📜
๒. ทุกนิปาโต
๑. ปมวคฺโค
๑. อุตฺตรตฺเถรคาถาวณฺณนา
ทุกนิปาเต ¶ ¶ ¶ นตฺถิ โกจิ ภโว นิจฺโจติอาทิกา อายสฺมโต อุตฺตรตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ ปฺุํ อุปจินนฺโต สุเมธสฺส ภควโต กาเล วิชฺชาธโร หุตฺวา อากาเสน วิจรติ. เตน จ สมเยน สตฺถา ตสฺส อนุคฺคณฺหนตฺถํ วนนฺตเร อฺตรสฺมึ รุกฺขมูเล นิสีทิ ฉพฺพณฺณพุทฺธรํสิโย วิสฺสชฺเชนฺโต. โส อนฺตลิกฺเขน คจฺฉนฺโต ภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนจิตฺโต อากาสโต โอรุยฺห สุวิสุทฺเธหิ วิปุเลหิ กณิการปุปฺเผหิ ภควนฺตํ ปูเชสิ, ปุปฺผานิ พุทฺธานุภาเวน สตฺถุ อุปริ ฉตฺตากาเรน อฏฺํสุ, โส เตน ภิยฺโยโสมตฺตาย ปสนฺนจิตฺโต หุตฺวา อปรภาเค กาลํ กตฺวา ตาวตึเส นิพฺพตฺติตฺวา อุฬารํ ทิพฺพสมฺปตฺตึ อนุภวนฺโต ยาวตายุกํ ตตฺถ ตฺวา ตโต จุโต เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท ราชคเห พฺราหฺมณมหาสาลปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ, อุตฺตโรติสฺส นามํ อโหสิ. โส วิฺุตํ ปตฺโต พฺราหฺมณวิชฺชาสุ นิปฺผตฺตึ คนฺตฺวา ชาติยา รูเปน วิชฺชาย วเยน สีลาจาเรน จ โลกสฺส สมฺภาวนีโย ชาโต. ตสฺส ตํ สมฺปตฺตึ ทิสฺวา วสฺสกาโร มคธมหามตฺโต อตฺตโน ธีตรํ ทาตุกาโม หุตฺวา อตฺตโน อธิปฺปายํ ปเวเทสิ. โส นิสฺสรณชฺฌาสยตาย ตํ ปฏิกฺขิปิตฺวา กาเลน กาลํ ธมฺมเสนาปตึ ปยิรุปาสนฺโต ตสฺส สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา วตฺตสมฺปนฺโน หุตฺวา เถรํ อุปฏฺหติ.
เตน จ สมเยน เถรสฺส อฺตโร อาพาโธ อุปฺปนฺโน, ตสฺส เภสชฺชตฺถาย อุตฺตโร สามเณโร ปาโตว ปตฺตจีวรมาทาย วิหารโต นิกฺขนฺโต อนฺตรามคฺเค ตฬากสฺส ตีเร ปตฺตํ เปตฺวา อุทกสมีปํ คนฺตฺวา มุขํ โธวติ. อถ อฺตโร อุมงฺคโจโร อารกฺขปุริเสหิ ¶ อนุพทฺโธ อคฺคทฺวาเรเนว นครโต นิกฺขมิตฺวา ปลายนฺโต อตฺตนา คหิตํ รตนภณฺฑิกํ สามเณรสฺส ปตฺเต ปกฺขิปิตฺวา ปลายิ. สามเณโร ปตฺตสมีปํ ¶ อุปคโต. โจรํ อนุพนฺธนฺตา ราชปุริสา ¶ สามเณรสฺส ปตฺเต ภณฺฑิกํ ทิสฺวา, ‘‘อยํ โจโร, อิมินา โจริยํ กต’’นฺติ สามเณรํ ปจฺฉาพาหํ พนฺธิตฺวา วสฺสการสฺส พฺราหฺมณสฺส ทสฺเสสุํ. วสฺสกาโร จ ตทา รฺโ วินิจฺฉเย นิยุตฺโต หุตฺวา เฉชฺชเภชฺชํ อนุสาสติ. โส ‘‘ปุพฺเพ มม วจนํ นาทิยิ, สุทฺธปาสณฺฑิเยสุ ปพฺพชี’’ติ จ พทฺธาฆาตตฺตา กมฺมํ อโสเธตฺวาว ชีวนฺตเมว ตํ สูเล อุตฺตาเสสิ.
อถสฺส ภควา าณปริปากํ โอโลเกตฺวา ตํ านํ คนฺตฺวา วิปฺผุรนฺตหตฺถนขมณิมยูขสมฺภินฺนสิตาภตาย ปคฺฆรนฺตชาติหิงฺคุลกสุวณฺณรสธารํ วิย ชาลาคุณฺิตมุทุตลุนทีฆงฺคุลิหตฺถํ อุตฺตรสฺส สีเส เปตฺวา, ‘‘อุตฺตร, อิทํ เต ปุริมกมฺมสฺส ผลํ อุปฺปนฺนํ, ตตฺถ ตยา ปจฺจเวกฺขณพเลน อธิวาสนา กาตพฺพา’’ติ วตฺวา อชฺฌาสยานุรูปํ ธมฺมํ เทเสสิ. อุตฺตโร อมตาภิเสกสทิเสน สตฺถุ หตฺถสมฺผสฺเสน สฺชาตปฺปสาทโสมนสฺสตาย อุฬารํ ปีติปาโมชฺชํ ปฏิลภิตฺวา ยถาปริจิตํ วิปสฺสนามคฺคํ สมารูฬฺโห าณสฺส ปริปากํ คตตฺตา สตฺถุ จ เทสนาวิลาเสน ตาวเทว มคฺคปฏิปาฏิยา สพฺพกิเลเส เขเปตฺวา ฉฬภิฺโ อโหสิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๒.๕๖.๕๕-๙๒) –
‘‘สุเมโธ นาม สมฺพุทฺโธ, พาตฺตึสวรลกฺขโณ;
วิเวกกาโม ภควา, หิมวนฺตมุปาคมิ.
‘‘อชฺโฌคาเหตฺวา หิมวนฺตํ, อคฺโค การุณิโก มุนิ;
ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวาน, นิสีทิ ปริสุตฺตโม.
‘‘วิชฺชาธโร ตทา อาสึ, อนฺตลิกฺขจโร อหํ;
ติสูลํ สุคตํ คยฺห, คจฺฉามิ อมฺพเร ตทา.
‘‘ปพฺพตคฺเค ยถา อคฺคิ, ปุณฺณมาเยว จนฺทิมา;
วนํ โอภาสเต พุทฺโธ, สาลราชาว ผุลฺลิโต.
‘‘วนคฺคา ¶ นิกฺขมิตฺวาน, พุทฺธรํสีภิธาวเร;
นฬคฺคิวณฺณสงฺกาสา, ทิสฺวา จิตฺตํ ปสาทยึ.
‘‘วิจินํ อทฺทสํ ปุปฺผํ, กณิการํ เทวคนฺธิกํ;
ตีณิ ปุปฺผานิ อาทาย, พุทฺธเสฏฺมปูชยึ.
‘‘พุทฺธสฺส อานุภาเวน, ตีณิ ปุปฺผานิ เม ตทา;
อุทฺธํวณฺฏา อโธปตฺตา, ฉายํ กุพฺพนฺติ สตฺถุโน.
‘‘เตน กมฺเมน สุกเตน, เจตนาปณิธีหิ จ;
ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตาวตึสมคจฺฉหํ.
‘‘ตตฺถ ¶ เม สุกตํ พฺยมฺหํ, กณิการีติ ายติ;
สฏฺิโยชนมุพฺเพธํ, ตึสโยชนวิตฺถตํ.
‘‘สหสฺสกณฺฑํ สตเภณฺฑุ, ธชาลุ หริตามยํ;
สตสหสฺสนิยฺยูหา, พฺยมฺเห ปาตุภวึสุ เม.
‘‘โสณฺณมยา มณิมยา, โลหิตงฺกมยาปิ จ;
ผลิกาปิ จ ปลฺลงฺกา, เยนิจฺฉกา ยทิจฺฉกา.
‘‘มหารหฺจ สยนํ, ตูลิกา วิกตียุตํ;
อุทฺธโลมิฺจ เอกนฺตํ, พิมฺโพหนสมายุตํ.
‘‘ภวนา นิกฺขมิตฺวาน, จรนฺโต เทวจาริกํ;
ยถา อิจฺฉามิ คมนํ, เทวสงฺฆปุรกฺขโต.
‘‘ปุปฺผสฺส เหฏฺา ติฏฺามิ, อุปริจฺฉทนํ มม;
สมนฺตา โยชนสตํ, กณิกาเรหิ ฉาทิตํ.
‘‘สฏฺิตูริยสหสฺสานิ, สายํ ปาตํ อุปฏฺหุํ;
ปริวาเรนฺติ มํ นิจฺจํ, รตฺตินฺทิวมตนฺทิตา.
‘‘ตตฺถ นจฺเจหิ คีเตหิ, ตาเฬหิ วาทิเตหิ จ;
รมามิ ขิฑฺฑา รติยา, โมทามิ กามกามหํ.
‘‘ตตฺถ ภุตฺวา ปิวิตฺวา จ, โมทามิ ติทเส ตทา;
นารีคเณหิ สหิโต, โมทามิ พฺยมฺหมุตฺตเม.
‘‘สตานํ ¶ ปฺจกฺขตฺตฺุจ, เทวรชฺชมการยึ;
สตานํ ตีณิกฺขตฺตฺุจ, จกฺกวตฺตี อโหสหํ;
ปเทสรชฺชํ วิปุลํ, คณนาโต อสงฺขิยํ.
‘‘ภเว ภเว สํสรนฺโต, มหาโภคํ ลภามหํ;
โภเค เม อูนตา นตฺถิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘ทุเว ภเว สํสรามิ, เทวตฺเต อถ มานุเส;
อฺํ คตึ น ชานามิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘ทุเว กุเล ปชายามิ, ขตฺติเย จาปิ พฺราหฺมเณ;
นีเจ กุเล น ชานามิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘หตฺถิยานํ อสฺสยานํ, สิวิกํ สนฺทมานิกํ;
ลภามิ สพฺพเมเวตํ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘ทาสีคณํ ทาสคณํ, นาริโย สมลงฺกตา;
ลภามิ สพฺพเมเวตํ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘โกเสยฺยกมฺพลิยานิ ¶ , โขมกปฺปาสิกานิ จ;
ลภามิ สพฺพเมเวตํ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘นววตฺถํ นวผลํ, นวคฺครสโภชนํ;
ลภามิ สพฺพเมเวตํ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘อิมํ ขาท อิมํ ภฺุช, อิมมฺหิ สยเน สย;
ลภามิ สพฺพเมเวตํ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘สพฺพตฺถ ปูชิโต โหมิ, ยโส อจฺจุคฺคโต มม;
มหาปกฺโข สทา โหมิ, อเภชฺชปริโส สทา;
าตีนํ อุตฺตโม โหมิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘สีตํ อุณฺหํ น ชานามิ, ปริฬาโห น วิชฺชติ;
อโถ เจตสิกํ ทุกฺขํ, หทเย เม น วิชฺชติ.
‘‘สุวณฺณวณฺโณ หุตฺวาน, สํสรามิ ภวาภเว;
เววณฺณิยํ น ชานามิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘เทวโลกา ¶ จวิตฺวาน, สุกฺกมูเลน โจทิโต;
สาวตฺถิยํ ปุเร ชาโต, มหาสาเล สุอฑฺฒเก.
‘‘ปฺจ กามคุเณ หิตฺวา, ปพฺพชึ อนคาริยํ;
ชาติยา สตฺตวสฺโสหํ, อรหตฺตมปาปุณึ.
‘‘อุปสมฺปาทยี พุทฺโธ, คุณมฺาย จกฺขุมา;
ตรุโณ ปูชนีโยหํ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘ทิพฺพจกฺขุ วิสุทฺธํ เม, สมาธิกุสโล อหํ;
อภิฺาปารมิปฺปตฺโต, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา อนุปฺปตฺโต, อิทฺธิปาเทสุ โกวิโท;
ธมฺเมสุ ปารมิปฺปตฺโต, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘ตึสกปฺปสหสฺสมฺหิ, ยํ พุทฺธมภิปูชยึ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
ฉฬภิฺโ ปุน หุตฺวา สูลโต อุฏฺหิตฺวา ปรานุทฺทยาย อากาเส ตฺวา ปาฏิหาริยํ ทสฺเสสิ. มหาชโน อจฺฉริยพฺภุตจิตฺตชาโต อโหสิ. ตาวเทวสฺส วโณ สํรูฬฺหิ, โส ภิกฺขูหิ, ‘‘อาวุโส, ตาทิสํ ทุกฺขํ อนุภวนฺโต กถํ ตฺวํ วิปสฺสนํ อนุยฺุชิตุํ อสกฺขี’’ติ ปุฏฺโ, ‘‘ปเคว เม, อาวุโส, สํสาเร อาทีนโว, สงฺขารานฺจ สภาโว สุทิฏฺโ, เอวาหํ ¶ ตาทิสํ ทุกฺขํ อนุภวนฺโตปิ อสกฺขึ วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา วิเสสํ อธิคนฺตุ’’นฺติ ทสฺเสนฺโต –
‘‘นตฺถิ โกจิ ภโว นิจฺโจ, สงฺขารา วาปิ สสฺสตา;
อุปฺปชฺชนฺติ จ เต ขนฺธา, จวนฺติ อปราปรํ.
‘‘เอตมาทีนวํ ตฺวา, ภเวนมฺหิ อนตฺถิโก;
นิสฺสโฏ สพฺพกาเมหิ, ปตฺโต เม อาสวกฺขโย’’ติ. –
อิมํ คาถาทฺวยํ อภาสิ.
ตตฺถ ¶ ¶ นตฺถิ โกจิ ภโว นิจฺโจติ กมฺมภโว อุปปตฺติภโว กามภโว รูปภโว อรูปภโว สฺีภโว อสฺีภโว เนวสฺีนาสฺีภโว เอกโวการภโว จตุโวการภโว ปฺจโวการภโวติ เอวํเภโท, ตตฺถาปิ หีโน มชฺฌิโม อุกฺกฏฺโ ทีฆายุโก สุขพหุโล โวมิสฺสสุขทุกฺโขติ เอวํวิภาโค โยโกจิ นิจฺโจ ธุโว ถิโร อปโลกิยธมฺโม นตฺถิ ตํ ตํ การณํ ปฏิจฺจ สมุปฺปนฺนตฺตา. ยสฺมา จ เอตเทวํ, ตสฺมา สงฺขารา วาปิ สสฺสตา นตฺถีติ โยชนา. ปจฺจเยหิ สงฺขตตฺตา ‘‘สงฺขารา’’ติ ลทฺธนาเม หิ ปฺจกฺขนฺเธ อุปาทาย ภวสมฺาย สงฺขาราว หุตฺวา สมฺภูตา ชรามรเณน จ วิปริณมนฺตีติ อสสฺสตา วิปริณามธมฺมา. ตถา หิ เต ‘‘สงฺขารา’’ติ วุจฺจนฺติ. เตนาห อุปฺปชฺชนฺติ จ เต ขนฺธา, จวนฺติ อปราปรนฺติ. เต ภวปริยาเยน สงฺขารปริยาเยน จ วุตฺตา ปฺจกฺขนฺธา ยถาปจฺจยํ อปราปรํ อุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปนฺนา จ ชราย ปริปีฬิตา หุตฺวา จวนฺติ ปริภิชฺชนฺตีติ อตฺโถ. เอเตน ‘‘ภโว, สงฺขารา’’ติ จ ลทฺธโวหารา ปฺจกฺขนฺธา อุทยพฺพยสภาวาติ ทสฺเสติ. ยสฺมา ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวา สงฺขาเร สมฺมสนฺตสฺส ตโยปิ ภวา อาทิตฺตํ วิย สงฺขเต อาทีนวํ โทสํ ปเคว วิปสฺสนาปฺาย ชานิตฺวา อนิจฺจลกฺขเณหิ ทิฏฺา สงฺขารา ทุกฺขานตฺตา วิภูตตรา อุปฏฺหนฺติ, เตนาห ภควา – ‘‘ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขํ, ยํ ทุกฺขํ ตทนตฺตา’’ติ (สํ. นิ. ๓.๑๕).
ยสฺมา ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวา สงฺขาเร สมฺมสนฺตสฺส ตโยปิ ภวา อาทิตฺตํ วิย อคารํ สปฺปฏิภยา อุปฏฺหนฺติ, ตสฺมา อาห ‘‘ภเวนมฺหิ อนตฺถิโก’’ติ. เอวํ ปน สพฺพโส ภเวหิ วินิวตฺติยมานสฺส กาเมสุ อเปกฺขาย เลโสปิ น สมฺภวติเยว, เตนาห ‘‘นิสฺสโฏ สพฺพกาเมหี’’ติ, อมฺหีติ โยชนา. มานุเสหิ วิย ทิพฺเพหิปิ กาเมหิ นิวตฺติตจิตฺโตสฺมีติ อตฺโถ. ปตฺโต เม อาสวกฺขโยติ ยสฺมา เอวํ สุปริมชฺชิตสงฺขาโร ภเวสุ สุปริทิฏฺาทีนโว กาเมสุ ¶ จ อนาสตฺตมานโส ตสฺมา สูลมตฺถเก นิสินฺเนนาปิ เม มยา ปตฺโต อธิคโต ¶ อาสวกฺขโย นิพฺพานํ อรหตฺตฺจาติ. อฺเหิ จ สพฺรหฺมจารีหิ อปฺปตฺตมานเสหิ ตทธิคมาย อุสฺสาโห กรณีโยติ ภิกฺขูนํ โอวาทมทาสิ.
อุตฺตรตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. ปิณฺโฑลภารทฺวาชตฺเถรคาถาวณฺณนา
นยิทํ ¶ อนเยนาติอาทิกา อายสฺมโต ปิณฺโฑลภารทฺวาชตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยํ กิร ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล สีหโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา ปพฺพตคุหายํ วิหรติ. ภควา ตสฺส อนุคฺคหํ กาตุํ โคจราย ปกฺกนฺตกาเล สยนคุหํ ปวิสิตฺวา นิโรธํ สมาปชฺชิตฺวา นิสีทิ. สีโห โคจรํ คเหตฺวา นิวตฺโต คุหาทฺวาเร ภควนฺตํ ทิสฺวา หฏฺตุฏฺโ ชลชถลชปุปฺเผหิ ปูชํ กตฺวา จิตฺตํ ปสาเทนฺโต ภควโต อารกฺขตฺถาย อรฺเ วาฬมิเค อปเนตุํ ตีสุ เวลาสุ สีหนาทํ นทนฺโต พุทฺธคตาย สติยา อฏฺาสิ. ยถา ปมทิวสํ, เอวํ สตฺตาหํ ปูเชสิ. ภควา สตฺตาหจฺจเยน นิโรธา วุฏฺหิตฺวา ‘‘วตฺติสฺสติ อิมสฺส เอตฺตโก อุปนิสฺสโย’’ติ ตสฺส ปสฺสนฺตสฺเสว อากาสํ ปกฺขนฺทิตฺวา วิหารเมว คโต. สีโห ปาลิเลยฺยกหตฺถี วิย พุทฺธวิโยคทุกฺขํ อธิวาเสตุํ อสกฺโกนฺโต กาลํ กตฺวา หํสวตีนคเร มหาโภคกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต นครวาสีหิ สทฺธึ วิหารํ คโต ธมฺมเทสนํ สุตฺวา สตฺตาหํ มหาทานํ ปวตฺเตตฺวา ยาวชีวํ ปฺุานิ กตฺวา อปราปรํ เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อมฺหากํ ภควโต กาเล โกสมฺพิยํ รฺโ อุเตนสฺส ปุโรหิตปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ ภารทฺวาโช นาม นาเมน. โส วยปฺปตฺโต ตโย เวเท อุคฺคเหตฺวา ปฺจ มาณวกสตานิ มนฺเต วาเจนฺโต มหคฺฆสภาเวน อนนุรูปาจารตฺตา เตหิ ปริจฺจชฺชนฺโต ราชคหํ คนฺตฺวา ภควโต ภิกฺขุสงฺฆสฺส จ ลาภสกฺการํ ทิสฺวา สาสเน ปพฺพชิตฺวา โภชเน อมตฺตฺู หุตฺวา วิจรนฺโต สตฺถารา อุปาเยน ¶ มตฺตฺุตาย ปติฏฺาปิโต วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา นจิรสฺเสว ฉฬภิฺโ อโหสิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๒.๕๐.๑๐๔-๑๐๙) –
‘‘มิคลุทฺโท ปุเร อาสึ, วิปิเน วิจรํ ตทา;
อทฺทสํ วิรชํ พุทฺธํ, สพฺพธมฺมาน ปารคุํ.
‘‘ปิยาลผลมาทาย, พุทฺธเสฏฺสฺสทาสหํ;
ปฺุกฺเขตฺตสฺส วีรสฺส, ปสนฺโน เสหิ ปาณิภิ.
‘‘เอกตึเส ¶ อิโต กปฺเป, ยํ ผลํ อททึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ผลทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
ฉฬภิฺโ ปน หุตฺวา ‘‘ภควโต สมฺมุขา ยํ สาวเกหิ ปตฺตพฺพํ, ตํ มยา ปตฺต’’นฺติ, ภิกฺขุสงฺเฆ จ ‘‘ยสฺส มคฺเค วา ผเล วา กงฺขา อตฺถิ, โส มํ ปุจฺฉตู’’ติ สีหนาทํ นทิ. เตน ตํ ภควา, ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ สีหนาทิกานํ ยทิทํ ปิณฺโฑลภารทฺวาโช’’ติ (อ. นิ. ๑.๑๘๘, ๑๙๕) เอตทคฺเค เปสิ. โส ¶ เอกทิวสํ อตฺตโน สนฺติกํ อุปคตํ คิหิกาเล สหายภูตํ มจฺฉรึ มิจฺฉาทิฏฺิพฺราหฺมณํ อนุกมฺปมาโน ตสฺส ทานกถํ กเถตฺวา เตน จ ‘‘อยํ มม ธนํ วินาเสตุกาโม’’ติ ภกุฏึ กตฺวาปิ ‘‘ตุยฺหํ เอกภตฺตํ เทมี’’ติ วุตฺเต, ‘‘ตํ สงฺฆสฺส เทหิ มา มยฺห’’นฺติ สงฺฆสฺส ปริณาเมสิ. ปุน พฺราหฺมเณน ‘‘อยํ มํ พหูนํ ทาเปตุกาโม’’ติ อปฺปจฺจเย ปกาสิเต ทุติยทิวสํ ธมฺมเสนาปตินา สงฺฆคตาย ทกฺขิณาย มหปฺผลภาวปฺปกาสเนน ตํ ปสาเทตฺวา, ‘‘อยํ พฺราหฺมโณ ‘อาหารเคเธน มํ ทาเน นีโยเชสี’ติ มฺติ, อาหารสฺส ปน มยา สพฺพโส ปริฺาตภาวํ น ชานาติ, หนฺท นํ ชานาเปมี’’ติ –
‘‘นยิทํ อนเยน ชีวิตํ, นาหาโร หทยสฺส สนฺติโก;
อาหารฏฺิติโก สมุสฺสโย, อิติ ทิสฺวาน จรามิ เอสนํ.
‘‘ปงฺโกติ ¶ หิ นํ อเวทยุํ, ยายํ วนฺทนปูชนา กุเลสุ;
สุขุมํ สลฺลํ ทุรุพฺพหํ, สกฺกาโร กาปุริเสน ทุชฺชโห’’ติ. –
คาถาทฺวยํ อภาสิ.
ตตฺถ นยิทํ อนเยน ชีวิตนฺติ อิทํ มม ชีวิตํ อนเยน อาเยน เวฬุทานปุปฺผทานาทิอเนสนาย น โหติ ชีวิตนิกนฺติยา อภาวโต. นาหาโร หทยสฺส สนฺติโกติ อาหาโร จ อาหริยมาโน มคฺคผลาณํ วิย หทยสฺส จิตฺตสฺส สนฺติกโร น โหติ, เกวลํ ปน สชฺชุกํ ขุทาปฏิฆาตมตฺตํ กโรตีติ อธิปฺปาโย. อถ วา นาหาโร หทยสฺส สนฺติโกติ อาหาโร รสตณฺหาวตฺถุ เม หทยสฺส สนฺติโก อาสตฺโต น โหติ รสตณฺหาย เอว อภาวโต. ‘‘สนฺติเก’’ติปิ ปนฺติ. โย หิ อาหารคิทฺโธ ลาภสกฺการปฺปสุโต วิจรติ, ตสฺส อาหาโร หทยสฺส สนฺติเก นาม อภิณฺหํ มนสิกาตพฺพโต. โย ปน ปริฺาตาหาโร, โส ตตฺถ ปหีนจฺฉนฺทราโค, น ตสฺสาหาโร หทยสฺส ¶ สนฺติเก นาม – ‘‘กถํ นุ โข ลเภยฺย’’นฺติอาทิมนสิกรณสฺเสว อภาวโต. ยทิ หิ ชีวิตนิกนฺติ อาหารรสตณฺหา จ นตฺถิ, อถ กสฺมา ปิณฺฑาย จรสีติ อนุโยคํ มนสิ กตฺวา อาห ‘‘อาหารฏฺิติโก สมุสฺสโย, อิติ ทิสฺวาน จรามิ เอสน’’นฺติ. อาหาโร โภชนํ ิติ านํ ปจฺจโย เอตสฺสาติ อาหารฏฺิติโก. ‘‘อาหารปฏิพทฺธวุตฺติโก สมุสฺสโย กาโย’’อิติ ทิสฺวาน เอวํ ตฺวา อิมมตฺถํ พุทฺธิยํ ¶ เปตฺวา จรามิ เอสนํ, ภิกฺขาปริเยสนํ กโรมีติ อตฺโถ.
