํ สมตฺโถ. วณฺณพลูปปนฺโนติ รูปสมฺปตฺติยา สรีรพเลน จ อุปปนฺโน สมนฺนาคโตติ ตีหิปิ ปเทหิ มนฺตปฺปโยคาทีหิ อตฺตโน อนภิภวนียตํเยว ทสฺเสติ. รูปสมฺปนฺโน หิ ปเรสํ พหุมานิโต โหติ, รูปสมฺปทํ นิสฺสาย ¶ วิสภาควตฺถุนาปิ อนากฑฺฒนิโยวาติ วณฺณสมฺปทา อนภิภวนียการณนฺติ วุตฺตา.
อิโต ปรํ องฺกุรสฺส จ เทวปุตฺตสฺส จ วจนปฏิวจนกถา โหติ –
‘‘ปาณิ เต สพฺพโสวณฺโณ, ปฺจธาโร มธุสฺสโว;
นานารสา ปคฺฆรนฺติ, มฺเหํ ตํ ปุรินฺททํ.
‘‘นามฺหิ เทโว น คนฺธพฺโพ, นาปิ สกฺโก ปุรินฺทโท;
เปตํ มํ องฺกุร ชานาหิ, โรรุวมฺหา อิธาคตํ.
‘‘กึสีโล กึสมาจาโร, โรรุวสฺมึ ปุเร ตุวํ;
เกน เต พฺรหฺมจริเยน, ปฺุํ ปาณิมฺหิ อิชฺฌติ.
‘‘ตุนฺนวาโย ¶ ปุเร อาสึ, โรรุวสฺมึ ตทา อหํ;
สุกิจฺฉวุตฺติ กปโณ, น เม วิชฺชติ ทาตเว.
‘‘นิเวสนฺจ เม อาสิ, อสยฺหสฺส อุปนฺติเก;
สทฺธสฺส ทานปติโน, กตปฺุสฺส ลชฺชิโน.
‘‘ตตฺถ ¶ ยาจนกายนฺติ, นานาโคตฺตา วนิพฺพกา;
เต จ มํ ตตฺถ ปุจฺฉนฺติ, อสยฺหสฺส นิเวสนํ.
‘‘กตฺถ คจฺฉาม ภทฺทํ โว, กตฺถ ทานํ ปทียติ;
เตสาหํ ปุฏฺโ อกฺขามิ, อสยฺหสฺส นิเวสนํ.
‘‘ปคฺคยฺห ทกฺขิณํ พาหุํ, เอตฺถ คจฺฉถ ภทฺทํ โว;
เอตฺถ ทานํ ปทียติ, อสยฺหสฺส นิเวสเน.
‘‘เตน ปาณิ กามทโท, เตน ปาณิ มธุสฺสโว;
เตน เม พฺรหฺมจริเยน, ปฺุํ ปาณิมฺหิ อิชฺฌติ.
‘‘น กิร ตฺวํ อทา ทานํ, สกปาณีหิ กสฺสจิ;
ปรสฺส ทานํ อนุโมทมาโน, ปาณึ ปคฺคยฺห ปาวทิ.
‘‘เตน ปาณิ กามทโท, เตน ปาณิ มธุสฺสโว;
เตน เต พฺรหฺมจริเยน, ปฺุํ ปาณิมฺหิ อิชฺฌติ.
‘‘โย โส ทานมทา ภนฺเต, ปสนฺโน สกปาณิภิ;
โส หิตฺวา มานุสํ เทหํ, กึ นุ โส ทิสตํ คโต.
‘‘นาหํ ปชานามิ อสยฺหสาหิโน, องฺคีรสสฺส คตึ อาคตึ วา;
สุตฺจ ¶ เม เวสฺสวณสฺส สนฺติเก, สกฺกสฺส สหพฺยตํ คโต อสยฺโห.
‘‘อลเมว กาตุํ กลฺยาณํ, ทานํ ทาตุํ ยถารหํ;
ปาณึ กามททํ ทิสฺวา, โก ปฺุํ น กริสฺสติ.
‘‘โส ¶ หิ นูน อิโต คนฺตฺวา, อนุปฺปตฺวาน ทฺวารกํ;
ทานํ ปฏฺปยิสฺสามิ, ยํ มมสฺส สุขาวหํ.
‘‘ทสฺสามนฺนฺจ ¶ ปานฺจ, วตฺถเสนาสนานิ จ;
ปปฺจ อุทปานฺจ, ทุคฺเค สงฺกมนานิ จา’’ติ. –
ปนฺนรส วจนปฏิวจนคาถา โหนฺติ.
๒๖๗. ตตฺถ ปาณิ เตติ ตว ทกฺขิณหตฺโถ. สพฺพโสวณฺโณติ สพฺพโส สุวณฺณวณฺโณ. ปฺจธาโรติ ปฺจหิ องฺคุลีหิ ปเรหิ กามิตวตฺถูนํ ธารา เอตสฺส สนฺตีติ ปฺจธาโร. มธุสฺสโวติ มธุรรสวิสฺสนฺทโก. เตนาห ‘‘นานารสา ปคฺฆรนฺตี’’ติ, มธุรกฏุกกสาวาทิเภทา นานาวิธา รสา วิสฺสนฺทนฺตีติ อตฺโถ. ยกฺขสฺส หิ กามทเท มธุราทิรสสมฺปนฺนานิ วิวิธานิ ขาทนียโภชนียานิ หตฺเถ วิสฺสชฺชนฺเต มธุราทิรสา ปคฺฆรนฺตีติ วุตฺตํ. มฺเหํ ตํ ปุรินฺททนฺติ มฺเ อหํ ตํ ปุรินฺททํ สกฺกํ, ‘‘เอวํมหานุภาโว สกฺโก เทวราชา’’ติ ตํ อหํ มฺามีติ อตฺโถ.
๒๖๘. นามฺหิ เทโวติ เวสฺสวณาทิโก ปากฏเทโว น โหมิ. น คนฺธพฺโพติ คนฺธพฺพกายิกเทโวปิ น โหมิ. นาปิ สกฺโก ปุรินฺทโทติ ปุริมตฺตภาเว ปุเร ทานสฺส ปฏฺปิตตฺตา ‘‘ปุรินฺทโท’’ติ ลทฺธนาโม สกฺโก เทวราชาปิ น โหมิ. กตโร ปน อโหสีติ อาห ‘‘เปตํ มํ องฺกุร ชานาหี’’ติอาทิ. องฺกุรเปตูปปตฺติกํ มํ ชานาหิ, ‘‘อฺตโร เปตมหิทฺธิโก’’ติ มํ อุปธาเรหิ. โรรุวมฺหา อิธาคตนฺติ โรรุวนครโต จวิตฺวา มรุกนฺตาเร อิธ อิมสฺมึ นิคฺโรธรุกฺเข อุปปชฺชนวเสน อาคตํ, เอตฺถ นิพฺพตฺตนฺติ อตฺโถ.
๒๖๙. กึสีโล กึสมาจาโร, โรรุวสฺมึ ปุเร ตุวนฺติ ปุพฺเพ ปุริมตฺตภาเว โรรุวนคเร วสนฺโต ตฺวํ กึสีโล ¶ กึสมาจาโร อโหสิ, ปาปโต นิวตฺตนลกฺขณํ กีทิสํ สีลํ สมาทาย สํวตฺติตปฺุกิริยาลกฺขเณน สมาจาเรน กึสมาจาโร, ทานาทีสุ กุสลสมาจาเรสุ กีทิโส สมาจาโร อโหสีติ อตฺโถ. เกน เต พฺรหฺมจริเยน ¶ , ปฺุํ ปาณิมฺหิ อิชฺฌตีติ กีทิเสน เสฏฺจริเยน อิทํ เอวรูปํ ตว หตฺเถสุ ปฺุผลํ อิทานิ สมิชฺฌติ นิปฺผชฺชติ, ตํ กเถหีติ อตฺโถ. ปฺุผลฺหิ อิธ อุตฺตรปทโลเปน ‘‘ปฺุ’’นฺติ อธิปฺเปตํ. ตตฺถา หิ ตํ ‘‘กุสลานํ, ภิกฺขเว, ธมฺมานํ สมาทานเหตุ เอวมิทํ ปฺุํ ปวฑฺฒตี’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ๓.๘๐) ปฺุนฺติ วุตฺตํ.
๒๗๐. ตุนฺนวาโยติ ¶ ตุนฺนกาโร. สุกิจฺฉวุตฺตีติ สุฏฺุ กิจฺฉปุตฺติโก อติวิย ทุกฺขชีวิโก. กปโณติ วราโก, ทีโนติ อตฺโถ. น เม วิชฺชติ ทาตเวติ อทฺธิกานํ สมณพฺราหฺมณานํ ทาตุํ กิฺจิ ทาตพฺพยุตฺตกํ มยฺหํ นตฺถิ, จิตฺตํ ปน เม ทานํ ทินฺนนฺติ อธิปฺปาโย.
๒๗๑. นิเวสนนฺติ ฆรํ, กมฺมกรณสาลา วา. อสยฺหสฺส อุปนฺติเกติ อสยฺหสฺส มหาเสฏฺิโน เคหสฺส สมีเป. สทฺธสฺสาติ กมฺมผลสทฺธาย สมนฺนาคตสฺส. ทานปติโนติ ทาเน นิรนฺตรปฺปวตฺตาย ปริจฺจาคสมฺปตฺติยา โลภสฺส จ อภิภเวน ปติภูตสฺส. กตปฺุสฺสาติ ปุพฺเพ กตสุจริตกมฺมสฺส. ลชฺชิโนติ ปาปชิคุจฺฉนสภาวสฺส.
๒๗๒. ตตฺถาติ ตสฺมึ มม นิเวสเน. ยาจนกายนฺตีติ ยาจนกา ชนา อสยฺหเสฏฺึ กิฺจิ ยาจิตุกามา อาคจฺฉนฺติ. นานาโคตฺตาติ นานาวิธโคตฺตาปเทสา. วนิพฺพกาติ วณฺณทีปกา, เย ทายกสฺส ปฺุผลาทิฺจ คุณกิตฺตนาทิมุเขน อตฺตโน อตฺถิกภาวํ ปเวเทนฺตา วิจรนฺติ. เต จ มํ ตตฺถ ปุจฺฉนฺตีติ ตตฺถาติ นิปาตมตฺตํ, เต ยาจกาทโย มํ อสยฺหเสฏฺิโน นิเวสนํ ปุจฺฉนฺติ. อกฺขรจินฺตกา หิ อีทิเสสุ าเนสุ กมฺมทฺวยํ ¶ อิจฺฉนฺติ.
๒๗๓. กตฺถ คจฺฉาม ภทฺทํ โว, กตฺถ ทานํ ปทียตีติ เตสํ ปุจฺฉนาการทสฺสนํ. อยํ เปตฺถ อตฺโถ – ภทฺทํ ตุมฺหากํ โหตุ, มยํ ‘‘อสยฺหมหาเสฏฺินา ทานํ ปทียตี’’ติ สุตฺวา อาคตา, กตฺถ ทานํ ปทียติ, กตฺถ วา มยํ คจฺฉาม, กตฺถ คเตน ทานํ สกฺกา ลทฺธุนฺติ. เตสาหํ ปุฏฺโ อกฺขามีติ เอวํ เตหิ อทฺธิกชเนหิ ลภนฏฺานํ ปุฏฺโ ¶ ‘‘อหํ ปุพฺเพ อกตปฺุตาย อิทานิ อีทิสานํ กิฺจิ ทาตุํ อสมตฺโถ ชาโต, ทานคฺคํ ปน อิเมสํ ทสฺเสนฺโต ลาภสฺส อุปายาจิกฺขเณน ปีตึ อุปฺปาเทนฺโต เอตฺตเกนปิ พหุํ ปฺุํ ปสวามี’’ติ คารวํ อุปฺปาเทตฺวา ทกฺขิณํ พาหุํ ปสาเรตฺวา เตสํ อสยฺหเสฏฺิสฺส นิเวสนํ อกฺขามิ. เตนาห ‘‘ปคฺคยฺห ทกฺขิณํ พาหุ’’นฺติอาทิ.
๒๗๔. เตน ปาณิ กามทโทติ เตน ปรทานปกาสเนน ปเรน กตสฺส ทานสฺส สกฺกจฺจํ อนุโมทนมตฺเตน เหตุนา อิทานิ มยฺหํ หตฺโถ กปฺปรุกฺโข วิย สนฺตานกลตา วิย จ กามทุโห อิจฺฉิติจฺฉิตทายี กามทโท โหติ. กามทโท จ โหนฺโต เตน ปาณิ มธุสฺสโว อิฏฺวตฺถุวิสฺสชฺชนโก ชาโต.
๒๗๖. น ¶ กิร ตฺวํ อทา ทานนฺติ กิราติ อนุสฺสวนตฺเถ นิปาโต, ตฺวํ กิร อตฺตโน สนฺตกํ น ปริจฺจชิ, สกปาณีหิ สหตฺเถหิ ยสฺส กสฺสจิ สมณสฺส วา พฺราหฺมณสฺส วา กิฺจิ ทานํ น อทาสิ. ปรสฺส ทานํ อนุโมทมาโนติ เกวลํ ปน ปเรน กตํ ปรสฺส ทานํ ‘‘อโห ทานํ ปวตฺเตสี’’ติ อนุโมทมาโนเยว วิหาสิ.
๒๗๗. เตน ปาณิ กามทโทติ เตน ตุยฺหํ ปาณิ เอวํ กามทโท, อโห อจฺฉริยา วต ปฺุานํ คตีติ อธิปฺปาโย.
๒๗๘. โย โส ทานมทา, ภนฺเต, ปสนฺโน สกปาณิภีติ เทวปุตฺตํ คารเวน อาลปติ. ภนฺเต, ปเรน ¶ กตสฺส ทานานุโมทกสฺส ตาว ตุยฺหํ อีทิสํ ผลํ เอวรูโป อานุภาโว, โย ปน โส อสยฺหมหาเสฏฺิ มหาทานํ อทาสิ, ปสนฺนจิตฺโต หุตฺวา สหตฺเถหิ ตทา มหาทานํ ปวตฺเตสิ. โส หิตฺวา มานุสํ เทหนฺติ โส อิธ มนุสฺสตฺตภาวํ ปหาย. กินฺติ กตรํ. นุ โสติ นูติ นิปาตมตฺตํ. ทิสตํ คโตติ ทิสํ านํ คโต, กีทิสี ตสฺส คโต นิปฺผตฺตีติ อสยฺหเสฏฺิโน อภิสมฺปรายํ ปุจฺฉิ.
๒๗๙. อสยฺหสาหิโนติ อฺเหิ มจฺฉรีหิ โลภาภิภูเตหิ สหิตุํ วหิตุํ อสกฺกุเณยฺยสฺส ปริจฺจาคาทิวิภาคสฺส สปฺปุริสธุรสฺส สหนโต ¶ อสยฺหสาหิโน. องฺคีรสสฺสาติ องฺคโต นิกฺขมนกชุติสฺส. รโสติ หิ ชุติยา อธิวจนํ. ตสฺส กิร ยาจเก อาคจฺฉนฺเต ทิสฺวา อุฬารํ ปีติโสมนสฺสํ อุปฺปชฺชติ, มุขวณฺโณ วิปฺปสีทติ, ตํ อตฺตโน ปจฺจกฺขํ กตฺวา เอวมาห. คตึ อาคตึ วาติ ตสฺส ‘‘อสุกํ นาม คตึ, อิโต คโต’’ติ คตึ วา ‘‘ตโต วา ปน อสุกสฺมึ กาเล อิธาคมิสฺสตี’’ติ อาคตึ วา นาหํ ชานามิ, อวิสโย เอส มยฺหํ. สุตฺจ เม เวสฺสวณสฺส สนฺติเกติ อปิจ โข อุปฏฺานํ คเตน เวสฺสวณสฺส มหาราชสฺส สนฺติเก สุตเมตํ มยา. สกฺกสฺส สหพฺยตํ คโต อสยฺโหติ อสยฺหเสฏฺิ สกฺกสฺส เทวานมินฺทสฺส สหพฺยตํ คโต อโหสิ, ตาวตึสภวเน นิพฺพตฺโตติ อตฺโถ.
๒๘๐. อลเมว กาตุํ กลฺยาณนฺติ ยํกิฺจิ กลฺยาณํ กุสลํ ปฺุํ กาตุํ ยุตฺตเมว ปติรูปเมว. ตตฺถ ปน ยํ สพฺพสาธารณํ สุกตตรํ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ทานํ ทาตุํ ยถารห’’นฺติ วุตฺตํ, อตฺตโน วิภวพลานุรูปํ ทานํ ทาตุํ อลเมว. ตตฺถ การณมาห ‘‘ปาณึ กามททํ ทิสฺวา’’ติ. ยตฺร หิ นาม ปรกตปฺุานุโมทนปุพฺพเกน ทานปตินิเวสนมคฺคาจิกฺขณมตฺเตน อยํ ¶ หตฺโถ กามทโท ทิฏฺโ, อิมํ ทิสฺวา. โก ¶ ปฺุํ น กริสฺสตีติ มาทิโส โก นาม อตฺตโน ปติฏฺานภูตํ ปฺุํ น กริสฺสตีติ.
๒๘๑. เอวํ อนิยมวเสน ปฺุกิริยาย อาทรํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อตฺตนิ ตํ นิยเมตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘โส หิ นูนา’’ติอาทิคาถาทฺวยมาห. ตตฺถ โสติ โส อหํ. หีติ อวธารเณ นิปาโต, นูนาติ ปริวิตกฺเก. อิโต คนฺตฺวาติ อิโต มรุภูมิโต อปคนฺตฺวา. อนุปฺปตฺวาน ทฺวารกนฺติ ทฺวารวตีนครํ อนุปาปุณิตฺวา. ปฏฺปยิสฺสามีติ ปวตฺตยิสฺสามิ.
เอวํ องฺกุเรน ‘‘ทานํ ทสฺสามี’’ติ ปฏิฺาย กตาย ยกฺโข ตุฏฺมานโส ‘‘มาริส, ตฺวํ วิสฺสตฺโถ ทานํ เทหิ, อหํ ปน เต สหายกิจฺจํ กริสฺสามิ, เยน เต เทยฺยธมฺโม น ปริกฺขยํ คมิสฺสติ, เตน ปกาเรน กริสฺสามี’’ติ ตํ ทานกิริยาย สมุตฺเตเชตฺวา ‘‘พฺราหฺมณ วาณิช, ตฺวํ กิร มาทิเส พลกฺกาเรน เนตุกาโม อตฺตโน ปมาณํ น ชานาสี’’ติ ตสฺส ¶ ภณฺฑมนฺตรธาเปตฺวา ตํ ยกฺขวิภึสกาย ภึสาเปนฺโต สนฺตชฺเชสิ. อถ นํ องฺกุโร นานปฺปการํ ยาจิตฺวา พฺราหฺมเณน ขมาเปนฺโต ปสาเทตฺวา สพฺพภณฺฑํ ปากติกํ การาเปตฺวา รตฺติยา อุปคตาย ยกฺขํ วิสฺสชฺเชตฺวา คจฺฉนฺโต ตสฺส อวิทูเร อฺตรํ อติวิย พีภจฺฉทสฺสนํ เปตํ ทิสฺวา เตน กตกมฺมํ ปุจฺฉนฺโต –
‘‘เกน เต องฺคุลี กุณา, มุขฺจ กุณลีกตํ;
อกฺขีนิ จ ปคฺฆรนฺติ, กึ ปาปํ ปกตํ ตยา’’ติ. –
คาถมาห. ตตฺถ กุณาติ กุณิกา ปฏิกุณิกา อนุชุภูตา. กุณลีกตนฺติ มุขวิกาเรน วิกุณิตํ สํกุณิตํ. ปคฺฆรนฺตีติ อสุจึ วิสฺสนฺทนฺติ.