ปจฺจยนิมิตฺตํ กุลานิ อุปสงฺกมนฺโต ตตฺถ วนฺทนปูชนาหิ ลาภสกฺกาเรหิ จ พชฺฌตีติ เอวํ มาทิเสสุ น จินฺเตตพฺพนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปงฺโก’’ติคาถํ อภาสิ. ตสฺสตฺโถ – ยา อยํ ปจฺจยนิมิตฺตํ อุปคตานํ ปพฺพชิตานํ กุเลสุ เคหวาสีสุ ปวตฺติสฺสติ คุณสมฺภาวนา ปูชนา จ, ยสฺมา ตํ อภาวิตตฺตานํ โอสีทาปนฏฺเน มลีนภาวกรเณน จ ปงฺโก กทฺทโมติ พุทฺธาทโย อเวทยุํ อพฺภฺาสุํ ปเวเทสุํ วา, ตสฺมา สา สปฺปุริสานํ ¶ พนฺธาย น โหติ สกฺการาสาย ปเคว ปหีนตฺตา. อสปฺปุริสสฺส ปน สกฺการาสา ทุวิฺเยฺยสภาวตาย ปีฬาชนนโต อนฺโต ตุทนโต อุทฺธริตุํ อสกฺกุเณยฺยโต จ สุขุมํ สลฺลํ ทุรุพฺพหํ. ตโต เอว เตน สกฺกาโร กาปุริเสน ทุชฺชโห ทุรุพฺพเหยฺโย ตสฺส ปหานปฏิปตฺติยา อปฺปฏิปชฺชนโต, สกฺการาสาปหาเนน ปหีโน โหตีติ. ตํ สุตฺวา พฺราหฺมโณ เถเร อภิปฺปสนฺโน อโหสิ.
ปิณฺโฑลภารทฺวาชตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. วลฺลิยตฺเถรคาถาวณฺณนา
มกฺกโฏ ปฺจทฺวารายนฺติอาทิกา อายสฺมโต วลฺลิยตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปฺุานิ อุปจินนฺโต อิโต เอกตึเส กปฺเป กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺโต เอกทิวสํ เกนจิเทว กรณีเยน อรฺํ คโต ตตฺถ นารทํ นาม ปจฺเจกสมฺพุทฺธํ รุกฺขมูเล วสนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส นเฬหิ สาลํ กตฺวา ติเณหิ ฉาเทตฺวา อทาสิ. จงฺกมนฏฺานฺจสฺส โสเธตฺวา วาลุกา โอกิริตฺวา อทาสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ พฺราหฺมณมหาสาลสฺส ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ, วลฺลิโยติสฺส นามํ อโหสิ. โส วยปฺปตฺโต โยพฺพนมนุปฺปตฺโต อินฺทฺริยวสิโก หุตฺวา วิจรนฺโต กลฺยาณมิตฺตสํสคฺเคน ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา ¶ วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๒.๕๐.๙๓-๑๐๓) –
‘‘หิมวนฺตสฺสาวิทูเร, หาริโต นาม ปพฺพโต;
สยมฺภู นารโท นาม, รุกฺขมูเล วสี ตทา.
‘‘นฬาคารํ กริตฺวาน, ติเณน ฉาทยึ อหํ;
จงฺกมํ โสธยิตฺวาน, สยมฺภุสฺส อทาสหํ.
‘‘เตน ¶ กมฺเมน สุกเตน, เจตนาปณิธีหิ จ;
ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตาวตึสมคจฺฉหํ.
‘‘ตตฺถ เม สุกตํ พฺยมฺหํ, นฬกุฏิกนิมฺมิตํ;
สฏฺิโยชนมุพฺเพธํ, ตึสโยชนวิตฺถตํ.
‘‘จตุทฺทเสสุ กปฺเปสุ, เทวโลเก รมึ อหํ;
เอกสตฺตติกฺขตฺตฺุจ, เทวรชฺชมการยึ.
‘‘จตุตฺตึสติกฺขตฺตฺุจ, จกฺกวตฺตี อโหสหํ;
ปเทสรชฺชํ วิปุลํ, คณนาโต อสงฺขิยํ.
‘‘ธมฺมปาสาทมารุยฺห, สพฺพาการวรูปมํ;
ยทิจฺฉกาหํ วิหเร, สกฺยปุตฺตสฺส สาสเน.
‘‘เอกตึเส อิโต กปฺเป, ยํ กมฺมมกรึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, นฬกุฏิยิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
อรหตฺตํ ¶ ปน ปตฺวา ปุถุชฺชนกาเล อตฺตโน จิตฺตสฺส รูปาทิอารมฺมเณสุ ยถากามปฺปวตฺติยา, อิทานิ อริยมคฺเคน นิคฺคหิตภาวสฺส จ วิภาวเนน อฺํ พฺยากโรนฺโต –
‘‘มกฺกโฏ ปฺจทฺวารายํ, กุฏิกายํ ปสกฺกิย;
ทฺวาเรน อนุปริเยติ, ฆฏฺฏยนฺโต มุหุํ มุหุํ.
‘‘ติฏฺ มกฺกฏ มา ธาวิ, น หิ เต ตํ ยถา ปุเร;
นิคฺคหีโตสิ ปฺาย, เนว ทูรํ คมิสฺสสี’’ติ. – คาถาทฺวยํ อภาสิ;
ตตฺถ ¶ ฆฏฺฏยนฺโตติ อตฺตโน โลลภาเวน รุกฺขสฺส อฺํ สาขํ มฺุจิตฺวา อฺสฺส คหเณน อเนกวารํ ตตฺถ รุกฺขํ จาเลนฺโต ผลูปโภคมกฺกโฏ วิย เตน เตน จกฺขาทิทฺวาเรน รูปาทิอารมฺมเณสุ อฺํ มฺุจิตฺวา อฺํ คณฺหนฺโต จิตฺตสนฺตานสฺส สมาทานวเสน นิจฺจลํ าตุํ ¶ อปฺปทาเนน อภิกฺขณํ ฆฏฺฏยนฺโต จาเลนฺโต ตสฺมึเยว รูปาทิอารมฺมเณ อนุปริวตฺตติ ยถากามํ วิจรติ. วตฺตมานสมีปตาย เจตฺถ วตฺตมานวจนํ. เอวํ อนุปริยนฺโต จ ติฏฺ, มกฺกฏ, มา ธาวิ ตฺวํ, จิตฺตมกฺกฏ, อิทานิ ติฏฺ มา ธาวิ, อิโต ปฏฺาย เต ธาวิตุํ น สกฺกา, ตสฺมา น หิ เต ตํ ยถา ปูเร ยสฺมา ตํ อตฺตภาวเคหํ ปุพฺเพ วิย น เต เสวิตํ ปิหิตทฺวารภาวโต, กิฺจ นิคฺคหีโตสิ ปฺาย สยฺจ อิทานิ มคฺคปฺาย กิเลสาภิสงฺขารสงฺขาตานํ ปาทานํ เฉทเนน อจฺจนฺติกํ นิคฺคหํ ปตฺโตสิ, ตสฺมา เนว ทูรํ คมิสฺสสิ อิโต อตฺตภาวโต ทูรํ ทุติยาทิอตฺตภาวํ เนว คมิสฺสสิ ยาวจริมกจิตฺตํ เอว เต คมนนฺติ ทสฺเสติ. ‘‘เนโต ทูร’’นฺติปิ ปาโ, โส เอวตฺโถ.
วลฺลิยตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. คงฺคาตีริยตฺเถรคาถาวณฺณนา
ติณฺณํ เม ตาลปตฺตานนฺติอาทิกา อายสฺมโต คงฺคาตีริยตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยํ กิร ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺโต สาสเน อภิปฺปสนฺโน หุตฺวา ภิกฺขุสงฺฆสฺส ปานียมทาสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน เทวโลเก นิพฺพตฺติตฺวา อปราปรํ ปฺุานิ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ อฺตรสฺส คหปติสฺส ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ, ‘‘ทตฺโต’’ติสฺส นามํ อโหสิ. โส ¶ วยปฺปตฺโต ฆราวาสํ วสนฺโต อคมนียฏฺานภาวํ อชานิตฺวา วีติกฺกมํ กตฺวา ปุน อคมนียฏฺานภาวํ ตฺวา สํเวคชาโต ปพฺพชิตฺวา ตํ กมฺมํ ชิคุจฺฉิตฺวา ลูขปฏิปตฺตึ อนุติฏฺนฺโต ปํสุกูลจีวรํ ฉวสิตฺตสทิสํ มตฺติกาปตฺตฺจ คเหตฺวา คงฺคาตีเร ตีหิ ตาลปตฺเตหิ กุฏิกํ กตฺวา วิหาสิ, เตเนวสฺส คงฺคาตีริโยติ สมฺา อโหสิ. โส ‘‘อรหตฺตํ อปฺปตฺวา น เกนจิ สลฺลปิสฺสามี’’ติ จิตฺตํ อธิฏฺาย ปมํ สํวจฺฉรํ ตุณฺหีภูโต วจีเภทํ อกโรนฺโตว วิหาสิ. ทุติเย สํวจฺฉเร โคจรคาเม อฺตราย อิตฺถิยา ‘‘มูโค นุ โข โน’’ติ วีมํสิตุกามาย ปตฺเต ขีรํ อาสิฺจนฺติยา ¶ หตฺถวิหาเร กเตปิ โอกิริเต, ‘‘อลํ, ภคินี’’ติ วาจํ นิจฺฉริ. ตติเย ปน สํวจฺฉเร อนฺตรวสฺเสว ฆฏยนฺโต วายมนฺโต อรหตฺตํ ปาปุณิ, เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๒.๕๐.๕๑-๕๖) –
‘‘ปทุมุตฺตรพุทฺธสฺส ¶ , ภิกฺขุสงฺเฆ อนุตฺตเร;
ปสนฺนจิตฺโต สุมโน, ปานีฆฏมปูรยึ.
‘‘ปพฺพตคฺเค ทุมคฺเค วา, อากาเส วาถ ภูมิยํ;
ยทา ปานียมิจฺฉามิ, ขิปฺปํ นิพฺพตฺตเต มม.
‘‘สตสหสฺสิโต กปฺเป, ยํ ทานมททึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ทกทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
อรหา ปน หุตฺวา อตฺตโน ปุพฺพภาคปฏิปตฺติยา วิภาวนมุเขน อฺํ พฺยากโรนฺโต –
‘‘ติณฺณํ เม ตาลปตฺตานํ, คงฺคาตีเร กุฏี กตา;
ฉวสิตฺโตว เม ปตฺโต, ปํสุกูลฺจ จีวรํ.
‘‘ทฺวินฺนํ อนฺตรวสฺสานํ, เอกา วาจา เม ภาสิตา;
ตติเย อนฺตรวสฺสมฺหิ, ตโมขนฺโธ ปทาลิโต’’ติ. – คาถาทฺวยํ อภาสิ;
ตตฺถ ติณฺณํ เม ตาลปตฺตานํ, คงฺคาตีเร กุฏี กตาติ ตาลรุกฺขโต ปหิเตหิ ตีหิ ตาลปณฺเณหิ มยฺหํ วสฺสนปริหรณตฺถํ คงฺคาย นทิยา ตีเร กุฏิกา กตา. เตน อตฺตโน เสนาสนสนฺโตสํ ทสฺเสติ. วุตฺตฺหิ ธมฺมเสนาปตินา –
‘‘ปลฺลงฺเกน นิสินฺนสฺส, ชณฺณุเก นาภิวสฺสติ;
อลํ ผาสุวิหาราย, ปหิตตฺตสฺส ภิกฺขุโน’’ติ. (เถรคา. ๙๘๕; มิ. ป. ๖.๑.๑);
‘‘ตาลปตฺตีน’’นฺติปิ ปาโ, โส เอวตฺโถ. ฉวสิตฺโตว เม ปตฺโตติ มยฺหํ ปตฺโต ฉวสิตฺตสทิโส, มตานํ ขีรเสจนกุณฺฑสทิโสติ อตฺโถ ¶ . ปํสุกูลฺจ จีวรนฺติ จีวรฺจ เม อนฺตรมคฺคสุสานาทีสุ ฉฑฺฑิตนนฺตเกหิ กตํ ปํสุกูลํ. ปททฺวเยน ปริกฺขารสนฺโตสํ ทสฺเสติ.
ทฺวินฺนํ ¶ อนฺตรวสฺสานนฺติ ทฺวีสุ อนฺตรวสฺเสสุ ปพฺพชิตโต อรหตฺตมปฺปตฺตสํวจฺฉเรสุ. เอกา วาจา เม ภาสิตาติ เอกา, ‘‘อลํ, ภคินี’’ติ ขีรปฏิกฺเขปวาจา เอว มยา วุตฺตา, อฺโ ตตฺถ วจีเภโท นาโหสิ. เตน อุกฺกํสคตํ กายวจีสํยมํ ทสฺเสติ. ตติเย อนฺตรวสฺสมฺหีติ ¶ ตติยสฺส สํวจฺฉรสฺส อพฺภนฺตเร, ตสฺมึ อปริปุณฺเณเยว. ตโมขนฺโธ ปทาลิโตติ อคฺคมคฺเคน ตโมขนฺโธ ภินฺโน, อวิชฺชานุสโย สมุจฺฉินฺโนติ อตฺโถ. เตน ตเทกฏฺตาย สพฺพกิเลสานํ อนวเสสปฺปหานํ วทติ.
คงฺคาตีริยตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. อชินตฺเถรคาถาวณฺณนา
อปิ เจ โหติ เตวิชฺโชติอาทิกา อายสฺมโต อชินตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปฺุานิ อุปจินนฺโต พุทฺธสฺุเ โลเก กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺโต เกนจิเทว กรณีเยน อรฺํ คโต ตตฺถ สุจินฺติตํ นาม ปจฺเจกสมฺพุทฺธํ อาพาเธน ปีฬิตํ นิสินฺนํ ทิสฺวา อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา เภสชฺชตฺถาย ปสนฺนมานโส ฆตมณฺฑํ อทาสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน เทวโลเก นิพฺพตฺติตฺวา อปราปรํ ปฺุานิ กตฺวา สุคตีสุเยว สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ อฺตรสฺส ทลิทฺทพฺราหฺมณสฺส เคเห ปฏิสนฺธึ คณฺหิ. ตํ วิชายนกาเล อชินจมฺเมน สมฺปฏิจฺฉึสุ. เตนสฺส อชิโนตฺเวว นามํ อกํสุ. โส โภคสํวตฺตนิยสฺส กมฺมสฺส อกตตฺตา ทลิทฺทกุเล นิพฺพตฺโต วยปฺปตฺโตปิ อปฺปนฺนปานโภชโน หุตฺวา วิจรนฺโต เชตวนปฏิคฺคหเณ พุทฺธานุภาวํ ทิสฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต นจิรสฺเสว ฉฬภิฺโ อโหสิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๒.๔๓.๗๘-๘๗) –
‘‘สุจินฺติตํ ¶ ภควนฺตํ, โลกเชฏฺํ นราสภํ;
อุปวิฏฺํ มหารฺํ, วาตาพาเธน ปีฬิตํ.
‘‘ทิสฺวา จิตฺตํ ปสาเทตฺวา, ฆตมณฺฑมุปานยึ;
กตตฺตา อาจิตตฺตา จ, คงฺคา ภาคีรถี อยํ.
‘‘มหาสมุทฺทา จตฺตาโร, ฆตํ สมฺปชฺชเร มม;
อยฺจ ปถวี โฆรา, อปฺปมาณา อสงฺขิยา.
‘‘มม สงฺกปฺปมฺาย, ภวเต มธุสกฺกรา;
จาตุทฺทีปา อิเม รุกฺขา, ปาทปา ธรณีรุหา.
‘‘มม สงฺกปฺปมฺาย, กปฺปรุกฺขา ภวนฺติ เต;
ปฺาสกฺขตฺตุํ เทวินฺโท, เทวรชฺชมการยึ.
‘‘เอกปฺาสกฺขตฺตฺุจ, จกฺกวตฺตี อโหสหํ;
ปเทสรชฺชํ วิปุลํ, คณนาโต อสงฺขิยํ.
‘‘จตุนฺนวุติโต ¶ กปฺเป, ยํ ทานมททึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ฆตมณฺฑสฺสิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
อรหตฺตํ ปน ปตฺวาปิ ปุริมกมฺมนิสฺสนฺเทน อปฺปลาภี อปฺปฺาโตว อโหสิ. อุทฺเทสภตฺตสลากภตฺตานิปิ ลามกาเนว ปาปุณนฺติ. กมฺมผเลเนว จ นํ ปุถุชฺชนา ภิกฺขู สามเณรา จ ‘‘อปฺปฺาโต’’ติ อวมฺนฺติ. เถโร เต ภิกฺขู สํเวเชนฺโต –
‘‘อปิ เจ โหติ เตวิชฺโช, มจฺจุหายี อนาสโว;
อปฺปฺาโตติ นํ พาลา, อวชานนฺติ อชานตา.
‘‘โย ¶ ¶ จ โข อนฺนปานสฺส, ลาภี โหตีธ ปุคฺคโล;
ปาปธมฺโมปิ เจ โหติ, โส เนสํ โหติ สกฺกโต’’ติ. –
คาถาทฺวยํ อภาสิ.
ตตฺถ อปีติ สมฺภาวเน นิปาโต. เจติ ปริกปฺปเน. โหตีติ ภวติ. ติสฺโส วิชฺชา เอตสฺสาติ เตวิชฺโช. มจฺจุํ ปชหตีติ มจฺจุหายี. กามาสวาทีนํ อภาเวน อนาสโว. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ทิพฺพจกฺขุาณํ ปุพฺเพนิวาสาณํ อาสวกฺขยาณนฺติ อิมาสํ ติสฺสนฺนํ วิชฺชานํ อธิคตตฺตา เตวิชฺโช ตโต เอว สพฺพโส กามาสวาทีนํ ปริกฺขีณตฺตา อนาสโว อายตึ ปุนพฺภวสฺส อคฺคหณโต มรณาภาเวน มจฺจุหายี ยทิปิ โหติ, เอวํ สนฺเตปิ อปฺปฺาโตติ นํ พาลา อวชานนฺติ ยสฺสตฺถาย กุลปุตฺตา สมฺมเทว อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชนฺติ, ตํ สทตฺถํ อนุปาปุณิตฺวา ิตมฺปิ นํ อุตฺตมํ ปุริสํ ‘‘ธุตวาโท พหุสฺสุโต ธมฺมกถิโก’’ติ อุปฺปนฺนลาภสฺส อภาวโต ‘‘น ปฺาโต น ปากโฏ’’ติ พาลา ทุมฺเมธปุคฺคลา อวชานนฺติ, กสฺมา? อชานตา อชานนการณา คุณานํ อชานนเมว ตตฺถ การณนฺติ ทสฺเสติ.
ยถา จ คุณานํ อชานนโต พาลา ลาภครุตาย สมฺภาวนียมฺปิ อวชานนฺติ, เอวํ คุณานํ อชานนโต ลาภครุตาย เอวํ อวชานิตพฺพมฺปิ สมฺภาเวนฺตีติ ทสฺเสนฺโต ทุติยํ คาถํ อาห. ตตฺถ โยติ อนิยมวจนํ. จ-สทฺโท พฺยติเรเก, เตน ยถาวุตฺตปุคฺคลโต อิมสฺส ปุคฺคลสฺส วุจฺจมานํเยว วิเสสํ ชเนติ. โขติ อวธารเณ. อนฺนปานสฺสาติ นิทสฺสนมตฺตํ. ลาภีติ ลาภวา. อิธาติ อิมสฺมึ โลเก. ชรามรเณหิ ตสฺส ตสฺส สตฺตาวาสสฺส ปูรณโต คลนโต ¶ จ ปุคฺคโล. ปาปธมฺโมติ ลามกธมฺโม. อยฺเหตฺถ อตฺโถ – โย ปน ปุคฺคโล จีวราทิปจฺจยมตฺตสฺเสว ลาภี โหติ, น ฌานาทีนํ, โส ปาปิจฺฉตาย ทุสฺสีลภาเวน หีนธมฺโมปิ สมาโน อิธ อิมสฺมึ โลเก พาลานํ ลาภครุตาย สกฺกโต ครุกโต โหตีติ.
อชินตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. เมฬชินตฺเถรคาถาวณฺณนา
ยทาหํ ¶ ธมฺมมสฺโสสินฺติอาทิกา อายสฺมโต เมฬชินตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปฺุานิ อุปจินนฺโต สุเมธสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ¶ ปตฺโต เอกทิวสํ ภควนฺตํ ปิณฺฑาย คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส มธุรํ อาโมทผลํ อทาสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท พาราณสิยํ ขตฺติยกุเล นิพฺพตฺติตฺวา เมฬชิโนติ ลทฺธนาโม วิชฺชาสิปฺเปสุ นิปฺผตฺตึ คโต ปณฺฑิโต พฺยตฺโต ทิสาสุ ปากโฏ อโหสิ. โส ภควติ พาราณสิยํ อิสิปตเน วิหรนฺเต วิหารํ คนฺตฺวา สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา ตทเหว อรหตฺตํ ปาปุณิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๒.๕๑.๕๗-๖๒) –
‘‘สหสฺสรํสี ภควา, สยมฺภู อปราชิโต;
วิเวกา วุฏฺหิตฺวาน, โคจรายาภินิกฺขมิ.
‘‘ผลหตฺโถ อหํ ทิสฺวา, อุปคจฺฉึ นราสภํ;
ปสนฺนจิตฺโต สุมโน, อวฏํ อททึ ผลํ.
‘‘จตุนฺนวุติโต กปฺเป, ยํ ผลํ อททึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ผลทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
อรหตฺตํ ปน ปตฺวา อปรภาเค ภิกฺขูหิ, ‘‘อาวุโส, กึ ตยา อุตฺตริมนุสฺสธมฺโม อธิคโต’’ติ ปุฏฺโ สีหนาทํ นทนฺโต –
‘‘ยทาหํ ¶ ธมฺมมสฺโสสึ, ภาสมานสฺส สตฺถุโน;
น กงฺขมภิชานามิ, สพฺพฺู อปราชิเต.
‘‘สตฺถวาเห มหาวีเร, สารถีนํ วรุตฺตเม;
มคฺเค ปฏิปทายํ วา, กงฺขา มยฺหํ น วิชฺชตี’’ติ. – คาถาทฺวยํ อภาสิ;
ตตฺถ ¶ ยทาติ ยสฺมึ กาเล. อหนฺติ อตฺตานํ นิทฺทิสติ. ธมฺมนฺติ จตุสจฺจธมฺมํ. อสฺโสสินฺติ สุณึ. สตฺถุโนติ ทิฏฺธมฺมิกาทิอตฺเถหิ เวเนยฺยานํ สาสนฏฺเน สตฺถุโน. กงฺขนฺติ สํสยํ. สงฺขตมสงฺขตฺจ อนวเสสโต ชานนฏฺเน สพฺพฺู. กุโตจิปิ ปราชิตา ภาเวน อปราชิเต. เวเนยฺยสตฺตานํ สํสารกนฺตารโต นิพฺพานํ ปฏิวาหนฏฺเน สตฺถวาเห. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยโต ปภุติ อหํ สตฺถุโน ธมฺมํ เทเสนฺตสฺส จตุสจฺจธมฺมํ อสฺโสสึ โสตทฺวารานุสาเรน อุปธาเรสึ อุปลภึ, ตโต ปฏฺาย อนวเสสสงฺขตาสงฺขตสมฺมุติธมฺมานํ สยมฺภูาเณน ชานนโต สพฺพฺู อนาวรณทสฺสาวิมฺหิ, ปฺจนฺนมฺปิ มารานํ อภิภวนโต เตหิ อปราชิตตฺตา สเทวเก โลเก อปฺปฏิหตธมฺมจกฺกตฺตา จ อปราชิเต, เวเนยฺยสตฺตานํ โลภกนฺตาราทิโต วาหนฏฺเน สตฺถวาเห, มหาวิกฺกนฺตตาย มหาวีเร, อฺเหิ ทุทฺทมานํ ปุริสทมฺมานํ สรณโต อจฺจนฺติเกน ทมเถน ทมนโต สารถีนํ ปวรภูเต อุตฺตเม สมฺมาสมฺพุทฺเธ ¶ , ‘‘พุทฺโธ นุ โข โน นุ โข’’ติ กงฺขํ นาภิชานามิ อปรปฺปจฺจยภาวโต. ตถารูเป เทสิเต อริยมคฺเค ตทุปาทายภูตาย จ สีลาทิปฏิปทาย ‘‘นิยฺยานิโก นุ โข น นุ โข’’ติ กงฺขา วิจิกิจฺฉา น วิชฺชติ นตฺถีติ. เอตฺถ จ อริยธมฺเม สํสยาภาวกถเนน อริยสงฺเฆปิ สํสยาภาโว กถิโตเยวาติ ทฏฺพฺพํ ตตฺถ ปติฏฺิตสฺส อนฺถาภาวโตติ.
เมฬชินตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. ราธตฺเถรคาถาวณฺณนา
ยถา อคารํ ทุจฺฉนฺนนฺติอาทิกา อายสฺมโต ราธตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยํ กิร ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล หํสวตีนคเร กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺโต วิหารํ คนฺตฺวา สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสินฺโน สตฺถารา เอกํ ภิกฺขุํ ปฏิภาเนยฺยกานํ อคฺคฏฺาเน ปิยมานํ ทิสฺวา สยํ ตํ านนฺตรํ ปตฺเถตฺวา มหาทานํ ¶ ปวตฺเตสิ. สตฺถุ อุฬารฺจ ปูชํ อกาสิ. โส เอวํ กตปณิธาโน ตโต จุโต ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปฺุานิ อุปจินนฺโต วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺโต เอกทิวสํ สตฺถารํ ปิณฺฑาย คจฺฉนฺตํ ¶ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส มธุรานิ อมฺพผลานี อทาสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน เทวโลเก นิพฺพตฺติตฺวา อปราปรํ ปฺุานิ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อมฺหากํ ภควโต กาเล ราชคเห พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา ราโธติ ลทฺธนาโม วยปฺปตฺโต หุตฺวา ฆราวาสํ วสนฺโต มหลฺลกกาเล ปุตฺตทาเรหิ อปสาทิโต, ‘‘กึ เม ฆราวาเสน, ปพฺพชิสฺสามี’’ติ วิหารํ คนฺตฺวา เถเร ภิกฺขู อุปสงฺกมิตฺวา ปพฺพชฺชํ ยาจิตฺวา เตหิ ‘‘อยํ พฺราหฺมโณ ชิณฺโณ น สกฺโกติ วตฺตปฏิวตฺตํ ปูเรตุ’’นฺติ ปฏิกฺขิตฺโต สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา อตฺตโน อชฺฌาสยํ ปเวเทตฺวา สตฺถารา อุปนิสฺสยสมฺปตฺตึ โอโลเกตฺวา อาณตฺเตน ธมฺมเสนาปตินา ปพฺพาชิโต วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๒.๕๑.๖๓-๖๗) –
‘‘สุวณฺณวณฺณํ สมฺพุทฺธํ, อาหุตีนํ ปฏิคฺคหํ;
รถิยํ ปฏิปชฺชนฺตํ, ปาทผลํ อทาสหํ.
‘‘เอกนวุติโต กปฺเป, ยํ ผลํ อททึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ผลทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
อรหตฺตํ ปน ปตฺวา สตฺถุ สนฺติกาวจโร หุตฺวา วิจรนฺโต สตฺถุ ธมฺมเทสนาปฏิภานสฺส ปจฺจยภูตานํ ปฏิภานชานนกานํ อคฺโค ชาโต. เถรสฺส หิ ทิฏฺิสมุทาจารฺจ อาคมฺม ทสพลสฺส ¶ นวนวา ธมฺมเทสนา ปฏิภาติ. เตนาห ภควา – ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ ปฏิภาเนยฺยกานํ ยทิทํ ราโธ’’ติ (อ. นิ. ๑.๒๑๙, ๒๓๓). โส เอกทิวสํ ‘‘อิเม สตฺตา อภาวนาย ราเคน อภิภุยฺยนฺติ, ภาวนาย สติ ตํ นตฺถี’’ติ ภาวนํ โถเมนฺโต ‘‘ยถา อคาร’’นฺติอาทินา คาถาทฺวยมาห.
๑๓๓-๔. ตตฺถ อคารนฺติ ยํกิฺจิ เคหํ. ทุจฺฉนฺนนฺติ วิรฬจฺฉนฺนํ ฉิทฺทาวฉิทฺทํ. สมติวิชฺฌตีติ วสฺสวุฏฺิ วินิวิชฺฌติ. อภาวิตนฺติ ตํ อคารํ วุฏฺิ วิย ภาวนาย ¶ รหิตตฺตา อภาวิตํ จิตฺตํ. ราโค สมติวิชฺฌตีติ น เกวลํ ราโคว โทสโมหมานาทโยปิ สพฺพกิเลสา ตถารูปํ จิตฺตํ อติวิชฺฌนฺติเยว. สุภาวิตนฺติ สมถวิปสฺสนาภาวนาหิ สุฏฺุ ภาวิตํ, เอวรูปํ จิตฺตํ สุจฺฉนฺนํ เคหํ วุฏฺิ วิย ราคาทโย กิเลสา อติวิชฺฌิตุํ น สกฺโกนฺตีติ.
ราธตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. สุราธตฺเถรคาถาวณฺณนา
ขีณา ¶ หิ มยฺหํ ชาตีติอาทิกา อายสฺมโต สุราธตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปฺุานิ อุปจินนฺโต สิขิสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺโต เอกทิวสํ สตฺถารํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส มาตุลุงฺคผลํ อทาสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน เทวโลเก นิพฺพตฺติตฺวา อปราปรํ ปฺุานิ กตฺวา สุคตีสุเยว สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท อนนฺตรํ วุตฺตสฺส ราธตฺเถรสฺส กนิฏฺโ หุตฺวา นิพฺพตฺติ, สุราโธติสฺส นามํ อโหสิ. โส เชฏฺภาตริ ราเธ ปพฺพชิเต สยมฺปิ ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๒.๕๑.๖๘-๗๒) –
‘‘กณิการํว ชลิตํ, ปุณฺณมาเยว จนฺทิมํ;
ชลนฺตํ ทีปรุกฺขํว, อทฺทสํ โลกนายกํ.
‘‘มาตุลุงฺคผลํ คยฺห, อทาสึ สตฺถุโน อหํ;
ทกฺขิเณยฺยสฺส วีรสฺส, ปสนฺโน เสหิ ปาณิภิ.
‘‘เอกตึเส อิโต กปฺเป, ยํ ผลํ อททึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ผลทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
อรหตฺตํ ปน ปตฺวา สาสนสฺส นิยฺยานิกภาวทสฺสนตฺถํ อฺํ พฺยากโรนฺโต ‘‘ขีณา หี มยฺห’’นฺติอาทินา คาถาทฺวยมาห.
๑๓๕-๖. ตตฺถ ¶ ขีณาติ ขยํ ¶ ปริโยสานํ คตา. ชาตีติ ภโว ภวนิพฺพตฺติ วา. วุสิตํ ชินสาสนนฺติ ชินสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สาสนํ มคฺคพฺรหฺมจริยํ วุฏฺํ ปริวุฏฺํ. ปหีโน ชาลสงฺขาโตติ สตฺตสนฺตานสฺส โอตฺถรณโต นิสฺสริตุํ อปฺปทานโต จ ‘‘ชาลสงฺขาโต’’ติ จ ลทฺธนามา ทิฏฺิ อวิชฺชา จ ปหีนา มคฺเคน สมุจฺฉินฺนา. ภวเนตฺติ สมูหตาติ กามภวาทิกสฺส ภวสฺส นยนโต ปวตฺตนโต ภวเนตฺติสฺิตา ตณฺหา สมุคฺฆาฏิตา. ยสฺสตฺถาย ปพฺพชิโตติ ยสฺส อตฺถาย ยทตฺถํ อหํ อคารสฺมา เคหโต อนคาริยํ ปพฺพชฺชํ ปพฺพชิโต อุปคโต. โส สพฺเพสํ โอรมฺภาคิยุทฺธมฺภาคิยปฺปเภทานํ สํโยชนานํ พนฺธนานํ ขยภูโต อตฺโถ นิพฺพานสงฺขาโต ปรมตฺโถ อรหตฺตสงฺขาโต สทตฺโถ จ มยา อนุปฺปตฺโต อธิคโตติ อตฺโถ.
สุราธตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. โคตมตฺเถรคาถาวณฺณนา
สุขํ ¶ สุปนฺตีติ อายสฺมโต โคตมตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ ปฺุํ อุปจินนฺโต วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺโต เอกทิวสํ ภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส อาโมทผลมทาสิ. เตน ปฺุกมฺเมน เทวโลเก นิพฺพตฺติตฺวา อปราปรํ ปฺุานิ กตฺวา สุคตีสุเยว สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท ราชคเห พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา โคตโมติ ลทฺธนาโม สตฺตวสฺสิกกาเล อุปนยนํ กตฺวา รตนภิกฺขํ จริตฺวา สหสฺสํ ลภิตฺวา ตํ ตาทิเส าเน เปตฺวา วตํ จรนฺโต โสฬสสตฺตรสวสฺสุทฺเทสิกกาเล อกลฺยาณมิตฺเตหิ กาเมสุ ปรินียมาโน เอกิสฺสา รูปูปชีวินิยา ตํ สหสฺสภณฺฑิกํ ทตฺวา พฺรหฺมจริยวินาสํ ปตฺวา ตาย จสฺส พฺรหฺมจาริรูปํ ทิสฺวา วิรตฺตากาเร ทสฺสิเต เอกรตฺติวาเสเนว นิพฺพินฺนรูโป อตฺตโน พฺรหฺมจริยนิวาสํ ธนชานิฺจ สริตฺวา ‘‘อยุตฺตํ มยา กต’’นฺติ วิปฺปฏิสารี อโหสิ. สตฺถา ตสฺส เหตุสมฺปตฺตึ จิตฺตาจารฺจ ตฺวา ¶ ตสฺส อาสนฺนฏฺาเน ¶ อตฺตานํ ทสฺเสสิ. โส สตฺถารํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส อุปสงฺกมิ, ตสฺส ภควา ธมฺมํ เทเสสิ. โส ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชนฺโต ขุรคฺเคเยว อรหตฺตํ ปาปุณิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๒.๕๑.๘๐-๘๔) –
‘‘สุวณฺณวณฺณํ สมฺพุทฺธํ, อาหุตีนํ ปฏิคฺคหํ;
รถิยํ ปฏิปชฺชนฺตํ, อาโมทมททึ ผลํ.
‘‘เอกนวุติโต กปฺเป, ยํ ผลํ อททึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ผลทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
อรหตฺตํ ปน ปตฺวา ฌานสุเขน ผลสุเขน วีตินาเมนฺตํ เอโก คิหิสหาโย อุปคนฺตฺวา, ‘‘อาวุโส, ตยา รตนภิกฺขาย ลทฺธํ ปพฺพชนฺโต กึ อกาสี’’ติ ปุจฺฉิ. ตํ สุตฺวา เถโร ‘‘อิทํ นาม กต’’นฺติ อนาจิกฺขิตฺวา มาตุคาเม โทสํ ปกาเสตฺวา อตฺตโน วีตราคภาเวน อฺํ พฺยากโรนฺโต ‘‘สุขํ สุปนฺตี’’ติอาทินา คาถาทฺวยมาห.
๑๓๗. ตตฺถ สุขํ สุปนฺติ มุนโย, เย อิตฺถีสุ น พชฺฌเรติ เย อิตฺถีสุ วิสยภูตาสุ นิมิตฺตภูตาสุ วา ราคพนฺธเนน น พชฺฌนฺติ, เต มุนโย ตปสฺสิโน สํยตินฺทฺริยา สุขํ สุปนฺติ สุขํ วิหรนฺติ, นตฺถิ เตสํ ทุกฺขนฺติ อธิปฺปาโย. ‘‘สุปนฺตี’’ติ หิ นิทสฺสนมตฺตเมตํ. สทา เว ¶ รกฺขิตพฺพาสูติ เอกํเสน สพฺพกาลํ รกฺขิตพฺพาสุ. อิตฺถิโย หิ สตฺตภูมิเก นิปฺปุริเส ปาสาเท อุปริภูมิยํ วสาเปตฺวาปิ, กุจฺฉิยํ ปกฺขิปิตฺวาปิ น สกฺกา รกฺขิตุํ, ตสฺมา ตา กิฏฺาทิคาวิโย วิย สพฺพกาลํ รกฺขณียา โหนฺติ. พหุจิตฺตตาย วา สามิเกน วตฺถาลงฺการานุปฺปทานาทินา จิตฺตฺถตฺตโต สพฺพกาลํ รกฺขิตพฺพา. สรีรสภาวํ วา มาลาคนฺธาทีหิ ปฏิจฺฉาทนวเสน รกฺขิตพฺพจิตฺตตาย รกฺขิตพฺพาติ. ยาสุ สจฺจํ สุทุลฺลภนฺติ ยาสุ สจฺจวจนํ ลทฺธุํ น สกฺกา, อิตฺถิโย หิ อคฺคิมฺปิ ปวิสนฺติ, วิสมฺปิ ขาทนฺติ, สตฺถมฺปิ อาหรนฺติ, อุพฺพนฺธิตฺวาปิ กาลํ กโรนฺติ, น ปน สจฺเจ าตุํ สกฺโกนฺติ. ตสฺมา เอวรูปา อิตฺถิโย วชฺเชตฺวา ิตา มุนโย สุขิตา วตาติ ทสฺเสติ.
๑๓๘. อิทานิ ¶ ยสฺส อปฺปหีนตฺตา เอวรูปาสุ อิตฺถีสุปิ พชฺฌนฺติ, ตสฺส กามสฺส อตฺตโน สุปฺปหีนตํ อจฺจนฺตนิฏฺิตตฺจ ทสฺเสนฺโต ทุติยํ คาถมาห. วธํ จริมฺห เต กามาติ อมฺโภ กาม, ¶ ตว วธํ อจฺจนฺตสมุจฺเฉทํ อริยมคฺเคน จริมฺห, ‘‘วธํ จริมฺหเส’’ติปิ ปาโ, วธาย ปหานาย มคฺคพฺรหฺมจริยํ อจริมฺหาติ อตฺโถ. อนณา ทานิ เต มยนฺติ อิทานิ อคฺคมคฺคปตฺติโต ปฏฺาย อิณภาวกราย ปหีนตฺตา กาม เต อนณา มยํ, น ตุยฺหํ อิณํ ธาเรม. อวีตราโค หิ ราคสฺส วเส วตฺตนโต ตสฺส อิณํ ธาเรนฺโต วิย โหติ, วีตราโค ปน ตํ อติกฺกมิตฺวา ปรเมน จิตฺติสฺสริเยน สมนฺนาคโต. อนณตฺตา เอว คจฺฉาม ทานิ นิพฺพานํ, ยตฺถ คนฺตฺวา น โสจติ ยสฺมึ นิพฺพาเน คมนเหตุ สพฺพโส โสกเหตูนํ อภาวโต น โสจติ, ตํ อนุปาทิเสสนิพฺพานเมว อิทานิ คจฺฉาม อนุปาปุณามาติ อตฺโถ.
โคตมตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. วสภตฺเถรคาถาวณฺณนา
ปุพฺเพ หนติ อตฺตานนฺติ อายสฺมโต วสภตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปฺุานิ อุปจินนฺโต พุทฺธสฺุเ โลเก พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต พฺราหฺมณานํ วิชฺชาสิปฺเปสุ นิปฺผตฺตึ คนฺตฺวา เนกฺขมฺมชฺฌาสยตาย ฆราวาสํ ปหาย ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา จุทฺทสสหสฺสตาปสปริวาโร หิมวนฺตสฺส อวิทูเร สมคฺเค นาม ปพฺพเต อสฺสมํ กาเรตฺวา วสนฺโต ฌานาภิฺาโย นิพฺพตฺเตตฺวา ตาปสานํ โอวาทานุสาสนิโย เทนฺโต เอกทิวสํ เอวํ จินฺเตสิ – ‘‘อหํ โข ทานิ อิเมหิ ตาปเสหิ สกฺกโต ครุกโต ปูชิโต วิหรามิ, มยา ปน ปูเชตพฺโพ น อุปลพฺภติ, ทุกฺโข โข ปนายํ ¶ โลเก ยทิทํ อครุวาโส’’ติ. เอวํ ปน จินฺเตตฺวา ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิการตาย ปุริมพุทฺธานํ เจติเย อตฺตนา กตํ ปูชาสกฺการํ อนุสฺสริตฺวา ‘‘ยํนูนาหํ ปุริมพุทฺเธ อุทฺทิสฺส ปุลินเจติยํ กตฺวา ปูชํ กเรยฺย’’นฺติ หฏฺตุฏฺโ ¶ อิทฺธิยา ปุลินถูปํ สุวณฺณมยํ มาเปตฺวา สุวณฺณมยาทีหิ ติสหสฺสมตฺเตหิ ปุปฺเผหิ เทวสิกํ ปูชํ กโรนฺโต ยาวตายุกํ ปฺุานิ กตฺวา อปริหีนชฺฌาโน กาลํ กตฺวา พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺโต. ตตฺถปิ ยาวตายุกํ ตฺวา ตโต จุโต ตาวตึเส นิพฺพตฺติตฺวา อปราปรํ เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เวสาลิยํ ลิจฺฉวิราชกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วสโภติ ลทฺธนาโม วยปฺปตฺโต ภควโต เวสาลิคมเน พุทฺธานุภาวํ ทิสฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา ¶ นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๒.๕๐.๕๗-๙๒) –
‘‘หิมวนฺตสฺสาวิทูเร, สมคฺโค นาม ปพฺพโต;
อสฺสโม สุกโต มยฺหํ, ปณฺณสาลา สุมาปิตา.
‘‘นารโท นาม นาเมน, ชฏิโล อุคฺคตาปโน;
จตุทฺทสสหสฺสานิ, สิสฺสา ปริจรนฺติ มํ.
‘‘ปฏิสลฺลีนโก สนฺโต, เอวํ จินฺเตสหํ ตทา;
สพฺโพ ชโน มํ ปูเชติ, นาหํ ปูเชมิ กิฺจนํ.
‘‘น เม โอวาทโก อตฺถิ, วตฺตา โกจิ น วิชฺชติ;
อนาจริยุปชฺฌาโย, วเน วาสํ อุเปมหํ.
‘‘อุปาสมาโน ยมหํ, ครุจิตฺตํ อุปฏฺเห;
โส เม อาจริโย นตฺถิ, วนวาโส นิรตฺถโก.
‘‘อายาคํ เม คเวสิสฺสํ, ครุํ ภาวนิยํ ตถา;
สาวสฺสโย วสิสฺสามิ, น โกจิ ครหิสฺสติ.
‘‘อุตฺตานกูลา นทิกา, สุปติตฺถา มโนรมา;
สํสุทฺธปุลินากิณฺณา, อวิทูเร มมสฺสมํ.
‘‘นทึ อมริกํ นาม, อุปคนฺตฺวานหํ ตทา;
สํวฑฺฒยิตฺวา ปุลินํ, อกํ ปุลินเจติยํ.
‘‘เย เต อเหสุํ สมฺพุทฺธา, ภวนฺตกรณา มุนี;
เตสํ เอตาทิโส ถูโป, ตํ นิมิตฺตํ กโรมหํ.
‘‘กริตฺวา ¶ ปุลินํ ถูปํ, โสวณฺณํ มาปยึ อหํ;
โสณฺณกิงฺกณิปุปฺผานิ, สหสฺเส ตีณิ ปูชยึ.
‘‘สายปาตํ ¶ นมสฺสามิ, เวทชาโต กตฺชลี;
สมฺมุขา วิย สมฺพุทฺธํ, วนฺทึ ปุลินเจติยํ.
‘‘ยทา กิเลสา ชายนฺติ, วิตกฺกา เคหนิสฺสิตา;
สรามิ สุกตํ ถูปํ, ปจฺจเวกฺขามิ ตาวเท.
‘‘อุปนิสฺสาย วิหรํ, สตฺถวาหํ วินายกํ;
กิเลเส สํวเสยฺยาสิ, น ยุตฺตํ ตว มาริส.
‘‘สห อาวชฺชิเต ถูเป, คารวํ โหติ เม ตทา;
กุวิตกฺเก วิโนเทสึ, นาโค ตุตฺตฏฺฏิโต ยถา.
‘‘เอวํ วิหรมานํ มํ, มจฺจุราชาภิมทฺทถ;
ตตฺถ กาลงฺกโต สนฺโต, พฺรหฺมโลกมคจฺฉหํ.
‘‘ยาวตายุํ วสิตฺวาน, ติทิเว อุปปชฺชหํ;
อสีติกฺขตฺตุํ เทวินฺโท, เทวรชฺชมการยึ.
‘‘สตานํ ตีณิกฺขตฺตฺุจ, จกฺกวตฺตี อโหสหํ;
ปเทสรชฺชํ วิปุลํ, คณนาโต อสงฺขิยํ.
‘‘โสณฺณกิงฺกณิปุปฺผานํ, วิปากํ อนุโภมหํ;
ธาตีสตสหสฺสานิ, ปริวาเรนฺติ มํ ภเว.
‘‘ถูปสฺส ปริจิณฺณตฺตา, รโชชลฺลํ น ลิมฺปติ;
คตฺเต เสทา น มุจฺจนฺติ, สุปฺปภาโส ภวามหํ.
‘‘อโห เม สุกโต ถูโป, สุทิฏฺามริกา นที;
ถูปํ กตฺวาน ปุลินํ, ปตฺโตมฺหิ อจลํ ปทํ.
‘‘กุสลํ กตฺตุกาเมน, ชนฺตุนา สารคาหินา;
นตฺถิ เขตฺตํ อเขตฺตํ วา, ปฏิปตฺตีว สาธกา.
‘‘ยถาปิ พลวา โปโส, อณฺณวํตริตุสฺสเห;
ปริตฺตํ กฏฺมาทาย, ปกฺขนฺเทยฺย มหาสรํ.
‘‘อิมาหํ ¶ กฏฺํ นิสฺสาย, ตริสฺสามิ มโหทธึ;
อุสฺสาเหน วีริเยน, ตเรยฺย อุทธึ นโร.
‘‘ตเถว เม กตํ กมฺมํ, ปริตฺตํ โถกกฺจ ยํ;
ตํ กมฺมํ อุปนิสฺสาย, สํสารํ สมติกฺกมึ.
‘‘ปจฺฉิเม ภเว สมฺปตฺเต, สุกฺกมูเลน โจทิโต;
สาวตฺถิยํ ปุเร ชาโต, มหาสาเล สุอฑฺฒเก.
‘‘สทฺธา มาตา ปิตา มยฺหํ, พุทฺธสฺส สรณํ คตา;
อุโภ ทิฏฺปทา เอเต, อนุวตฺตนฺติ สาสนํ.
‘‘โพธิปปฏิกํ ¶ คยฺห, โสณฺณถูปมการยุํ;
สายปาตํ นมสฺสนฺติ, สกฺยปุตฺตสฺส สมฺมุขา.
‘‘อุโปสถมฺหิ ทิวเส, โสณฺณถูปํ วินีหรุํ;
พุทฺธสฺส วณฺณํ กิตฺเตนฺตา, ติยามํ วีตินามยุํ.
‘‘สห ทิสฺวานหํ ถูปํ, สรึ ปุลินเจติยํ;
เอกาสเน นิสีทิตฺวา, อรหตฺตมปาปุณึ.
‘‘คเวสมาโน ตํ วีรํ, ธมฺมเสนาปติทฺทสํ;
อคารา นิกฺขมิตฺวาน, ปพฺพชึ ตสฺส สนฺติเก.
‘‘ชาติยา สตฺตวสฺเสน, อรหตฺตมปาปุณึ;
อุปสมฺปาทยี พุทฺโธ, คุณมฺาย จกฺขุมา.
‘‘ทารเกเนว สนฺเตน, กิริยํ นิฏฺิตํ มยา;
กตํ เม กรณียชฺช, สกฺยปุตฺตสฺส สาสเน.
‘‘สพฺพเวรภยาตีโต, สพฺพสงฺคาติโค อิสิ;
สาวโก เต มหาวีร, โสณฺณถูปสฺสิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
อรหตฺตํ ปน ปตฺวา ทายกานุคฺคหํ กโรนฺโต เตหิ อุปนีเต ปจฺจเย น ปฏิกฺขิปติ, ยถาลทฺเธเยว ปริภฺุชติ. ตํ ปุถุชฺชนา ‘‘อยํ กายทฬฺหิพหุโล อรกฺขิตจิตฺโต’’ติ มฺมานา อวมฺนฺติ. เถโร ตํ ¶ อคเณนฺโตว วิหรติ. ตสฺส ปน อวิทูเร อฺตโร กุหกภิกฺขุ ปาปิจฺโฉ สมาโน อปฺปิจฺโฉ วิย สนฺตุฏฺโ วิย อตฺตานํ ทสฺเสนฺโต โลกํ วฺเจนฺโต วิหรติ. มหาชโน ตํ อรหนฺตํ วิย สมฺภาเวติ. อถสฺส สกฺโก เทวานมินฺโท ตํ ปวตฺตึ ตฺวา เถรํ อุปสงฺกมิตฺวา, ‘‘ภนฺเต, กึ นาม กุหโก กโรตี’’ติ ปุจฺฉิ. เถโร ปาปิจฺฉํ ครหนฺโต –
‘‘ปุพฺเพ หนติ อตฺตานํ, ปจฺฉา หนติ โส ปเร;
สุหตํ หนฺติ อตฺตานํ, วีตํเสเนว ปกฺขิมา.
‘‘น พฺราหฺมโณ พหิวณฺโณ, อนฺโตวณฺโณ หิ พฺราหฺมโณ;
ยสฺมึ ปาปานิ กมฺมานิ, ส เว กณฺโห สุชมฺปตี’’ติ. – คาถาทฺวยมาห;
ตตฺถ ปุพฺเพ หนติ อตฺตานนฺติ กุหกปุคฺคโล อตฺตโน กุหกวุตฺติยา โลกํ วฺเจนฺโต ปาปิจฺฉตาทีหิ ปาปธมฺเมหิ ปมเมว อตฺตานํ หนติ, อตฺตโน กุสลโกฏฺาสํ วินาเสติ. ปจฺฉา หนติ โส ปเรติ โส กุหโก ปมํ ตาว วุตฺตนเยน อตฺตานํ หนฺตฺวา ปจฺฉา ปเร เยหิ ‘‘อยํ ¶ ภิกฺขุ เปสโล อริโย’’ติ วา สมฺภาเวนฺเตหิ การา กตา, เต หนติ เตสํ การานิ อตฺตนิ กตานิ อมหปฺผลานิ กตฺวา ปจฺจยวินาสเนน วินาเสติ. สติปิ กุหกสฺส อุภยหนเน อตฺตหนเน ปน อยํ วิเสโสติ ทสฺเสนฺโต อาห สุหตํ หนฺติ อตฺตานนฺติ. โส กุหโก อตฺตานํ หนนฺโต สุหตํ กตฺวา หนฺติ วินาเสติ, ยถา กึ? วีตํเสเนว ปกฺขิมาติ, วีตํโสติ ทีปกสกุโณ, เตน. ปกฺขิมาติ สากุณิโก. ยถา เตน วีตํสสกุเณน อฺเ สกุเณ วฺเจตฺวา หนนฺโต อตฺตานํ อิธ โลเกปิ หนติ วิฺุครหสาวชฺชสภาวาทินา, สมฺปรายํ ปน ทุคฺคติปริกฺกิเลเสน หนติเยว, น ปน เต สกุเณ ปจฺฉา หนฺตุํ สกฺโกติ, เอวํ กุหโกปิ โกหฺเน โลกํ วฺเจตฺวา อิธ โลเกปิ ¶ อตฺตานํ หนติ วิปฺปฏิสารวิฺุครหาทีหิ, ปรโลเกปิ ทุคฺคติปริกฺกิเลเสหิ, น ปน เต ปจฺจยทายเก อปายทุกฺขํ ปาเปติ. อปิจ กุหโก ทกฺขิณาย อมหปฺผลภาวกรเณเนว ¶ ทายกํ หนตีติ วุตฺโต, น นิปฺผลภาวกรเณน. วุตฺตฺเหตํ ภควตา – ‘‘ทุสฺสีลสฺส มนุสฺสภูตสฺส ทานํ ทตฺวา สหสฺสคุณา ทกฺขิณา ปาฏิกงฺขิตพฺพา’’ติ (ม. นิ. ๓.๓๗๙). เตนาห ‘‘สุหตํ หนฺติ อตฺตาน’’นฺติ.
เอวํ พาหิรปริมชฺชนมตฺเต ิตา ปุคฺคลา สุทฺธา นาม น โหนฺติ, อพฺภนฺตรสุทฺธิยา เอว ปน สุทฺธา โหนฺตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘น พฺราหฺมโณ’’ติ ทุติยํ คาถมาห. ตสฺสตฺโถ – อิริยาปถสณฺปนาทิพหิสมฺปตฺติมตฺเตน พฺราหฺมโณ น โหติ. สมฺปตฺติอตฺโถ หิ อิธ วณฺณ-สทฺโท. อพฺภนฺตเร ปน สีลาทิสมฺปตฺติยา พฺราหฺมโณ โหติ, ‘‘พาหิตปาโป พฺราหฺมโณ’’ติ กตฺวา. ตสฺมา ‘‘ยสฺมึ ปาปานิ ลามกานิ กมฺมานิ สํวิชฺชนฺติ, เอกํเสน โส กณฺโห นิหีนปุคฺคโล’’ติ สุชมฺปติ, เทวานมินฺท, ชานาหิ. ตํ สุตฺวา สกฺโก กุหกภิกฺขุํ ตชฺเชตฺวา ‘‘ธมฺเม วตฺตาหี’’ติ โอวทิตฺวา สกฏฺานเมว คโต.
วสภตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
ทุกนิปาเต ปมวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. ทุติยวคฺโค
๑. มหาจุนฺทตฺเถรคาถาวณฺณนา
สุสฺสูสาติ ¶ อายสฺมโต มหาจุนฺทตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปฺุานิ อุปจินนฺโต วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล กุมฺภการกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺโต กุมฺภการกมฺเมน ชีวนฺโต เอกทิวสํ สตฺถารํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส เอกํ มตฺติกาปตฺตํ สฺวาภิสงฺขตํ กตฺวา ภควโต อทาสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท มคธรฏฺเ นาลกคาเม รูปสาริยา พฺราหฺมณิยา ปุตฺโต สาริปุตฺตตฺเถรสฺส กนิฏฺภาตา หุตฺวา นิพฺพตฺติ, จุนฺโทติสฺส นามํ อโหสิ. โส วยปฺปตฺโต ธมฺมเสนาปตึ อนุปพฺพชิตฺวา ตํ นิสฺสาย วิปสฺสนํ ¶ ปฏฺเปตฺวา ฆเฏนฺโต วายมนฺโต นจิรสฺเสว ฉฬภิฺโ อโหสิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๒.๕๑.๓๙-๕๐) –
‘‘นคเร หํสวติยา, กุมฺภกาโร อโหสหํ;
อทฺทสํ วิรชํ พุทฺธํ, โอฆติณฺณมนาสวํ.
‘‘สุกตํ มตฺติกาปตฺตํ, พุทฺธเสฏฺสฺสทาสหํ;
ปตฺตํ ทตฺวา ภควโต, อุชุภูตสฺส ตาทิโน.
‘‘ภเว นิพฺพตฺตมาโนหํ, โสณฺณถาเล ลภามหํ;
รูปิมเย จ โสวณฺเณ, ตฏฺฏิเก จ มณีมเย.
‘‘ปาติโย ปริภฺุชามิ, ปฺุกมฺมสฺสิทํ ผลํ;
ยสานฺจ ธนานฺจ, อคฺคภูโต จ โหมหํ.
‘‘ยถาปิ ภทฺทเก เขตฺเต, พีชํ อปฺปมฺปิ โรปิตํ;
สมฺมาธารํ ปเวจฺฉนฺเต, ผลํ โตเสติ กสฺสกํ.
‘‘ตเถวิทํ ปตฺตทานํ, พุทฺธเขตฺตมฺหิ โรปิตํ;
ปีติธาเร ปวสฺสนฺเต, ผลํ มํ โตสยิสฺสติ.
‘‘ยาวตา เขตฺตา วิชฺชนฺติ, สงฺฆาปิ จ คณาปิ จ;
พุทฺธเขตฺตสโม นตฺถิ, สุขโท สพฺพปาณินํ.
‘‘นโม เต ปุริสาชฺ, นโม เต ปุริสุตฺตม;
เอกปตฺตํ ททิตฺวาน, ปตฺโตมฺหิ อจลํ ปทํ.
‘‘เอกนวุติโต ¶ กปฺเป, ยํ ปตฺตมททึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ปตฺตทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
ฉฬภิฺโ ¶ ปน หุตฺวา อตฺตนา ปฏิลทฺธสมฺปตฺติยา การณภูตํ ครูปนิสฺสยํ วิเวกวาสฺจ กิตฺเตนฺโต –
‘‘สุสฺสูสา สุตวทฺธนี, สุตํ ปฺาย วทฺธนํ;
ปฺาย อตฺถํ ชานาติ, าโต อตฺโถ สุขาวโห.
‘‘เสเวถ ¶ ปนฺตานิ เสนาสนานิ, จเรยฺย สํโยชนวิปฺปโมกฺขํ;
สเจ รตึ นาธิคจฺเฉยฺย ตตฺถ, สงฺเฆ วเส รกฺขิตตฺโต สตีมา’’ติ. –
คาถาทฺวยํ อภาสิ.
ตตฺถ สุสฺสูสาติ โสตพฺพยุตฺตสฺส สพฺพสุตสฺส โสตุมิจฺฉา, ครุสนฺนิวาโสปิ. ทิฏฺธมฺมิกาทิเภทฺหิ อตฺถํ โสตุมิจฺฉนฺเตน กลฺยาณมิตฺเต อุปสงฺกมิตฺวา วตฺตกรเณน ปยิรุปาสิตฺวา ยทา เต ปยิรุปาสนาย อาราธิตจิตฺตา กฺจิ อุปนิสีทิตุกามา โหนฺติ, อถ เน อุปนิสีทิตฺวา อธิคตาย โสตุมิจฺฉาย โอหิตโสเตน โสตพฺพํ โหตีติ ครุสนฺนิวาโสปิ สุสฺสูสาเหตุตาย ‘‘สุสฺสูสา’’ติ วุจฺจติ. สา ปนายํ สุสฺสูสา สจฺจปฏิจฺจสมุปฺปาทาทิปฏิสํยุตฺตํ สุตํ ตํสมงฺคิโน ปุคฺคลสฺส วฑฺเฒติ พฺรูเหตีติ สุตวทฺธนี, พาหุสจฺจการีติ อตฺโถ. สุตํ ปฺาย วทฺธนนฺติ ยํ ตํ ‘‘สุตธโร สุตสนฺนิจโย’’ติ (ม. นิ. ๑.๓๓๙; อ. นิ. ๔.๒๒) ‘‘อิเธกจฺจสฺส พหุกํ สุตํ โหติ สุตฺตํ เคยฺยํ เวยฺยากรณ’’นฺติ (อ. นิ. ๔.๖) จ เอวมาทินา นเยน วุตฺตํ พาหุสจฺจํ, ตํ อกุสลปฺปหานกุสลาธิคมนเหตุภูตํ ปฺํ วทฺเธตีติ สุตํ ปฺาย วทฺธนํ, วุตฺตฺเหตํ ภควตา –
‘‘สุตาวุโธ โข, ภิกฺขเว, อริยสาวโก อกุสลํ ปชหติ, กุสลํ ภาเวติ, สาวชฺชํ ปชหติ, อนวชฺชํ ภาเวติ, สุทฺธํ อตฺตานํ ปริหรตี’’ติ (อ. นิ. ๗.๖๗).
ปฺาย อตฺถํ ชานาตีติ พหุสฺสุโต สุตมยาเณ ิโต ตํ ปฏิปตฺตึ ปฏิปชฺชนฺโต สุตานุสาเรน อตฺถูปปริกฺขาย ธมฺมนิชฺฌาเนน ภาวนาย จ โลกิยโลกุตฺตรเภทํ ทิฏฺธมฺมาทิวิภาคํ ¶ ทุกฺขาทิวิภาคฺจ อตฺถํ ยถาภูตํ ปชานาติ จ ปฏิวิชฺฌติ จ, เตนาห ภควา –
‘‘สุตสฺส ยถาปริยตฺตสฺส อตฺถมฺาย ธมฺมมฺาย ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺโน โหตี’’ติ (อ. นิ. ๔.๖).
‘‘ธตานํ ¶ ธมฺมานํ อตฺถํ อุปปริกฺขติ, อตฺถํ อุปปริกฺขโต ธมฺมา นิชฺฌานํ ขมนฺติ, ธมฺมนิชฺฌานกฺขนฺติยา สติ ฉนฺโท ชายติ, ฉนฺทชาโต อุสฺสหติ, อุสฺสหิตฺวา ตุเลติ, ตุลยิตฺวา ปทหติ, ปหิตตฺโต สมาโน ¶ กาเยน เจว ปรมสจฺจํ สจฺฉิกโรติ, ปฺาย จ นํ อติวิชฺฌ ปสฺสตี’’ติ (ม. นิ. ๒.๔๓๒) จ.
าโต อตฺโถ สุขาวโหติ ยถาวุตฺโต ทิฏฺธมฺมิกาทิอตฺโถ เจว ทุกฺขาทิอตฺโถ จ ยาถาวโต าโต อธิคโต โลกิยโลกุตฺตรเภทํ สุขํ อาวหติ นิปฺผาเทตีติ อตฺโถ.
ิตาย ภาวนาปฺาย สุตมตฺเตเนว น สิชฺฌตีติ ตสฺสา ปฏิปชฺชนวิธึ ทสฺเสนฺโต ‘‘เสเวถ…เป…วิปฺปโมกฺข’’นฺติ อาห. ตตฺถ เสเวถ ปนฺตานิ เสนาสนานีติ กายวิเวกมาห. เตน สํโยชนปฺปหานสฺส จ วกฺขมานตฺตา วิเวการหสฺเสว วิเวกวาโสติ สีลสํวราทโย อิธ อวุตฺตสิทฺธา เวทิตพฺพา. จเรยฺย สํโยชนวิปฺปโมกฺขนฺติ ยถา สํโยชเนหิ จิตฺตํ วิปฺปมุจฺจติ, ตถา วิปสฺสนาภาวนํ มคฺคภาวนฺจ จเรยฺย ปฏิปชฺเชยฺยาติ อตฺโถ. สเจ รตึ นาธิคจฺเฉยฺย ตตฺถาติ เตสุ ปนฺตเสนาสเนสุ ยถาลทฺเธสุ อธิกุสลธมฺเมสุ จ รตึ ปุพฺเพนาปรํ วิเสสสฺส อลาภโต อภิรตึ น ลเภยฺย, สงฺเฆ ภิกฺขุสมูเห รกฺขิตตฺโต กมฺมฏฺานปริคณฺหนโต รกฺขิตจิตฺโต ฉสุ ทฺวาเรสุ สติอารกฺขาย อุปฏฺปเนน สติมา วเสยฺย วิหเรยฺย, เอวํ วิหรนฺตสฺส จ อปิ นาม สํโยชนวิปฺปโมกฺโข ภเวยฺยาติ อธิปฺปาโย.
มหาจุนฺทตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. โชติทาสตฺเถรคาถาวณฺณนา
เย โข เตติ อายสฺมโต โชติทาสตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปฺุานิ อุปจินนฺโต สิขิสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา ¶ วิฺุตํ ปตฺโต เอกทิวสํ สตฺถารํ ปิณฺฑาย คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนจิตฺโต กาสุมาริกผลํ อทาสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ ¶ พุทฺธุปฺปาเท ปาทิยตฺถชนปเท วิภวสมฺปนฺนสฺส พฺราหฺมณสฺส ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ, โชติทาโสติสฺส นามํ อโหสิ. โส วิฺุตํ ปตฺวา ฆรมาวสนฺโต เอกทิวสํ มหากสฺสปตฺเถรํ อตฺตโน คาเม ปิณฺฑาย จรนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนจิตฺโต โภเชตฺวา เถรสฺส สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา อตฺตโน คามสมีเป ปพฺพเต มหนฺตํ วิหารํ กาเรตฺวา เถรํ ตตฺถ วาเสตฺวา จตูหิ ปจฺจเยหิ อุปฏฺหนฺโต เถรสฺส ธมฺมเทสนาย ปฏิลทฺธสํเวโค ปพฺพชิตฺวา ¶ วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต นจิรสฺเสว ฉฬภิฺโ อโหสิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๒.๕๑.๕๑-๕๖) –
‘‘กณิการํว โชตนฺตํ, นิสินฺนํ ปพฺพตนฺตเร;
อทฺทสํ วิรชํ พุทฺธํ, โลกเชฏฺํ นราสภํ.
‘‘ปสนฺนจิตฺโต สุมโน, สิเร กตฺวาน อฺชลึ;
กาสุมาริกมาทาย, พุทฺธเสฏฺสฺสทาสหํ.
‘‘เอกตึเส อิโต กปฺเป, ยํ ผลํ อททึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ผลทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
ฉฬภิฺโ ปน หุตฺวา ตีณิ ปิฏกานิ อุคฺคเหตฺวา วิเสสโต วินยปิฏเก สุกุสลภาวํ ปตฺวา ทสวสฺสิโก ปริสุปฏฺาโก จ หุตฺวา พหูหิ ภิกฺขูหิ สทฺธึ ภควนฺตํ วนฺทิตุํ สาวตฺถึ คจฺฉนฺโต อนฺตรามคฺเค อทฺธานปริสฺสมวิโนทนตฺถํ ติตฺถิยานํ อารามํ ปวิสิตฺวา เอกมนฺตํ นิสินฺโน เอกํ ปฺจตปํ ตปนฺตํ พฺราหฺมณํ ทิสฺวา, ‘‘กึ, พฺราหฺมณ, อฺสฺมึ ตปนีเย อฺํ ตปตี’’ติ อาห. ตํ สุตฺวา พฺราหฺมโณ กุปิโต, ‘‘โภ, มุณฺฑก, กึ อฺํ ตปนีย’’นฺติ อาห. เถโร ตสฺส –
‘‘โกโป จ อิสฺสา ปรเหนา จ, มาโน จ สารมฺภมโท ปมาโท;
ตณฺหา อวิชฺชา ภวสงฺคตี จ, เต ตปฺปนียา น หิ รูปขนฺโธ’’ติ. –
คาถาย ธมฺมํ เทเสสิ. ตํ สุตฺวา โส พฺราหฺมโณ ตสฺมึ ติตฺถิยาราเม สพฺเพ อฺติตฺถิยา จ เถรสฺส สนฺติเก ปพฺพชึสุ. เถโร เตหิ ¶ สทฺธึ สาวตฺถึ คนฺตฺวา ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา กติปาหํ ตตฺถ วสิตฺวา อตฺตโน ชาติภูมึเยว คโต ทสฺสนตฺถํ อุปคเตสุ าตเกสุ นานาลทฺธิเก ยฺสุทฺธิเก โอวทนฺโต –
‘‘เย ¶ โข เต เวมิสฺเสน, นานตฺเตน จ กมฺมุนา;
มนุสฺเส อุปรุนฺธนฺติ, ผรุสูปกฺกมา ชนา;
เตปิ ตตฺเถว กีรนฺติ, น หิ กมฺมํ ปนสฺสติ.
‘‘ยํ กโรติ นโร กมฺมํ, กลฺยาณํ ยทิ ปาปกํ;
ตสฺส ตสฺเสว ทายาโท, ยํ ยํ กมฺมํ ปกุพฺพตี’’ติ. – คาถาทฺวยํ อภาสิ;
ตตฺถ เยติ อนิยมุทฺเทโส. เตติ อนิยมโต เอว ปฏินิทฺเทโส. ปททฺวยสฺสาปิ ‘‘ชนา’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธ. โขติ นิปาตมตฺตํ. เวมิสฺเสนาติ วรตฺตขณฺฑาทินา สีสาทีสุ เวทาเนน. ‘‘เวธมิสฺเสนา’’ติปิ ปาฬิ, โส เอวตฺโถ. นานตฺเตน จ กมฺมุนาติ หนนฆาตนหตฺถปาทาทิจฺเฉทเนน ขุทฺทกเสฬทานาทินา ¶ จ นานาวิเธน ปรูปฆาตกมฺเมน. มนุสฺเสติ นิทสฺสนมตฺตํ, ตสฺมา เย เกจิ สตฺเตติ อธิปฺปาโย. อุปรุนฺธนฺตีติ วิพาเธนฺติ. ผรุสูปกฺกมาติ ทารุณปโยคา, กุรูรกมฺมนฺตาติ อตฺโถ. ชนาติ สตฺตา. เตปิ ตตฺเถว กีรนฺตีติ เต วุตฺตปฺปการา ปุคฺคลา ยาหิ กมฺมการณาหิ อฺเ พาธึสุ. ตตฺเถว ตาสุเยว การณาสุ สยมฺปิ กีรนฺติ ปกฺขิปียนฺติ, ตถารูปํเยว ทุกฺขํ อนุภวนฺตีติ อตฺโถ. ‘‘ตเถว กีรนฺตี’’ติ จ ปาโ, ยถา สยํ อฺเสํ ทุกฺขํ อกํสุ, ตเถว อฺเหิ กรียนฺติ, ทุกฺขํ ปาปียนฺตีติ อตฺโถ, กสฺมา? น หิ กมฺมํ ปนสฺสติ กมฺมฺหิ เอกนฺตํ อุปจิตํ วิปากํ อทตฺวา น วิคจฺฉติ, อวเสสปจฺจยสมวาเย วิปจฺจเตวาติ อธิปฺปาโย.
อิทานิ ‘‘น หิ กมฺมํ ปนสฺสตี’’ติ สงฺเขปโต วุตฺตมตฺถํ วิภชิตฺวา สตฺตานํ กมฺมสฺสกตํ วิภาเวตุํ ‘‘ยํ กโรตี’’ติ คาถํ อภาสิ. ตสฺสตฺโถ ยํ กมฺมํ กลฺยาณํ กุสลํ, ยทิ วา ปาปกํ อกุสลํ สตฺโต ¶ กโรติ, กโรนฺโต จ ตตฺถ ยํ กมฺมํ ยถา ผลทานสมตฺถํ โหติ, ตถา ปกุพฺพติ อุปจิโนติ. ตสฺส ตสฺเสว ทายาโทติ ตสฺส ตสฺเสว กมฺมผลสฺส คณฺหนโต เตน เตน กมฺเมน ทาตพฺพวิปากสฺส ภาคี โหตีติ อตฺโถ. เตนาห ภควา – ‘‘กมฺมสฺสกา, มาณว, สตฺตา กมฺมทายาทา’’ติอาทิ (ม. นิ. ๓.๒๘๙). อิมา คาถา สุตฺวา เถรสฺส าตกา กมฺมสฺสกตายํ ปติฏฺหึสูติ.
โชติทาสตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. เหรฺกานิตฺเถรคาถาวณฺณนา
อจฺจยนฺติ ¶ อโหรตฺตาติ อายสฺมโต เหรฺกานิตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยํ กิร ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล หํสวตีนคเร กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺโต ปเรสํ ภตโก หุตฺวา ชีวนฺโต เอกทิวสํ สุชาตสฺส นาม สตฺถุสาวกสฺส ปํสุกูลํ ปริเยสนฺตสฺส อุปฑฺฒทุสฺสํ ปริจฺจชิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน ตาวตึเสสุ นิพฺพตฺติตฺวา อปราปรํ เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท โกสลรฺโ คามโภชกสฺส โจรโวสาสกสฺส ปุตฺโต หุตฺวา ¶ นิพฺพตฺติ, เหรฺกานีติสฺส นามํ อโหสิ. โส วยปฺปตฺโต ปิตุ อจฺจเยน รฺา ตสฺมึเยว คามโภชกฏฺาเน ปิโต เชตวนปฏิคฺคหเณ พุทฺธานุภาวํ ทิสฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ อตฺตโน กนิฏฺสฺส ตํ านนฺตรํ ทาเปตฺวา ราชานํ อาปุจฺฉิตฺวา ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๒.๕๐.๓๑-๔๐) –
‘‘ปทุมุตฺตรภควโต, สุชาโต นาม สาวโก;
ปํสุกูลํ คเวสนฺโต, สงฺกาเร จรเต ตทา.
‘‘นคเร หํสวติยา, ปเรสํ ภตโก อหํ;
อุปฑฺฒทุสฺสํ ทตฺวาน, สิรสา อภิวาทยึ.
‘‘เตน กมฺเมน สุกเตน, เจตนาปณิธีหิ จ;
ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตาวตึสมคจฺฉหํ.
‘‘เตตฺตึสกฺขตฺตุํ ¶ เทวินฺโท, เทวรชฺชมการยึ;
สตฺตสตฺตติกฺขตฺตฺุจ, จกฺกวตฺตี อโหสหํ.
‘‘ปเทสรชฺชํ วิปุลํ, คณนาโต อสงฺขิยํ;
อุปฑฺฒทุสฺสทาเนน, โมทามิ อกุโตภโย.
‘‘อิจฺฉมาโน จหํ อชฺช, สกานนํ สปพฺพตํ;
โขมทุสฺเสหิ ฉาเทยฺยํ, อฑฺฒทุสฺสสฺสิทํ ผลํ.
‘‘สตสหสฺสิโต กปฺเป, ยํ ทานมททึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, อฑฺฒทุสฺสสฺสิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
อรหตฺตํ ปน ปตฺวา อตฺตโน กนิฏฺภาตรํ ตโต กมฺมโต นิวตฺเตตุกาโม ตสฺมึเยว กมฺเม อภิรตํ ทิสฺวา ตํ โจเทนฺโต –
‘‘อจฺจยนฺติ ¶ อโหรตฺตา, ชีวิตํ อุปรุชฺฌติ;
อายุ ขียติ มจฺจานํ, กุนฺนทีนํว โอทกํ.
‘‘อถ ปาปานิ กมฺมานิ, กรํ พาโล น พุชฺฌติ;
ปจฺฉาสฺส กฏุกํ โหติ, วิปาโก หิสฺส ปาปโก’’ติ. –
คาถาทฺวยํ อภาสิ.
ตตฺถ อจฺจยนฺตีติ อติกฺกมนฺติ, ลหุํ ลหุํ อปคจฺฉนฺตีติ อตฺโถ. อโหรตฺตาติ รตฺตินฺทิวา. ชีวิตํ อุปรุชฺฌตีติ ชีวิตินฺทฺริยฺจ ขณิกนิโรธวเสน นิรุชฺฌติ. วุตฺตฺหิ ‘‘ขเณ ขเณ, ตฺวํ ภิกฺขุ, ชายสิ จ ชิยฺยสิ จ มิยฺยสิ จ จวสิ จ อุปปชฺชสิ จา’’ติ. อายุ ขียติ มจฺจานนฺติ มริตพฺพสภาวตฺตา มจฺจาติ ลทฺธนามานํ อิเมสํ สตฺตานํ อายุ ‘‘โย จิรํ ชีวติ, โส วสฺสสตํ อปฺปํ วา ภิยฺโย’’ติ (ที. นิ. ๒.๙๑; สํ. นิ. ๒.๑๔๓; อ. นิ. ๗.๗๔) เอวํ ปริจฺฉินฺนกาลปรมายุ ขียติ ขยฺจ สมฺเภทฺจ คจฺฉติ, ยถา กึ? กุนฺนทีนํว โอทกํ ยถา นาม กุนฺนทีนํ ปพฺพเตยฺยานํ ขุทฺทกนทีนํ อุทกํ จิรํ น ติฏฺติ, ลหุตรํ ขียติ, อาคตมตฺตํเยว วิคจฺฉติ, เอวํ สตฺตานํ อายุ ลหุตรํ ขียติ ขยํ คจฺฉติ. เอตฺถ จ อุทกเมว ‘‘โอทก’’นฺติ วุตฺตํ, ยถา มโนเยว มานสนฺติ.
อถ ¶ ปาปานิ กมฺมานิ, กรํ พาโล น พุชฺฌตีติ เอวํ สํสาเร อนิจฺเจปิ สมาเน พาโล โลภวเสน วา โกธวเสน วา ปาปานิ กมฺมานิ กโรติ, กโรนฺโตปิ น พุชฺฌติ, ปาปํ กโรนฺโต จ ‘‘ปาปํ กโรมี’’ติ อพุชฺฌนโก นาม นตฺถิ, ‘‘อิมสฺส กมฺมสฺส เอวรูโป ทุกฺโข วิปาโก’’ติ ปน อชานนโต ‘‘น พุชฺฌตี’’ติ วุตฺตํ. ปจฺฉาสฺส กฏุกํ โหตีติ ยทิปิ ปาปสฺส กมฺมสฺส อายูหนกฺขเณ ‘‘อิมสฺส กมฺมสฺส เอวรูโป วิปาโก’’ติ น พุชฺฌติ, ตโต ปจฺฉา ปน นิรยาทีสุ นิพฺพตฺตสฺส ¶ อสฺส พาลสฺส กฏุกํ อนิฏฺํ ทุกฺขเมว โหติ. วิปาโก หิสฺส ปาปโก ยสฺมา อสฺส ปาปกมฺมสฺส นาม วิปาโก ปาปโก นิหีโน อนิฏฺโ เอวาติ. อิมํ ปน โอวาทํ สุตฺวา เถรสฺส กนิฏฺภาตา ราชานํ อาปุจฺฉิตฺวา ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว สทตฺถํ นิปฺผาเทสิ.
เหรฺกานิตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. โสมมิตฺตตฺเถรคาถาวณฺณนา
ปริตฺตํ ¶ ทารุนฺติ อายสฺมโต โสมมิตฺตตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปฺุานิ อุปจินนฺโต สิขิสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺโต พุทฺธคุเณ สุตฺวา ปสนฺนมานโส เอกทิวสํ กึสุกรุกฺขํ ปุปฺผิตํ ทิสฺวา ปุปฺผานิ คเหตฺวา สตฺถารํ อุทฺทิสฺส อากาเส ขิปิตฺวา ปูเชสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท พาราณสิยํ พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา โสมมิตฺโตติ ลทฺธนาโม ติณฺณํ เวทานํ ปารคู หุตฺวา วิมเลน นาม เถเรน กตปริจยตฺตา อภิณฺหํ ตสฺส สนฺติกํ คจฺฉนฺโต ธมฺมํ สุตฺวา สาสเน ลทฺธปฺปสาโท ปพฺพชิตฺวา ลทฺธูปสมฺปโท วตฺตปฏิวตฺตํ ปูเรนฺโต วิจรติ. วิมลตฺเถโร ปน กุสีโต มิทฺธพหุโล รตฺตินฺทิวํ วีตินาเมติ. โสมมิตฺโต ‘‘กุสีตํ นาม นิสฺสาย โก คุโณ’’ติ ตํ ปหาย มหากสฺสปตฺเถรํ อุปสงฺกมิตฺวา ตสฺส โอวาเท ตฺวา วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา นจิรสฺเสว อรหตฺเต ปติฏฺาสิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๒.๕๐.๒๕-๓๐) –
‘‘กึสุกํ ¶ ปุปฺผิตํ ทิสฺวา, ปคฺคเหตฺวาน อฺชลึ;
พุทฺธเสฏฺํ สริตฺวาน, อากาเส อภิปูชยึ.
‘‘เตน กมฺเมน สุกเตน, เจตนาปณิธีหิ จ;
ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตาวตึสมคจฺฉหํ.
‘‘เอกตึเส อิโต กปฺเป, ยํ กมฺมมกรึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ, ภวา สพฺเพ สมูหตา;
นาโคว พนฺธนํ เฉตฺวา, วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ, มม พุทฺธสฺส สนฺติเก;
ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
อรหตฺตํ ปน ปตฺวา วิมลตฺเถรํ โอวาเทน ตชฺเชนฺโต –
‘‘ปริตฺตํ ทารุมารุยฺห, ยถา สีเท มหณฺณเว;
เอวํ กุสีตมาคมฺม, สาธุชีวีปิ สีทติ;
ตสฺมา ตํ ปริวชฺเชยฺย, กุสีตํ หีนวีริยํ.