อถสฺส เปโต –
‘‘องฺคีรสสฺส ¶ คหปติโน, สทฺธสฺส ฆรเมสิโน;
ตสฺสาหํ ทานวิสฺสคฺเค, ทาเน อธิกโต อหุํ.
‘‘ตตฺถ ¶ ยาจนเก ทิสฺวา, อาคเต โภชนตฺถิเก;
เอกมนฺตํ อปกฺกมฺม, อกาสึ กุณลึ มุขํ.
‘‘เตน เม องฺคุลี กุณา, มุขฺจ กุณลีกตํ;
อกฺขีนิ เม ปคฺฆรนฺติ, ตํ ปาปํ ปกตํ มยา’’ติ. –
ติสฺโส คาถา อภาสิ.
๒๘๔. ตตฺถ ‘‘องฺคีรสสฺสา’’ติอาทินา อสยฺหเสฏฺึ กิตฺเตติ. ฆรเมสิโนติ ฆรมาวสนฺตสฺส คหฏฺสฺส. ทานวิสฺสคฺเคติ ทานคฺเค ปริจฺจาคฏฺาเน. ทาเน อธิกโต อหุนฺติ เทยฺยธมฺมสฺส ปริจฺจชเน ทานาธิกาเร อธิกโต ปิโต อโหสึ.
๒๘๕. เอกมนฺตํ อปกฺกมฺมาติ ยาจนเก โภชนตฺถิเก อาคเต ทิสฺวา ทานพฺยาวเฏน ทานคฺคโต อนปกฺกมฺม ยถาาเนเยว ตฺวา สฺชาตปีติโสมนสฺเสน ¶ วิปฺปสนฺนมุขวณฺเณน สหตฺเถน ทานํ ทาตพฺพํ, ปเรหิ วา ปติรูเปหิ ทาเปตพฺพํ, อหํ ปน ตถา อกตฺวา ยาจนเก อาคจฺฉนฺเต ทูรโตว ทิสฺวา อตฺตานํ อทสฺเสนฺโต เอกมนฺตํ อปกฺกมฺม อปกฺกมิตฺวา. อกาสึ กุณลึ มุขนฺติ วิกุณิตํ สงฺกุจิตํ มุขํ อกาสึ.
๒๘๖. เตนาติ ยสฺมา ตทาหํ สามินา ทานาธิกาเร นิยุตฺโต สมาโน ทานกาเล อุปฏฺิเต มจฺฉริยาปกโต ทานคฺคโต อปกฺกมนฺโต ปาเทหิ สงฺโกจํ อาปชฺชึ, สหตฺเถหิ ทาตพฺเพ ตถา อกตฺวา หตฺถสงฺโกจํ อาปชฺชึ, ปสนฺนมุเขน ภวิตพฺเพ มุขสงฺโกจํ อาปชฺชึ, ปิยจกฺขูหิ โอโลเกตพฺเพ จกฺขุกาลุสิยํ อุปฺปาเทสึ, ตสฺมา หตฺถงฺคุลิโย จ ¶ ปาทงฺคุลิโย จ กุณิตา ชาตา, มุขฺจ กุณลีกตํ วิรูปรูปํ สงฺกุจิตํ, อกฺขีนิ อสุจีทุคฺคนฺธเชคุจฺฉานิ อสฺสูนิ ปคฺฆรนฺตีติ อตฺโถ. เตน วุตฺตํ –
‘‘เตน เม องฺคุลี กุณา, มุขฺจ กุณลีกตํ;
อกฺขีนิ เม ปคฺฆรนฺติ, ตํ ปาปํ ปกตํ มยา’’ติ.
ตํ สุตฺวา องฺกุโร เปตํ ครหนฺโต –
‘‘ธมฺเมน ¶ เต กาปุริส, มุขฺจ กุณลีกตํ;
อกฺขีนิ จ ปคฺฆรนฺติ, ยํ ตํ ปรสฺส ทานสฺส;
อกาสิ กุณลึ มุข’’นฺติ. –
คาถมาห. ตตฺถ ธมฺเมนาติ ยุตฺเตเนว การเณน. เตติ ตว. กาปุริสาติ ลามกปุริส. ยนฺติ ยสฺมา. ปรสฺส ทานสฺสาติ ปรสฺส ทานสฺมึ. อยเมว วา ปาโ.
ปุน องฺกุโร ตํ ทานปตึ เสฏฺึ ครหนฺโต –
‘‘กถฺหิ ทานํ ททมาโน, กเรยฺย ปรปตฺติยํ;
อนฺนปานํ ขาทนียํ, วตฺถเสนาสนานิ จา’’ติ. –
คาถมาห. ตสฺสตฺโถ – ทานํ ททนฺโต ปุริโส กถฺหิ นาม ตํ ปรปตฺติยํ ปเรน ปาเปตพฺพํ สาเธตพฺพํ กเรยฺย, อตฺตปจฺจกฺขเมว กตฺวา สหตฺเถเนว ¶ ทเทยฺย, สยํ วา ตตฺถ พฺยาวโฏ ภเวยฺย, อฺถา อตฺตโน เทยฺยธมฺโม อฏฺาเน วิทฺธํสิเยถ, ทกฺขิเณยฺยา จ ทาเนน ปริหาเยยฺยุนฺติ.
เอวํ ¶ ตํ ครหิตฺวา อิทานิ อตฺตนา ปฏิปชฺชิตพฺพวิธึ ทสฺเสนฺโต –
‘‘โส หิ นูน อิโต คนฺตฺวา, อนุปฺปตฺวาน ทฺวารกํ;
ทานํ ปฏฺปยิสฺสามิ, ยํ มมสฺส สุขาวหํ.
‘‘ทสฺสามนฺนฺจ ปานฺจ, วตฺถเสนาสนานิ จ;
ปปฺจ อุทปานฺจ, ทุคฺเค สงฺกมนานิ จา’’ติ. –
คาถาทฺวยมาห, ตํ วุตฺตตฺถเมว.
‘‘ตโต หิ โส นิวตฺติตฺวา, อนุปฺปตฺวาน ทฺวารกํ;
ทานํ ปฏฺปยิ องฺกุโร, ยํตุมสฺส สุขาวหํ.
‘‘อทา ¶ อนฺนฺจ ปานฺจ, วตฺถเสนาสนานิ จ;
ปปฺจ อุทปานฺจ, วิปฺปสนฺเนน เจตสา.
‘‘โก ฉาโต โก จ ตสิโต, โก วตฺถํ ปริทหิสฺสติ;
กสฺส สนฺตานิ โยคฺคานิ, อิโต โยเชนฺตุ วาหนํ.
‘‘โก ฉตฺติจฺฉติ คนฺธฺจ, โก มาลํ โก อุปาหนํ;
อิติสฺสุ ตตฺถ โฆเสนฺติ, กปฺปกา สูทมาคธา;
สทา สายฺจ ปาโต จ, องฺคุรสฺส นิเวสเน’’ติ. –
จตสฺโส คาถา องฺคุรสฺส ปฏิปตฺตึ ทสฺเสตุํ สงฺคีติกาเรหิ ปิตา.
๒๙๑. ตตฺถ ตโตติ มรุกนฺตารโต. นิวตฺติตฺวาติ ปฏินิวตฺติตฺวา. อนุปฺปตฺวาน ทฺวารกนฺติ ทฺวารวตีนครํ อนุปาปุณิตฺวา. ทานํ ปฏฺปยิ องฺคุโรติ ยกฺเขน ปริปูริตสกลโกฏฺาคาโร สพฺพปาเถยฺยกํ มหาทานํ โส องฺคุโร ปฏฺเปสิ. ยํตุมสฺส สุขาวหนฺติ ยํ อตฺตโน สมฺปติ อายติฺจ สุขนิพฺพตฺตกํ.
๒๙๓. โก ¶ ฉาโตติ โก ชิฆจฺฉิโต, โส อาคนฺตฺวา ยถารุจิ ภฺุชตูติ อธิปฺปาโย. เอเสว นโย เสเสสุปิ. ตสิโตติ ¶ ปิปาสิโต. ปริทหิสฺสตีติ นิวาเสสฺสติ ปารุปิสฺสติ จาติ อตฺโถ. สนฺตานีติ ปริสฺสมปฺปตฺตานิ. โยคฺคานีติ รถวาหนานิ. อิโต โยเชนฺตุ วาหนนฺติ อิโต โยคฺคสมูหโต ยถารุจิตํ คเหตฺวา วาหนํ โยเชนฺตุ.
๒๙๔. โก ฉตฺติจฺฉตีติ โก กิลฺชฉตฺตาทิเภทํ ฉตฺตํ อิจฺฉติ, โส คณฺหาตูติ อธิปฺปาโย. เสเสสุปิ เอเสว นโย. คนฺธนฺติ จตุชฺชาติยคนฺธาทิกํ คนฺธํ. มาลนฺติ คนฺถิตาคนฺถิตเภทํ ปุปฺผํ. อุปาหนนฺติ ขลฺลพทฺธาทิเภทํ อุปาหนํ. อิติสฺสูติ เอตฺถ สูติ นิปาตมตฺตํ, อิติ เอวํ ‘‘โก ฉาโต, โก ตสิโต’’ติอาทินาติ อตฺโถ. กปฺปกาติ นฺหาปิตกา. สูทาติ ภตฺตการกา. มาคธาติ คนฺธิโน. สทาติ สพฺพกาลํ ทิวเส ทิวเส สายฺจ ปาโต จ ตตฺถ องฺคุรสฺส นิเวสเน โฆเสนฺติ อุคฺโฆเสนฺตีติ โยชนา.
เอวํ ¶ มหาทานํ ปวตฺเตนฺตสฺส คจฺฉนฺเต กาเล ติตฺติภาวโต อตฺถิกชเนหิ ปวิวิตฺตํ วิรฬํ ทานคฺคํ อโหสิ. ตํ ทิสฺวา องฺกุโร ทาเน อุฬารชฺฌาสยตาย อตุฏฺมานโส หุตฺวา อตฺตโน ทาเน นิยุตฺตํ สินฺธกํ นาม มาณวํ อามนฺเตตฺวา –
‘‘สุขํ สุปติ องฺกุโร, อิติ ชานาติ มํ ชโน;
ทุกฺขํ สุปามิ สินฺธก, ยํ น ปสฺสามิ ยาจเก.
‘‘สุขํ สุปติ องฺกุโร, อิติ ชานาติ มํ ชโน;
ทุกฺขํ สุปามิ สินฺธก, อปฺปเก สุ วนิพฺพเก’’ติ. –
คาถาทฺวยมาห. ตตฺถ สุขํ สุปติ องฺกุโร, อิติ ชานาติ มํ ชโนติ ‘‘องฺกุโร ราชา ยสโภคสมปฺปิโต ทานปติ อตฺตโน โภคสมฺปตฺติยา ทานสมฺปตฺติยา จ สุขํ สุปติ, สุเขเนว ¶ นิทฺทํ อุปคจฺฉติ, สุขํ ปฏิพุชฺฌตี’’ติ เอวํ มํ ชโน สมฺภาเวติ. ทุกฺขํ สุปามิ สินฺธกาติ อหํ ปน สินฺธก ทุกฺขเมว สุปามิ. กสฺมา? ยํ น ปสฺสามิ ยาจเกติ, ยสฺมา มม อชฺฌาสยานุรูปํ ¶ เทยฺยธมฺมปฏิคฺคาหเก พหู ยาจเก น ปสฺสามิ, ตสฺมาติ อตฺโถ. อปฺปเก สุ วนิพฺพเกติ วนิพฺพกชเน อปฺปเก กติปเย ชาเต ทุกฺขํ สุปามีติ โยชนา. สูติ จ นิปาตมตฺตํ, อปฺปเก วนิพฺพกชเน สตีติ อตฺโถ.
ตํ สุตฺวา สินฺธโก ตสฺส อุฬารํ ทานาธิมุตฺตึ ปากฏตรํ กาตุกาโม –
‘‘สกฺโก เจ เต วรํ ทชฺชา, ตาวตึสานมิสฺสโร;
กิสฺส สพฺพสฺส โลกสฺส, วรมาโน วรํ วเร’’ติ. –
คาถมาห. ตสฺสตฺโถ – ตาวตึสานํ เทวานํ สพฺพสฺส จ โลกสฺส อิสฺสโร สกฺโก ‘‘วรํ วรสฺสุ, องฺกุร, ยํกิฺจิ มนสิจฺฉิต’’นฺติ ตุยฺหํ วรํ ทชฺชา ทเทยฺย เจ, วรมาโน ปตฺถยมาโน กิสฺส กีทิสํ วรํ วเรยฺยาสีติ อตฺโถ.
อถ องฺกุโร อตฺตโน อชฺฌาสยํ ยาถาวโต ปเวเทนฺโต –
‘‘สกฺโก ¶ เจ เม วรํ ทชฺชา, ตาวตึสานมิสฺสโร;
กาลุฏฺิตสฺส เม สโต, สูริยุคฺคมนํ ปติ;
ทิพฺพา ภกฺขา ปาตุภเวยฺยุํ, สีลวนฺโต จ ยาจกา.
‘‘ททโต เม น ขีเยถ, ทตฺวา นานุตเปยฺยหํ;
ททํ จิตฺตํ ปสาเทยฺยํ, เอตํ สกฺกํ วรํ วเร’’ติ. – ทฺเว คาถา อภาสิ;
๒๙๘. ตตฺถ กาลุฏฺิตสฺส เม สโตติ กาเล ปาโต วุฏฺิตสฺส อตฺถิกานํ ทกฺขิเณยฺยานํ อปจายนปาริจริยาทิวเสน อุฏฺานวีริยสมฺปนฺนสฺส ¶ เม สมานสฺส. สูริยุคฺคมนํ ปตีติ สูริยุคฺคมนเวลายํ. ทิพฺพา ภกฺขา ปาตุภเวยฺยุนฺติ เทวโลกปริยาปนฺนา อาหารา อุปฺปชฺเชยฺยุํ. สีลวนฺโต จ ยาจกาติ ยาจกา จ สีลวนฺโต กลฺยาณธมฺมา ภเวยฺยุํ.
๒๙๙. ททโต ¶ เม น ขีเยถาติ อาคตาคตานํ ทานํ ททโต จ เม เทยฺยธมฺโม น ขีเยถ, น ปริกฺขยํ คจฺเฉยฺย. ทตฺวา นานุตเปยฺยหนฺติ ตฺจ ทานํ ทตฺวา กิฺจิเทว อปฺปสาทกํ ทิสฺวา เตน อหํ ปจฺฉา นานุตเปยฺยํ. ททํ จิตฺตํ ปสาเทยฺยนฺติ ททมาโน จิตฺตํ ปสาเทยฺยํ, ปสนฺนจิตฺโตเยว หุตฺวา ทเทยฺยํ. เอตํ สกฺกํ วรํ วเรติ สกฺกํ เทวานมินฺทํ อาโรคฺยสมฺปทา, เทยฺยธมฺมสมฺปทา, ทกฺขิเณยฺยสมฺปทา, เทยฺยธมฺมสฺส อปริมิตสมฺปทา, ทายกสมฺปทาติ เอตํ ปฺจวิธํ วรํ วเรยฺยํ. เอตฺถ จ ‘‘กาลุฏฺิตสฺส เม สโต’’ติ เอเตน อาโรคฺยสมฺปทา, ‘‘ทิพฺพา ภกฺขา ปาตุภเวยฺยุ’’นฺติ เอเตน เทยฺยธมฺมสมฺปทา, ‘‘สีลวนฺโต จ ยาจกา’’ติ เอเตน ทกฺขิเณยฺยสมฺปทา, ‘‘ททโต เม น ขีเยถา’’ติ เอเตน เทยฺยธมฺมสฺส อปริมิตสมฺปทา, ‘‘ทตฺวา นานุตเปยฺยหํ, ททํ จิตฺตํ ปสาเทยฺย’’นฺติ เอเตหิ ทายกสมฺปทาติ อิเม ปฺจ อตฺถา วรภาเวน อิจฺฉิตา. เต จ โข ทานมยปฺุสฺส ยาวเทว อุฬารภาวายาติ เวทิตพฺพา.
เอวํ องฺกุเรน อตฺตโน อชฺฌาสเย ปเวทิเต ตตฺถ นิสินฺโน นีติสตฺเถ กตปริจโย โสนโก นาม เอโก ปุริโส ตํ อติทานโต วิจฺฉินฺทิตุกาโม –
‘‘น สพฺพวิตฺตานิ ปเร ปเวจฺเฉ, ทเทยฺย ทานฺจ ธนฺจ รกฺเข;
ตสฺมา หิ ทานา ธนเมว เสยฺโย, อติปฺปทาเนน กุลา น โหนฺติ.
‘‘อทานมติทานฺจ ¶ นปฺปสํสนฺติ ปณฺฑิตา,
ตสฺมา ¶ หิ ทานา ธนเมว เสยฺโย,
สเมน วตฺเตยฺย ส ธีรธมฺโม’’ติ. –
ทฺเว คาถา อภาสิ. สินฺธโก เอวํ ปุนปิ วีมํสิตุกาโม ‘‘น สพฺพวิตฺตานี’’ติอาทิมาหาติ อปเร.
๓๐๐. ตตฺถ สพฺพวิตฺตานีติ สวิฺาณกอวิฺาณกปฺปเภทานิ สพฺพานิ วิตฺตูปกรณานิ, ธนานีติ อตฺโถ. ปเรติ ปรมฺหิ, ปรสฺสาติ อตฺโถ ¶ . น ปเวจฺเฉติ น ทเทยฺย, ‘‘ทกฺขิเณยฺยา ลทฺธา’’ติ กตฺวา กิฺจิ อเสเสตฺวา สพฺพสาปเตยฺยปริจฺจาโค น กาตพฺโพติ อตฺโถ. ทเทยฺย ทานฺจาติ สพฺเพน สพฺพํ ทานธมฺโม น กาตพฺโพ, อถ โข อตฺตโน อายฺจ วยฺจ ชานิตฺวา วิภวานุรูปํ ทานฺจ ทเทยฺย. ธนฺจ รกฺเขติ อลทฺธลาภลทฺธปริรกฺขณรกฺขิตสมฺพนฺธวเสน ธนํ ปริปาเลยฺย.