‘‘ปวิวิตฺเตหิ อริเยหิ, ปหิตตฺเตหิ ฌายิภิ;
นิจฺจํ อารทฺธวีริเยหิ, ปณฺฑิเตหิ สหาวเส’’ติ. – คาถาทฺวยํ อภาสิ;
ตตฺถ ¶ ปริตฺตํ ทารุมารุยฺห, ยถา สีเท มหณฺณเวติ เปสโลปิ กุลปุตฺโต กุสีตํ อลสปุคฺคลํ นิสฺสาย สีทติ สํสาเร ปตติ, น ตสฺส ปารํ นิพฺพานํ คจฺฉติ. ยสฺมา ¶ เอตเทวํ, ตสฺมา ตํ อธิกุสลธมฺมวเสน สีสํ อนุกฺขิปิตฺวา กุจฺฉิตํ สีทนโต กุสีตํ วีริยารมฺภาภาวโต หีนวีริยํ ปุคฺคลํ สพฺพถา วชฺเชยฺย, น ตสฺส ทิฏฺานุคตึ อาปชฺเชยฺยาติ อตฺโถ.
เอวํ ปุคฺคลาธิฏฺานาย คาถาย โกสชฺเช อาทีนวํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ วีริยารมฺเภ อานิสํเส ทสฺเสตุํ ‘‘ปวิวิตฺเตหี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตสฺสตฺโถ ¶ – เย ปน กายวิเวกสมฺภเวน ปวิวิตฺตา, ตโต เอว กิเลเสหิ อารกตฺตา อริยา, นิพฺพานํ ปติเปสิตตฺตตาย ปหิตตฺตา อารมฺมณูปนิชฺฌานวเสน ลกฺขณูปนิชฺฌานวเสน จ ฌายิโน, สพฺพกาลํ ปคฺคหิตวีริยตาย อารทฺธวีริยา, โลกิยโลกุตฺตรเภทาย ปฺาย สมนฺนาคตตฺตา ปณฺฑิตา, เตหิเยว สห อาวเสยฺย สทตฺถํ นิปฺผาเทตุกาโม สํวเสยฺยาติ. ตํ สุตฺวา วิมลตฺเถโร สํวิคฺคมานโส วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา สทตฺถํ อาราเธสิ. สฺวายมตฺโถ ปรโต อาคมิสฺสติ.
โสมมิตฺตตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. สพฺพมิตฺตตฺเถรคาถาวณฺณนา
ชโน ชนมฺหิ สมฺพทฺโธติ อายสฺมโต สพฺพมิตฺตตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปฺุานิ อุปจินนฺโต อิโต ทฺวานวุเต กปฺเป ติสฺสสฺส ภควโต กาเล เนสาทกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วนจาริโก หุตฺวา วเน มิเค วธิตฺวา มํสํ ขาทนฺโต ชีวติ. อถสฺส ภควา อนุคฺคณฺหนตฺถํ วสนฏฺานสมีเป ตีณิ ปทเจติยานิ ทสฺเสตฺวา ปกฺกามิ. โส อตีตกาเล สมฺมาสมฺพุทฺเธสุ กตปริจยตฺตา จกฺกงฺกิตานิ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส โกรณฺฑปุปฺเผหิ ปูชํ กตฺวา เตน ปฺุกมฺเมน ตาวตึสภวเน นิพฺพตฺติตฺวา อปราปรํ สุคตีสุเยว สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถินคเร พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติ, สพฺพมิตฺโตติสฺส นามํ อโหสิ. โส วิฺุตํ ปตฺโต เชตวนปฏิคฺคหเณ พุทฺธานุภาวํ ทิสฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา กมฺมฏฺานํ คเหตฺวา อรฺเ วิหรนฺโต วสฺสํ อุปคนฺตฺวา วุฏฺวสฺโส ภควนฺตํ วนฺทิตุํ สาวตฺถึ คจฺฉนฺโต อนฺตรามคฺเค มาควิเกหิ โอฑฺฑิเต ปาเส มิคโปตกํ พทฺธํ อทฺทส. มาตา ปนสฺส มิคี ปาสํ อปฺปวิฏฺาปิ ปุตฺตสิเนเหน ทูรํ น คจฺฉติ, มรณภเยน ปาสสมีปมฺปิ น อุปคจฺฉติ มิคโปตโก จ ภีโต อิโต จิโต จ ปริวตฺเตนฺโต กรุณํ วิลปติ, ตํ ทิสฺวา เถโร ¶ , ‘‘อโห สตฺตานํ สฺเนหเหตุกํ ทุกฺข’’นฺติ คจฺฉนฺโต ตโต ปรํ สมฺพหุเล โจเร เอกํ ¶ ปุริสํ ชีวคาหํ คเหตฺวา ¶ ปลาลเวณิยา สรีรํ เวเตฺวา ฌาเปนฺเต, ตฺจ มหาวิรวํ วิรวนฺตํ ทิสฺวา ตทุภยํ นิสฺสาย สฺชาตสํเวโค เตสํ โจรานํ สุณนฺตานํเยว –
‘‘ชโน ชนมฺหิ สมฺพทฺโธ, ชนเมวสฺสิโต ชโน;
ชโน ชเนน เหียติ, เหเติ จ ชโน ชนํ.
‘‘โก หิ ตสฺส ชเนนตฺโถ, ชเนน ชนิเตน วา;
ชนํ โอหาย คจฺฉํ ตํ, เหยิตฺวา พหุํ ชน’’นฺติ. – คาถาทฺวยํ อภาสิ;
ตตฺถ ชโนติ อนฺธพาลชโน. ชนมฺหีติ อฺเ ชเน. สมฺพทฺโธติ ตณฺหาพนฺธเนน พทฺโธ. ‘‘อยํ เม ปุตฺโต, มาตา’’ติอาทินา ปฏิพทฺโธ. อยเมว วา ปาโ, ‘‘อิเม มํ โปเสนฺติ, อหํ อิเม นิสฺสาย ชีวามี’’ติ ปฏิพทฺธจิตฺโตติ อตฺโถ. ชนเมวสฺสิโต ชโนติ ‘‘อยํ เม ปุตฺโต, ธีตา’’ติอาทินา อฺเมว ชนํ อฺโ ชโน อสฺสิโต ตณฺหาย อลฺลีโน ปริคฺคยฺห ิโต. ชโน ชเนน เหียติ, เหเติ จ ชโน ชนนฺติ กมฺมสฺสกตาย ยถาภูตาวโพธสฺส จ อภาวโต อชฺฌุเปกฺขนํ อกตฺวา โลภวเสน ยถา ชโน ชนํ อสฺสิโต, เอวํ โทสวเสน ชโน ชเนน เหียติ วิพาธียติ. ‘‘ตยิทํ มยฺหํว อุปริ เหนผลวเสน ปริปติสฺสตี’’ติ อชานนฺโต เหเติ จ ชโน ชนํ.
โก หิ ตสฺส ชเนนตฺโถติ ตสฺส อฺชนสฺส อฺเน ชเนน ตณฺหาวเสน อสฺสิเตน โทสวเสน เหิเตน วา โก อตฺโถ. ชเนน ชนิเตน วาติ มาตาปิตา หุตฺวา เตน อฺเน ชเนน ชนิเตน วา โก อตฺโถ. ชนํ โอหาย คจฺฉํ ตํ, เหยิตฺวา พหุํ ชนนฺติ ยสฺมา สํสาเร จรโต ชนสฺส อยเมวานุรูปา ปฏิปตฺติ, ตสฺมา ตํ ชนํ, ตสฺส จ พาธิกา ยา สา ตณฺหา จ, โย จ โส โทโส เอว พหุํ ชนํ พาธยิตฺวา ิโต, ตฺจ โอหาย สพฺพโส ปหาย ปริจฺจชิตฺวา ¶ คจฺฉํ, เตหิ อนุปทฺทุตํ านํ คจฺเฉยฺยํ ปาปุเณยฺยนฺติ อตฺโถ. เอวํ ¶ ปน วตฺวา เถโร ตาวเทว วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา อรหตฺตมปาปุณิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๒.๕๐.๑๕-๒๔) –
‘‘วนกมฺมิโก ปุเร อาสึ, ปิตุมาตุมเตนหํ;
ปสุมาเรน ชีวามิ, กุสลํ เม น วิชฺชติ.
‘‘มม ¶ อาสยสามนฺตา, ติสฺโส โลกคฺคนายโก;
ปทานิ ตีณิ ทสฺเสสิ, อนุกมฺปาย จกฺขุมา.
‘‘อกฺกนฺเต จ ปเท ทิสฺวา, ติสฺสนามสฺส สตฺถุโน;
หฏฺโ หฏฺเน จิตฺเตน, ปเท จิตฺตํ ปสาทยึ.
‘‘โกรณฺฑํ ปุปฺผิตํ ทิสฺวา, ปาทปํ ธรณีรุหํ;
สโกสกํ คเหตฺวาน, ปทเสฏฺมปูชยึ.
‘‘เตน กมฺเมน สุกเตน, เจตนาปณิธีหิ จ;
ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตาวตึสมคจฺฉหํ.
‘‘ยํ ยํ โยนุปปชฺชามิ, เทวตฺตํ อถ มานุสํ;
โกรณฺฑกฉวิ โหมิ, สุปฺปภาโส ภวามหํ.
‘‘ทฺเวนวุเต อิโต กปฺเป, ยํ กมฺมมกรึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ปทปูชายิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
เต ปน โจรา เถรสฺส สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา สํเวคชาตา ปพฺพชิตฺวา ธมฺมานุธมฺมํ ปฏิปชฺชึสูติ.
สพฺพมิตฺตตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. มหากาฬตฺเถรคาถาวณฺณนา
กาฬี ¶ อิตฺถีติ อายสฺมโต มหากาฬตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปฺุานิ อุปจินนฺโต อิโต เอกนวุเต กปฺเป กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺโต เกนจิเทว กรณีเยน อรฺํ คโต ตตฺถ อฺตรสฺส รุกฺขสฺส สาขาย โอลมฺพมานํ ปํสุกูลจีวรํ ทิสฺวา ‘‘อริยทฺธโช โอลมฺพตี’’ติ ปสนฺนจิตฺโต กิงฺกณิปุปฺผานิ คเหตฺวา ปํสุกูลํ ปูเชสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เสตพฺยนคเร สตฺถวาหกุเล นิพฺพตฺติตฺวา มหากาโฬติ ลทฺธนาโม วิฺุตํ ปตฺวา ฆราวาสํ วสนฺโต ปฺจหิ สกฏสเตหิ ภณฺฑํ คเหตฺวา วาณิชฺชวเสน สาวตฺถึ คโต เอกมนฺตํ สกฏสตฺถํ นิเวเสตฺวา อทฺธานปริสฺสมํ วิโนเทตฺวา อตฺตโน ปริสาย สทฺธึ นิสินฺโน สายนฺหสมยํ คนฺธมาลาทิหตฺเถ อุปาสเก เชตวนํ คจฺฉนฺเต ทิสฺวา สยมฺปิ เตหิ สทฺธึ วิหารํ คนฺตฺวา สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา โสสานิกงฺคํ อธิฏฺาย สุสาเน วสติ. อเถกทิวสํ กาฬี นาม เอกา อิตฺถี ฉวฑาหิกา เถรสฺส กมฺมฏฺานตฺถาย อจิรมตสรีรํ อุโภ สตฺถี ¶ ภินฺทิตฺวา อุโภ จ พาหู ภินฺทิตฺวา สีสฺจ ทธิถาลกํ วิย ภินฺทิตฺวา สพฺพํ องฺคปจฺจงฺคํ สมฺพนฺธเมว กตฺวา เถรสฺส โอโลเกตุํ โยคฺยฏฺาเน เปตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เถโร ตํ ทิสฺวา อตฺตานํ โอวทนฺโต –
‘‘กาฬี อิตฺถี พฺรหตี ธงฺกรูปา, สตฺถิฺจ เภตฺวา อปรฺจ สตฺถึ;
พาหฺจ เภตฺวา อปรฺจ พาหํ, สีสฺจ เภตฺวา ทธิถาลกํว;
เอสา นิสินฺนา อภิสนฺทหิตฺวา.
‘‘โย ¶ ¶ เว อวิทฺวา อุปธึ กโรติ, ปุนปฺปุนํ ทุกฺขมุเปติ มนฺโท;
ตสฺมา ปชานํ อุปธึ น กยิรา, มาหํ ปุน ภินฺนสิโร สยิสฺส’’นฺติ. –
คาถาทฺวยํ อภาสิ.
ตตฺถ กาฬีติ ตสฺสา นามํ, กาฬวณฺณตฺตา วา เอวํ วุตฺตํ. พฺรหตีติ มหาสรีรา อาโรหปริณาหวตี. ธงฺกรูปาติ กาฬวณฺณตฺตา เอว กากสทิสรูปา. สตฺถิฺจ เภตฺวาติ มตสรีรสฺส สตฺถึ ชณฺณุเภทเนน ภฺชิตฺวา. อปรฺจ สตฺถินฺติ อิตรฺจ สตฺถึ ภฺชิตฺวา. พาหฺจ เภตฺวาติ พาหฏฺิฺจ อคฺคพาหฏฺาเนเยว ภฺชิตฺวา. สีสฺจ เภตฺวา ทธิถาลกํวาติ มตสรีรสฺส สีสํ ภินฺทิตฺวา ภินฺนตฺตา เอว เลฑฺฑุทณฺฑาทีหิ ปคฺฆรนฺตํ ทธิถาลกํ วิย, ปคฺฆรนฺตํ มตฺถลุงฺคํ กตฺวาติ อตฺโถ. เอสา นิสินฺนา อภิสนฺทหิตฺวาติ ฉินฺนภินฺนาวยวํ มตสรีรํ เต อวยเว ยถาาเนเยว ปเนน สนฺทหิตฺวา สหิตํ กตฺวา มํสาปณํ ปสาเรนฺตี วิย เอสา นิสินฺนา.
โย เว อวิทฺวา อุปธึ กโรตีติ โย อิมาย อุปฏฺาปิตํ กมฺมฏฺานํ ทิสฺวาปิ อวิทฺวา อกุสโล กมฺมฏฺานํ ฉฑฺเฑตฺวา อโยนิโสมนสิกาเรน กิเลสูปธึ อุปฺปาเทติ, โส มนฺโท มนฺทปฺโ สํสารสฺส อนติวตฺตนโต ปุนปฺปุนํ อปราปรํ นิรยาทีสุ ทุกฺขํ อุเปติ. ตสฺมา ปชานํ อุปธึ น กยิราติ ตสฺมาติ ยสฺมา เจตเทวํ, ตสฺมา. ปชานํ อุปธินฺติ ‘‘อิธ ยํ ทุกฺขํ สมฺโภตี’’ติ ปชานนฺโต โยนิโส มนสิกโรนฺโต กิเลสูปธึ น กยิรา น อุปฺปาเทยฺย. กสฺมา? มาหํ ปุน ภินฺนสิโร สยิสฺสนฺติ ยถยิทํ มตสรีรํ ภินฺนสรีรํ สยติ, เอวํ กิเลสูปธีหิ สํสาเร ปุนปฺปุนํ อุปฺปตฺติยา กฏสิวฑฺฒโก หุตฺวา ภินฺนสิโร อหํ มา สยิสฺสนฺติ. เอวํ วทนฺโต เอว เถโร วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๒.๕๐.๘-๑๔) –
‘‘หิมวนฺตสฺสาวิทูเร ¶ ¶ , อุทงฺคโณ นาม ปพฺพโต;
ตตฺถทฺทสํ ปํสุกูลํ, ทุมคฺคมฺหิ วิลมฺพิตํ.
‘‘ตีณิ กิงฺกณิปุปฺผานิ, โอจินิตฺวานหํ ตทา;
หฏฺโ หฏฺเน จิตฺเตน, ปํสุกูลมปูชยึ.
‘‘เตน กมฺเมน สุกเตน, เจตนาปณิธีหิ จ;
ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตาวตึสมคจฺฉหํ.
‘‘เอกนวุติโต กปฺเป, ยํ กมฺมมกรึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ปูชิตฺวา อรหทฺธชํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
มหากาฬตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. ติสฺสตฺเถรคาถาวณฺณนา
พหู ¶ สปตฺเต ลภตีติ อายสฺมโต ติสฺสตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ ปฺุํ อุปจินนฺโต ปิยทสฺสิสฺส ภควโต กาเล พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺโต สิปฺเปสุ นิปฺผตฺตึ คนฺตฺวา กาเมสุ อาทีนวํ ทิสฺวา ฆราวาสํ ปหาย ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา อรฺายตเน สาลวเน อสฺสมํ กาเรตฺวา วสติ. ภควา ตสฺส อนุคฺคณฺหนตฺถํ อสฺสมสฺส อวิทูเร สาลวเน นิโรธํ สมาปชฺชิตฺวา นิสีทิ. โส อสฺสมโต นิกฺขมิตฺวา ผลาผลตฺถาย คจฺฉนฺโต ภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส จตฺตาโร ทณฺเฑ เปตฺวา ภควโต อุปริ ปุปฺผิตาหิ สาลสาขาหิ สาขามณฺฑปํ กตฺวา สตฺตาหํ นวนเวหิ สาลปุปฺเผหิ ภควนฺตํ ปูเชนฺโต อฏฺาสิ พุทฺธารมฺมณํ ปีตึ อวิชหนฺโต. สตฺถา สตฺตาหสฺส อจฺจเยน นิโรธโต วุฏฺหิตฺวา ภิกฺขุสงฺฆํ จินฺเตสิ. ตาวเทว สตสหสฺสมตฺตา ขีณาสวา สตฺถารํ ปริวาเรสุํ. ภควา ตสฺส ภาวินึ สมฺปตฺตึ วิภาเวนฺโต อนุโมทนํ วตฺวา ปกฺกามิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน เทวโลเก นิพฺพตฺติตฺวา อปราปรํ สุคตีสุเยว สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท ¶ ราชคเห พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา ติสฺโสติ ลทฺธนาโม วยปฺปตฺโต ติณฺณํ เวทานํ ปารคู หุตฺวา ปฺจมตฺตานิ มาณวกสตานิ มนฺเต วาเจนฺโต ลาภคฺคยสคฺคปฺปตฺโต หุตฺวา สตฺถุ ราชคหคมเน พุทฺธานุภาวํ ทิสฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๒.๔๙.๑๙๐-๒๒๐) –
‘‘อชฺโฌคาเหตฺวา ¶ สาลวนํ, สุกโต อสฺสโม มม;
สาลปุปฺเผหิ สฺฉนฺโน, วสามิ วิปิเน ตทา.
‘‘ปิยทสฺสี จ ภควา, สยมฺภู อคฺคปุคฺคโล;
วิเวกกาโม สมฺพุทฺโธ, สาลวนมุปาคมิ.
‘‘อสฺสมา อภินิกฺขมฺม, ปวนํ อคมาสหํ;
มูลผลํ คเวสนฺโต, อาหิณฺฑามิ วเน ตทา.
‘‘ตตฺถทฺทสาสึ สมฺพุทฺธํ, ปิยทสฺสึ มหายสํ;
สุนิสินฺนํ สมาปนฺนํ, วิโรจนฺตํ มหาวเน.
‘‘จตุทณฺเฑ เปตฺวาน, พุทฺธสฺส อุปรี อหํ;
มณฺฑปํ สุกตํ กตฺวา, สาลปุปฺเผหิ ฉาทยึ.
‘‘สตฺตาหํ ธารยิตฺวาน, มณฺฑปํ สาลฉาทิตํ;
ตตฺถ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา, พุทฺธเสฏฺมวนฺทหํ.
‘‘ภควา ตมฺหิ สมเย, วุฏฺหิตฺวา สมาธิโต;
ยุคมตฺตํ เปกฺขมาโน, นิสีทิ ปุริสุตฺตโม.
‘‘สาวโก วรุโณ นาม, ปิยทสฺสิสฺส สตฺถุโน;
วสีสตสหสฺเสหิ, อุปคจฺฉิ วินายกํ.
‘‘ปิยทสฺสี จ ภควา, โลกเชฏฺโ นราสโภ;
ภิกฺขุสงฺเฆ นิสีทิตฺวาน, สิตํ ปาตุกรี ชิโน.
‘‘อนุรุทฺโธ อุปฏฺาโก, ปิยทสฺสิสฺส สตฺถุโน;
เอกํสํ จีวรํ กตฺวา, อปุจฺฉิตฺถ มหามุนึ.
‘‘โก นุ โข ภควา เหตุ, สิตกมฺมสฺส สตฺถุโน;
การเณ วิชฺชมานมฺหิ, สตฺถา ปาตุกเร สิตํ.
‘‘สตฺตาหํ ¶ สาลจฺฉทนํ, โย เม ธาเรสิ มาณโว;
ตสฺส กมฺมํ สริตฺวาน, สิตํ ปาตุกรึ อหํ.
‘‘อโนกาสํ น ปสฺสามิ, ยตฺถ ปฺุํ วิปจฺจติ;
เทวโลเก มนุสฺเส วา, โอกาโสว น สมฺมติ.
‘‘เทวโลเก วสนฺตสฺส, ปฺุกมฺมสมงฺคิโน;
ยาวตา ปริสา ตสฺส, สาลจฺฉนฺนา ภวิสฺสติ.
‘‘ตตฺถ ทิพฺเพหิ นจฺเจหิ, คีเตหิ วาทิเตหิ จ;
รมิสฺสติ สทา สนฺโต, ปฺุกมฺมสมาหิโต.
‘‘ยาวตา ปริสา ตสฺส, คนฺธคนฺธี ภวิสฺสติ;
สาลสฺส ปุปฺผวสฺโส จ, ปวสฺสิสฺสติ ตาวเท.
‘‘ตโต ¶ จุโตยํ มนุโช, มานุสํ อาคมิสฺสติ;
อิธาปิ สาลจฺฉทนํ, สพฺพกาลํ ธริสฺสติ.
‘‘อิธ นจฺจฺจ คีตฺจ, สมฺมตาฬสมาหิตํ;
ปริวาเรสฺสนฺติ มํ นิจฺจํ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘อุคฺคจฺฉนฺเต จ สูริเย, สาลวสฺสํ ปวสฺสติ;
ปฺุกมฺเมน สํยุตฺตํ, วสฺสเต สพฺพกาลิกํ.
‘‘อฏฺารเส กปฺปสเต, โอกฺกากกุลสมฺภโว;
โคตโม นาม โคตฺเตน, สตฺถา โลเก ภวิสฺสติ.
‘‘ตสฺส ธมฺเมสุ ทายาโท, โอรโส ธมฺมนิมฺมิโต;
สพฺพาสเว ปริฺาย, นิพฺพายิสฺสตินาสโว.
‘‘ธมฺมํ อภิสเมนฺตสฺส, สาลจฺฉนฺนํ ภวิสฺสติ;
จิตเก ฌายมานสฺส, ฉทนํ ตตฺถ เหสฺสติ.
‘‘วิปากํ กิตฺตยิตฺวาน, ปิยทสฺสี มหามุนิ;
ปริสาย ธมฺมํ เทเสสิ, ตปฺเปนฺโต ธมฺมวุฏฺิยา.
‘‘ตึสกปฺปานิ เทเวสุ, เทวรชฺชมการยึ;
สฏฺิ จ สตฺตกฺขตฺตฺุจ, จกฺกวตฺตี อโหสหํ.
‘‘เทวโลกา ¶ อิธาคนฺตฺวา, ลภามิ วิปุลํ สุขํ;
อิธาปิ สาลจฺฉทนํ, มณฺฑปสฺส อิทํ ผลํ.
‘‘อยํ ปจฺฉิมโก มยฺหํ, จริโม วตฺตเต ภโว;
อิธาปิ สาลจฺฉทนํ, เหสฺสติ สพฺพกาลิกํ.
‘‘มหามุนึ โตสยิตฺวา, โคตมํ สกฺยปุงฺควํ;
ปตฺโตมฺหิ อจลํ านํ, หิตฺวา ชยปราชยํ.
‘‘อฏฺารเส กปฺปสเต, ยํ พุทฺธมภิปูชยึ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
โส อรหตฺตํ ปน ปตฺวา วิเสสโต ลาภคฺคยสคฺคปฺปตฺโต อโหสิ. ตตฺถ เกจิ ปุถุชฺชนภิกฺขู เถรสฺส ลาภสกฺการํ ทิสฺวา พาลภาเวน อสหนาการํ ปเวเทสุํ. เถโร ตํ ตฺวา ลาภสกฺกาเร อาทีนวํ ตตฺถ อตฺตโน อลคฺคภาวฺจ ปกาเสนฺโต –
‘‘พหู สปตฺเต ลภติ, มุณฺโฑ สงฺฆาฏิปารุโต;
ลาภี อนฺนสฺส ปานสฺส, วตฺถสฺส สยนสฺส จ.
‘‘เอตมาทีนวํ ¶ ตฺวา, สกฺกาเรสุ มหพฺภยํ;
อปฺปลาโภ อนวสฺสุโต, สโต ภิกฺขุ ปริพฺพเช’’ติ. –
คาถาทฺวยํ อภาสิ.
ตสฺสตฺโถ ¶ – สิขมฺปิ อเสเสตฺวา มุณฺฑิตเกสตาย มุณฺโฑ, ฉินฺทิตฺวา สงฺฆาฏิตกาสาวธาริตาย สงฺฆาฏิปารุโต, เอวํ เววณฺณิยํ อชฺฌุปคโต ปรายตฺตวุตฺติโก ปพฺพชิโต สเจ อนฺนปานาทีนํ ลาภี โหติ, โสปิ พหู สปตฺเต ลภติ, ตสฺส อุสูยนฺตา พหู สมฺภวนฺติ. ตสฺมา เอตํ เอวรูปํ ลาภสกฺกาเรสุมหพฺภยํ วิปุลภยํ อาทีนวํ โทสํ วิทิตฺวา อปฺปิจฺฉตํ สนฺโตสฺจ หทเย เปตฺวา อนวชฺชุปฺปาทสฺสาปิ อุปฺปนฺนสฺส ลาภสฺส ปริวชฺชเนน อปฺปลาโภ, ตโต เอว ตตฺถ ตณฺหาวสฺสุตาภาเวน อนวสฺสุโต, สํสาเร ภยสฺส อิกฺขนโต ภินฺนกิเลสตาย วา ภิกฺขุ สนฺตุฏฺิฏฺานียสฺส สติสมฺปชฺสฺส ¶ วเสน สโต หุตฺวา ปริพฺพเช จเรยฺย วิหเรยฺยาติ. ตํ สุตฺวา เต ภิกฺขู ตาวเทว เถรํ ขมาเปสุํ.
ติสฺสตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. กิมิลตฺเถรคาถาวณฺณนา
ปาจีนวํสทายมฺหีติอาทิกา อายสฺมโต กิมิลตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? ตสฺส ปุพฺพโยโค สํเวคุปฺปตฺติ ปพฺพชฺชา จ เอกกนิปาเต ‘‘อภิสตฺโต’’ติ คาถาย สํวณฺณนายํ วุตฺตาเยว. ตาย จ คาถาย เถเรน อตฺตโน วิเสสาธิคมสฺส การณํ ทสฺสิตํ. อิธ ปน อธิคตวิเสสสฺส อตฺตโน อายสฺมตา จ อนุรุทฺเธน อายสฺมตา จ นนฺทิเยน สห สมคฺควาโส ทสฺสิโตติ เวทิตพฺพํ. สมคฺควาสํ ปน วสนฺตา เต ยถา จ วสึสุ, ตํ ทสฺเสนฺโต –
‘‘ปาจีนวํสทายมฺหิ, สกฺยปุตฺตา สหายกา;
ปหายานปฺปเก โภเค, อฺุเฉ ปตฺตาคเต รตา.
‘‘อารทฺธวีริยา ปหิตตฺตา, นิจฺจํ ทฬฺหปรกฺกมา;
รมนฺติ ธมฺมรติยา, หิตฺวาน โลกิยํ รติ’’นฺติ. – คาถาทฺวยํ อภาสิ;
ตตฺถ ปาจีนวํสทายมฺหีติ ปาจีนวํสนามเก รกฺขิตโคปิเต สหปริจฺเฉเท วเน. ตฺหิ วนํ ¶ คามสฺส ปาจีนทิสายํ ิตตฺตา วํสคุมฺพปริกฺขิตฺตตฺตา จ ‘‘ปาจีนวํสทาโย’’ติ วุตฺโต, วํสวนภาเวน วาติ. สกฺยปุตฺตาติ ¶ อนุรุทฺธตฺเถราทโย สกฺยราชกุมารา. สหายกาติ สํเวคุปฺปตฺติปพฺพชฺชาสมณธมฺมกรณสํวาเสหิ สห อยนโต ปวตฺตนโต สหายกา. ปหายานปฺปเก โภเคติ อุฬาเรน ปฺุานุภาเวน อธิคเต กุลปรมฺปราคเต จ มหนฺเต โภคกฺขนฺเธ ฉฑฺเฑตฺวา. ‘‘สหายานปฺปเก’’ติปิ ปาฬิ. อฺุเฉ ปตฺตาคเต รตาติ อฺุฉาจริยาย อาภตตฺตา ¶ อฺุเฉ ปตฺเต อาคตตฺตา ปตฺตาคเต ปตฺตปริยาปนฺเน รตา อภิรตา, สงฺฆภตฺตาทิอติเรกลาภํ ปฏิกฺขิปิตฺวา ชงฺฆพลํ นิสฺสาย ภิกฺขาจริยาย ลทฺเธน มิสฺสกภตฺเตเนว สนฺตุฏฺาติ อตฺโถ.
อารทฺธวีริยาติ อุตฺตมตฺถสฺส อธิคมาย อาทิโตว ปเคว สมฺปาทิตวีริยา. ปหิตตฺตาติ นินฺนโปณปพฺภารภาเวน กาเลน กาลํ สมาปชฺชเนน จ นิพฺพานํ ปติเปสิตจิตฺตา. นิจฺจํ ทฬฺหปรกฺกมาติ วตฺตปฏิปตฺตีสุ ทิฏฺธมฺมสุขวิหารานุโยเคน สพฺพกาลํ อสิถิลปรกฺกมา. รมนฺติ ธมฺมรติยา, หิตฺวาน โลกิยํ รตินฺติ โลเก วิทิตตาย โลกปริยาปนฺนตาย จ โลกิยํ รูปารมฺมณาทิรตึ ปหาย มคฺคปฺาย ปชหิตฺวา โลกุตฺตรธมฺมรติยา อคฺคผลนิพฺพานาภิรติยา จ รมนฺติ อภิรมนฺตีติ.
กิมิลตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. นนฺทตฺเถรคาถาวณฺณนา
อโยนิโส มนสิการาติ อายสฺมโต นนฺทตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยํ กิร ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล หํสวตีนคเร กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺโต ภควโต สนฺติเก ธมฺมํ สุณนฺโต สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุํ อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารานํ อคฺคฏฺาเน เปนฺตํ ทิสฺวา สยมฺปิ ตํ านนฺตรํ ปตฺเถนฺโต ภควโต ภิกฺขุสงฺฆสฺส จ ปูชาสกฺการพหุลํ มหาทานํ ปวตฺเตตฺวา, ‘‘อหมฺปิ อนาคเต ตุมฺหาทิสสฺส พุทฺธสฺส เอวรูโป สาวโก ภเวยฺย’’นฺติ ปณิธานํ กตฺวา ตโต ปฏฺาย เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อตฺถทสฺสิสฺส ภควโต กาเล วินตาย นาม นทิยา มหนฺโต กจฺฉโป หุตฺวา นิพฺพตฺโต เอกทิวสํ สตฺถารํ นทิยา ปารํ คนฺตุํ ตีเร ิตํ ทิสฺวา สยํ ภควนฺตํ ตาเรตุกาโม สตฺถุ ปาทมูเล นิปชฺชิ ¶ . สตฺถา ตสฺส อชฺฌาสยํ โอโลเกตฺวา ปิฏฺึ อภิรุหิ. โส หฏฺตุฏฺโ เวเคน โสตํ ฉินฺทนฺโต สีฆตรํ ปรตีรเมว ปาเปสิ. ภควา ตสฺส อนุโมทนํ วทนฺโต ภาวินึ สมฺปตฺตึ กเถตฺวา ปกฺกามิ.
โส ¶ ¶ เตน ปฺุกมฺเมน สุคตีสุเยว สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท กปิลวตฺถุสฺมึ สุทฺโธทนมหาราชสฺส ปุตฺโต หุตฺวา มหาปชาปติยา โคตมิยา กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺติ. ตสฺส นามคฺคหณทิวเส าติสงฺฆํ นนฺเทนฺโต ชาโตติ นนฺโทตฺเวว นามํ อกํสุ. ตสฺส วยปฺปตฺตกาเล สตฺถา ปวตฺตวรธมฺมจกฺโก โลกานุคฺคหํ กโรนฺโต กปิลวตฺถุํ คนฺตฺวา าติสมาคเม โปกฺขรวสฺสํ อฏฺุปฺปตฺตึ กตฺวา เวสฺสนฺตรชาตกํ (ชา. ๒.๒๒.๑๖๕๕ อาทโย) กเถตฺวา ทุติยทิวเส ปิณฺฑาย ปวิฏฺโ ‘‘อุตฺติฏฺเ นปฺปมชฺเชยฺยา’’ติ (ธ. ป. ๑๖๘) คาถาย ปิตรํ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺาเปตฺวา นิเวสนํ คนฺตฺวา ‘‘ธมฺมํ จเร สุจริต’’นฺติ (ธ. ป. ๑๖๙) คาถาย มหาปชาปตึ โสตาปตฺติผเล ราชานํ สกทาคามิผเล ปติฏฺาเปตฺวา ตติเย ทิวเส นนฺทกุมารสฺส อภิเสกนิเวสนปฺปเวสนวิวาหมงฺคเลสุ วตฺตมาเนสุ ปิณฺฑาย ปวิสิตฺวา นนฺทกุมารสฺส หตฺเถ ปตฺตํ ทตฺวา มงฺคลํ วตฺวา ตสฺส หตฺถโต ปตฺตํ อคเหตฺวาว วิหารํ คโต ตํ ปตฺตหตฺถํ วิหารํ อาคตํ อนิจฺฉมานํเยว ปพฺพาเชตฺวา ตถา ปพฺพชิตตฺตาเยว อนภิรติยา ปีฬิตํ ตฺวา อุปาเยน ตสฺส ตํ อนภิรตึ วิโนเทสิ. โส โยนิโส ปฏิสงฺขาย วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๒.๔๙.๑๔๘-๑๖๓) –
‘‘อตฺถทสฺสี ตุ ภควา, สยมฺภู โลกนายโก;
วินตานทิยา ตีรํ, อุปาคจฺฉิ ตถาคโต.
‘‘อุทกา อภินิกฺขมฺม, กจฺฉโป วาริโคจโร;
พุทฺธํ ตาเรตุกาโมหํ, อุเปสึ โลกนายกํ.
‘‘อภิรูหตุ มํ พุทฺโธ, อตฺถทสฺสี มหามุนิ;
อหํ ตํ ตารยิสฺสามิ, ทุกฺขสฺสนฺตกโร ตุวํ.
‘‘มม สงฺกปฺปมฺาย, อตฺถทสฺสี มหายโส;
อภิรูหิตฺวา เม ปิฏฺึ, อฏฺาสิ โลกนายโก.
‘‘ยโต สรามิ อตฺตานํ, ยโต ปตฺโตสฺมิ วิฺุตํ;
สุขํ เม ตาทิสํ นตฺถิ, ผุฏฺเ ปาทตเล ยถา.
‘‘อุตฺตริตฺวาน สมฺพุทฺโธ, อตฺถทสฺสี มหายโส;
นทิตีรมฺหิ ตฺวาน, อิมา คาถา อภาสถ.
‘‘ยาวตา ¶ วตฺตเต จิตฺตํ, คงฺคาโสตํ ตรามหํ;
อยฺจ กจฺฉโป ราชา, ตาเรสิ มม ปฺวา.
‘‘อิมินา พุทฺธตรเณน, เมตฺตจิตฺตวตาย จ;
อฏฺารเส กปฺปสเต, เทวโลเก รมิสฺสติ.
‘‘เทวโลกา ¶ อิธาคนฺตฺวา, สุกฺกมูเลน โจทิโต;
เอกาสเน นิสีทิตฺวา, กงฺขาโสตํ ตริสฺสติ.
‘‘ยถาปิ ภทฺทเก เขตฺเต, พีชํ อปฺปมฺปิ โรปิตํ;
สมฺมาธารํ ปเวจฺฉนฺเต, ผลํ โตเสติ กสฺสกํ.
‘‘ตเถวิทํ พุทฺธเขตฺตํ, สมฺมาสมฺพุทฺธเทสิตํ;
สมฺมาธารํ ปเวจฺฉนฺเต, ผลํ มํ โตสยิสฺสติ.
‘‘ปธานปหิตตฺโตมฺหิ, อุปสนฺโต นิรูปธิ;
สพฺพาสเว ปริฺาย, วิหรามิ อนาสโว.
‘‘อฏฺารเส กปฺปสเต, ยํ กมฺมมกรึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ตรณาย อิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
อรหตฺตํ ปน ปตฺวา วิมุตฺติสุขํ อนุภวนฺโต ‘‘อโห สตฺถุ อุปายโกสลฺลํ, เยนาหํ ภวปงฺกโต อุทฺธริตฺวา นิพฺพานถเล ปติฏฺาปิโต’’ติ อตฺตโน ปหีนสํกิเลสํ ปฏิลทฺธฺจ สุขํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา สฺชาตโสมนสฺโส อุทานวเสน –
‘‘อโยนิโส มนสิการา, มณฺฑนํ อนุยฺุชิสํ;
อุทฺธโต จปโล จาสึ, กามราเคน อฏฺฏิโต.
‘‘อุปายกุสเลนาหํ, พุทฺเธนาทิจฺจพนฺธุนา;
โยนิโส ปฏิปชฺชิตฺวา, ภเว จิตฺตํ อุทพฺพหิ’’นฺติ. – คาถาทฺวยํ อภาสิ;
ตตฺถ ¶ อโยนิโส มนสิการาติ อนุปายมนสิการโต อสุภํ กายํ สุภโต มนสิ กริตฺวา สุภโต มนสิการเหตุ, อสุภํ ¶ กายํ สุภสฺายาติ อตฺโถ. มณฺฑนนฺติ หตฺถูปคาทิอาภรเณหิ เจว มาลาคนฺธาทีหิ จ อตฺตภาวสฺส อลงฺกรณํ. อนุยฺุชิสนฺติ อนุยฺุชึ, สรีรสฺส วิภูสนปฺปสุโต อโหสินฺติ อตฺโถ. อุทฺธโตติ ชาติโคตฺตรูปโยพฺพนมทาทีหิ อุทฺธโต อวูปสนฺตจิตฺโต. จปโลติ วนมกฺกโฏ วิย อนวฏฺิตจิตฺตตาย โลโล, กายมณฺฑนวตฺถมณฺฑนาทิจาปลฺเย ยุตฺตตาย วา จปโล จ. อาสินฺติ อโหสึ. กามราเคนาติ วตฺถุกาเมสุ ฉนฺทราเคน อฏฺฏิโต ปีฬิโต วิพาธิโต อาสินฺติ โยชนา.
อุปายกุสเลนาติ ¶ วิเนยฺยานํ ทมนูปายจฺเฉเกน โกวิเทน พุทฺเธน ภควตา เหตุภูเตน. เหตุอตฺเถ หิ เอตํ กรณวจนํ. ปลุฏฺมกฺกฏีเทวจฺฉราทสฺสเนน หิ อุปกฺกิตวาทโจทนาย อตฺตโน กามราคาปนยนํ สนฺธาย วทติ. ภควา หิ อายสฺมนฺตํ นนฺทตฺเถรํ ปมํ ชนปทกลฺยาณึ อุปาทาย ‘‘ยถายํ มกฺกฏี, เอวํ กกุฏปาทินิโย อุปาทาย ชนปทกลฺยาณี’’ติ มหติยา อาณิยา ขุทฺทกํ อาณึ นีหรนฺโต ฉฑฺฑโก วิย, สิเนหปาเนน สรีรํ กิเลเทตฺวา วมนวิเรจเนหิ โทสํ นีหรนฺโต ภิสกฺโก วิย จ กกุฏปาทินิทสฺสเนน ชนปทกลฺยาณิยํ วิรตฺตจิตฺตํ กาเรตฺวา ปุน อุปกฺกิตวาเทน กกุฏปาทินีสุปิ จิตฺตํ วิราเชตฺวา สมฺมเทว สมถวิปสฺสนานุโยเคน อริยมคฺเค ปติฏฺาเปสิ. เตน วุตฺตํ ‘‘โยนิโส ปฏิปชฺชิตฺวา, ภเว จิตฺตํ อุทพฺพหิ’’นฺติ. อุปาเยน าเยน สมฺมเทว สมถวิปสฺสนาย วิสุทฺธิปฏิปทํ ปฏิปชฺชิตฺวา ภเว สํสารปงฺเก นิมุคฺคฺจ เม จิตฺตํ อริยมคฺเคน หตฺเถน อุตฺตารึ, นิพฺพานถเล ปติฏฺาเปสินฺติ อตฺโถ.
อิมํ อุทานํ อุทาเนตฺวา เถโร ปุนทิวเส ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา เอวมาห – ‘‘ยํ เม, ภนฺเต, ภควา ปาฏิโภโค ปฺจนฺนํ อจฺฉราสตานํ ปฏิลาภาย กกุฏปาทานํ, มฺุจามหํ, ภนฺเต, ภควนฺตํ เอตสฺมา ปฏิสฺสวา’’ติ (อุทา. ๒๒). ภควาปิ, ‘‘ยเทว โข เต, นนฺท, อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุตฺตํ, อถาหํ มุตฺโต เอตสฺมา ปฏิสฺสวา’’ติ (อุทา. ๒๒) อาห. อถสฺส ¶ ภควา สวิเสสํ ¶ อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตํ ตฺวา ตํ คุณํ วิภาเวนฺโต, ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารานํ ยทิทํ นนฺโท’’ติ (อ. นิ. ๑.๒๑๙, ๒๓๐) อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารภาเวน อคฺคฏฺาเน เปสิ. เถโร หิ ‘‘ยเมวาหํ อินฺทฺริยานํ อสํวรํ นิสฺสาย อิมํ วิปฺปการํ ปตฺโต, ตเมวาหํ สุฏฺุ นิคฺคเหสฺสามี’’ติ อุสฺสาหชาโต พลวหิโรตฺตปฺโป ตตฺถ จ กตาธิการตฺตา อินฺทฺริยสํวเร อุกฺกํสปารมึ อคมาสีติ.
นนฺทตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. สิริมตฺเถรคาถาวณฺณนา
ปเร จ นํ ปสํสนฺตีติ อายสฺมโต สิริมตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปฺุานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต ปารมิโย ปูเรตฺวา ตุสิตภวเน ิตกาเล พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺโต ติณฺณํ เวทานํ ¶ ปารคู สนิฆณฺฑุเกฏุภานํ สกฺขรปฺปเภทานํ อิติหาสปฺจมานํ ปทโก เวยฺยากรโณ โลกายตมหาปุริสลกฺขเณสุ อนวโย เนกฺขมฺมชฺฌาสยตาย กาเม ปหาย ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา จตุราสีติสหสฺสปริมาเณน ตาปสคเณน ปริวุโต หิมวนฺตปฺปเทเส เทวตาภินิมฺมิเต อสฺสเม ฌานาภิฺาโย นิพฺพตฺเตตฺวา วสนฺโต ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิการตาย ลกฺขณมนฺเตสุ อาคตนิยาเมน จ พุทฺธคุเณ อนุสฺสริตฺวา อตีเต พุทฺเธ อุทฺทิสฺส อฺตรสฺมึ นทีนิวตฺตเน ปุลินเจติยํ กตฺวา ปูชาสกฺการาภิรโต อโหสิ. ตํ ทิสฺวา ตาปสา, ‘‘กํ อุทฺทิสฺส อยํ ปูชาสกฺกาโร กรียตี’’ติ ปุจฺฉึสุ. โส เตสํ ลกฺขณมนฺเต อาหริตฺวา ตตฺถ อาคตานิ มหาปุริสลกฺขณานิ วิภชิตฺวา ตทนุสาเรน อตฺตโน พเล ตฺวา พุทฺธคุเณ กิตฺเตสิ. ตํ สุตฺวา เตปิ ตาปสา ปสนฺนมานสา ตโต ปฏฺาย สมฺมาสมฺพุทฺธํ อุทฺทิสฺส ถูปปูชํ กโรนฺตา วิหรนฺติ.
เตน จ สมเยน ปทุมุตฺตรโพธิสตฺโต ตุสิตกายา จวิตฺวา มาตุกุจฺฉึ โอกฺกนฺโต โหติ. จริมภเว ทฺวตฺตึส ปุพฺพนิมิตฺตานิ ปาตุรเหสุํ ¶ , สพฺเพ จ อจฺฉริยพฺภูตธมฺมา. ตาปโส ตานิ อนฺเตวาสิกานํ ทสฺเสตฺวา ภิยฺโยโสมตฺตาย สมฺมาสมฺพุทฺเธสุ เตสํ ปสาทํ วฑฺเฒตฺวา กาลํ กตฺวา พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺติตฺวา เตหิ อตฺตโน สรีรสฺส ปูชาย กรียมานาย ทิสฺสมานรูโป อาคนฺตฺวา, ‘‘อหํ ตุมฺหากํ อาจริโย พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺโต, ตุมฺเห อปฺปมตฺตา ปุลินเจติยปูชมนุยฺุชถ, ภาวนาย ¶ จ ยุตฺตปฺปยุตฺตา โหถา’’ติ วตฺวา พฺรหฺมโลกเมว คโต.
เอวํ โส เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ คหปติกุเล นิพฺพตฺติ, ตสฺส ชาตทิวสโต ปฏฺาย ตสฺมึ กุเล สิริสมฺปตฺติยา วฑฺฒมานตฺตา สิริมาตฺเวว นามํ อกํสุ. ตสฺส ปทสา คมนกาเล กนิฏฺภาตา นิพฺพตฺติ, ตสฺส ‘‘อยํ สิรึ วฑฺเฒนฺโต ชาโต’’ติ สิริวฑฺโฒติ นามํ อกํสุ. เต อุโภปิ เชตวนปฺปฏิคฺคหเณ พุทฺธานุภาวํ ทิสฺวา ปฏิลทฺธสทฺธา ปพฺพชึสุ. เตสุ สิริวฑฺโฒ น ตาว อุตฺตริมนุสฺสธมฺมสฺส ลาภี อโหสิ, จตุนฺนํ ปจฺจยานํ ลาภี, คหฏฺปพฺพชิตานํ สกฺกโต ครุกโต, สิริมตฺเถโร ปน ปพฺพชิตกาลโต ปฏฺาย ตาทิเสน กมฺมจฺฉิทฺเทน อปฺปลาภี อโหสิ พหุชนาสมฺภาวิโต, สมถวิปสฺสนาสุ กมฺมํ กโรนฺโต นจิรสฺเสว ฉฬภิฺโ อโหสิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๒.๔๙.๑๑๑-๑๔๗) –
‘‘ปพฺพเต หิมวนฺตมฺหิ, เทวโล นาม ตาปโส;
ตตฺถ เม จงฺกโม อาสิ, อมนุสฺเสหิ มาปิโต.
‘‘ชฏาภาเรน ¶ ภริโต, กมณฺฑลุธโร สทา;
อุตฺตมตฺถํ คเวสนฺโต, วิปินา นิกฺขมึ ตทา.
‘‘จุลฺลาสีติสหสฺสานิ, สิสฺสา มยฺหํ อุปฏฺหุํ;
สกกมฺมาภิปสุตา, วสนฺติ วิปิเน ตทา.
‘‘อสฺสมา อภินิกฺขมฺม, อกํ ปุลินเจติยํ;
นานาปุปฺผํ สมาเนตฺวา, ตํ เจติยมปูชยึ.
‘‘ตตฺถ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา, อสฺสมํ ปวิสามหํ;
สพฺเพ สิสฺสา สมาคนฺตฺวา, เอตมตฺถํ ปุจฺฉึสุ มํ.
‘‘ปุลิเนน ¶ กโต ถูโป, ยํ ตฺวํ เทว นมสฺสสิ;
มยมฺปิ าตุมิจฺฉาม, ปุฏฺโ อาจิกฺข โน ตุวํ.
‘‘นิทฺทิฏฺา นุ มนฺตปเท, จกฺขุมนฺโต มหายสา;
เต โข อหํ นมสฺสามิ, พุทฺธเสฏฺเ มหายเส.
‘‘กีทิสา เต มหาวีรา, สพฺพฺู โลกนายกา;
กถํวณฺณา กถํสีลา, กีทิสา เต มหายสา.
‘‘พาตฺตึสลกฺขณา พุทฺธา, จตฺตาลีสทิชาปิ จ;
เนตฺตา โคปขุมา เตสํ, ชิฺชุกา ผลสนฺนิภา.
‘‘คจฺฉมานา จ เต พุทฺธา, ยุคมตฺตฺจ เปกฺขเร;
น เตสํ ชาณุ นทติ, สนฺธิสทฺโท น สุยฺยติ.
‘‘คจฺฉมานา จ สุคตา, อุทฺธรนฺตาว คจฺฉเร;
ปมํ ทกฺขิณํ ปาทํ, พุทฺธานํ เอส ธมฺมตา.
‘‘อสมฺภีตา จ เต พุทฺธา, มิคราชาว เกสรี;
เนวุกฺกํเสนฺติ อตฺตานํ, โน จ วมฺเภนฺติ ปาณินํ.
‘‘มานาวมานโต มุตฺตา, สมา สพฺเพสุ ปาณิสุ;
อนตฺตุกฺกํสกา พุทฺธา, พุทฺธานํ เอส ธมฺมตา.
‘‘อุปฺปชฺชนฺตา จ สมฺพุทฺธา, อาโลกํ ทสฺสยนฺติ เต;
ฉปฺปการํ ปกมฺเปนฺติ, เกวลํ วสุธํ อิมํ.
‘‘ปสฺสนฺติ นิรยฺเจเต, นิพฺพาติ นิรโย ตทา;
ปวสฺสติ มหาเมโฆ, พุทฺธานํ เอส ธมฺมตา.
‘‘อีทิสา เต มหานาคา, อตุลา จ มหายสา;
วณฺณโต อนติกฺกนฺตา, อปฺปเมยฺยา ตถาคตา.
‘‘อนุโมทึสุ เม วากฺยํ, สพฺเพ สิสฺสา สคารวา;
ตถา จ ปฏิปชฺชึสุ, ยถาสตฺติ ยถาพลํ.
‘‘ปฏิปูเชนฺติ ¶ ปุลินํ, สกกมฺมาภิลาสิโน;
สทฺทหนฺตา มม วากฺยํ, พุทฺธสกฺกตมานสา.
‘‘ตทา ¶ จวิตฺวา ตุสิตา, เทวปุตฺโต มหายโส;
อุปฺปชฺชิ มาตุกุจฺฉิมฺหิ, ทสสหสฺสิ กมฺปถ.
‘‘อสฺสมสฺสาวิทูรมฺหิ, จงฺกมมฺหิ ิโต อหํ;
สพฺเพ สิสฺสา สมาคนฺตฺวา, อาคจฺฉุํ มม สนฺติเก.
‘‘อุสโภว มหี นทติ, มิคราชาว กูชติ;
สุสุมาโรว สฬติ, กึ วิปาโก ภวิสฺสติ.
‘‘ยํ ปกิตฺเตมิ สมฺพุทฺธํ, สิกตาถูปสนฺติเก;
โส ทานิ ภควา สตฺถา, มาตุกุจฺฉิมุปาคมิ.
‘‘เตสํ ธมฺมกถํ วตฺวา, กิตฺตยิตฺวา มหามุนึ;
อุยฺโยเชตฺวา สเก สิสฺเส, ปลฺลงฺกมาภุชึ อหํ.
‘‘พลฺจ วต เม ขีณํ, พฺยาธินา ปรเมน ตํ;
พุทฺธเสฏฺํ สริตฺวาน, ตตฺถ กาลงฺกโต อหํ.
‘‘สพฺเพ สิสฺสา สมาคนฺตฺวา, อกํสุ จิตกํ ตทา;
กเฬวรฺจ เม คยฺห, จิตกํ อภิโรปยุํ.
‘‘จิตกํ ปริวาเรตฺวา, สีเส กตฺวาน อฺชลึ;
โสกสลฺลปเรตา เต, วิกฺกนฺทึสุ สมาคตา.
‘‘เตสํ ลาลปฺปมานานํ, อคมํ จิตกํ ตทา;
อหํ อาจริโย ตุมฺหํ, มา โสจิตฺถ สุเมธสา.
‘‘สทตฺเถ วายเมยฺยาถ, รตฺตินฺทิวมตนฺทิตา;
มา โว ปมตฺตา อหุตฺถ, ขโณ โว ปฏิปาทิโต.
‘‘สเก สิสฺเสนุสาสิตฺวา, เทวโลกํ ปุนาคมึ;
อฏฺารส จ กปฺปานิ, เทวโลเก รมามหํ.