‘‘เอเกน โภเค ภฺุเชยฺย, ทฺวีหิ กมฺมํ ปโยชเย;
จตุตฺถฺจ นิธาเปยฺย, อาปทาสุ ภวิสฺสตี’’ติ. (ที. นิ. ๓.๒๖๕) –
วุตฺตวิธินา วา ธนํ รกฺเขยฺย ตมฺมูลกตฺตา ทานสฺส. ตโยปิ มคฺคา อฺมฺวิโสธเนน ปฏิเสวิตพฺพาติ หิ นีติจินฺตกา. ตสฺมา หีติ ยสฺมา ธนฺจ รกฺขนฺโต ทานฺจ กโรนฺโต อุภยโลกหิตาย ปฏิปนฺโน โหติ ธนมูลกฺจ ทานํ, ตสฺมา ทานโต ธนเมว เสยฺโย สุนฺทรตโรติ อติทานํ น กาตพฺพนฺติ อธิปฺปาโย. เตนาห ‘‘อติปฺปทาเนน กุลา น โหนฺตี’’ติ, ธนสฺส ปมาณํ อชานิตฺวา ทานสฺส ตํ นิสฺสาย อติปฺปทานปสงฺเคน กุลานิ น โหนฺติ นปฺปวตฺตนฺติ, อุจฺฉิชฺชนฺตีติ อตฺโถ.
๓๐๑. อิทานิ วิฺูนํ ปสํสิตเมวตฺถํ ¶ ปติฏฺเปนฺโต ‘‘อทานมติทานฺจา’’ติ คาถมาห. ตตฺถ อทานมติทานฺจาติ สพฺเพน สพฺพํ กฏจฺฉุภิกฺขายปิ ตณฺฑุลมุฏฺิยาปิ อทานํ, ปมาณํ อติกฺกมิตฺวา ปริจฺจาคสงฺขาตํ อติทานฺจ ปณฺฑิตา พุทฺธิมนฺโต สปฺชาติกา นปฺปสํสนฺติ น วณฺณยนฺติ. สพฺเพน สพฺพํ อทาเนน หิ สมฺปรายิกโต อตฺถโต ปริพาหิโร โหติ. อติทาเนน ทิฏฺธมฺมิกปเวณี น ปวตฺตติ. สเมน วตฺเตยฺยาติ อวิสเมน ¶ โลกิยสริกฺขเกน สมาหิเตน มชฺฌิเมน าเยน ปวตฺเตยฺย. ส ธีรธมฺโมติ ยา ยถาวุตฺตา ทานาทานปฺปวตฺติ, โส ธีรานํ ธิติสมฺปนฺนานํ นีตินยกุสลานํ ธมฺโม, เตหิ คตมคฺโคติ ทีเปติ.
ตํ ¶ สุตฺวา องฺกุโร ตสฺส อธิปฺปายํ ปริวตฺเตนฺโต –
‘‘อโห วต เร อหเมว ทชฺชํ, สนฺโต จ มํ สปฺปุริสา ภเชยฺยุํ;
เมโฆว นินฺนานิ ปริปูรยนฺโต, สนฺตปฺปเย สพฺพวนิพฺพกานํ.
‘‘ยสฺส ยาจนเก ทิสฺวา, มุขวณฺโณ ปสีทติ;
ทตฺวา อตฺตมโน โหติ, ตํ ฆรํ วสโต สุขํ.
‘‘ยสฺส ยาจนเก ทิสฺวา, มุขวณฺโณ ปสีทติ;
ทตฺวา อตฺตมโน โหติ, เอสา ยฺสฺส สมฺปทา.
‘‘ปุพฺเพว ทานา สุมโน, ททํ จิตฺตํ ปสาทเย;
ทตฺวา อตฺตมโน โหติ, เอสา ยฺสฺส สมฺปทา’’ติ. –
จตูหิ คาถาหิ อตฺตนา ปฏิปชฺชิตพฺพวิธึ ปกาเสสิ.
๓๐๒. ตตฺถ อโห วตาติ สาธุ วต. เรติ อาลปนํ. อหเมว ทชฺชนฺติ อหํ ทชฺชเมว. อยฺเหตฺถ สงฺเขปตฺโถ ¶ – มาณว, ‘‘ทานา ธนเมว เสยฺโย’’ติ ยทิ อยํ นีติกุสลานํ วาโท ตว โหตุ, กามํ อหํ ทชฺชเมว. สนฺโต จ มํ สปฺปุริสา ภเชยฺยุนฺติ ตสฺมิฺจ ทาเน สนฺโต อุปสนฺตกายวจีมโนสมาจารา สปฺปุริสา สาธโว มํ ภเชยฺยุํ อุปคจฺเฉยฺยุํ. เมโฆว นินฺนานิ ปริปูรยนฺโตติ อหํ อภิปฺปวสฺสนฺโต มหาเมโฆ วิย นินฺนานิ นินฺนฏฺานานิ สพฺเพสํ วนิพฺพกานํ อธิปฺปาเย ปริปูรยนฺโต อโห วต เต สนฺตปฺเปยฺยนฺติ.
๓๐๓. ยสฺส ยาจนเก ทิสฺวาติ ยสฺส ปุคฺคลสฺส ฆรเมสิโน ยาจนเก ทิสฺวา ‘‘ปมํ ตาว อุปฏฺิตํ วต เม ปฺุกฺเขตฺต’’นฺติ สทฺธาชาตสฺส มุขวณฺโณ ปสีทติ, ยถาวิภวํ ปน เตสํ ¶ ทานํ ทตฺวา อตฺตมโน ปีติโสมนสฺเสหิ คหิตจิตฺโต โหติ. ตนฺติ ยเทตฺถ ยาจกานํ ทสฺสนํ ¶ , เตน จ ทิสฺวา จิตฺตสฺส ปสาทนํ, ยถารหํ ทานํ ทตฺวา จ อตฺตมนตา.
๓๐๔. เอสา ยฺสฺส สมฺปทาติ เอสา ยฺสฺส สมฺปตฺติ ปาริปูริ, นิปฺผตฺตีติ อตฺโถ.
๓๐๕. ปุพฺเพว ทานา สุมโนติ ‘‘สมฺปตฺตีนํ นิทานํ อนุคามิกํ นิธานํ นิเธสฺสามี’’ติ มฺุจนเจตนาย ปุพฺเพ เอว ทานูปกรณสฺส สมฺปาทนโต ปฏฺาย สุมโน โสมนสฺสชาโต ภเวยฺย. ททํ จิตฺตํ ปสาทเยติ ททนฺโต เทยฺยธมฺมํ ทกฺขิเณยฺยหตฺเถ ปติฏฺาเปนฺโต ‘‘อสารโต ธนโต สาราทานํ กโรมี’’ติ อตฺตโน จิตฺตํ ปสาเทยฺย. ทตฺวา อตฺตมโน โหตีติ ทกฺขิเณยฺยานํ เทยฺยธมฺมํ ปริจฺจชิตฺวา ‘‘ปณฺฑิตปฺตฺตํ นาม มยา อนุฏฺิตํ, อโห สาธุ สุฏฺู’’ติ อตฺตมโน ปมุทิตมโน ปีติโสมนสฺสชาโต โหติ. เอสา ยฺสฺส สมฺปทาติ ยา ¶ อยํ ปุพฺพเจตนา มฺุชเจตนา อปรเจตนาติ อิเมสํ กมฺมผลสทฺธานุคตานํ โสมนสฺสปริคฺคหิตานํ ติสฺสนฺนํ เจตนานํ ปาริปูริ, เอสา ยฺสฺส สมฺปทา ทานสฺส สมฺปตฺติ, น อิโต อฺถาติ อธิปฺปาโย.
เอวํ องฺกุโร อตฺตโน ปฏิปชฺชนวิธึ ปกาเสตฺวา ภิยฺโยโสมตฺตาย อภิวฑฺฒมานทานชฺฌาสโย ทิวเส ทิวเส มหาทานํ ปวตฺเตสิ. เตน ตทา สพฺพรชฺชานิ อุนฺนงฺคลานิ กตฺวา มหาทาเน ทิยฺยมาเน ปฏิลทฺธสพฺพูปกรณา มนุสฺสา อตฺตโน อตฺตโน กมฺมนฺเต ปหาย ยถาสุขํ วิจรึสุ, เตน ราชูนํ โกฏฺาคารานิ ปริกฺขยํ อคมํสุ. ตโต ราชาโน องฺกุรสฺส ทูตํ ปาเหสุํ – ‘‘โภโต ทานํ นิสฺสาย อมฺหากํ อายสฺส วินาโส อโหสิ, โกฏฺาคารานิ ปริกฺขยํ คตานิ, ตตฺถ ยุตฺตมตฺตํ าตพฺพ’’นฺติ.
ตํ สุตฺวา องฺกุโร ทกฺขิณาปถํ คนฺตฺวา ทมิฬวิสเย สมุทฺทสฺส อวิทูรฏฺาเน มหติโย อเนกทานสาลาโย การาเปตฺวา มหาทานานิ ปวตฺเตนฺโต ยาวตายุกํ ตฺวา กายสฺส เภทา ปรํ ¶ มรณา ตาวตึสภวเน นิพฺพตฺติ. ตสฺส ทานวิภูติฺจ สคฺคูปปตฺติฺจ ทสฺเสนฺโต สงฺคีติการา –
‘‘สฏฺิ วาหสหสฺสานิ, องฺกุรสฺส นิเวสเน;
โภชนํ ทียเต นิจฺจํ, ปฺุเปกฺขสฺส ชนฺตุโน.
‘‘ติสหสฺสานิ ¶ สูทา หิ, อามุตฺตมณิกุณฺฑลา;
องฺกุรํ อุปชีวนฺติ, ทาเน ยฺสฺส วาวฏา.
‘‘สฏฺิ ปุริสสหสฺสานิ, อามุตฺตมณิกุณฺฑลา;
องฺกุรสฺส มหาทาเน, กฏฺํ ผาเลนฺติ มาณวา.
‘‘โสฬสิตฺถิสหสฺสานิ ¶ , สพฺพาลงฺการภูสิตา;
องฺกุรสฺส มหาทาเน, วิธา ปิณฺเฑนฺติ นาริโย.
‘‘โสฬสิตฺถิสหสฺสานิ, สพฺพาลงฺการภูสิตา;
องฺกุรสฺส มหาทาเน, ทพฺพิคาหา อุปฏฺิตา.
‘‘พหุํ พหูนํ ปาทาสิ, จิรํ ปาทาสิ ขตฺติโย;
สกฺกจฺจฺจ สหตฺถา จ, จิตฺตีกตฺวา ปุนปฺปุนํ.
‘‘พหู มาเส จ ปกฺเข จ, อุตุสํวจฺฉรานิ จ;
มหาทานํ ปวตฺเตสิ, องฺกุโร ทีฆมนฺตรํ.
‘‘เอวํ ทตฺวา ยชิตฺวา จ, องฺกุโร ทีฆมนฺตรํ;
โส หิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตาวตึสูปโค อหู’’ติ. – คาถา อาหํสุ;
๓๐๖. ตถ สฏฺิ วาหสหสฺสานีติ วาหานํ สฏฺิสหสฺสานิ คนฺธสาลิตณฺฑุลาทิปูริตวาหานํ สฏฺิสหสฺสานิ. ปฺุเปกฺขสฺส ทานชฺฌาสยสฺส ทานาธิมุตฺตสฺส องฺกุรสฺส นิเวสเน นิจฺจํ ทิวเส ทิวเส ชนฺตุโน สตฺตกายสฺส โภชนํ ทียเตติ โยชนา.
๓๐๗-๘. ติสหสฺสานิ สูทา หีติ ติสหสฺสมตฺตา สูทา ภตฺตการกา. เต จ โข ปน ปธานภูตา อธิปฺเปตา, เตสุ เอกเมกสฺส ปน ¶ วจนกรา อเนกาติ เวทิตพฺพา. ‘‘ติสหสฺสานิ สูทาน’’นฺติ จ ปนฺติ. อามุตฺตมณิกุณฺฑลาติ นานามณิวิจิตฺตกุณฺฑลธรา. นิทสฺสนมตฺตฺเจตํ, อามุตฺตกฏกกฏิสุตฺตาทิอาภรณาปิ เต อเหสุํ. องฺกุรํ อุปชีวนฺตีติ ตํ อุปนิสฺสาย ¶ ชีวนฺติ, ตปฺปฏิพทฺธชีวิกา โหนฺตีติ อตฺโถ. ทาเน ยฺสฺส วาวฏาติ ¶ มหายาคสฺิตสฺส ยฺสฺส ทาเน ยชเน วาวฏา อุสฺสุกฺกํ อาปนฺนา. กฏฺํ ผาเลนฺติ มาณวาติ นานปฺปการานํ ขชฺชโภชฺชาทิอาหารวิเสสานํ ปจนาย อลงฺกตปฏิยตฺตา ตรุณมนุสฺสา กฏฺานิ ผาเลนฺติ วิทาเลนฺติ.
๓๐๙. วิธาติ วิธาตพฺพานิ โภชนโยคฺคานิ กฏุกภณฺฑานิ. ปิณฺเฑนฺตีติ ปิสนวเสน ปโยเชนฺติ.
๓๑๐. ทพฺพิคาหาติ กฏจฺฉุคาหิกา. อุปฏฺิตาติ ปริเวสนฏฺานํ อุปคนฺตฺวา ิตา โหนฺติ.
๓๑๑. พหุนฺติ มหนฺตํ ปหูติกํ. พหูนนฺติ อเนเกสํ. ปาทาสีติ ปกาเรหิ อทาสิ. จีรนฺติ จิรกาลํ. วีสติวสฺสสหสฺสายุเกสุ หิ มนุสฺเสสุ โส อุปฺปนฺโน. พหุํ พหูนํ จิรกาลฺจ เทนฺโต ยถา อทาสิ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘สกฺกจฺจฺจา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ สกฺกจฺจนฺติ สาทรํ, อนปวิทฺธํ อนวฺาตํ กตฺวา. สหตฺถาติ สหตฺเถน, น อาณาปนมตฺเตน. จิตฺตีกตฺวาติ คารวพหุมานโยเคน จิตฺเตน กริตฺวา ปูเชตฺวา. ปุนปฺปุนนฺติ พหุโส น เอกวารํ, กติปยวาเร วา อกตฺวา อเนกวารํ ปาทาสีติ โยชนา.
๓๑๒. อิทานิ ตเมว ปุนปฺปุนํ กรณํ วิภาเวตุํ ‘‘พหู มาเส จา’’ติ คาถมาหํสุ. ตตฺถ พหู มาเสติ จิตฺตมาสาทิเก พหู อเนเก มาเส. ปกฺเขติ กณฺหสุกฺกเภเท พหู ปกฺเข. อุตุสํวจฺฉรานิ จาติ วสนฺตคิมฺหาทิเก พหู อุตู จ สํวจฺฉรานิ จ, สพฺพตฺถ อจฺจนฺตสํโยเค อุปโยควจนํ. ทีฆมนฺตรนฺติ ทีฆกาลมนฺตรํ. เอตฺถ จ ‘‘จิรํ ปาทาสี’’ติ จิรกาลํ ทานสฺส ปวตฺติตภาวํ วตฺวา ปุน ตสฺส นิรนฺตรเมว ¶ ปวตฺติตภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘พหู มาเส’’ติอาทิ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ.
๓๑๓. เอวนฺติ ¶ วุตฺตปฺปกาเรน. ทตฺวา ยชิตฺวา จาติ อตฺถโต เอกเมว, เกสฺจิ ทกฺขิเณยฺยานํ เอกจฺจสฺส เทยฺยธมฺมสฺส ปริจฺจชนวเสน ทตฺวา, ปุน ‘‘พหุํ พหูนํ ปาทาสี’’ติ วุตฺตนเยน อตฺถิกานํ สพฺเพสํ ยถากามํ เทนฺโต มหายาควเสน ยชิตฺวา. โส หิตฺวา มานุสํ เทหํ ¶ , ตาวตึสูปโค อหูติ โส องฺกุโร อายุปริโยสาเน มนุสฺสตฺถภาวํ ปหาย ปฏิสนฺธิคฺคหณวเสน ตาวตึสเทวนิกายูปโค อโหสิ.
เอวํ ตสฺมึ ตาวตึเสสุ นิพฺพตฺติตฺวา ทิพฺพสมฺปตฺตึ อนุภวนฺเต อมฺหากํ ภควโต กาเล อินฺทโก นาม มาณโว อายสฺมโต อนุรุทฺธตฺเถรสฺส ปิณฺฑาย จรนฺตสฺส ปสนฺนมานโส กฏจฺฉุภิกฺขํ ทาเปสิ. โส อปเรน สมเยน กาลํ กตฺวา เขตฺตคตสฺส ปฺุสฺส อานุภาเวน ตาวตึเสสุ มหิทฺธิโก มหานุภาโว เทวปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺโต ทิพฺเพหิ รูปาทีหิ ทสหิ าเนหิ องฺกุรํ เทวปุตฺตํ อภิภวิตฺวา วิโรจติ. เตน วุตฺตํ –
‘‘กฏจฺฉุภิกฺขํ ทตฺวาน, อนุรุทฺธสฺส อินฺทโก;
โส หิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตาวตึสูปโค อหุ.
‘‘ทสหิ าเนหิ องฺกุรํ, อินฺทโก อติโรจติ;
รูเป สทฺเท รเส คนฺเธ, โผฏฺพฺเพ จ มโนรเม.
‘‘อายุนา ยสสา เจว, วณฺเณน จ สุเขน จ;
อาธิปจฺเจน องฺกุรํ, อินฺทโก อติโรจตี’’ติ.
๓๑๔-๕. ตตฺถ รูเปติ รูปเหตุ, อตฺตโน รูปสมฺปตฺตินิมิตฺตนฺติ อตฺโถ. สทฺเทติอาทีสุปิ เอเสว นโย. อายุนาติ ชีวิเตน. นนุ จ เทวานํ ชีวิตํ ปริจฺฉินฺนปฺปมาณํ วุตฺตํ. สจฺจํ วุตฺตํ, ตํ ปน เยภุยฺยวเสน. ตถา หิ เอกจฺจานํ เทวานํ โยควิปตฺติอาทินา อนฺตรามรณํ โหติเยว. อินฺทโก ปน ติสฺโส วสฺสโกฏิโย สฏฺิ จ วสฺสสหสฺสานิ ปริปูเรติเยว. เตน วุตฺตํ ‘‘อายุนา อติโรจตี’’ติ. ยสสาติ มหติยา ปริวารสมฺปตฺติยา ¶ . วณฺเณนาติ สณฺานสมฺปตฺติยา. วณฺณธาตุสมฺปทา ปน ‘‘รูเป’’ติ อิมินา วุตฺตาเยว. อาธิปจฺเจนาติ อิสฺสริเยน.
เอวํ องฺกุเร จ อินฺทเก จ ตาวตึเสสุ นิพฺพตฺติตฺวา ทิพฺพสมฺปตฺตึ อนุภวนฺเตสุ อมฺหากํ ภควา อภิสมฺโพธิโต สตฺตเม สํวจฺฉเร อาสาฬฺหิปุณฺณมายํ ¶ สาวตฺถินครทฺวาเร กณฺฑมฺพรุกฺขมูเล ยมกปาฏิหาริยํ กตฺวา อนุกฺกเมน ติปทวิกฺกเมน ตาวตึสภวนํ คนฺตฺวา ปาริจฺฉตฺตกมูเล ¶ ปณฺฑุกมฺพลสิลายํ ยุคนฺธรปพฺพเต พาลสูริโย วิย วิโรจมาโน ทสหิ โลกธาตูหิ สนฺนิปติตาย เทวพฺรหฺมปริสาย ชุตึ อตฺตโน สรีรปฺปภาย อภิภวนฺโต อภิธมฺมํ เทเสตุํ นิสินฺโน อวิทูเร นิสินฺนํ อินฺทกํ, ทฺวาทสโยชนนฺตเร นิสินฺนํ องฺกุรฺจ ทิสฺวา ทกฺขิเณยฺยสมฺปตฺติวิภาวนตฺถํ –
‘‘มหาทานํ ตยา ทินฺนํ, องฺกุร ทีฆมนฺตรํ;
อติทูเร นิสินฺโนสิ, อาคจฺฉ มม สนฺติเก’’ติ. –
คาถมาห. ตํ สุตฺวา องฺกุโร ‘‘ภควา มยา จิรกาลํ พหุํ เทยฺยธมฺมํ ปริจฺจชิตฺวา ปวตฺติตมฺปิ มหาทานํ ทกฺขิเณยฺยสมฺปตฺติวิรเหน อเขตฺเต วุตฺตพีชํ วิย น อุฬารผลํ อโหสิ, อินฺทกสฺส ปน กฏจฺฉุภิกฺขาทานมฺปิ ทกฺขิเณยฺยสมฺปตฺติยา สุเขตฺเต วุตฺตพีชํ วิย อติวิย อุฬารผลํ ชาต’’นฺติ อาห. ตมตฺถํ ทสฺเสนฺเต สงฺคีติการา –
‘‘ตาวตึเส ยทา พุทฺโธ, สิลายํ ปณฺฑุกมฺพเล;
ปาริจฺฉตฺตยมูลมฺหิ, วิหาสิ ปุริสุตฺตโม.
‘‘ทสสุ โลกธาตูสุ, สนฺนิปติตฺวาน เทวตา;
ปยิรุปาสนฺติ สมฺพุทฺธํ, วสนฺตํ นคมุทฺธนิ.
‘‘น โกจิ เทโว วณฺเณน, สมฺพุทฺธํ อติโรจติ;
สพฺเพ เทเว อติกฺกมฺม, สมฺพุทฺโธว วิโรจติ.
‘‘โยชนานิ ¶ ทส ทฺเว จ, องฺกุโรยํ ตทา อหุ;
อวิทูเรว พุทฺธสฺส, อินฺทโก อติโรจติ.
‘‘โอโลเกตฺวาน สมฺพุทฺโธ, องฺกุรฺจาปิ อินฺทกํ;
ทกฺขิเณยฺยํ สมฺภาเวนฺโต, อิทํ วจนมพฺรวิ.
‘‘มหาทานํ ¶ ตยา ทินฺนํ, องฺกุรํ ทีฆมนฺตรํ;
อติทูเร นิสินฺโนสิ, อาคจฺฉ มม สนฺติเก.
‘‘โจทิโต ¶ ภาวิตตฺเตน, องฺกุโร อิทมพฺรวิ;
กึ มยฺหํ เตน ทาเนน, ทกฺขิเณยฺเยน สฺุตํ.
‘‘อยํ โส อินฺทโก ยกฺโข, ทชฺชา ทานํ ปริตฺตกํ;
อติโรจติ อมฺเหหิ, จนฺโท ตารคเณ ยถา.
‘‘อุชฺชงฺคเล ยถา เขตฺเต, พีชํ พหุมฺปิ โรปิตํ;
น วิปุลํ ผลํ โหติ, นปิ โตเสติ กสฺสกํ.
‘‘ตเถว ทานํ พหุกํ, ทุสฺสีเลสุ ปติฏฺิตํ;
น วิปุลํ ผลํ โหติ, นปิ โตเสติ ทายกํ.
‘‘ยถาปิ ภทฺทเก เขตฺเต, พีชํ อปฺปมฺปิ โรปิตํ;
สมฺมา ธารํ ปเวจฺฉนฺเต, ผลํ โตเสสิ กสฺสกํ.
‘‘ตเถว สีลวนฺเตสุ, คุณวนฺเตสุ ตาทิสุ;
อปฺปกมฺปิ กตํ การํ, ปฺุํ โหติ มหปฺผล’’นฺติ. – คาถาโย อโวจุํ;
๓๑๗. ตตฺถ ตาวตึเสติ ตาวตึสภวเน. สิลายํ ปณฺฑุกมฺพเลติ ปณฺฑุกมฺพลนามเก สิลาสเน ปุริสุตฺตโม พุทฺโธ ยทา วิหาสีติ โยชนา.
๓๑๘. ทสสุ โลกธาตูสุ, สนฺนิปติตฺวาน เทวตาติ ชาติเขตฺตสฺิเตสุ ทสสุ จกฺกวาฬสหสฺเสสุ กามาวจรเทวตา พฺรหฺมเทวตา จ พุทฺธสฺส ภควโต ปยิรุปาสนาย ธมฺมสฺสวนตฺถฺจ เอกโต สนฺนิปติตฺวา. เตนาห ‘‘ปยิรุปาสนฺติ สมฺพุทฺธํ, วสนฺตํ นคมุทฺธนี’’ติ, สิเนรุมุทฺธนีติ อตฺโถ.
๓๒๐. โยชนานิ ¶ ¶ ทส ทฺเว จ, องฺกุโรยํ ตทา อหูติ อยํ ยถาวุตฺตจริโต องฺกุโร ตทา สตฺถุ สมฺมุขกาเล ทส ทฺเว โยชนานิ อนฺตรํ กตฺวา อหุ. สตฺถุ นิสินฺนฏฺานโต ทฺวาทสโยชนนฺตเร าเน นิสินฺโน อโหสีติ อตฺโถ.
๓๒๓. โจทิโต ¶ ภาวิตตฺเตนาติ ปารมิปริภาวิตาย อริยมคฺคภาวนาย ภาวิตตฺเตน สมฺมาสมฺพุทฺเธน โจทิโต. กึ มยฺหํ เตนาติอาทิกา สตฺถุ ปฏิวจนวเสน องฺกุเรน วุตฺตคาถา. ทกฺขิเณยฺเยน สฺุตนฺติ ยํ ทกฺขิเณยฺเยน สฺุตํ ริตฺตกํ วิรหิตํ ตทา มม ทานํ, ตสฺมา ‘‘กึ มยฺหํ เตนา’’ติ อตฺตโน ทานปฺุํ หีเฬนฺโต วทติ.
๓๒๔. ยกฺโขติ เทวปุตฺโต. ทชฺชาติ ทตฺวา. อติโรจติ อมฺเหหีติ อตฺตนา มาทิเสหิ อติวิย วิโรจติ. หีติ วา นิปาตมตฺตํ, อมฺเห อติกฺกมิตฺวา อภิภวิตฺวา วิโรจตีติ อตฺโถ. ยถา กินฺติ อาห ‘‘จนฺโท ตารคเณ ยถา’’ติ.
๓๒๕-๖. อุชฺชงฺคเลติ อติวิย ถทฺธภูมิภาเค. ‘‘อูสเร’’ติ เกจิ วทนฺติ. โรปิตนฺติ วุตฺตํ, วปิตฺวา วา อุทฺธริตฺวา วา ปุน โรปิตํ. นปิ โตเสตีติ น นนฺทยติ, อปฺปผลตาย วา ตุฏฺึ น ชเนติ. ตเถวาติ ยถา อุชฺชงฺคเล เขตฺเต พหุมฺปิ พีชํ โรปิตํ วิปุลผลํ อุฬารผลํ น โหติ, ตโต เอว กสฺสกํ น โตเสติ, ตถา ทุสฺสีเลสุ สีลวิรหิเตสุ พหุกมฺปิ ทานํ ปติฏฺาปิตํ วิปุลผลํ มหปฺผลํ น โหติ, ตโต เอว ทายกํ น โตเสตีติ อตฺโถ.
๓๒๗-๘. ยถาปิ ภทฺทเกติ คาถาทฺวยสฺส วตฺตวิปริยาเยน อตฺถโยชนา เวทิตพฺพา. ตตฺถ สมฺมา ธารํ ปเวจฺฉนฺเตติ วุฏฺิธารํ สมฺมเทว ปวตฺเตนฺเต, อนฺวฑฺฒมาสํ อนุทสาหํ อนุปฺจาหํ เทเว วสฺสนฺเตติ อตฺโถ. คุณวนฺเตสูติ ฌานาทิคุณยุตฺเตสุ. ตาทิสูติ อิฏฺาทีสุ ¶ ตาทิลกฺขณปฺปตฺเตสุ. การนฺติ ลิงฺควิปลฺลาเสน วุตฺตํ, อุปกาโรติ อตฺโถ. กีทิโส อุปกาโรติ อาห ‘‘ปฺุ’’นฺติ.
‘‘วิเจยฺย ทานํ ทาตพฺพํ, ยตฺถ ทินฺนํ มหปฺผลํ;
วิเจยฺย ทานํ ทตฺวาน, สคฺคํ คจฺฉนฺติ ทายกา.
‘‘วิเจยฺย ¶ ทานํ สุคตปฺปสฏฺํ, เย ทกฺขิเณยฺยา อิธ ชีวโลเก;
เอเตสุ ทินฺนานิ มหปฺผลานิ, พีชานิ วุตฺตานิ ยถา สุเขตฺเต’’ติ. –
อยํ สงฺคีติกาเรหิ ปิตา คาถา.
๓๒๙. ตตฺถ ¶ วิเจยฺยาติ วิจินิตฺวา, ปฺุกฺเขตฺตํ ปฺาย อุปปริกฺขิตฺวา. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
ตยิทํ องฺกุรเปตวตฺถุ สตฺถารา ตาวตึสภวเน ทสสหสฺสจกฺกวาฬเทวตานํ ปุรโต ทกฺขิเณยฺยสมฺปตฺติวิภาวนตฺถํ ‘‘มหาทานํ ตยา ทินฺน’’นฺติอาทินา อตฺตนา สมุฏฺาปิตํ, ตตฺถ ตโย มาเส อภิธมฺมํ เทเสตฺวา มหาปวารณาย เทวคณปริวุโต เทวเทโว เทวโลกโต สงฺกสฺสนครํ โอตริตฺวา อนุกฺกเมน สาวตฺถึ ปตฺวา เชตวเน วิหรนฺโต จตุปริสมชฺเฌ ทกฺขิเณยฺยสมฺปตฺติวิภาวนตฺถเมว ‘‘ยสฺส อตฺถาย คจฺฉามา’’ติอาทินา วิตฺถารโต เทเสตฺวา จตุสจฺจกถาย เทสนาย กูฏํ คณฺหิ. เทสนาวสาเน เตสํ อเนกโกฏิปาณสหสฺสานํ ธมฺมาภิสมโย อโหสีติ.
องฺกุรเปตวตฺถุวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. อุตฺตรมาตุเปติวตฺถุวณฺณนา
ทิวาวิหารคตํ ภิกฺขุนฺติ อิทํ อุตฺตรมาตุเปติวตฺถุ. ตตฺรายํ อตฺถวิภาวนา – สตฺถริ ปรินิพฺพุเต ปมมหาสงฺคีติยา ปวตฺติตาย อายสฺมา มหากจฺจายโน ทฺวาทสหิ ¶ ภิกฺขูหิ สทฺธึ โกสมฺพิยา อวิทูเร อฺตรสฺมึ อรฺายตเน วิหาสิ. เตน จ สมเยน รฺโ อุเทนสฺส อฺตโร อมจฺโจ กาลมกาสิ, เตน จ ปุพฺเพ นคเร กมฺมนฺตา อธิฏฺิตา อเหสุํ. อถ ราชา ตสฺส ปุตฺตํ อุตฺตรํ นาม มาณวํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘ตฺวฺจ ปิตรา อธิฏฺิเต กมฺมนฺเต สมนุสาสา’’ติ เตน ิตฏฺาเน เปสิ.
โส จ สาธูติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา เอกทิวสํ นครปฏิสงฺขรณิยานํ ทารูนํ อตฺถาย วฑฺฒกิโย คเหตฺวา อรฺํ คโต. ตตฺถ อายสฺมโต มหากจฺจายนตฺเถรสฺส วสนฏฺานํ อุปคนฺตฺวา เถรํ ตตฺถ ปํสุกูลจีวรธรํ วิวิตฺตํ นิสินฺนํ ทิสฺวา อิริยาปเถเยว ปสีทิตฺวา กตปฏิสนฺถาโร วนฺทิตฺวา ¶ เอกมนฺตํ นิสีทิ. เถโร ตสฺส ธมฺมํ กเถสิ. โส ธมฺมํ ¶ สุตฺวา รตนตฺตเย สฺชาตปฺปสาโท สรเณสุ ปติฏฺาย เถรํ นิมนฺเตสิ – ‘‘อธิวาเสถ เม, ภนฺเต, สฺวาตนาย ภตฺตํ สทฺธึ ภิกฺขูหิ อนุกมฺปํ อุปาทายา’’ติ. อธิวาเสสิ เถโร ตุณฺหีภาเวน. โส ตโต นิกฺขมิตฺวา นครํ คนฺตฺวา อฺเสํ อุปาสกานํ อาจิกฺขิ – ‘‘เถโร มยา สฺวาตนาย นิมนฺติโต, ตุมฺเหหิปิ มม ทานคฺคํ อาคนฺตพฺพ’’นฺติ.
โส ทุติยทิวเส กาลสฺเสว ปณีตํ ขาทนียํ โภชนียํ ปฏิยาทาเปตฺวา กาลํ อาโรจาเปตฺวา สทฺธึ ภิกฺขูหิ อาคจฺฉนฺตสฺส เถรสฺส ปจฺจุคฺคมนํ กตฺวา วนฺทิตฺวา ปุรกฺขตฺวา เคหํ ปเวเสสิ. อถ มหารหกปฺปิยปจฺจตฺถรณอตฺถเตสุ อาสเนสุ เถเร จ ภิกฺขูสุ จ นิสินฺเนสุ คนฺธปุปฺผธูเปหิ ปูชํ กตฺวา ปณีเตน อนฺนปาเนน เต สนฺตปฺเปตฺวา สฺชาตปฺปสาโท กตฺชลี อนุโมทนํ สุณิตฺวา กตภตฺตานุโมทเน เถเร คจฺฉนฺเต ปตฺตํ คเหตฺวา อนุคจฺฉนฺโต นครโต นิกฺขมิตฺวา ปฏินิวตฺตนฺโต ‘‘ภนฺเต, ตุมฺเหหิ นิจฺจํ มม เคหํ ปวิสิตพฺพ’’นฺติ ยาจิตฺวา เถรสฺส อธิวาสนํ ตฺวา นิวตฺติ. เอวํ โส เถรํ อุปฏฺหนฺโต ตสฺส โอวาเท ปติฏฺาย ¶ โสตาปตฺติผลํ ปาปุณิ, วิหารฺจ กาเรสิ, สพฺเพ จ อตฺตโน าตเก สาสเน อภิปฺปสนฺเน อกาสิ.
มาตา ปนสฺส มจฺเฉรมลปริยุฏฺิตจิตฺตา หุตฺวา เอวํ ปริภาสิ – ‘‘ยํ ตฺวํ มม อนิจฺฉนฺติยา เอว สมณานํ อนฺนปานํ เทสิ, ตํ เต ปรโลเก โลหิตํ สมฺปชฺชตู’’ติ. เอกํ ปน โมรปิฺฉกลาปํ วิหารมหทิวเส ทิยฺยมานํ อนุชานิ. สา กาลํ กตฺวา เปตโยนิยํ อุปฺปชฺชิ, โมรปิฺฉกลาปทานานุโมทเนน ปนสฺสา เกสา นีลา สินิทฺธา เวลฺลิตคฺคา สุขุมา ทีฆา จ อเหสุํ. สา ยทา คงฺคานทึ ‘‘ปานียํ ปิวิสฺสามี’’ติ โอตรติ, ตทา นที โลหิตปูรา โหติ. สา ปฺจปณฺณาส วสฺสานิ ขุปฺปิปาสาภิภูตา วิจริตฺวา เอกทิวสํ กงฺขาเรวตตฺเถรํ คงฺคาย ตีเร ทิวาวิหารํ นิสินฺนํ ทิสฺวา อตฺตานํ อตฺตโน เกเสหิ ปฏิจฺฉาเทตฺวา อุปสงฺกมิตฺวา ปานียํ ยาจิ. ตํ สนฺธาย วุตฺตํ –
‘‘ทิวาวิหารคตํ ภิกฺขุํ, คงฺคาตีเร นิสินฺนกํ;
ตํ เปตี อุปสงฺกมฺม, ทุพฺพณฺณา ภีรุทสฺสนา.
‘‘เกสา ¶ ¶ จสฺสา อติทีฆา, ยาวภูมาวลมฺพเร;
เกเสหิ สา ปฏิจฺฉนฺนา, สมณํ เอตทพฺรวี’’ติ. –
อิมา ทฺเว คาถา สงฺคีติการเกหิ อิธ อาทิโต ปิตา.
ตตฺถ ภีรุทสฺสนาติ ภยานกทสฺสนา. ‘‘รุทฺททสฺสนา’’ติ วา ปาโ, พีภจฺฉภาริยทสฺสนาติ อตฺโถ. ยาวภูมาวลมฺพเรติ ยาว ภูมิ, ตาว โอลมฺพนฺติ. ปุพฺเพ ‘‘ภิกฺขุ’’นฺติ จ ปจฺฉา ‘‘สมณ’’นฺติ จ กงฺขาเรวตตฺเถรเมว สนฺธาย วุตฺตํ.
สา ปน เปตี เถรํ อุปสงฺกมิตฺวา ปานียํ ยาจนฺตี –
‘‘ปฺจปณฺณาส วสฺสานิ, ยโต กาลกตา อหํ;
นาภิชานามิ ¶ ภุตฺตํ วา, ปีตํ วา ปน ปานิยํ;
เทหิ ตฺวํ ปานิยํ ภนฺเต, ตสิตา ปานิยาย เม’’ติ. – อิมํ คาถมาห;
๓๓๓. ตตฺถ นาภิชานามิ ภุตฺตํ วาติ เอวํ ทีฆมนฺตเร กาเล โภชนํ ภุตฺตํ วา ปานียํ ปีตํ วา นาภิชานามิ, น ภุตฺตํ น ปีตนฺติ อตฺโถ. ตสิตาติ ปิปาสิตา. ปานิยายาติ ปานียตฺถาย อาหิณฺฑนฺติยา เม ปานียํ เทหิ, ภนฺเตติ โยชนา.
อิโต ปรํ –
‘‘อยํ สีโตทิกา คงฺคา, หิมวนฺตโต สนฺทติ;
ปิว เอตฺโต คเหตฺวาน, กึ มํ ยาจสิ ปานิยํ.
‘‘สจาหํ ภนฺเต คงฺคาย, สยํ คณฺหามิ ปานิยํ;
โลหิตํ เม ปริวตฺตติ, ตสฺมา ยาจามิ ปานิยํ.
‘‘กึ นุ กาเยน วาจาย, มนสา ทุกฺกฏํ กตํ;
กิสฺสกมฺมวิปาเกน, คงฺคา เต โหติ โลหิตํ.
‘‘ปุตฺโต ¶ เม อุตฺตโร นาม, สทฺโธ อาสิ อุปาสโก;
โส จ มยฺหํ อกามาย, สมณานํ ปเวจฺฉติ.
‘‘จีวรํ ¶ ปิณฺฑปาตฺจ, ปจฺจยํ สยนาสนํ;
ตมหํ ปริภาสามิ, มจฺเฉเรน อุปทฺทุตา.
‘‘ยํ ตฺวํ มยฺหํ อกามาย, สมณานํ ปเวจฺฉสิ;
จีวรํ ปิณฺฑปาตฺจ, ปจฺจยํ สยนาสนํ.
‘‘เอตํ เต ปรโลกสฺมึ, โลหิตํ โหตุ อุตฺตร;
ตสฺสกมฺมวิปาเกน, คงฺคา เม โหติ โลหิต’’นฺติ. –
อิมา เถรสฺส จ เปติยา จ วจนปฏิวจนคาถา.
๓๓๔. ตตฺถ หิมวนฺตโตติ มหโต หิมสฺส อตฺถิตาย ‘‘หิมวา’’ติ ลทฺธนามโต ปพฺพตราชโต. สนฺทตีติ ปวตฺตติ. เอตฺโตติ อิโต มหาคงฺคาโต. กินฺติ กสฺมา มํ ยาจสิ ปานียํ, คงฺคานทึ โอตริตฺวา ยถารุจิ ปิวาติ ทสฺเสติ.
๓๓๕. โลหิตํ ¶ เม ปริวตฺตตีติ อุทกํ สนฺทมานํ มยฺหํ ปาปกมฺมผเลน โลหิตํ หุตฺวา ปริวตฺตติ ปริณมติ, ตาย คหิตมตฺตํ อุทกํ โลหิตํ ชายติ.
๓๓๗-๔๐. มยฺหํ อกามายาติ มม อนิจฺฉนฺติยา. ปเวจฺฉตีติ เทติ. ปจฺจยนฺติ คิลานปจฺจยํ. เอตนฺติ ยํ เอตํ จีวราทิกํ ปจฺจยชาตํ สมณานํ ปเวจฺฉสิ เทสิ, เอตํ เต ปรโลกสฺมึ โลหิตํ โหตุ อุตฺตราติ อภิสปนวเสน กตํ ปาปกมฺมํ, ตสฺส วิปาเกนาติ โยชนา.
อถายสฺมา เรวโต ตํ เปตึ อุทฺทิสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส ปานียํ อทาสิ, ปิณฺฑาย จริตฺวา ภตฺตํ คเหตฺวา ภิกฺขูนมทาสิ, สงฺการกูฏาทิโต ปํสุกูลํ คเหตฺวา โธวิตฺวา ภิสิฺจ จิมิลิกฺจ กตฺวา ภิกฺขูนํ อทาสิ, เตน จสฺสา เปติยา ทิพฺพสมฺปตฺติโย อเหสุํ. สา เถรสฺส ¶ สนฺติกํ คนฺตฺวา อตฺตนา ลทฺธทิพฺพสมฺปตฺตึ เถรสฺส ทสฺเสสิ. เถโร ตํ ปวตฺตึ อตฺตโน สนฺติกํ อุปคตานํ จตุนฺนํ ปริสานํ ปกาเสตฺวา ธมฺมกถํ ¶ กเถสิ. เตน มหาชโน สฺชาตสํเวโค วิคตมลมจฺเฉโร หุตฺวา ทานสีลาทิกุสลธมฺมาภิรโต อโหสีติ. อิทํ ปน เปตวตฺถุ ทุติยสงฺคีติยํ สงฺคหํ อารุฬฺหนฺติ ทฏฺพฺพํ.
อุตฺตรมาตุเปติวตฺถุวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๑. สุตฺตเปตวตฺถุวณฺณนา
อหํ ปุเร ปพฺพชิตสฺส ภิกฺขุโนติ อิทํ สุตฺตเปตวตฺถุ. ตสฺส กา อุปฺปตฺติ? สาวตฺถิยา กิร อวิทูเร อฺตรสฺมึ คามเก อมฺหากํ สตฺถริ อนุปฺปนฺเนเยว สตฺตนฺนํ วสฺสสตานํ อุปริ อฺตโร ทารโก เอกํ ปจฺเจกพุทฺธํ อุปฏฺหิ. ตสฺส มาตา ตสฺมึ วยปฺปตฺเต ตสฺสตฺถาย สมานกุลโต อฺตรํ กุลธีตรํ อาเนสิ. วิวาหทิวเสเยว จ โส กุมาโร สหาเยหิ สทฺธึ นฺหายิตุํ คโต อหินา ทฏฺโ กาลมกาสิ, ‘‘ยกฺขคาเหนา’’ติปิ ¶ วทนฺติ. โส ปจฺเจกพุทฺธสฺส อุปฏฺาเนน พหุํ กุสลกมฺมํ กตฺวา ิโตปิ ตสฺสา ทาริกาย ปฏิพทฺธจิตฺตตาย วิมานเปโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ, มหิทฺธิโก ปน อโหสิ มหานุภาโว.
อถ โส ตํ ทาริกํ อตฺตโน วิมานํ เนตุกาโม ‘‘เกน นุ โข อุปาเยน เอสา ทิฏฺธมฺมเวทนียกมฺมํ กตฺวา มยา สทฺธึ อิธ อภิรเมยฺยา’’ติ ตสฺสา ทิพฺพโภคสมฺปตฺติยา อนุภวนเหตุํ วีมํสนฺโต ปจฺเจกพุทฺธํ จีวรกมฺมํ กโรนฺตํ ทิสฺวา มนุสฺสรูเปน คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา ‘‘กึ, ภนฺเต, สุตฺตเกน อตฺโถ อตฺถี’’ติ อาห. ‘‘จีวรกมฺมํ กโรมิ, อุปาสกา’’ติ. ‘‘เตน หิ, ภนฺเต, อสุกสฺมึ าเน สุตฺตภิกฺขํ จรถา’’ติ ตสฺสา ทาริกาย เคหํ ทสฺเสสิ. ปจฺเจกพุทฺโธ ตตฺถ คนฺตฺวา ฆรทฺวาเร อฏฺาสิ. อถ สา ปจฺเจกพุทฺธํ ตตฺถ ิตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานสา ‘‘สุตฺตเกน เม อยฺโย อตฺถิโก’’ติ ตฺวา เอกํ สุตฺตคุฬํ อทาสิ. อถ โส อมนุสฺโส มนุสฺสรูเปน ตสฺส ทาริกาย ฆรํ คนฺตฺวา ตสฺสา มาตรํ ยาจิตฺวา ตาย สทฺธึ กติปาหํ วสิตฺวา ตสฺสา มาตุยา อนุคฺคหตฺถํ ตสฺมึ เคเห สพฺพภาชนานิ หิรฺสุวณฺณสฺส ปูเรตฺวา สพฺพตฺถ อุปริ นามํ ลิขิ ‘‘อิทํ เทวทตฺติยํ ธนํ น เกนจิ คเหตพฺพ’’นฺติ, ตฺจ ทาริกํ คเหตฺวา อตฺตโน ¶ วิมานํ อคมาสิ. ตสฺสา มาตา ปหูตํ ธนํ ลภิตฺวา อตฺตโน าตกานํ กปณทฺธิกาทินฺจ ทตฺวา อตฺตนา จ ปริภฺุชิตฺวา กาลํ กโรนฺตี ‘‘มม ธีตา อาคจฺฉติ เจ, อิทํ ธนํ ทสฺเสถา’’ติ าตกานํ กเถตฺวา กาลมกาสิ.
ตโต ¶ สตฺตนฺนํ วสฺสสตานํ อจฺจเยน อมฺหากํ ภควติ โลเก อุปฺปชฺชิตฺวา ปวตฺติตวรธมฺมจกฺเก อนุกฺกเมน สาวตฺถิยํ วิหรนฺเต ตสฺสา อิตฺถิยา เตน อมนุสฺเสน สทฺธึ วสนฺติยา อุกฺกณฺา อุปฺปชฺชิ. สา ตํ ‘‘สาธุ, อยฺยปุตฺต, มํ สกฺเว เคหํ ปฏิเนหี’’ติ วทนฺตี –
‘‘อหํ ปุเร ปพฺพชิตสฺส ภิกฺขุโน,
สุตฺตํ อทาสึ อุปสงฺกมฺม ยาจิตา;
ตสฺส วิปาโก ¶ วิปุลผลูปลพฺภติ,
พหุกา จ เม อุปฺปชฺชเร วตฺถโกฏิโย.
‘‘ปุปฺผาภิกิณฺณํ รมิตํ วิมานํ, อเนกจิตฺตํ นรนาริเสวิตํ;
สาหํ ภฺุชามิ จ ปารุปามิ จ, ปหูตวิตฺตา น จ ตาว ขียติ.
‘‘ตสฺเสว กมฺมสฺส วิปากมนฺวยา, สุขฺจ สาตฺจ อิธูปลพฺภติ;
สาหํ คนฺตฺวา ปุนเทว มานุสํ, กาหามิ ปฺุานิ นยยฺยปุตฺต ม’’นฺติ. –
อิมา คาถา อภาสิ.
๓๔๑. ตตฺถ ‘‘ปพฺพชิตสฺส ภิกฺขุโน’’ติ อิทํ ปจฺเจกพุทฺธํ สทฺธาย วุตฺตํ. โส หิ กามาทิมลานํ อตฺตโน สนฺตานโต อนวเสสโต ปพฺพาชิตตฺตา ปหีนตฺตา ปรมตฺถโต ‘‘ปพฺพชิโต’’ติ, ภินฺนกิเลสตฺตา ‘‘ภิกฺขู’’ติ จ วตฺตพฺพตํ อรหติ. สุตฺตนฺติ กปฺปาสิยสุตฺตํ. อุปสงฺกมฺมาติ มยฺหํ เคหํ อุปสงฺกมิตฺวา. ยาจิตาติ ‘‘อุทฺทิสฺส อริยา ติฏฺนฺติ, เอสา อริยาน ยาจนา’’ติ (ชา. ๑.๗.๕๙) เอวํ วุตฺตาย กายวิฺตฺติปโยคสงฺขาตาย ภิกฺขาจริยาย ¶ ยาจิตา. ตสฺสาติ ตสฺส สุตฺตทานสฺส. วิปาโก วิปุลผลูปลพฺภตีติ วิปุลผโล อุฬารอุทโย มหาอุทโย วิปาโก เอตรหิ อุปลพฺภติ ปจฺจนุภวียติ. พหุกาติ อเนกา. วตฺถโกฏิโยติ วตฺถานํ โกฏิโย, อเนกสตสหสฺสปเภทานิ วตฺถานีติ อตฺโถ.
๓๔๒. อเนกจิตฺตนฺติ ¶ นานาวิธจิตฺตกมฺมํ, อเนเกหิ วา มุตฺตามณิอาทีหิ รตเนหิ วิจิตฺตรูปํ. นรนาริเสวิตนฺติ ปริจารกภูเตหิ นเรหิ นารีหิ จ อุปเสวิตํ. สาหํ ภฺุชามีติ ¶ สา อหํ ตํ วิมานํ ปริภฺุชามิ. ปารุปามีติ อเนกาสุ วตฺถโกฏีสุ อิจฺฉิติจฺฉิตํ นิวาเสมิ เจว ปริทหามิ จ. ปหูตวิตฺตาติ ปหูตวิตฺตูปกรณา มหทฺธนา มหาโภคา. น จ ตาว ขียตีติ ตฺจ วิตฺตํ น ขียติ, น ปริกฺขยํ ปริยาทานํ คจฺฉติ.
๓๔๓. ตสฺเสว กมฺมสฺส วิปากมนฺวยาติ ตสฺเสว สุตฺตทานมยปฺุกมฺมสฺส อนฺวยา ปจฺจยา เหตุภาเวน วิปากภูตํ สุขํ, อิฏฺมธุรสงฺขาตํ สาตฺจ อิธ อิมสฺมึ วิมาเน อุปลพฺภติ. คนฺตฺวา ปุนเทว มานุสนฺติ ปุน เอว มนุสฺสโลกํ อุปคนฺตฺวา. กาหามิ ปฺุานีติ มยฺหํ สุขวิเสสนิปฺผาทกานิ ปฺุานิ กริสฺสามิ, เยสํ วา มยา อยํ สมฺปตฺติ ลทฺธาติ อธิปฺปาโย. นยยฺยปุตฺต มนฺติ, อยฺยปุตฺต, มํ มนุสฺสโลกํ นย, เนหีติ อตฺโถ.
ตํ สุตฺวา โส อมนุสฺโส ตสฺสา ปฏิพทฺธจิตฺตตาย อนุกมฺปาย คมนํ อนิจฺฉนฺโต –
‘‘สตฺต ตุวํ วสฺสสตา อิธาคตา,
ชิณฺณา จ วุฑฺฒา จ ตหึ ภวิสฺสสิ;
สพฺเพว เต กาลกตา จ าตกา,
กึ ตตฺถ คนฺตฺวาน อิโต กริสฺสสี’’ติ. –
คาถมาห. ตตฺถ สตฺตาติ วิภตฺติโลเปน นิทฺเทโส, นิสฺสกฺเก วา เอตํ ปจฺจตฺตวจนํ. วสฺสสตาติ วสฺสสตโต, สตฺตหิ วสฺสสเตหิ อุทฺธํ ตุวํ อิธาคตา อิมํ วิมานํ อาคตา, อิธาคตาย ตุยฺหํ สตฺต วสฺสสตานิ ¶ โหนฺตีติ อตฺโถ. ชิณฺณา จ ¶ วุฑฺฒา จ ตหึ ภวิสฺสสีติ อิธ ทิพฺเพหิ อุตุอาหาเรหิ อุปถมฺภิตตฺตภาวา กมฺมานุภาเวน เอตฺตกํ กาลํ ทหรากาเรเนว ิตา. อิโต ปน คตา กมฺมสฺส จ ปริกฺขีณตฺตา มนุสฺสานฺจ อุตุอาหารวเสน ชราชิณฺณา วโยวุฑฺฒา จ ตหึ มนุสฺสโลเก ภวิสฺสสิ. กินฺติ? สพฺเพว เต กาลกตา จ าตกาติ ทีฆสฺส อทฺธุโน คตตฺตา ตว าตโยปิ สพฺเพ เอว มตา, ตสฺมา อิโต เทวโลกโต ตตฺถ มนุสฺสโลกํ คนฺตฺวา กึ กริสฺสสิ, อวเสสมฺปิ อายฺุจ อิเธว เขเปหิ, อิธ วสาหีติ อธิปฺปาโย.
เอวํ เตน วุตฺตา สา ตสฺส วจนํ อสทฺทหนฺตี ปุนเทว –
‘‘สตฺเตว ¶ วสฺสานิ อิธาคตาย เม, ทิพฺพฺจ สุขฺจ สมปฺปิตาย;
สาหํ คนฺตฺวา ปุนเทว มานุสํ, กาหามิ ปฺุานิ นยยฺยปุตฺต ม’’นฺติ. –
คาถมาห. ตตฺถ สตฺเตว วสฺสานิ อิธาคตาย เมติ, อยฺยปุตฺต, มยฺหํ อิธาคตาย สตฺเตว วสฺสานิ มฺเ วีติวตฺตานิ. สตฺต วสฺสสตานิ ทิพฺพสุขสมปฺปิตาย พหุมฺปิ กาลํ คตํ อสลฺลกฺเขนฺตี เอวมาห.
เอวํ ปน ตาย วุตฺโต โส วิมานเปโต นานปฺปการํ ตํ อนุสาสิตฺวา ‘‘ตฺวํ อิทานิ สตฺตาหโต อุตฺตริ ตตฺถ น ชีวิสฺสสิ, มาตุยา เต นิกฺขิตฺตํ มยา ทินฺนํ ธนํ อตฺถิ, ตํ สมณพฺราหฺมณานํ ทตฺวา อิเธว อุปฺปตฺตึ ปตฺเถหี’’ติ วตฺวา ตํ พาหายํ คเหตฺวา คามมชฺเฌ เปตฺวา ‘‘อิธาคเต อฺเปิ ชเน ‘ยถาพลํ ปฺุานิ กโรถา’ติ โอวเทยฺยาสี’’ติ วตฺวา คโต. เตน วุตฺตํ –
‘‘โส ¶ ตํ คเหตฺวาน ปสยฺห พาหายํ, ปจฺจานยิตฺวาน เถรึ สุทุพฺพลํ;
วชฺเชสิ ‘อฺมฺปิ ชนํ อิธาคตํ, กโรถ ปฺุานิ สุขูปลพฺภตี’’’ติ.
ตตฺถ โสติ โส วิมานเปโต. ตนฺติ ตํ อิตฺถึ. คเหตฺวาน ปสยฺห พาหายนฺติ ปสยฺห เนตา วิย พาหายํ ตํ คเหตฺวา. ปจฺจานยิตฺวานาติ ¶ ตสฺสา ชาตสํวุฑฺฒคามํ ปุนเทว อานยิตฺวา. เถรินฺติ ถาวรึ, ชิณฺณํ วุฑฺฒนฺติ อตฺโถ. สุทุพฺพลนฺติ ชราชิณฺณตาย เอว สุฏฺุ ทุพฺพลํ. สา กิร ตโต วิมานโต อปคมนสมนนฺตรเมว ชิณฺณา วุฑฺฒา มหลฺลิกา อทฺธคตา วโยอนุปฺปตฺตา อโหสิ. วชฺเชสีติ วเทยฺยาสิ. วตฺตพฺพวจนาการฺจ ทสฺเสตุํ ‘‘อฺมฺปิ ชน’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตสฺสตฺโถ – ภทฺเท, ตฺวมฺปิ ปฺุํ กเรยฺยาสิ, อฺมฺปิ ชนํ อิธ ตว ทสฺสนตฺถาย อาคตํ ‘‘ภทฺรมุขา, อาทิตฺตํ สีสํ วา เจลํ วา อชฺฌุเปกฺขิตฺวาปิ ทานสีลาทีนิ ปฺุานิ กโรถาติ, กเต จ ปฺุเ เอกํเสเนว ตสฺส ผลภูตํ สุขํ อุปลพฺภติ, น เอตฺถ สํสโย กาตพฺโพ’’ติ วเทยฺยาสิ โอวเทยฺยาสีติ.
เอวฺจ วตฺวา ตสฺมึ คเต สา อิตฺถี อตฺตโน าตกานํ วสนฏฺานํ คนฺตฺวา เตสํ อตฺตานํ ชานาเปตฺวา เตหิ นิยฺยาทิตธนํ คเหตฺวา สมณพฺราหฺมณานํ ทานํ เทนฺตี อตฺตโน สนฺติกํ อาคตาคตานํ –
‘‘ทิฏฺา ¶ มยา อกเตน สาธุนา, เปตา วิหฺนฺติ ตเถว มนุสฺสา;
กมฺมฺจ ¶ กตฺวา สุขเวทนียํ, เทวา มนุสฺสา จ สุเข ิตา ปชา’’ติ. –
คาถาย โอวาทมทาสิ.
ตตฺถ อกเตนาติ อนิพฺพตฺติเตน อตฺตนา อนุปจิเตน. สาธุนาติ กุสลกมฺเมน, อิตฺถมฺภูตลกฺขเณ กรณวจนํ. วิหฺนฺตีติ วิฆาตํ อาปชฺชนฺติ. สุขเวทนียนฺติ สุขวิปากํ ปฺุกมฺมํ. สุเข ิตาติ สุเข ปติฏฺิตา. ‘‘สุเขธิตา’’ติ วา ปาโ, สุเขน อภิวุฑฺฒา ผีตาติ อตฺโถ. อยฺเหตฺถ อธิปฺปาโย – ยถา เปตา ตเถว มนุสฺสา อกเตน กุสเลน, กเตน จ อกุสเลน วิหฺมานา ขุปฺปิปาสาทินา วิฆาตํ อาปชฺชนฺตา มหาทุกฺขํ อนุภวนฺตา ทิฏฺา มยา. สุขเวทนียํ ปน กมฺมํ กตฺวา เตน กเตน กุสลกมฺเมน, อกเตน จ อกุสลกมฺเมน เทวมนุสฺสปริยาปนฺนา ปชา สุเข ิตา ทิฏฺา มยา, อตฺตปจฺจกฺขเมตํ, ตสฺมา ปาปํ ทูรโตว ปริวชฺเชนฺตา ปฺุกิริยาย ยุตฺตปยุตฺตา โหถาติ.
เอวํ ปน โอวาทํ เทนฺตี สมณพฺราหฺมณาทีนํ สตฺตาหํ มหาทานํ ปวตฺเตตฺวา สตฺตเม ทิวเส กาลํ กตฺวา ตาวตึเสสุ นิพฺพตฺติ. ภิกฺขู ตํ ปวตฺตึ ภควโต อาโรเจสุํ. ภควา ตมตฺถํ อฏฺุปฺปตฺตึ กตฺวา สมฺปตฺตปริสาย ¶ ธมฺมํ เทเสสิ, วิเสสโต จ ปจฺเจกพุทฺเธสุ ปวตฺติตทานสฺส มหปฺผลตํ มหานิสํสตฺจ ปกาเสสิ. ตํ สุตฺวา มหาชโน วิคตมลมจฺเฉโร ทานาทิปฺุาภิรโต อโหสีติ.
สุตฺตเปตวตฺถุวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๒. กณฺณมุณฺฑเปติวตฺถุวณฺณนา
โสณฺณโสปานผลกาติ อิทํ สตฺถริ สาวตฺถิยํ วิหรนฺเต กณฺณมุณฺฑเปตึ อารพฺภ วุตฺตํ. อตีเต กิร ¶ กสฺสปพุทฺธกาเล กิมิลนคเร อฺตโร อุปาสโก โสตาปนฺโน ปฺจหิ อุปาสกสเตหิ สทฺธึ สมานจฺฉนฺโท หุตฺวา อารามโรปนเสตุพนฺธนจงฺกมนกรณาทีสุ ปฺุกมฺเมสุ ปสุโต หุตฺวา วิหรนฺโต สงฺฆสฺส วิหารํ กาเรตฺวา เตหิ สทฺธึ กาเลน กาลํ วิหารํ คจฺฉติ. เตสํ ภริยาโยปิ อุปาสิกา หุตฺวา อฺมฺํ สมคฺคา มาลาคนฺธวิเลปนาทิหตฺถา กาเลน กาลํ วิหารํ คจฺฉนฺติโย อนฺตรามคฺเค อารามสภาทีสุ วิสฺสมิตฺวา คจฺฉนฺติ.
อเถกทิวสํ ¶ กติปยา ธุตฺตา เอกิสฺสา สภาย สนฺนิสินฺนา ตาสุ ตตฺถ วิสฺสมิตฺวา คตาสุ ตาสํ รูปสมฺปตฺตึ ทิสฺวา ปฏิพทฺธจิตฺตา หุตฺวา ตาสํ สีลาจารคุณสมฺปนฺนตํ ตฺวา กถํ สมุฏฺาเปสุํ ‘‘โก เอตาสุ เอกิสฺสาปิ สีลเภทํ กาตุํ สมตฺโถ’’ติ. ตตฺถ อฺตโร ‘‘อหํ สมตฺโถ’’ติ อาห. เต เตน ‘‘สหสฺเสน อพฺภุตํ กโรมา’’ติ อพฺภุตํ อกํสุ. โส อเนเกหิ อุปาเยหิ วายมมาโน ตาสุ สภํ อาคตาสุ สุมฺุจิตํ สตฺตตนฺตึ มธุรสฺสรํ วีณํ วาเทนฺโต มธุเรเนว สเรน กามปฏิสํยุตฺตคีตานิ คายนฺโต คีตสทฺเทน ตาสุ อฺตรํ อิตฺถึ สีลเภทํ ปาเปนฺโต อติจารินึ กตฺวา เต ธุตฺเต สหสฺสํ ปราเชสิ. เต สหสฺสปราชิตา ตสฺสา สามิกสฺส อาโรเจสุํ. สามิโก ตํ ปุจฺฉิ – ‘‘กึ ตฺวํ เอวรูปา, ยถา เต ¶ ปุริสา อโวจุ’’นฺติ. สา ‘‘นาหํ อีทิสํ ชานามี’’ติ ปฏิกฺขิปิตฺวา ตสฺมึ อสทฺทหนฺเต สมีเป ิตํ สุนขํ ทสฺเสตฺวา สปถํ อกาสิ ‘‘สเจ มยา ตาทิสํ ปาปกมฺมํ กตํ, อยํ ฉินฺนกณฺโณ กาฬสุนโข ตตฺถ ตตฺถ ภเว ชาตํ มํ ¶ ขาทตู’’ติ. อิตราปิ ปฺจสตา อิตฺถิโย ตํ อิตฺถึ อติจารินึ ชานนฺตี กึ อยํ ตถารูปํ ปาปํ อกาสิ, อุทาหุ นากาสี’’ติ โจทิตา ‘‘น มยํ เอวรูปํ ชานามา’’ติ มุสา วตฺวา ‘‘สเจ มยํ ชานาม, ภเว ภเว เอติสฺสาเยว ทาสิโย ภเวยฺยามา’’ติ สปถํ อกํสุ.
อถ สา อติจารินี อิตฺถี เตเนว วิปฺปฏิสาเรน ฑยฺหมานหทยา สุสฺสิตฺวา น จิเรเนว กาลํ กตฺวา หิมวติ ปพฺพตราเช สตฺตนฺนํ มหาสรานํ อฺตรสฺส กณฺณมุณฺฑทหสฺส ตีเร วิมานเปตี หุตฺวา นิพฺพตฺติ. วิมานสามนฺตา จสฺสา กมฺมวิปากานุภวนโยคฺคา เอกา โปกฺขรณี นิพฺพตฺติ. เสสา จ ปฺจสตา อิตฺถิโย กาลํ กตฺวา สปถกมฺมวเสน ตสฺสาเยว ทาสิโย หุตฺวา นิพฺพตฺตึสุ. สา ตตฺถ ปุพฺเพ กตสฺส ปฺุกมฺมสฺส ผเลน ทิวสภาคํ ทิพฺพสมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวา อฑฺฒรตฺเต ปาปกมฺมพลสฺโจทิตา สยนโต อุฏฺหิตฺวา โปกฺขรณิตีรํ คจฺฉติ. ตตฺถ คตํ คชโปตกปฺปมาโณ เอโก กาฬสุนโข เภรวรูโป ฉินฺนกณฺโณ ติขิณายตกถินทาโ สุวิปฺผุลิตขทิรงฺคารปฺุชสทิสนยโน นิรนฺตรปฺปวตฺตวิชฺชุลตาสงฺฆาตสทิสชิวฺโห กถินติขิณนโข ขรายตทุพฺพณฺณโลโม ตโต อาคนฺตฺวา ตํ ภูมิยํ นิปาเตตฺวา อติสยชิฆจฺฉาภิภูโต วิย ปสยฺห ขาทนฺโต อฏฺิสงฺขลิกมตฺตํ กตฺวา ทนฺเตหิ คเหตฺวา โปกฺขรณิยํ ขิปิตฺวา อนฺตรธายติ. สา จ ตตฺถ ปกฺขิตฺตสมนนฺตรเมว ปกติรูปธารินี หุตฺวา วิมานํ อภิรุยฺห สยเน นิปชฺชติ. อิตรา ปน ตสฺสา ทาสพฺยเมว ทุกฺขํ อนุภวนฺติ. เอวํ ตาสํ ตตฺถ วสนฺตีนํ ปฺาสาธิกานิ ปฺจ วสฺสสตานิ วีติวตฺตานิ.
อถ ¶ ตาสํ ปุริเสหิ วินา ทิพฺพสมฺปตฺตึ อนุภวนฺตีนํ อุกฺกณฺา อเหสุํ. ตตฺถ จ กณฺณมุณฺฑทหโต นิคฺคตา ปพฺพตวิวเรน อาคนฺตฺวา คงฺคํ นทึ อนุปวิฏฺา เอกา นที อตฺถิ. ตาสฺจ วสนฏฺานสมีเป ¶ เอโก ทิพฺพผเลหิ อมฺพรุกฺเขหิ ปนสลพุชาทีหิ จ อุปโสภิโต อารามสทิโส อรฺปฺปเทโส อตฺถิ. ตา เอวํ สมจินฺเตสุํ – ‘‘หนฺท, มยํ อิมานิ อมฺพผลานิ อิมิสฺสา นทิยา ปกฺขิปิสฺสาม, อปฺเปว นาม อิมํ ผลํ ทิสฺวา ผลโลเภน ¶ โกจิเทว ปุริโส อิธาคจฺเฉยฺย, เตน สทฺธึ รมิสฺสามาติ. ตา ตถา อกํสุ. ตาหิ ปน ปกฺขิตฺตานิ อมฺพผลานิ กานิจิ ตาปสา คณฺหึสุ, กานิจิ วนจรกา, กานิจิ กากา วิลุชฺชึสุ, กานิจิ ตีเร ลคฺคึสุ. เอกํ ปน คงฺคาย โสตํ ปตฺวา อนุกฺกเมน พาราณสึ สมฺปาปุณิ.
เตน จ สมเยน พาราณสิราชา โลหชาลปริกฺขิตฺเต คงฺคาชเล นฺหายติ. อถ ตํ ผลํ นทิโสเตน วุยฺหมานํ อนุกฺกเมน อาคนฺตฺวา โลหชาเล ลคฺคิ. ตํ วณฺณคนฺธรสสมฺปนฺนํ มหนฺตํ ทิพฺพํ อมฺพผลํ ทิสฺวา ราชปุริสา รฺโ อุปเนสุํ. ราชา ตสฺส เอกเทสํ คเหตฺวา วีมํสนตฺถาย เอกสฺส พนฺธนาคาเร ปิตสฺส วชฺฌโจรสฺส ขาทิตุํ อทาสิ. โส ตํ ขาทิตฺวา ‘‘เทว, มยา เอวรูปํ น ขาทิตปุพฺพํ, ทิพฺพมิทํ มฺเ อมฺพผล’’นฺติ อาห. ราชา ปุนปิ ตสฺส เอกํ ขณฺฑํ อทาสิ. โส ตํ ขาทิตฺวา วิคตวลิตปลิโต อติวิย มโนหรรูโป โยพฺพเน ิโต วิย อโหสิ. ตํ ทิสฺวา ราชา อจฺฉริยพฺภุตชาโต ตํ อมฺพผลํ ปริภฺุชิตฺวา สรีเร วิเสสํ ลภิตฺวา มนุสฺเส ปุจฺฉิ – ‘‘กตฺถ เอวรูปานิ ทิพฺพอมฺพผลานิ สํวิชฺชนฺตี’’ติ? มนุสฺสา เอวมาหํสุ – ‘‘หิมวนฺเต กิร, เทว, ปพฺพตราเช’’ติ. ‘‘สกฺกา ปน ตานิ อาเนตุ’’นฺติ? ‘‘วนจรกา, เทว, ชานนฺตี’’ติ.
ราชา วนจรเก ปกฺโกสาเปตฺวา เตสํ ตมตฺถํ อาจิกฺขิตฺวา เตหิ สมฺมนฺเตตฺวา ทินฺนสฺส เอกสฺส วนจรกสฺส สหสฺสํ ทตฺวา ตํ วิสฺสชฺเชสิ – ‘‘คจฺฉ ¶ , สีฆํ ตํ เม อมฺพผลํ อาเนหี’’ติ. โส ตํ กหาปณสหสฺสํ ปุตฺตทารสฺส ทตฺวา ปาเถยฺยํ คเหตฺวา ปฏิคงฺคํ กณฺณมุณฺฑทหาภิมุโข คนฺตฺวา มนุสฺสปถํ อติกฺกมิตฺวา กณฺณมุณฺฑทหโต โอรํ สฏฺิโยชนปฺปมาเณ ปเทเส เอกํ ตาปสํ ทิสฺวา เตน อาจิกฺขิตมคฺเคน คจฺฉนฺโต ปุน ตึสโยชนปฺปมาเณ ปเทเส เอกํ ตาปสํ ทิสฺวา, เตน อาจิกฺขิตมคฺเคน คจฺฉนฺโต ปุน ปนฺนรสโยชนปฺปมาเณ าเน อฺํ ตาปสํ ทิสฺวา, ตสฺส อตฺตโน อาคมนการณํ กเถสิ. ตาปโส ตํ อนุสาสิ – ‘‘อิโต ปฏฺาย อิมํ มหาคงฺคํ ปหาย อิมํ ขุทฺทกนทึ นิสฺสาย ปฏิโสตํ คจฺฉนฺโต ยทา ปพฺพตวิวรํ ปสฺสสิ, ตทา รตฺติยํ อุกฺกํ คเหตฺวา ปวิเสยฺยาสิ. อยฺจ ¶ นที รตฺติยํ นปฺปวตฺตติ, เตน ¶ เต คมนโยคฺคา โหติ, กติปยโยชนาติกฺกเมน เต อมฺเพ ปสฺสิสฺสสี’’ติ. โส ตถา กตฺวา อุทยนฺเต สูริเย วิวิธรตนรํสิชาลปชฺโชติตภูมิภาคํ ผลภาราวนตสาขาวิตานตรุคโณปโสภิตํ นานาวิธวิหงฺคคณูปกูชิตํ อติวิย มโนหรํ อมฺพวนํ สมฺปาปุณิ.
อถ นํ ตา อมนุสฺสิตฺถิโย ทูรโตว อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ‘‘เอส มม ปริคฺคโห, เอส มม ปริคฺคโห’’ติ อุปธาวึสุ. โส ปน ตาหิ สทฺธึ ตตฺถ ทิพฺพสมฺปตฺตึ อนุภวิตุํ โยคฺคสฺส ปฺุกมฺมสฺส อกตตฺตา ตา ทิสฺวาว ภีโต วิรวนฺโต ปลายิตฺวา อนุกฺกเมน พาราณสึ ปตฺวา ตํ ปวตฺตึ รฺโ อาโรเจสิ. ราชา ตํ สุตฺวา ตา อิตฺถิโย ทฏฺุํ อมฺพผลานิ จ ปริภฺุชิตุํ สฺชาตาภิลาโส รชฺชภารํ อมจฺเจสุ อาโรเปตฺวา มิควาปเทเสน สนฺนทฺธธนุกลาโป ขคฺคํ พนฺธิตฺวา กติปยมนุสฺสปริวาโร เตเนว วนจรเกน ทสฺสิตมคฺเคน คนฺตฺวา กติปยโยชนนฺตเร าเน มนุสฺเสปิ เปตฺวา วนจรกเมว คเหตฺวา อนุกฺกเมน คนฺตฺวา ตมฺปิ ตโต นิวตฺตาเปตฺวา อุทยนฺเต ¶ ทิวากเร อมฺพวนํ ปาวิสิ. อถ นํ ตา อิตฺถิโย อภินวอุปฺปนฺนมิว เทวปุตฺตํ ทิสฺวา ปจฺจุคฺคนฺตฺวา ‘‘ราชา’’ติ ตฺวา สฺชาตสิเนหพหุมานา สกฺกจฺจํ นฺหาเปตฺวา ทิพฺเพหิ วตฺถาลงฺการมาลาคนฺธวิเลปเนหิ สุมณฺฑิตปสาธิตํ กตฺวา วิมานํ อาโรเปตฺวา นานคฺครสํ ทิพฺพโภชนํ โภเชตฺวา ตสฺส อิจฺฉานุรูปํ ปยิรุปาสึสุ.
อถ ทิยฑฺฒวสฺสสเต อติกฺกนฺเต ราชา อฑฺฒรตฺติสมเย อุฏฺหิตฺวา นิสินฺโน ตํ อติจารินึ เปตึ โปกฺขรณิตีรํ คจฺฉนฺตึ ทิสฺวา ‘‘กึ นุ โข เอสา อิมาย เวลาย คจฺฉตี’’ติ วีมํสิตุกาโม อนุพนฺธิ. อถ นํ ตตฺถ คตํ สุนเขน ขชฺชมานํ ทิสฺวา ‘‘กึ นุ โข อิท’’นฺติ อชานนฺโต ตโย จ ทิวเส วีมํสิตฺวา ‘‘เอโส เอติสฺสา ปจฺจามิตฺโต ภวิสฺสตี’’ติ นิสิเตน อุสุนา วิชฺฌิตฺวา ชีวิตา โวโรเปตฺวา ตฺจ อิตฺถึ โปเถตฺวา โปกฺขรณึ โอตาเรตฺวา ปฏิลทฺธปุริมรูปํ ทิสฺวา –
‘‘โสณฺณโสปานผลกา ¶ , โสณฺณวาลุกสนฺถตา;
ตตฺถ โสคนฺธิยา วคฺคู, สุจิคนฺธา มโนรมา.
‘‘นานารุกฺเขหิ สฺฉนฺนา, นานาคนฺธสเมริตา;
นานาปทุมสฺฉนฺนา, ปุณฺฑรีกสโมตตา.
‘‘สุรภึ ¶ สมฺปวายนฺติ, มนฺุา มาลุเตริตา;
หํสโกฺจาภิรุทา จ, จกฺกวกฺกาภิกูชิตา.
‘‘นานาทิชคณากิณฺณา, นานาสรคณายุตา;
นานาผลธรา รุกฺขา, นานาปุปฺผธรา วนา.
‘‘น ¶ มนุสฺเสสุ อีทิสํ, นครํ ยาทิสํ อิทํ;
ปาสาทา พหุกา ตุยฺหํ, โสวณฺณรูปิยามยา;
ททฺทลฺลมานา อาเภนฺติ, สมนฺตา จตุโร ทิสา.
‘‘ปฺจ ทาสิสตา ตุยฺหํ, ยา เตมา ปริจาริกา;
ตา กมฺพุกายูรธรา, กฺจนาเวฬภูสิตา.
‘‘ปลฺลงฺกา พหุกา ตุยฺหํ, โสวณฺณรูปิยามยา;
กทลิมิคสฺฉนฺนา, สชฺชา โคนกสนฺถตา.
‘‘ยตฺถ ตุวํ วาสูปคตา, สพฺพกามสมิทฺธินี;
สมฺปตฺตายฑฺฒรตฺตาย, ตโต อุฏฺาย คจฺฉสิ.
‘‘อุยฺยานภูมึ คนฺตฺวาน, โปกฺขรฺา สมนฺตโต;
ตสฺสา ตีเร ตุวํ าสิ, หริเต สทฺทเล สุเภ.
‘‘ตโต เต กณฺณมุณฺโฑ สุนโข, องฺคมงฺคานิ ขาทติ;
ยทา จ ขายิตา อาสิ, อฏฺิสงฺขลิกา กตา;
โอคาหสิ โปกฺขรณึ, โหติ กาโย ยถา ปุเร.
‘‘ตโต ตฺวํ องฺคปจฺจงฺคี, สุจารุ ปิยทสฺสนา;
วตฺเถน ปารุปิตฺวาน, อายาสิ มม สนฺติกํ.
‘‘กึ ¶ ¶ นุ กาเยน วาจาย, มนสา ทุกฺกฏํ กตํ;
กิสฺสกมฺมวิปาเกน, กณฺณมุณฺโฑ สุนโข ตว;
องฺคมงฺคานิ ขาทตี’’ติ. –
ทฺวาทสหิ คาถาหิ ตํ ตสฺส ปวตฺตึ ปฏิปุจฺฉิ.
๓๔๘. ตตฺถ โสณฺณโสปานผลกาติ สุวณฺณมยโสปานผลกา. โสณฺณวาลุกสนฺถตาติ สมนฺตโต สุวณฺณมยาหิ วาลุกาหิ สนฺถตา. ตตฺถาติ โปกฺขรณิยํ. โสคนฺธิยาติ โสคนฺธิกา. วคฺคูติ สุนฺทรา รุจิรา. สุจิคนฺธาติ มนฺุคนฺธา.
๓๔๙. นานาคนฺธสเมริตาติ นานาวิธสุรภิคนฺธวเสน คนฺธวายุนา สมนฺตโต เอริตา. นานาปทุมสฺฉนฺนาติ ¶ นานาวิธรตฺตปทุมสฺฉาทิตสลิลตลา. ปุณฺฑรีกสโมตตาติ เสตปทุเมหิ จ สโมกิณฺณา.
๓๕๐. สุรภึ สมฺปวายนฺตีติ สมฺมเทว สุคนฺธํ วายติ โปกฺขรณีติ อธิปฺปาโย. หํสโกฺจาภิรุทาติ หํเสหิ จ โกฺเจหิ จ อภินาทิตา.
๓๕๑. นานาทิชคณากิณฺณาติ นานาทิชคณากิณฺณา. นานาสรคณายุตาติ นานาวิธวิหงฺคมาภิรุทสมูหยุตฺตา. นานาผลธราติ นานาวิธผลธาริโน สพฺพกาลํ วิวิธผลภารนมิตสาขตฺตา. นานาปุปฺผธรา วนาติ นานาวิธสุรภิกุสุมทายิกานิ วนานีติ อตฺโถ. ลิงฺควิปลฺลาเสน หิ ‘‘วนา’’ติ วุตฺตํ.
๓๕๒. น มนุสฺเสสุ อีทิสํ นครนฺติ ยาทิสํ ตว อิทํ นครํ, อีทิสํ มนุสฺเสสุ นตฺถิ, มนุสฺสโลเก น อุปลพฺภตีติ อตฺโถ. รูปิยมยาติ รชตมยา. ททฺทลฺลมานาติ อติวิย วิโรจมานา. อาเภนฺตีติ โสภยนฺติ. สมนฺตา จตุโร ทิสาติ สมนฺตโต จตสฺโสปิ ทิสาโย.
๓๕๓. ยา เตมาติ ยา เต อิมา. ปริจาริกาติ เวยฺยาวจฺจการินิโย. ตาติ ตา ปริจาริกาโย. กมฺพุกายูรธราติ สงฺขวลยกายูรวิภูสิตา. กฺจนาเวฬภูสิตาติ สุวณฺณวฏํสกสมลงฺกตเกสหตฺถา.
๓๕๔. กทลิมิคสฺฉนฺนาติ ¶ ¶ กทลิมิคจมฺมปจฺจตฺถรณตฺถตา. สชฺชาติ สชฺชิตา สยิตุํ ยุตฺตรูปา. โคนกสนฺถตาติ ทีฆโลมเกน โกชเวน สนฺถตา.
๓๕๕. ยตฺถาติ ยสฺมึ ปลฺลงฺเก. วาสูปคตาติ วาสํ อุปคตา, สยิตาติ อตฺโถ. สมฺปตฺตายฑฺฒรตฺตายาติ อฑฺฒรตฺติยา อุปคตาย. ตโตติ ปลฺลงฺกโต.
๓๕๖. โปกฺขรฺาติ โปกฺขรณิยา. หริเตติ ¶ นีเล. สทฺทเลติ ตรุณติณสฺฉนฺเน. สุเภติ สุทฺเธ. สุเภติ วา ตสฺสา อาลปนํ. ภทฺเท, สมนฺตโต หริเต สทฺทเล ตสฺสา โปกฺขรณิยา ตีเร ตฺวํ คนฺตฺวาน าสิ ติฏฺสีติ โยชนา.
๓๕๗. กณฺณมุณฺโฑติ ขณฺฑิตกณฺโณ ฉินฺนกณฺโณ. ขายิตา อาสีติ ขาทิตา อโหสิ. อฏฺิสงฺขลิกา กตาติ อฏฺิสงฺขลิกมตฺตา กตา. ยถา ปุเรติ สุนเขน ขาทนโต ปุพฺเพ วิย.
๓๕๘. ตโตติ โปกฺขรณึ โอคาหนโต ปจฺฉา. องฺคปจฺจงฺคีติ ปริปุณฺณสพฺพงฺคปจฺจงฺควตี. สุจารูติ สุฏฺุ มโนรมา. ปิยทสฺสนาติ ทสฺสนียา. อายาสีติ อาคจฺฉสิ.
เอวํ เตน รฺา ปุจฺฉิตา สา เปตี อาทิโต ปฏฺาย อตฺตโน ปวตฺตึ ตสฺส กเถนฺตี –
‘‘กิมิลายํ คหปติ, สทฺโธ อาสิ อุปาสโก;
ตสฺสาหํ ภริยา อาสึ, ทุสฺสีลา อติจารินี.
‘‘โส มํ อติจรมานาย, สามิโก เอตทพฺรวิ;
‘เนตํ ตํ ฉนฺนํ ปติรูปํ, ยํ ตฺวํ อติจราสิ มํ’.
‘‘สาหํ โฆรฺจ สปถํ, มุสาวาทฺจ ภาสิสํ;
‘นาหํ ตํ อติจรามิ, กาเยน อุท เจตสา.
‘‘‘สจาหํ ¶ ¶ ตํ อติจรามิ, กาเยน อุท เจตสา;
กณฺณมุณฺโฑยํ สุนโข, องฺคมงฺคานิ ขาทตุ’.
‘‘ตสฺส กมฺมสฺส วิปากํ, มุสาวาทสฺส จูภยํ;
สตฺเตว วสฺสสตานิ, อนุภูตํ ยโต หิ เม;
กณฺณมุณฺโฑ จ สุนโข, องฺคมงฺคานิ ขาทตี’’ติ. – ปฺจ คาถา อาห;
๓๖๐-๑. ตตฺถ ¶ กิมิลายนฺติ เอวํนามเก นคเร. อติจารินีติ ภริยา หิ ปตึ อติกฺกมฺม จรณโต ‘‘อติจารินี’’ติ วุจฺจติ. อติจรมานาย มยิ โส สามิโก มํ เอตทพฺรวีติ โยชนา. เนตํ ฉนฺนนฺติอาทิ วุตฺตาการทสฺสนํ. ตตฺถ เนตํ ฉนฺนนฺติ น เอตํ ยุตฺตํ. น ปติรูปนฺติ ตสฺเสว เววจนํ. ยนฺติ กิริยาปรามสนํ. อติจราสีติ อติจรสิ, อยเมว วา ปาโ. ยํ มํ ตฺวํ อติจรสิ, ตตฺถ ยํ อติจรณํ, เนตํ ฉนฺนํ เนตํ ปติรูปนฺติ อตฺโถ.
๓๖๒-๔. โฆรนฺติ ทารุณํ. สปถนฺติ สปนํ. ภาสิสนฺติ อภาสึ. สจาหนฺติ สเจ อหํ. ตนฺติ ตฺวํ. ตสฺส กมฺมสฺสาติ ตสฺส ปาปกมฺมสฺส ทุสฺสีลฺยกมฺมสฺส. มุสาวาทสฺส จาติ ‘‘นาหํ ตํ อติจรามี’’ติ วุตฺตมุสาวาทสฺส จ. อุภยนฺติ อุภยสฺส วิปากํ. อนุภูตนฺติ อนุภูยมานํ มยาติ อตฺโถ. ยโตติ ยโต ปาปกมฺมโต.
เอวฺจ ปน วตฺวา เตน อตฺตโน กตํ อุปการํ กิตฺเตนฺตี –
‘‘ตฺวฺจ เทว พหุกาโร, อตฺถาย เม อิธาคโต;
สุมุตฺตาหํ กณฺณมุณฺฑสฺส, อโสกา อกุโตภยา.
‘‘ตาหํ เทว นมสฺสามิ, ยาจามิ ปฺชลีกตา;
ภฺุช อมานุเส กาเม, รม เทว มยา สหา’’ติ. –
ทฺเว คาถา อาห. ตตฺถ เทวาติ ราชานํ อาลปติ. กณฺณมุณฺฑสฺสาติ กณฺณมุณฺฑโต. นิสฺสกฺเก หิ อิทํ สามิวจนํ. อถ ราชา ตตฺถ วาเสน นิพฺพินฺนมานโส คมนชฺฌาสยํ ปกาเสสิ. ตํ สุตฺวา ¶ เปตี รฺโ ปฏิพทฺธจิตฺตา ตตฺเถวสฺส ¶ วาสํ ยาจนฺตี ‘‘ตาหํ, เทว, นมสฺสามี’’ติ คาถมาห.
ปุน ¶ ราชา เอกํเสน นครํ คนฺตุกาโมว หุตฺวา อตฺตโน อชฺฌาสยํ ปเวเทนฺโต –
‘‘ภุตฺตา อมานุสา กามา, รมิโตมฺหิ ตยา สห;
ตาหํ สุภเค ยาจามิ, ขิปฺปํ ปฏินยาหิ ม’’นฺติ. –
โอสานคาถมาห. ตตฺถ ตาหนฺติ ตํ อหํ. สุภเคติ สุภคยุตฺเต. ปฏินยาหิ มนฺติ มยฺหํ นครเมว มํ ปฏิเนหิ. เสสํ สพฺพตฺถ ปากฏเมว.
อถ สา วิมานเปตี รฺโ วจนํ สุตฺวา วิโยคํ อสหมานา โสกาตุรตาย พฺยากุลหทยา เวธมานสรีรา นานาวิเธหิ อุปาเยหิ อายาจิตฺวาปิ ตํ ตตฺถ วาเสตุํ อสกฺโกนฺตี พหูหิ มหารเหหิ รตเนหิ สทฺธึ ราชานํ นครํ เนตฺวา ปาสาทํ อาโรเปตฺวา กนฺทิตฺวา ปริเทวิตฺวา อตฺตโน วสนฏฺานเมว คตา. ราชา ปน ตํ ทิสฺวา สฺชาตสํเวโค ทานาทีนิ ปฺุกมฺมานิ กตฺวา สคฺคปรายโณ อโหสิ. อถ อมฺหากํ ภควติ โลเก อุปฺปชฺชิตฺวา ปวตฺติตวรธมฺมจกฺเก อนุกฺกเมน สาวตฺถิยํ วิหรนฺเต เอกทิวสํ อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน ปพฺพตจาริกํ จรมาโน ตํ อิตฺถึ สปริวารํ ทิสฺวา ตาย กตกมฺมํ ปุจฺฉิ. สา อาทิโต ปฏฺาย สพฺพํ เถรสฺส กเถสิ. เถโร ตาสํ ธมฺมํ เทเสสิ. ตํ ปวตฺตึ เถโร ภควโต อาโรเจสิ. ภควา ตมตฺถํ อฏฺุปฺปตฺตึ กตฺวา สมฺปตฺตปริสาย ธมฺมํ เทเสสิ. มหาชโน ปฏิลทฺธสํเวโค ปาปโต โอรมิตฺวา ทานาทีนิ ปฺุกมฺมานิ กตฺวา สคฺคปรายโณ อโหสีติ.
กณฺณมุณฺฑเปติวตฺถุวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๓. ฒุพฺพริเปตวตฺถุวณฺณนา
อหุ ราชา พฺรหฺมทตฺโตติ อิทํ อุพฺพริเปตวตฺถุํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อฺตรํ อุปาสิกํ อารพฺภ กเถสิ ¶ . สาวตฺถิยํ กิร อฺตราย อุปาสิกาย สามิโก กาลมกาสิ. สา ปติวิโยคทุกฺขาตุรา โสจนฺตี อาฬาหนํ คนฺตฺวา โรทติ. ภควา ตสฺสา โสตาปตฺติผลสฺส อุปนิสฺสยสมฺปตฺตึ ทิสฺวา กรุณาย สฺโจทิตมานโส หุตฺวา ¶ ตสฺสา เคหํ คนฺตฺวา ปฺตฺเต อาสเน ¶ นิสีทิ. อุปาสิกา สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. อถ นํ สตฺถา ‘‘กึ, อุปาสิเก, โสจสี’’ติ วตฺวา ‘‘อาม, ภควา, ปิยวิปฺปโยเคน โสจามี’’ติ วุตฺเต ตสฺสา โสกํ อปเนตุกาโม อตีตํ อาหริ.
อตีเต ปฺจาลรฏฺเ กปิลนคเร จูฬนีพฺรหฺมทตฺโต นาม ราชา อโหสิ. โส อคติคมนํ ปหาย อตฺตโน วิชิเต ปชาย หิตกรณนิรโต ทส ราชธมฺเม อโกเปตฺวา รชฺชํ อนุสาสมาโน กทาจิ ‘‘อตฺตโน รชฺเช กึ วทนฺตี’’ติ โสตุกาโม ตุนฺนวายเวสํ คเหตฺวา เอโก อทุติโย นครโต นิกฺขมิตฺวา คามโต คามํ ชนปทโต ชนปทํ วิจริตฺวา สพฺพรชฺชํ อกณฺฏกํ อนุปปีฬํ มนุสฺเส สมฺโมทมาเน อปารุตฆเร มฺเ วิหรนฺเต ทิสฺวา โสมนสฺสชาโต นิวตฺติตฺวา นคราภิมุโข อาคจฺฉนฺโต อฺตรสฺมึ คาเม เอกิสฺสา วิธวาย ทุคฺคติตฺถิยา เคหํ ปาวิสิ. สา ตํ ทิสฺวา อาห – ‘‘โก นุ ตฺวํ, อยฺโย, กุโต วา อาคโตสี’’ติ? ‘‘อหํ ตุนฺนวาโย, ภทฺเท, ภติยา ตุนฺนวายกมฺมํ กโรนฺโต วิจรามิ. ยทิ ตุมฺหากํ ตุนฺนวายกมฺมํ อตฺถิ, ภตฺตฺจ เวตนฺจ เทถ, ตุมฺหากมฺปิ กมฺมํ กโรมี’’ติ. ‘‘นตฺถมฺหากํ กมฺมํ ภตฺตเวตนํ วา, อฺเสํ กโรหิ, อยฺยา’’ติ. โส ตตฺถ กติปาหํ วสนฺโต ธฺปฺุลกฺขณสมฺปนฺนํ ตสฺสา ธีตรํ ทิสฺวา มาตรํ อาห – ‘‘อยํ ทาริกา กึ เกนจิ กตปริคฺคหา, อุทาหุ อกตปริคฺคหา. สเจ ปน เกนจิ อกตปริคฺคหา, อิมํ มยฺหํ เทถ, อหํ ตุมฺหากํ สุเขน ชีวนูปายํ กาตุํ สมตฺโถ’’ติ. ‘‘สาธุ, อยฺยา’’ติ สา ตสฺส ตํ อทาสิ.
โส ตาย สทฺธึ กติปาหํ วสิตฺวา ตสฺสา กหาปณสหสฺสํ ทตฺวา ‘‘อหํ กติปาเหเนว นิวตฺติสฺสามิ. ภทฺเท ¶ , ตฺวํ มา อุกฺกณฺสี’’ติ วตฺวา อตฺตโน นครํ คนฺตฺวา, นครสฺส จ ตสฺส คามสฺส จ อนฺตเร มคฺคํ สมํ การาเปตฺวา อลงฺการาเปตฺวา มหตา ราชานุภาเวน ตตฺถ คนฺตฺวา ตํ ทาริกํ กหาปณราสิมฺหิ เปตฺวา สุวณฺณรชตกลเสหิ นฺหาเปตฺวา ‘‘อุพฺพรี’’ติ นามํ การาเปตฺวา อคฺคมเหสิฏฺาเน เปตฺวา ตฺจ คามํ ตสฺสา าตีนํ ทตฺวา มหตา ราชานุภาเวน ตํ นครํ อาเนตฺวา ตาย สทฺธึ อภิรมมาโน ยาวชีวํ รชฺชสุขํ อนุภวิตฺวา อายุปริโยสาเน ¶ กาลมกาสิ. กาลกเต จ ตสฺมึ, กเต จ สรีรกิจฺเจ อุพฺพรี ปติวิโยเคน โสกสลฺลสมปฺปิตหทยา อาฬาหนํ คนฺตฺวา พหู ทิวเส คนฺธปุปฺผาทีหิ ปูเชตฺวา รฺโ คุเณ กิตฺเตตฺวา อุมฺมาทปฺปตฺตา วิย กนฺทนฺตี ปริเทวนฺตี อาฬาหนํ ปทกฺขิณํ กโรติ.
เตน ¶ จ สมเยน อมฺหากํ ภควา โพธิสตฺตภูโต อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา อธิคตชฺฌานาภิฺโ หิมวนฺตสฺส สามนฺตา อฺตรสฺมึ อรฺายตเน วิหรนฺโต โสกสลฺลสมปฺปิตํ อุพฺพรึ ทิพฺเพน จกฺขุนา ทิสฺวา อากาเสน อาคนฺตฺวา ทิสฺสมานรูโป อากาเส ตฺวา ตตฺถ ิเต มนุสฺเส ปุจฺฉิ – ‘‘กสฺสิทํ อาฬาหนํ, กสฺสตฺถาย จายํ อิตฺถี ‘พฺรหฺมทตฺต, พฺรหฺมทตฺตา’ติ กนฺทนฺตี ปริเทวตี’’ติ. ตํ สุตฺวา มนุสฺสา ‘‘พฺรหฺมทตฺโต นาม ปฺจาลานํ ราชา, โส อายุปริโยสาเน กาลมกาสิ, ตสฺสิทํ อาฬาหนํ, ตสฺส อยํ อคฺคมเหสี อุพฺพรี นาม ‘พฺรหฺมทตฺต, พฺรหฺมทตฺตา’ติ ตสฺส นามํ คเหตฺวา กนฺทนฺตี ปริเทวตี’’ติ อาหํสุ. ตมตฺถํ ทีเปนฺตา สงฺคีติการา –
‘‘อหุ ราชา พฺรหฺมทตฺโต, ปฺจาลานํ รเถสโภ;
อโหรตฺตานมจฺจยา, ราชา กาลมกฺรุพฺพถ.
‘‘ตสฺส อาฬาหนํ คนฺตฺวา, ภริยา กนฺทติ อุพฺพริ;
พฺรหฺมทตฺตํ อปสฺสนฺตี, พฺรหฺมทตฺตาติ กนฺทติ.
‘‘อิสิ ¶ จ ตตฺถ อาคจฺฉิ, สมฺปนฺนจรโณ มุนิ;
โส จ ตตฺถ อปุจฺฉิตฺถ, เย ตตฺถ สุ สมาคตา.
‘‘‘กสฺส อิทํ อาฬาหนํ, นานาคนฺธสเมริตํ;
กสฺสายํ กนฺทติ ภริยา, อิโต ทูรคตํ ปตึ;
พฺรหฺมทตฺตํ อปสฺสนฺตี, พฺรหฺมทตฺตาติ กนฺทติ’.
‘‘เต จ ตตฺถ วิยากํสุ, เย ตตฺถ สุ สมาคตา;
พฺรหฺมทตฺตสฺส ภทฺทนฺเต, พฺรหฺมทตฺตสฺส มาริส.
‘‘ตสฺส ¶ อิทํ อาฬาหนํ, นานาคนฺธสเมริตํ;
ตสฺสายํ กนฺทติ ภริยา, อิโต ทูรคตํ ปตึ;
พฺรหฺมทตฺตํ อปสฺสนฺตี, พฺรหฺมทตฺตาติ กนฺทตี’’ติ. – ฉ คาถา เปสุํ;
๓๖๘-๙. ตตฺถ ¶ อหูติ อโหสิ. ปฺจาลานนฺติ ปฺจาลรฏฺวาสีนํ, ปฺจาลรฏฺสฺเสว วา. เอโกปิ หิ ชนปโท ชนปทิกานํ ราชกุมารานํ วเสน รุฬฺหิยา ‘‘ปฺจาลาน’’นฺติ พหุวจเนน นิทฺทิสียติ. รเถสโภติ รเถสุ อุสภสทิโส, มหารโถติ อตฺโถ. ตสฺส อาฬาหนนฺติ ตสฺส รฺโ สรีรสฺส ทฑฺฒฏฺานํ.
๓๗๐. อิสีติ ฌานาทีนํ คุณานํ เอสนฏฺเน อิสิ. ตตฺถาติ ตสฺมึ อุพฺพริยา ิตฏฺาเน, สุสาเนติ อตฺโถ. อาคจฺฉีติ อคมาสิ. สมฺปนฺนจรโณติ สีลสมฺปทา, อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตา, โภชเน มตฺตฺุตา, ชาคริยานุโยโค, สทฺธาทโย สตฺต สทฺธมฺมา, จตฺตาริ รูปาวจรฌานานีติ อิเมหิ ปนฺนรสหิ จรณสงฺขาเตหิ คุเณหิ สมฺปนฺโน สมนฺนาคโต, จรณสมฺปนฺโนติ อตฺโถ. มุนีติ อตฺตหิตฺจ ปรหิตฺจ มุนาติ ชานาตีติ มุนิ. โส จ ตตฺถ อปุจฺฉิตฺถาติ โส ตสฺมึ าเน ิเต ชเน ปฏิปุจฺฉิ. เย ตตฺถ สุ สมาคตาติ เย มนุสฺสา ตตฺถ สุสาเน สมาคตา. สูติ นิปาตมตฺตํ. ‘‘เย ตตฺถาสุํ สมาคตา’’ติ วา ปาโ. อาสุนฺติ อเหสุนฺติ อตฺโถ.
๓๗๑. นานาคนฺธสเมริตนฺติ ¶ นานาวิเธหิ คนฺเธหิ สมนฺตโต เอริตํ อุปวาสิตํ. อิโตติ มนุสฺสโลกโต. ทูรคตนฺติ ปรโลกํ คตตฺตา วทติ. พฺรหฺมทตฺตาติ กนฺทตีติ พฺรหฺมทตฺตาติ เอวํ นามสํกิตฺตนํ กตฺวา ปริเทวนวเสน อวฺหายติ.
๓๗๒-๓. พฺรหฺมทตฺตสฺส ภทฺทนฺเต, พฺรหฺมทตฺตสฺส มาริสาติ มาริส, นิรามยกายจิตฺต มหามุนิ พฺรหฺมทตฺตสฺส รฺโ อิทํ อาฬาหนํ, ตสฺเสว พฺรหฺมทตฺตสฺส รฺโ อยํ ภริยา, ภทฺทํ เต ตสฺส จ พฺรหฺมทตฺตสฺส ภทฺทํ โหตุ, ตาทิสานํ มเหสีนํ หิตานุจินฺตเนน ปรโลเก ิตานมฺปิ หิตสุขํ โหติเยวาติ อธิปฺปาโย.
อถ ¶ โส ตาปโส เตสํ วจนํ สุตฺวา อนุกมฺปํ อุปาทาย อุพฺพริยา สนฺติกํ คนฺตฺวา ตสฺสา โสกวิโนทนตฺถํ –
‘‘ฉฬาสีติสหสฺสานิ, พฺรหฺมทตฺตสฺสนามกา;
อิมสฺมึ อาฬาหเน ทฑฺฒา, เตสํ กมนุโสจสี’’ติ. –
คาถมาห ¶ . ตตฺถ ฉฬาสีติสหสฺสานีติ ฉสหสฺสาธิกอสีติสหสฺสสงฺขา. พฺรหฺมทตฺตสฺสนามกาติ พฺรหฺมทตฺโตติ เอวํนามกา. เตสํ กมนุโสจสีติ เตสํ ฉฬาสีติสหสฺสสงฺขาตานํ พฺรหฺมทตฺตานํ กตมํ พฺรหฺมทตฺตํ ตฺวํ อนุโสจสิ, กตมํ ปฏิจฺจ เต โสโก อุปฺปนฺโนติ ปุจฺฉิ.
เอวํ ปน เตน อิสินา ปุจฺฉิตา อุพฺพรี อตฺตนา อธิปฺเปตํ พฺรหฺมทตฺตํ อาจิกฺขนฺตี –
‘‘โย ราชา จูฬนีปุตฺโต, ปฺจาลานํ รเถสโภ;
ตํ ภนฺเต อนุโสจามิ, ภตฺตารํ สพฺพกามท’’นฺติ. –
คาถมาห. ตตฺถ จูฬนีปุตฺโตติ เอวํนามสฺส รฺโ ปุตฺโต. สพฺพกามทนฺติ ¶ มยฺหํ สพฺพสฺส อิจฺฉิติจฺฉิตสฺส ทาตารํ, สพฺเพสํ วา สตฺตานํ อิจฺฉิตทายกํ.
เอวํ อุพฺพริยา วุตฺเต ปุน ตาปโส –
‘‘สพฺเพวาเหสุํ ราชาโน, พฺรหฺมทตฺตสฺสนามกา;
สพฺเพว จูฬนีปุตฺตา, ปฺจาลานํ รเถสภา.
‘‘สพฺเพสํ อนุปุพฺเพน, มเหสิตฺตมการยิ;
กสฺมา ปุริมเก หิตฺวา, ปจฺฉิมํ อนุโสจสี’’ติ. – คาถาทฺวยมาห;
๓๗๖. ตตฺถ สพฺเพวาเหสุนฺติ สพฺเพว เต ฉฬาสีติสหสฺสสงฺขา ราชาโน พฺรหฺมทตฺตสฺส นามกา จูฬนีปุตฺตา ปฺจาลานํ รเถสภาว อเหสุํ. อิเม ราชภาวาทโย วิเสสา เตสุ เอกสฺสาปิ นาเหสุํ.
๓๗๗. มเหสิตฺตมการยีติ ตฺวฺจ เตสํ สพฺเพสมฺปิ อนุปุพฺเพน อคฺคมเหสิภาวํ อกาสิ, อนุปฺปตฺตาติ อตฺโถ. กสฺมาติ คุณโต จ สามิกภาวโต ¶ จ อวิสิฏฺเสุ เอตฺตเกสุ ชเนสุ ปุริมเก ราชาโน ปหาย ปจฺฉิมํ เอกํเมว กสฺมา เกน การเณน อนุโสจสีติ ปุจฺฉิ.
ตํ ¶ สุตฺวา อุพฺพรี สํเวคชาตา ปุน ตาปสํ –
‘‘อาตุเม อิตฺถิภูตาย, ทีฆรตฺตาย มาริส;
ยสฺสา เม อิตฺถิภูตาย, สํสาเร พหุภาสสี’’ติ. –
คาถมาห. ตตฺถ อาตุเมติ อตฺตนิ. อิตฺถิภูตายาติ อิตฺถิภาวํ อุปคตาย. ทีฆรตฺตายาติ ทีฆรตฺตํ. อยฺเหตฺถ อธิปฺปาโย – อิตฺถิภูตาย อตฺตนิ สพฺพกาลํ อิตฺถีเยว โหติ, อุทาหุ ปุริสภาวมฺปิ อุปคจฺฉตีติ. ยสฺสา เม อิตฺถิภูตายาติ ยสฺสา มยฺหํ อิตฺถิภูตาย เอวํ ตาว พหุสํสาเร มเหสิภาวํ มหามุนิ ตฺวํ ภาสสิ กเถสีติ อตฺโถ. ‘‘อาหุ เม อิตฺถิภูตายา’’ติ วา ปาโ. ตตฺถ อาติ อนุสฺสรณตฺเถ นิปาโต. อาหุ เมติ สยํ อนุสฺสริตํ อฺาตมิทํ มยา, อิตฺถิภูตาย อิตฺถิภาวํ อุปคตาย เอวํ มยฺหํ ¶ เอตฺตกํ กาลํ อปราปรุปฺปตฺติ อโหสิ. กสฺมา? ยสฺมา ยสฺสา เม อิตฺถิภูตาย สพฺเพสํ อนุปุพฺเพน มเหสิตฺตมการยิ, กึ ตฺวํ, มหามุนิ, สํสาเร พหุํ ภาสสีติ โยชนา.
ตํ สุตฺวา ตาปโส อยํ นิยโม สํสาเร นตฺถิ ‘‘อิตฺถี อิตฺถีเยว โหติ, ปุริโส ปุริโส เอวา’’ติ ทสฺเสนฺโต –
‘‘อหุ อิตฺถี อหุ ปุริโส, ปสุโยนิมฺปิ อาคมา;
เอวเมตํ อตีตานํ, ปริยนฺโต น ทิสฺสตี’’ติ. –
คาถมาห. ตตฺถ อหุ อิตฺถี อหุ ปุริโสติ ตฺวํ กทาจิ อิตฺถีปิ อโหสิ, กทาจิ ปุริโสปิ อโหสิ. น เกวลํ อิตฺถิปุริสภาวเมว, อถ โข ปสุ โยนิมฺปิ อคมาสิ, กทาจิ ปสุภาวมฺปิ อคมาสิ, ติรจฺฉานโยนิมฺปิ อุปคตา อโหสิ. เอวเมตํ อตีตานํ, ปริยนฺโต น ทิสฺสตีติ เอวํ ยถาวุตฺตํ เอตํ อิตฺถิภาวํ ปุริสภาวํ ติรจฺฉานาทิภาวฺจ อุปคตานํ อตีตานํ อตฺตภาวานํ ปริยนฺโต าณจกฺขุนา มหตา อุสฺสาเหน ปสฺสนฺตานมฺปิ น ทิสฺสติ. น เกวลํ ตเวว, อถ โข สพฺเพสมฺปิ ¶ สํสาเร ปริพฺภมนฺตานํ สตฺตานํ อตฺตภาวสฺส ปริยนฺโต น ทิสฺสเตว น ปฺายเตว. เตนาห ภควา –
‘‘อนมตคฺโคยํ, ภิกฺขเว, สํสาโร, ปุพฺพา โกฏิ น ปฺายติ อวิชฺชานีวรณานํ ¶ สตฺตานํ ตณฺหาสํโยชนานํ สนฺธาวตํ สํสรต’’นฺติ (สํ. นิ. ๒.๑๒๔).
เอวํ เตน ตาปเสน สํสารสฺส อปริยนฺตตํ กมฺมสฺสกตฺจ วิภาเวนฺเตน เทสิตํ ธมฺมํ สุตฺวา สํสาเร สํวิคฺคหทยา ธมฺเม จ ปสนฺนมานสา วิคตโสกสลฺลา หุตฺวา อตฺตโน ปสาทํ โสกวิคมนฺจ ปกาเสนฺตี –
‘‘อาทิตฺตํ วต มํ สนฺตํ, ฆตสิตฺตํว ปาวกํ;
วารินา วิย โอสิฺจํ, สพฺพํ นิพฺพาปเย ทรํ.
‘‘อพฺพหี ¶ วต เม สลฺลํ, โสกํ หทยนิสฺสิตํ;
โย เม โสกปเรตาย, ปติโสกํ อปานุทิ.
‘‘สาหํ อพฺพูฬฺหสลฺลาสฺมิ, สีติภูตาสฺมิ นิพฺพุตา;
น โสจามิ น โรทามิ, ตว สุตฺวา มหามุนี’’ติ. –
ติสฺโส คาถา อภาสิ. ตาสํ อตฺโถ เหฏฺา วุตฺโตเยว.
อิทานิ สํวิคฺคหทยาย อุพฺพริยา ปฏิปตฺตึ ทสฺเสนฺโต สตฺถา –
‘‘ตสฺส ตํ วจนํ สุตฺวา, สมณสฺส สุภาสิตํ;
ปตฺตจีวรมาทาย, ปพฺพชิ อนคาริยํ.
‘‘สา จ ปพฺพชิตา สนฺตา, อคารสฺมา อนคาริยํ;
เมตฺตจิตฺตํ อาภาเวสิ, พฺรหฺมโลกูปปตฺติยา.
‘‘คามา คามํ วิจรนฺตี, นิคเม ราชธานิโย;
อุรุเวฬา นาม โส คาโม, ยตฺถ กาลมกฺรุพฺพถ.
‘‘เมตฺตจิตฺตํ ¶ อาภาเวตฺวา, พฺรหฺมโลกูปปตฺติยา;
อิตฺถิจิตฺตํ วิราเชตฺวา, พฺรหฺมโลกูปคา อหู’’ติ. – จตสฺโส คาถา อภาสิ;
๓๘๓-๔. ตตฺถ ¶ ตสฺสาติ ตสฺส ตาปสสฺส. สุภาสิตนฺติ สุฏฺุ ภาสิตํ, ธมฺมนฺติ อตฺโถ. ปพฺพชิตา สนฺตาติ ปพฺพชฺชํ อุปคตา สมานา, ปพฺพชิตฺวา วา หุตฺวา สนฺตกายวาจา. เมตฺตจิตฺตนฺติ เมตฺตาสหคตํ จิตฺตํ. จิตฺตสีเสน เมตฺตชฺฌานํ วทติ. พฺรหฺมโลกูปปตฺติยาติ ตฺจ สา เมตฺตจิตฺตํ ภาเวนฺตี พฺรหฺมโลกูปปตฺติยา อภาเวสิ, น วิปสฺสนาปาทกาทิอตฺถํ. อนุปฺปนฺเน หิ พุทฺเธ พฺรหฺมวิหาราทิเก ภาเวนฺตา ตาปสปริพฺพาชกา ยาวเทว ภวสมฺปตฺติอตฺถเมว ภาเวสุํ.
๓๘๕-๖. คามา ¶ คามนฺติ คามโต อฺํ คามํ. อาภาเวตฺวาติ วฑฺเฒตฺวา พฺรูเหตฺวา. ‘‘อภาเวตฺวา’’ติ เกจิ ปนฺติ, เตสํ อ-กาโร นิปาตมตฺตํ. อิตฺถิจิตฺตํ วิราเชตฺวาติ อิตฺถิภาเว จิตฺตํ อชฺฌาสยํ อภิรุจึ วิราเชตฺวา อิตฺถิภาเว วิรตฺตจิตฺตา หุตฺวา. พฺรหฺมโลกูปคาติ ปฏิสนฺธิคฺคหณวเสน พฺรหฺมโลกํ อุปคมนกา อโหสิ. เสสํ เหฏฺา วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานเมว.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ตสฺสา อุปาสิกาย โสกํ วิโนเทตฺวา อุปริ จตุสจฺจเทสนํ อกาสิ. สจฺจปริโยสาเน สา อุปาสิกา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหิ. สมฺปตฺตปริสาย จ เทสนา สาตฺถิกา อโหสีติ.
อุพฺพริเปตวตฺถุวณฺณนา นิฏฺิตา.
อิติ ขุทฺทก-อฏฺกถาย เปตวตฺถุสฺมึ
เตรสวตฺถุปฏิมณฺฑิตสฺส
ทุติยสฺส อุพฺพริวคฺคสฺส อตฺถสํวณฺณนา นิฏฺิตา.