‘‘สตานํ ปฺจกฺขตฺตฺุจ, จกฺกวตฺตี อโหสหํ;
อเนกสตกฺขตฺตฺุจ, เทวรชฺชมการยึ.
‘‘อวเสเสสุ กปฺเปสุ, โวกิณฺโณ สํสรึ อหํ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, อุปฺปาทสฺส อิทํ ผลํ.
‘‘ยถา ¶ โกมุทิเก มาเส, พหู ปุปฺผนฺติ ปาทปา;
ตเถวาหมฺปิ สมเย, ปุปฺผิโตมฺหิ มเหสินา.
‘‘วีริยํ เม ธุรโธรยฺหํ, โยคกฺเขมาธิวาหนํ;
นาโคว พนฺธนํ เฉตฺวา, วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สตสหสฺสิโต ¶ กปฺเป, ยํ พุทฺธมภิกิตฺตยึ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, กิตฺตนาย อิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
ฉฬภิฺฺหิ สมานํ อายสฺมนฺตํ สิริมตฺเถรํ ‘‘อริโย’’ติ อชานนฺตา ปุถุชฺชนา ภิกฺขู สามเณรา จ อปฺปลาภิตาย โลกสฺส อนภิคตภาเวน อสมฺภาเวนฺตา ยํกิฺจิ กเถตฺวา ครหนฺติ. สิริวฑฺฒตฺเถรํ ปน ปจฺจยานํ ลาภิภาเวน โลกสฺส สกฺกตครุกตภาวโต สมฺภาเวนฺตา ปสํสนฺติ. เถโร ‘‘อวณฺณารหสฺส นาม วณฺณภณนํ, วณฺณารหสฺส จ อวณฺณภณนํ อสฺส ปุถุชฺชนภาวสฺส โทโส’’ติ ปุถุชฺชนภาวฺจ ครหนฺโต –
‘‘ปเร จ นํ ปสํสนฺติ, อตฺตา เจ อสมาหิโต;
โมฆํ ปเร ปสํสนฺติ, อตฺตา หิ อสมาหิโต.
‘‘ปเร จ นํ ครหนฺติ, อตฺตา เจ สุสมาหิโต;
โมฆํ ปเร ครหนฺติ, อตฺตา หิ สุสมาหิโต’’ติ.
– คาถาทฺวยมภาสิ.
ตตฺถ ปเรติ อตฺตโต อฺเ ปเร นาม, อิธ ปน ปณฺฑิเตหิ อฺเ พาลา ปเรติ อธิปฺเปตา. เตสฺหิ อชานิตฺวา อปริโยคาเหตฺวา ภาสนโต ครหา วิย ปสํสาปิ อปฺปมาณภูตา. นนฺติ นํ ปุคฺคลํ. ปสํสนฺตีติ อวิทฺทสุภาเวน ตณฺหาวิปนฺนตาย วา, อถ วา อภูตํเยว ¶ ปุคฺคลํ ‘‘อสุโก ภิกฺขุ ฌานลาภี, อริโย’’ติ วา อภูตคุณโรปเนน กิตฺเตนฺติ อภิตฺถวนฺติ. โย ปเนตฺถ จ-สทฺโท, โส ¶ อตฺตูปนยตฺโถ. เตน ปเร นํ ปุคฺคลํ ปสํสนฺติ จ, ตฺจ โข เตสํ ปสํสนมตฺตํ, น ปน ตสฺมึ ปสํสาย วตฺถุ อตฺถีติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติ. อตฺตา เจ อสมาหิโตติ ยํ ปุคฺคลํ ปเร ปสํสนฺติ, โส เจ สยํ อสมาหิโต มคฺคสมาธินา ผลสมาธินา อุปจารปฺปนาสมาธิมตฺเตเนว วา น สมาหิโต, สมาธานสฺส ปฏิปกฺขภูตานํ กิเลสานํ อปฺปหีนตฺตา วิกฺขิตฺโต วิพฺภนฺตจิตฺโต โหติ เจติ อตฺโถ. ‘‘อสมาหิโต’’ติ จ เอเตน สมาธินิมิตฺตานํ คุณานํ อภาวํ ทสฺเสติ. โมฆนฺติ ภาวนปุํสกนิทฺเทโส ‘‘วิสมํ จนฺทิมสูริยา ปริวตฺตนฺตี’’ติอาทีสุ วิย. ปเร ปสํสนฺตีติ เย ตํ อสมาหิตํ ปุคฺคลํ ปสํสนฺติ, เต โมฆํ มุธา อมูลกํ ปสํสนฺติ. กสฺมา? อตฺตา หิ อสมาหิโต ยสฺมา ตสฺส ปุคฺคลสฺส จิตฺตํ อสมาหิตํ, ตสฺมาติ อตฺโถ.
ทุติยคาถายํ ครหนฺตีติ อตฺตโน อวิทฺทสุภาเวน โทสนฺตราย วา อริยํ ฌานลาภิฺจ สมานํ ¶ ‘‘อสุโก ภิกฺขุ ชาคริยํ นานุยฺุชติ อนฺตมโส โคทุหนมตฺตมฺปิ กาลํ เกวลํ กายทฬฺหิพหุโล นิทฺทาราโม ภสฺสาราโม สงฺคณิการาโม วิหรตี’’ติอาทินา อปฺปฏิปชฺชมานตาวิภาวเนน วา คุณปริธํสเนน วา ครหนฺติ นินฺทนฺติ, อุปกฺโกสนฺติ วาติ อตฺโถ. เสสํ ปมคาถาย วุตฺตปริยาเยน เวทิตพฺพํ. เอวํ เถเรน อิมาหิ คาถาหิ อตฺตโน นิกฺกิเลสภาเว สิริวฑฺฒสฺส จ สกิเลสภาเว ปกาสิเต ตํ สุตฺวา สิริวฑฺโฒ สํเวคชาโต วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา นจิรสฺเสว สทตฺถํ ปริปูเรสิ, ครหกปุคฺคลา จ เถรํ ขมาเปสุํ.
สิริมตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
ทุติยวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. ตติยวคฺโค
๑. อุตฺตรตฺเถรคาถาวณฺณนา
ขนฺธา ¶ ¶ มยา ปริฺาตาติ อายสฺมโต อุตฺตรตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ กุสลํ อุปจินนฺโต อิโต จตุนวุเต กปฺเป สิทฺธตฺถสฺส ภควโต ¶ กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺโต สาสเน ลทฺธปฺปสาโท หุตฺวา อุปาสกตฺตํ ปฏิเวเทสิ. โส สตฺถริ ปรินิพฺพุเต อตฺตโน าตเก สนฺนิปาเตตฺวา พหุํ ปูชาสกฺการํ สมฺภริตฺวา ธาตุปูชํ อกาสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สาเกเต พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา อุตฺตโรติ ลทฺธนาโม วยปฺปตฺโต เกนจิเทว กรณีเยน สาวตฺถึ คโต กณฺฑมฺพมูเล กตํ ยมกปาฏิหาริยํ ทิสฺวา ปสีทิตฺวา ปุน กาฬการามสุตฺตเทสนาย (อ. นิ. ๔.๒๔) อภิวฑฺฒมานสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา สตฺถารา สทฺธึ ราชคหํ คนฺตฺวา อุปสมฺปชฺชิตฺวา ตตฺเถว วสนฺโต วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา นจิรสฺเสว ฉฬภิฺโ อโหสิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๒.๔๙.๑๐๖-๑๑๐) –
‘‘นิพฺพุเต โลกนาถมฺหิ, สิทฺธตฺเถ โลกนายเก;
มม าตี สมาเนตฺวา, ธาตุปูชํ อกาสหํ.
‘‘จตุนฺนวุติโต กปฺเป, ยํ ธาตุมภิปูชยึ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ธาตุปูชายิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
ฉฬภิฺโ ปน หุตฺวา สตฺถริ สาวตฺถิยํ วิหรนฺเต พุทฺธุปฏฺานตฺถํ ราชคหโต สาวตฺถึ อุปคโต ภิกฺขูหิ ‘‘กึ, อาวุโส, ปพฺพชฺชากิจฺจํ ตยา มตฺถกํ ปาปิต’’นฺติ ปุฏฺโ อฺํ พฺยากโรนฺโต –
‘‘ขนฺธา มยา ปริฺาตา, ตณฺหา เม สุสมูหตา;
ภาวิตา มม โพชฺฌงฺคา, ปตฺโต เม อาสวกฺขโย.
‘‘โสหํ ¶ ¶ ขนฺเธ ปริฺาย, อพฺพหิตฺวาน ชาลินึ;
ภาวยิตฺวาน โพชฺฌงฺเค, นิพฺพายิสฺสํ อนาสโว’’ติ. – คาถาทฺวยํ อภาสิ;
ตตฺถ ขนฺธาติ ปฺจุปาทานกฺขนฺธา. ปริฺาตาติ ‘‘อิทํ ทุกฺขํ, น อิโต ภิยฺโย’’ติ ปริจฺฉิชฺช าตา ภาวิตา. เตน ทุกฺขสฺส อริยสจฺจสฺส ปริฺาภิสมยมาห. ตณฺหาติ ตสติ ปริตสตีติ ตณฺหา. สุสมูหตาติ สมุคฺฆาฏิตา. เอเตน สมุทยสจฺจสฺส ปหานาภิสมยํ วทติ. ภาวิตา มม โพชฺฌงฺคาติ โพธิสงฺขาตาย สติอาทิธมฺมสามคฺคิยา, ตํสมงฺคิโน วา โพธิสงฺขาตสฺส อริยปุคฺคลสฺส องฺคาติ โพชฺฌงฺคา. สติธมฺมวิจยวีริยปีติปสฺสทฺธิสมาธิอุเปกฺขาสงฺขาตา มคฺคปริยาปนฺนา ธมฺมา มยา ภาวิตา อุปฺปาทิตา วฑฺฒิตา. โพชฺฌงฺคคฺคหเณเนว เจตฺถ ตํสหจริตตาย สพฺเพ มคฺคธมฺมา, สพฺเพ จ โพธิปกฺขิยธมฺมา คหิตาติ ทฏฺพฺพา. เอเตเนว มคฺคสจฺจสฺส ภาวนาภิสมยํ ทสฺเสติ. ปตฺโต เม อาสวกฺขโยติ กามาสวาทโย อาสวา ขียนฺติ เอตฺถาติ อาสวกฺขโยติ ลทฺธนาโม อสงฺขตธมฺโม มยา ¶ ปตฺโต อธิคโต. เอเตน นิโรธสจฺจสฺส สจฺฉิกิริยาภิสมยํ กเถติ. เอตฺตาวตา อตฺตโน สอุปาทิเสสนิพฺพานสมฺปตฺตึ ทสฺเสติ.
อิทานิ ปน อนุปาทิเสสนิพฺพานสมฺปตฺตึ ทสฺเสนฺโต ‘‘โสห’’นฺติอาทินา ทุติยํ คาถมาห. ตสฺสตฺโถ – โสหํ เอวํ วุตฺตนเยน ขนฺเธ ปริฺาย ปริชานิตฺวา, ตถา ปริชานนฺโต เอว สกอตฺตภาวปรอตฺตภาเวสุ อชฺฌตฺติกพาหิรายตเนสุ อตีตาทิเภทภินฺเนสุ สํสิพฺพนาการํ ปุนปฺปุนํ ปวตฺติสงฺขาตํ ชาลํ เอตสฺส อตฺถีติ ชาลินีติ ลทฺธนามํ ตณฺหํ อพฺพหิตฺวาน มม จิตฺตสนฺตานโต อุทฺธริตฺวา, ตถา นํ อุทฺธรนฺโตเยว วุตฺตปฺปเภเท โพชฺฌงฺเค ภาวยิตฺวาน เต ภาวนาปาริปูรึ ปาเปตฺวา ตโต เอว อนาสโว หุตฺวา ิโต อิทานิ จริมกจิตฺตนิโรเธน อนุปาทาโน วิย ชาตเวโท นิพฺพายิสฺสํ ปรินิพฺพายิสฺสามีติ.
อุตฺตรตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. ภทฺทชิตฺเถรคาถาวณฺณนา
ปนาโท ¶ นาม โส ราชาติ อายสฺมโต ภทฺทชิตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยํ กิร ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺโต พฺราหฺมณานํ วิชฺชาสิปฺเปสุ ปารํ คนฺตฺวา กาเม ปหาย ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา อรฺายตเน อสฺสมํ กาเรตฺวา วสนฺโต เอกทิวสํ ¶ สตฺถารํ อากาเสน คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส อฺชลึ ปคฺคยฺห อฏฺาสิ. สตฺถา ตสฺส อชฺฌาสยํ ตฺวา อากาสโต โอตริ. โอติณฺณสฺส ปน ภควโต มธฺุจ ภิสมุฬาลฺจ สปฺปิฺจ ขีรฺจ อุปนาเมสิ, ตสฺส ตํ ภควา อนุกมฺปํ อุปาทาย ปฏิคฺคเหตฺวา อนุโมทนํ วตฺวา ปกฺกามิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน ตุสิเต นิพฺพตฺโต ตตฺถ ยาวตายุกํ ตฺวา ตโต อปราปรํ สุคตีสุเยว สํสรนฺโต วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล มหทฺธโน เสฏฺิ หุตฺวา อฏฺสฏฺิภิกฺขุสหสฺสํ โภเชตฺวา ติจีวเรน อจฺฉาเทสิ.
เอวํ พหุํ กุสลํ กตฺวา เทวโลเก นิพฺพตฺติตฺวา ตตฺถ ยาวตายุกํ ตฺวา ตโต จวิตฺวา มนุสฺเสสุ อุปฺปนฺโน พุทฺธสฺุเ โลเก ปฺจ ปจฺเจกพุทฺธสตานิ จตูหิ ปจฺจเยหิ อุปฏฺหิตฺวา ตโต จุโต ราชกุเล นิพฺพตฺติตฺวา รชฺชํ อนุสาสนฺโต ปุตฺตํ ปจฺเจกโพธึ อธิคนฺตฺวา ิตํ อุปฏฺหิตฺวา ตสฺส ปรินิพฺพุตสฺส ธาตุโย คเหตฺวา เจติยํ กตฺวา ปูเชสิ. เอวํ ตตฺถ ตตฺถ ตานิ ปฺุานิ กตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท ภทฺทิยนคเร อสีติโกฏิวิภวสฺส ภทฺทิยเสฏฺิสฺส เอกปุตฺตโก หุตฺวา นิพฺพตฺติ, ภทฺทชีติสฺส นามํ อโหสิ. ตสฺส กิร อิสฺสริยโภคปริวาราทิสมฺปตฺติ จริมภเว ¶ โพธิสตฺตสฺส วิย อโหสิ.
ตทา สตฺถา สาวตฺถิยํ วสฺสํ วสิตฺวา ภทฺทชิกุมารํ สงฺคณฺหิตุํ มหตา ภิกฺขุสงฺเฆน สทฺธึ ภทฺทิยนครํ คนฺตฺวา ชาติยาวเน วสิ ตสฺส าณปริปากํ อาคมยมาโน. โสปิ อุปริ ปาสาเท นิสินฺโน สีหปฺชรํ วิวริตฺวา โอโลเกนฺโต ภควโต สนฺติเก ธมฺมํ โสตุํ คจฺฉนฺตํ มหาชนํ ทิสฺวา ‘‘กตฺถายํ มหาชโน คจฺฉตี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ตํ การณํ สุตฺวา สยมฺปิ มหตา ปริวาเรน สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ธมฺมํ สุณนฺโต ¶ สพฺพาภรณปฏิมณฺฑิโตว สพฺพกิเลเส เขเปตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๒.๕๖.๙๘-๑๑๖) –
‘‘โอคฺคยฺห ยํ โปกฺขรณึ, นานากฺุชรเสวิตํ;
อุทฺธรามิ ภิสํ ตตฺถ, ฆาสเหตุ อหํ ตทา.
‘‘ภควา ตมฺหิ สมเย, ปทุมุตฺตรสวฺหโย;
รตฺตมฺพรธโร พุทฺโธ, คจฺฉเต อนิลฺชเส.
‘‘ธุนนฺโต ปํสุกูลานิ, สทฺทํ อสฺโสสหํ ตทา;
อุทฺธํ นิชฺฌายมาโนหํ, อทฺทสํ โลกนายกํ.
‘‘ตตฺเถว ิตโก สนฺโต, อายาจึ โลกนายกํ;
มธุํ ภิเสหิ สหิตํ, ขีรํ สปฺปึ มุฬาลิกํ.
‘‘ปฏิคฺคณฺหาตุ ¶ เม พุทฺโธ, อนุกมฺปาย จกฺขุมา;
ตโต การุณิโก สตฺถา, โอโรหิตฺวา มหายโส.
‘‘ปฏิคฺคณฺหิ มมํ ภิกฺขํ, อนุกมฺปาย จกฺขุมา;
ปฏิคฺคเหตฺวา สมฺพุทฺโธ, อกา เม อนุโมทนํ.
‘‘สุขี โหตุ มหาปฺุ, คติ ตุยฺหํ สมิชฺฌตุ;
อิมินา ภิสทาเนน, ลภสฺสุ วิปุลํ สุขํ.
‘‘อิทํ วตฺวาน สมฺพุทฺโธ, ชลชุตฺตมนามโก;
ภิกฺขมาทาย สมฺพุทฺโธ, อากาเสนาคมา ชิโน.
‘‘ตโต ภิสํ คเหตฺวาน, อาคจฺฉึ มม อสฺสมํ;
ภิสํ รุกฺเข ลคฺเคตฺวาน, มม ทานํ อนุสฺสรึ.
‘‘มหาวาโต อุฏฺหิตฺวา, สฺจาเลสิ วนํ ตทา;
อากาโส อภินาทิตฺถ, อสนี จ ผลี ตทา.
‘‘ตโต เม อสนีปาโต, มตฺถเก นิปตี ตทา;
โสหํ นิสินฺนโก สนฺโต, ตตฺถ กาลงฺกโต อหํ.
‘‘ปฺุกมฺเมน สฺุตฺโต, ตุสิตํ อุปปชฺชหํ;
กเฬวรํ เม ปติตํ, เทวโลเก รมามหํ.
‘‘ฉฬสีติสหสฺสานิ ¶ , นาริโย สมลงฺกตา;
สายํ ปาตํ อุปฏฺนฺติ, ภิสทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘มนุสฺสโยนิมาคนฺตฺวา, สุขิโต โหมหํ ตทา;
โภเค เม อูนตา นตฺถิ, ภิสทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘อนุกมฺปิตโก เตน, เทวเทเวน ตาทินา;
สพฺพาสวา ปริกฺขีณา, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว.
‘‘สตสหสฺสิโต กปฺเป, ยํ ภิสํ อททึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ภิสทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
อรหตฺเต ปน เตน อธิคเต สตฺถา ภทฺทิยเสฏฺึ อามนฺเตสิ – ‘‘ตว ปุตฺโต อลงฺกตปฏิยตฺโต ธมฺมํ สุณนฺโต อรหตฺเต ปติฏฺาสิ, เตนสฺส อิทาเนว ปพฺพชิตุํ ยุตฺตํ, โน เจ ปพฺพชติ, ปรินิพฺพายิสฺสตี’’ติ. เสฏฺิ ‘‘น มยฺหํ ปุตฺตสฺส ทหรสฺเสว สโต ปรินิพฺพาเนน กิจฺจํ อตฺถิ, ปพฺพาเชถ น’’นฺติ อาห. ตํ สตฺถา ปพฺพาเชตฺวา อุปสมฺปาเทตฺวา ตตฺถ สตฺตาหํ วสิตฺวา โกฏิคามํ ปาปุณิ, โส จ คาโม คงฺคาตีเร. โกฏิคามวาสิโน พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส มหาทานํ ปวตฺเตสุํ. ภทฺทชิตฺเถโร สตฺถารา อนุโมทนาย อารทฺธมตฺตาย พหิคามํ คนฺตฺวา ¶ ‘‘คงฺคาตีเร มคฺคสมีเป สตฺถุ อาคตกาเล วุฏฺหิสฺสามี’’ติ สมาปตฺตึ สมาปชฺชิตฺวา นิสีทิ. มหาเถเรสุ อาคจฺฉนฺเตสุปิ อวุฏฺหิตฺวา สตฺถุ อาคตกาเลเยว วุฏฺหิ. ปุถุชฺชนภิกฺขู, ‘‘อยํ อธุนา ปพฺพชิโต มหาเถเรสุ อาคจฺฉนฺเตสุ มานตฺถทฺโธ หุตฺวา น วุฏฺาสี’’ติ อุชฺฌายึสุ. โกฏิคามวาสิโน สตฺถุ ภิกฺขุสงฺฆสฺส จ พหู นาวาสงฺฆาเฏ พนฺธึสุ, สตฺถา ‘‘หนฺทสฺส อานุภาวํ ปกาเสมี’’ติ นาวาสงฺฆาเฏ ตฺวา, ‘‘กหํ, ภทฺทชี’’ติ ปุจฺฉิ. ภทฺทชิตฺเถโร ‘‘เอโสหํ, ภนฺเต’’ติ สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา อฺชลึ กตฺวา อฏฺาสิ. สตฺถา, ‘‘เอหิ, ภทฺทชิ, อมฺเหหิ สทฺธึ เอกนาวํ อภิรุหา’’ติ. โส อุปฺปติตฺวา สตฺถุ ิตนาวายํ อฏฺาสิ. สตฺถา คงฺคามชฺฌํ คตกาเล, ‘‘ภทฺทชิ, ตยา มหาปนาทราชกาเล อชฺฌาวุฏฺรตนปาสาโท กห’’นฺติ อาห. ‘‘อิมสฺมึ าเน นิมุคฺโค’’ติ. ‘‘เตน หิ, ภทฺทชิ, สพฺรหฺมจารีนํ กงฺขํ ฉินฺทา’’ติ. ตสฺมึ ขเณ เถโร ¶ สตฺถารํ วนฺทิตฺวา อิทฺธิพเลน คนฺตฺวา ปาสาทถูปิกํ ปาทงฺคุลนฺตเรน สนฺนิรุมฺภิตฺวา ปฺจวีสติโยชนํ ปาสาทํ ¶ คเหตฺวา อากาเส อุปฺปติ, อุปฺปตนฺโต จ ปฺาส โยชนานิ ปาสาทํ อุทกโต อุกฺขิปิ. อถสฺส ปุริมภเว าตกา ปาสาทคเตน โลเภน มจฺฉกจฺฉปมณฺฑูกา หุตฺวา ตสฺมึ ปาสาเท อุฏฺหนฺเต ปริวตฺติตฺวา อุทเก ปตึสุ. สตฺถา เต ปตนฺเต ทิสฺวา ‘‘าตกา เต, ภทฺทชิ, กิลมนฺตี’’ติ อาห. เถโร สตฺถุ วจเนน ปาสาทํ วิสฺสชฺเชสิ. ปาสาโท ยถาาเน เอว ปติฏฺหิ. สตฺถา ปารงฺคโต ภิกฺขูหิ ‘‘กทา, ภนฺเต, ภทฺทชิตฺเถเรน อยํ ปาสาโท อชฺฌาวุฏฺโ’’ติ ปุฏฺโ มหาปนาทชาตกํ (ชา. ๑.๓.๔๐-๔๑) กเถตฺวา มหาชนํ ธมฺมามตํ ปาเยสิ. เถโร ปน อตฺตโน อชฺฌาวุฏฺปุพฺพํ สุวณฺณปาสาทํ ทสฺเสตฺวา –
‘‘ปนาโท นาม โส ราชา, ยสฺส ยูโป สุวณฺณโย;
ติริยํ โสฬสุพฺเพโธ, อุพฺภมาหุ สหสฺสธา.
‘‘สหสฺสกณฺโฑ สตเคณฺฑุ, ธชาลุ หริตามโย;
อนจฺจุํ ตตฺถ คนฺธพฺพา, ฉ สหสฺสานิ สตฺตธา’’ติ. –
ทฺวีหิ คาถาหิ วณฺเณนฺโต อฺํ พฺยากาสิ.
ตตฺถ ปนาโท นาม โส ราชาติ อตีเต ปนาโท นาม โส ราชา อโหสีติ อตฺตภาวอนฺตรหิตตาย อตฺตานํ ปรํ วิย นิทฺทิสติ. โส เอว หิ รชฺเช ิตกาลโต ปฏฺาย สทา อุสฺสาหสมฺปตฺติอาทินา มหตา ราชานุภาเวน มหตา จ กิตฺติสทฺเทน สมนฺนาคตตฺตา ‘‘ราชา มหาปนาโท’’ติ ปฺายิตฺถ. ยสฺส ยูโป สุวณฺณโยติ ยสฺส รฺโ อยํ ยูโป ปาสาโท สุวณฺณมโย. ติริยํ โสฬสุพฺเพโธติ วิตฺถารโต โสฬสกณฺฑปาตปฺปมาโณ. โส ปน อฑฺฒโยชนมตฺโต ¶ โหติ. อุพฺภามาหุ สหสฺสธาติ อุพฺภํ อุจฺจํ เอวมสฺส ปาสาทสฺส สหสฺสธา สหสฺสกณฺฑปฺปมาณมาหุ. โส ปน ¶ โยชนโต ปฺจวีสติโยชนปฺปมาโณ โหติ. เกจิ ปเนตฺถ คาถาสุขตฺถํ ‘‘อาหู’’ติ ทีฆํ กตํ. อาหุ อโหสีติ อตฺถํ วทนฺติ.
สหสฺสกณฺโฑติ สหสฺสภูมิโก. สตเคณฺฑูติ อเนกสตนิยฺยูหโก. ธชาลูติ ตตฺถ ตตฺถ นิยฺยูหสิขราทีสุ ปติฏฺาปิเตหิ ยฏฺิธชปฏากธชาทิธเชหิ สมฺปนฺโน. หริตามโยติ จามีกรสุวณฺณมโย. เกจิ ปน ‘‘หริตชาติมณิสริกฺขโก’’ติ วทนฺติ ¶ . คนฺธพฺพาติ นฏา. ฉ สหสฺสานิ สตฺตธาติ ฉมตฺตานิ คนฺธพฺพสหสฺสานิ สตฺตธา ตสฺส ปาสาทสฺส สตฺตสุ าเนสุ รฺโ อภิรมาปนตฺถํ นจฺจึสูติ อตฺโถ. เต เอวํ นจฺจนฺตาปิ ราชานํ หาเสตุํ นาสกฺขึสุ. อถ สกฺโก เทวราชา เทวนเฏ เปเสตฺวา สมชฺชํ กาเรสิ, ตทา ราชา หสีติ.
ภทฺทชิตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. โสภิตตฺเถรคาถาวณฺณนา
สติมา ปฺวาติ อายสฺมโต โสภิตตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปฺุานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล หํสวตีนคเร กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุณนฺโต สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุํ ปุพฺเพนิวาสาณลาภีนํ ภิกฺขูนํ อคฺคฏฺาเน เปนฺตํ ทิสฺวา สยมฺปิ ตํ านนฺตรํ อุทฺทิสฺส ปตฺถนํ กตฺวา ปฺุานิ กตฺวา สุคตีสุเยว สํสรนฺโต สุเมธสฺส ภควโต กาเล พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺโต พฺราหฺมณานํ วิชฺชาสิปฺเปสุ นิปฺผตฺตึ คนฺตฺวา เนกฺขมฺมาธิมุตฺโต ฆราวาสํ ปหาย ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา หิมวนฺตสฺส สมีเป อรฺายตเน อสฺสมํ กาเรตฺวา วนมูลผลาผเลน ยาเปนฺโต พุทฺธุปฺปาทํ สุตฺวา สพฺพตฺถ เอกรตฺติวาเสเนว ภทฺทวตีนคเร สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ปสนฺนมานโส ‘‘ตุวํ สตฺถา จ เกตุ จา’’ติอาทีหิ ฉหิ คาถาหิ อภิตฺถวิ ¶ , สตฺถา จสฺส ภาวินึ สมฺปตฺตึ ปกาเสสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติ. โสภิโตติสฺส นามํ อกํสุ. โส อปเรน สมเยน สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา ฉฬภิฺโ อโหสิ. ปุพฺเพนิวาสาเณ จิณฺณวสี จ อโหสิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๒.๔๙.๔๖-๗๔) –
‘‘ทกฺขิเณ ¶ หิมวนฺตสฺส, สุกโต อสฺสโม มม;
อุตฺตมตฺถํ คเวสนฺโต, วสามิ วิปิเน ตทา.
‘‘ลาภาลาเภน สนฺตุฏฺโ, มูเลน จ ผเลน จ;
อนฺเวสนฺโต อาจริยํ, วสามิ เอกโก อหํ.
‘‘สุเมโธ นาม สมฺพุทฺโธ, โลเก อุปฺปชฺชิ ตาวเท;
จตุสจฺจํ ปกาเสติ, อุทฺธรนฺโต มหาชนํ.
‘‘นาหํ สุโณมิ สมฺพุทฺธํ, นปิ เม โกจิ สํสติ;
อฏฺวสฺเส อติกฺกนฺเต, อสฺโสสึ โลกนายกํ.
‘‘อคฺคิทารุํ นีหริตฺวา, สมฺมชฺชิตฺวาน อสฺสมํ;
ขาริภารํ คเหตฺวาน, นิกฺขมึ วิปินา อหํ.
‘‘เอกรตฺตึ วสนฺโตหํ, คาเมสุ นิคเมสุ จ;
อนุปุพฺเพน จนฺทวตึ, ตทาหํ อุปสงฺกมึ.
‘‘ภควา ตมฺหิ สมเย, สุเมโธ โลกนายโก;
อุทฺธรนฺโต พหู สตฺเต, เทเสติ อมตํ ปทํ.
‘‘ชนกายมติกฺกมฺม, วนฺทิตฺวา ชินสาครํ;
เอกํสํ อชินํ กตฺวา, สนฺถวึ โลกนายกํ.
‘‘ตุวํ สตฺถา จ เกตุ จ, ธโช ยูโป จ ปาณินํ;
ปรายโน ปติฏฺา จ, ทีโป จ ทฺวิปทุตฺตโม.
‘‘เนปฺุโ ทสฺสเน วีโร, ตาเรสิ ชนตํ ตุวํ;
นตฺถฺโ ตารโก โลเก, ตวุตฺตริตโร มุเน.
‘‘สกฺกา ¶ เถเว กุสคฺเคน, ปเมตุํ สาครุตฺตเม;
น ตฺเวว ตว สพฺพฺุ, าณํ สกฺกา ปเมตเว.
‘‘ตุลทณฺเฑ เปตฺวาน, มหึ สกฺกา ธเรตเว;
นตฺเวว ตว ปฺาย, ปมาณมตฺถิ จกฺขุม.
‘‘อากาโส มินิตุํ สกฺกา, รชฺชุยา องฺคุเลน วา;
นตฺเวว ตว สพฺพฺุ, สีลํ สกฺกา ปเมตเว.
‘‘มหาสมุทฺเท อุทกํ, อากาโส จ วสุนฺธรา;
ปริเมยฺยานิ เอตานิ, อปฺปเมยฺโยสิ จกฺขุม.
‘‘ฉหิ คาถาหิ สพฺพฺุํ, กิตฺตยิตฺวา มหายสํ;
อฺชลึ ปคฺคเหตฺวาน, ตุณฺหี อฏฺาสหํ ตทา.
‘‘ยํ วทนฺติ สุเมโธติ, ภูริปฺํ สุเมธสํ;
ภิกฺขุสงฺเฆ นิสีทิตฺวา, อิมา คาถา อภาสถ.
‘‘โย ¶ เม าณํ ปกิตฺเตสิ, วิปฺปสนฺเนน เจตสา;
ตมหํ กิตฺตยิสฺสามิ, สุณาถ มม ภาสโต.
‘‘สตฺตสตฺตติ กปฺปานิ, เทวโลเก รมิสฺสติ;
สหสฺสกฺขตฺตุํ เทวินฺโท, เทวรชฺชํ กริสฺสติ.
‘‘อเนกสตกฺขตฺตฺุจ, จกฺกวตฺตี ภวิสฺสติ;
ปเทสรชฺชํ วิปุลํ, คณนาโต อสงฺขิยํ.
‘‘เทวภูโต มนุสฺโส วา, ปฺุกมฺมสมาหิโต;
อนูนมนสงฺกปฺโป, ติกฺขปฺโ ภวิสฺสติ.
‘‘ตึสกปฺปสหสฺสมฺหิ, โอกฺกากกุลสมฺภโว;
โคตโม นาม โคตฺเตน, สตฺถา โลเก ภวิสฺสติ.
‘‘อคารา อภินิกฺขมฺม, ปพฺพชิสฺสติกิฺจโน;
ชาติยา สตฺตวสฺเสน, อรหตฺตํ ผุสิสฺสติ.
‘‘ยโต สรามิ อตฺตานํ, ยโต ปตฺโตสฺมิ สาสนํ;
เอตฺถนฺตเร น ชานามิ, เจตนํ อมโนรมํ.
‘‘สํสริตฺวา ¶ ภเว สพฺเพ, สมฺปตฺตานุภวึ อหํ;
โภเค เม อูนตา นตฺถิ, ผลํ าณสฺส โถมเน.
‘‘ติยคฺคี นิพฺพุตา มยฺหํ, ภวา สพฺเพ สมูหตา;
สพฺพาสวา ปริกฺขีณา, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว.
‘‘ตึสกปฺปสหสฺสมฺหิ, ยํ าณมถวึ อหํ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ผลํ าณสฺส โถมเน.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
โส อรหตฺตํ ปน ปตฺวา อตฺตโน ปุพฺเพนิวาสํ อนุปฏิปาฏิยา อนุสฺสรนฺโต ยาว อสฺภเว อจิตฺตกปฏิสนฺธิ, ตาว อทฺทส. ตโต ปฺจ กปฺปสตานิ จิตฺตปฺปวตฺตึ อทิสฺวา อวสาเนว ทิสฺวา ‘‘กิเมต’’นฺติ ¶ อาวชฺเชนฺโต นยวเสน ‘‘อสฺภโว ภวิสฺสตี’’ติ นิฏฺํ อคมาสิ. เตนาห ภควา – ‘‘อตฺถิ, ภิกฺขเว, อสฺสตฺตา นาม ทีฆายุกา เทวา, ตโต จุโต โสภิโต อิธูปปนฺโน, โส เอตํ ภวํ ชานาติ, โสภิโต อนุสฺสรตี’’ติ (ปารา. ๒๓๒ อตฺถโต สมานํ). เอวํ นยวเสน อนุสฺสรนฺตสฺส อนุสฺสรณโกสลฺลํ ทิสฺวา สตฺถา เถรํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรนฺตานํ อคฺคฏฺาเน เปสิ. ตโต เอว จายํ อายสฺมา สวิเสสํ อตฺตโน ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาณํ ¶ ตสฺส จ ปจฺจยภูตํ ปฏิปตฺตึ ปจฺจเวกฺขิตฺวา โสมนสฺสชาโต ตทตฺถทีปนํ อุทานํ อุทาเนนฺโต –
‘‘สติมา ปฺวา ภิกฺขุ, อารทฺธพลวีริโย;
ปฺจ กปฺปสตานาหํ, เอกรตฺตึ อนุสฺสรึ.
‘‘จตฺตาโร สติปฏฺาเน, สตฺต อฏฺ จ ภาวยํ;
ปฺจ กปฺปสตานาหํ, เอกรตฺตึ อนุสฺสริ’’นฺติ. – คาถาทฺวยํ อภาสิ;
ตตฺถ สติมาติ สยํ สมุทาคมนสมฺปนฺนาย สติปฏฺานภาวนาปาริปูริยา สติเวปุลฺลปฺปตฺติยา จ สติมา. ปฺวาติ ฉฬภิฺาปาริปูริยา ปฺาเวปุลฺลปฺปตฺติยา จ ปฺวา. ภินฺนกิเลสตาย ภิกฺขุ. สทฺธาทิพลานฺเจว ¶ จตุพฺพิธสมฺมปฺปธานวีริยสฺส จ สํสิทฺธิปาริปูริยา อารทฺธพลวีริโย. สทฺธาทีนฺเหตฺถ พลคฺคหเณน คหณํ สติปิ สติอาทีนํ พลภาเว, ยถา ‘‘โคพลิพทฺธา ปฺุาณสมฺภารา’’ติ. ปฺจ กปฺปสตานาหํ, เอกรตฺตึ อนุสฺสรินฺติ เอกรตฺตึ วิย อนุสฺสรึ. วิย-สทฺโท หิ อิธ ลุตฺตนิทฺทิฏฺโ, เอเตน ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาเณ อตฺตโน าณวสีภาวํ ทีเปติ.
อิทานิ ยาย ปฏิปตฺติยา อตฺตโน สติมนฺตาทิภาโว สาติสยํ ปุพฺเพนิวาสาณฺจ สิทฺธํ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘จตฺตาโร’’ติอาทินา ทุติยํ คาถมาห. ตตฺถ จตฺตาโร สติปฏฺาเนติ กายานุปสฺสนาทิเก อตฺตโน วิสยเภเทน จตุพฺพิเธ โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสเก สติสงฺขาเต สติปฏฺาเน. สตฺตาติ สตฺต โพชฺฌงฺเค. อฏฺาติ อฏฺ มคฺคงฺคานิ. สติปฏฺาเนสุ หิ สุปฺปติฏฺิตจิตฺตสฺส สตฺต โพชฺฌงฺคา ภาวนาปาริปูรึ คตา เอว โหนฺติ, ตถา อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค. เตนาห ธมฺมเสนาปติ – ‘‘จตูสุ สติปฏฺาเนสุ สุปฺปติฏฺิตจิตฺตา สตฺต โพชฺฌงฺเค ยถาภูตํ ภาเวตฺวา’’ติอาทีหิ (ที. นิ. ๓.๑๔๓) สตฺตโกฏฺาสิเกสุ สตฺตตึสาย ¶ โพธิปกฺขิยธมฺเมสุ เอกสฺมึ โกฏฺาเส ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺเต อิตเร อคจฺฉนฺตา นาม นตฺถีติ. ภาวยนฺติ ภาวนาเหตุ. เสสํ วุตฺตนยเมว.
โสภิตตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. วลฺลิยตฺเถรคาถาวณฺณนา
ยํ ¶ กิจฺจํ ทฬฺหวีริเยนาติอาทิกา อายสฺมโต วลฺลิยตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปฺุานิ อุปจินนฺโต สุเมธสฺส ภควโต กาเล พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺโต วิชฺชาสิปฺเปสุ นิปฺผตฺตึ คโต อสีติโกฏิวิภวํ ปหาย ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ปพฺพตปาเท อรฺายตเน เอกิสฺสา นทิยา ตีเร อสฺสมํ กาเรตฺวา วิหรนฺโต อตฺตโน อนุคฺคณฺหนตฺถํ อุปคตํ สตฺถารํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส อชินจมฺมํ ปตฺถริตฺวา อทาสิ ¶ . ตตฺถ นิสินฺนํ ภควนฺตํ ปุปฺเผหิ จ จนฺทเนน จ ปูเชตฺวา อมฺพผลานิ ทตฺวา ปฺจปติฏฺิเตน วนฺทิ. ตสฺส ภควา นิสินฺนาสนสมฺปตฺตึ ปกาเสนฺโต อนุโมทนํ วตฺวา ปกฺกามิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เวสาลิยํ พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา ‘‘กณฺหมิตฺโต’’ติ ลทฺธนาโม วยปฺปตฺโต สตฺถุ เวสาลิคมเน พุทฺธานุภาวํ ทิสฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ มหากจฺจานตฺเถรสฺส สนฺติเก ปพฺพชิ. โส มนฺทปฺโ ทนฺธปรกฺกโม จ หุตฺวา จิรํ กาลํ วิฺุํ สพฺรหฺมจารึ นิสฺสาเยว วสติ. ภิกฺขู ‘‘ยถา นาม วลฺลิ รุกฺขาทีสุ กิฺจิ อนิสฺสาย วฑฺฒิตุํ น สกฺโกติ, เอวมยมฺปิ กฺจิ ปณฺฑิตํ อนิสฺสาย วฑฺฒิตุํ น สกฺโกตี’’ติ วลฺลิโยตฺเวว สมุทาจรึสุ. อปรภาเค ปน เวณุทตฺตตฺเถรํ อุปสงฺกมิตฺวา ตสฺส โอวาเท ตฺวา สโต สมฺปชาโน หุตฺวา วิหรนฺโต าณสฺส ปริปากํ คตตฺตา ปฏิปตฺติกฺกมํ เถรํ ปุจฺฉนฺโต –
‘‘ยํ กิจฺจํ ทฬฺหวีริเยน, ยํ กิจฺจํ โพทฺธุมิจฺฉตา;
กริสฺสํ นาวรชฺฌิสฺสํ, ปสฺส วีริยํ ปรกฺกมํ.
‘‘ตฺวฺจ เม มคฺคมกฺขาหิ, อฺชสํ อมโตคธํ;
อหํ โมเนน โมนิสฺสํ, คงฺคาโสโตว สาคร’’นฺติ. – คาถาทฺวยํ อภาสิ;
ตตฺถ ¶ ยํ กิจฺจํ ทฬฺหวีริเยนาติ ทฬฺเหน วีริเยน ถิเรน ปรกฺกเมน, ทฬฺหวีริเยน วา ปุริสโธรยฺเหน ยํ กิจฺจํ กาตพฺพํ ปฏิปชฺชิตพฺพํ. ยํ กิจฺจํ โพทฺธุมิจฺฉตาติ จตฺตาริ อริยสจฺจานิ นิพฺพานเมว วา โพทฺธุํ พุชฺฌิตุํ อิจฺฉนฺเตน ปฏิวิชฺฌิตุกาเมน ยํ กิจฺจํ กรณียํ. กริสฺสํ นาวรชฺฌิสฺสนฺติ ตมหํ ทานิ กริสฺสํ น วิราเธสฺสํ, ยถานุสิฏฺํ ปฏิปชฺชิสฺสามิ. ปสฺส วีริยํ ปรกฺกมนฺติ ยถา ปฏิปชฺชมาเน ธมฺเม วิธินา อีรณโต ‘‘วีริยํ’’, ปรํ ปรํ านํ อกฺกมนโต ‘‘ปรกฺกโม’’ติ จ ลทฺธนามํ สมฺมาวายามํ ปสฺส น สทฺธเมวาติ อตฺตโน กตฺตุกามตํ ทสฺเสติ.
ตฺวฺจาติ ¶ ¶ กมฺมฏฺานทายกํ กลฺยาณมิตฺตํ อาลปติ. เมติ มยฺหํ. มคฺคมกฺขาหีติ อริยมคฺคํ กเถหิ, โลกุตฺตรมคฺคสมฺปาปกํ จตุสจฺจกมฺมฏฺานํ กเถหีติ อตฺโถ. อฺชสนฺติ อุชุกํ มชฺฌิมปฏิปทาภาเวน อนฺตทฺวยสฺส อนุปคมนโต. อมเต นิพฺพาเน สมฺปาปกภาเวน ปติฏฺิตตฺตา อมโตคธํ. โมเนนาติ าเณน มคฺคปฺาย. โมนิสฺสนฺติ ชานิสฺสํ นิพฺพานํ ปฏิวิชฺฌิสฺสํ ปาปุณิสฺสํ. คงฺคาโสโตว สาครนฺติ ยถา คงฺคาย โสโต สาครํ สมุทฺทํ อวิรชฺฌนฺโต เอกํสโต โอคาหติ, เอวํ ‘‘อหํ กมฺมฏฺานํ อนุยฺุชนฺโต มคฺคาเณน นิพฺพานํ อธิคมิสฺสามิ, ตสฺมา ตํ กมฺมฏฺานํ เม อาจิกฺขถา’’ติ เถรํ กมฺมฏฺานํ ยาจิ.
ตํ สุตฺวา เวณุทตฺตตฺเถโร ตสฺส กมฺมฏฺานํ อทาสิ. โสปิ กมฺมฏฺานํ อนุยฺุชนฺโต นจิรสฺเสว วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๒.๔๙.๗๕-๑๐๕) –
‘‘ปฺจ กามคุเณ หิตฺวา, ปิยรูเป มโนรเม;
อสีติ โกฏิโย หิตฺวา, ปพฺพชึ อนคาริยํ.
‘‘ปพฺพชิตฺวาน กาเยน, ปาปกมฺมํ วิวชฺชยึ;
วจีทุจฺจริตํ หิตฺวา, นทีกูเล วสามหํ.
‘‘เอกกํ มํ วิหรนฺตํ, พุทฺธเสฏฺโ อุปาคมิ;
นาหํ ชานามิ พุทฺโธติ, อกาสึ ปฏิสนฺถารํ.
‘‘กริตฺวา ปฏิสนฺถารํ, นามโคตฺตมปุจฺฉหํ;
เทวตานุสิ คนฺธพฺโพ, อทุ สกฺโก ปุรินฺทโท.
‘‘โก วา ตฺวํ กสฺส วา ปุตฺโต, มหาพฺรหฺมา อิธาคโต;
วิโรเจสิ ทิสา สพฺพา, อุทยํ สูริโย ยถา.
‘‘สหสฺสารานิ จกฺกานิ, ปาเท ทิสฺสนฺติ มาริส;
โก วา ตฺวํ กสฺส วา ปุตฺโต, กถํ ชาเนมุ ตํ มยํ.
‘‘นามโคตฺตํ ปเวเทหิ, สํสยํ อปเนหิ เม;
นมฺหิ เทวา น คนฺธพฺโพ, นมฺหิ สกฺโก ปุรินฺทโท.
‘‘พฺรหฺมภาโว จ เม นตฺถิ, เอเตสํ อุตฺตโม อหํ;
อตีโต วิสยํ เตสํ, ทาลยึ กามพนฺธนํ.
‘‘สพฺเพ ¶ กิเลเส ฌาเปตฺวา, ปตฺโต สมฺโพธิมุตฺตมํ;
ตสฺส วาจํ สุณิตฺวาหํ, อิทํ วจนมพฺรวึ.
‘‘ยทิ พุทฺโธสิ สพฺพฺู, นิสีท ตฺวํ มหามุเน;
ตมหํ ปูชยิสฺสามิ, ทุกฺขสฺสนฺตกโร ตุวํ.
‘‘ปตฺถริตฺวาชินจมฺมํ ¶ , อทาสิ สตฺถุโน อหํ;
นิสีทิ ตตฺถ ภควา, สีโหว คิริคพฺภเร.
‘‘ขิปฺปํ ปพฺพตมารุยฺห, อมฺพสฺส ผลมคฺคหึ;
สาลกลฺยาณิกํ ปุปฺผํ, จนฺทนฺจ มหารหํ.
‘‘ขิปฺปํ ปคฺคยฺห ตํ สพฺพํ, อุเปตฺวา โลกนายกํ;
ผลํ พุทฺธสฺส ทตฺวาน, สาลปุปฺผมปูชยึ.
‘‘จนฺทนํ อนุลิมฺปิตฺวา, อวนฺทึ สตฺถุโน อหํ;
ปสนฺนจิตฺโต สุมโน, วิปุลาย จ ปีติยา.
‘‘อชินมฺหิ นิสีทิตฺวา, สุเมโธ โลกนายโก;
มม กมฺมํ ปกิตฺเตสิ, หาสยนฺโต มมํ ตทา.
‘‘อิมินา ผลทาเนน, คนฺธมาเลหิ จูภยํ;
ปฺจวีเส กปฺปสเต, เทวโลเก รมิสฺสติ.
‘‘อนูนมนสงฺกปฺโป, วสวตฺตี ภวิสฺสติ;
ฉพฺพีสติกปฺปสเต, มนุสฺสตฺตํ คมิสฺสติ.
‘‘ภวิสฺสติ จกฺกวตฺตี, จาตุรนฺโต มหิทฺธิโก;
เวภารํ นาม นครํ, วิสฺสกมฺเมน มาปิตํ.
‘‘เหสฺสติ สพฺพโสวณฺณํ, นานารตนภูสิตํ;
เอเตเนว อุปาเยน, สํสริสฺสติ โส ภเว.
‘‘สพฺพตฺถ ปูชิโต หุตฺวา, เทวตฺเต อถ มานุเส;
ปจฺฉิเม ภเว สมฺปตฺเต, พฺรหฺมพนฺธุ ภวิสฺสติ.
‘‘อคารา อภินิกฺขมฺม, อนคารี ภวิสฺสติ;
อภิฺาปารคู หุตฺวา, นิพฺพายิสฺสตินาสโว.
‘‘อิทํ ¶ วตฺวาน สมฺพุทฺโธ, สุเมโธ โลกนายโก;
มม นิชฺฌายมานสฺส, ปกฺกามิ อนิลฺชเส.
‘‘เตน กมฺเมน สุกเตน, เจตนาปณิธีหิ จ;
ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตาวตึสมคจฺฉหํ.
‘‘ตุสิตโต จวิตฺวาน, นิพฺพตฺตึ มาตุกุจฺฉิยํ;
โภเค เม อูนตา นตฺถิ, ยมฺหิ คพฺเภ วสามหํ.
‘‘มาตุกุจฺฉิคเต มยิ, อนฺนปานฺจ โภชนํ;
มาตุยา มม ฉนฺเทน, นิพฺพตฺตติ ยทิจฺฉกํ.
‘‘ชาติยา ปฺจวสฺเสน, ปพฺพชึ อนคาริยํ;
โอโรปิตมฺหิ เกสมฺหิ, อรหตฺตมปาปุณึ.
‘‘ปุพฺพกมฺมํ ¶ คเวสนฺโต, โอเรน นาทฺทสํ อหํ;
ตึสกปฺปสหสฺสมฺหิ, มม กมฺมมนุสฺสรึ.
‘‘นโม เต ปุริสาชฺ, นโม เต ปุริสุตฺตม;
ตว สาสนมาคมฺม, ปตฺโตมฺหิ อจลํ ปทํ.
‘‘ตึสกปฺปสหสฺสมฺหิ, ยํ พุทฺธมภิปูชยึ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
อรหตฺตํ ปน ปตฺวา อฺํ พฺยากโรนฺโต เถโร อิมาเยว คาถา อภาสีติ.
วลฺลิยตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. วีตโสกตฺเถรคาถาวณฺณนา
เกเส เม โอลิขิสฺสนฺตีติอาทิกา อายสฺมโต วีตโสกตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปฺุานิ อุปจินนฺโต สิทฺธตฺถสฺส ภควโต กาเล พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา พฺราหฺมณานํ ¶ วิชฺชาสิปฺเปสุ นิปฺผตฺตึ คโต กาเม ปหาย ¶ อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา มหตา อิสิคเณน ปริวุโต อรฺเ วสนฺโต พุทฺธุปฺปาทํ สุตฺวา หฏฺตุฏฺโ ‘‘อุทุมฺพรปุปฺผสทิสา ทุลฺลภทสฺสนา พุทฺธา ภควนฺโต, อิทาเนว อุปคนฺตพฺพา’’ติ มหติยา ปริสาย สทฺธึ สตฺถารํ ทฏฺุํ คจฺฉนฺโต ทิยฑฺฒโยชเน เสเส พฺยาธิโก หุตฺวา พุทฺธคตาย สฺาย กาลงฺกโต เทเวสุ อุปฺปชฺชิตฺวา อปราปรํ เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท อฏฺารสวสฺสาธิกานํ ทฺวินฺนํ วสฺสสตานํ มตฺถเก ธมฺมาโสกรฺโ กนิฏฺภาตา หุตฺวา นิพฺพตฺติ, ตสฺส วีตโสโกติ นาม อโหสิ. โส วยปฺปตฺโต ขตฺติยกุมาเรหิ สิกฺขิตพฺพวิชฺชาสิปฺเปสุ นิปฺผตฺตึ คโต คิริทตฺตตฺเถรํ นิสฺสาย คิหิภูโต สุตฺตนฺตปิฏเก อภิธมฺมปิฏเก จ วิสารโท หุตฺวา เอกทิวสํ มสฺสุกมฺมสมเย กปฺปกสฺส หตฺถโต อาทาสํ คเหตฺวา กายํ โอโลเกนฺโต วลิตปลิตาทีนิ ทิสฺวา สฺชาตสํเวโค วิปสฺสนาย จิตฺตํ โอตาเรตฺวา ภาวนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา ตสฺมึเยว อาสเน โสตาปนฺโน หุตฺวา คิริทตฺตตฺเถรสฺส สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๒.๔๙.๙-๒๖) –
‘‘อชฺฌายโก ¶ มนฺตธโร, ติณฺณํ เวทาน ปารคู;
ลกฺขเณ อิติหาเส จ, สนิฆณฺฑุสเกฏุเภ.
‘‘นทีโสตปฏิภาคา, สิสฺสา อายนฺติ เม ตทา;
เตสาหํ มนฺเต วาเจมิ, รตฺตินฺทิวมตนฺทิโต.
‘‘สิทฺธตฺโถ นาม สมฺพุทฺโธ, โลเก อุปฺปชฺชิ ตาวเท;
ตมนฺธการํ นาเสตฺวา, าณาโลกํ ปวตฺตยิ.
‘‘มม อฺตโร สิสฺโส, สิสฺสานํ โส กเถสิ เม;
สุตฺวาน เต เอตมตฺถํ, อาโรเจสุํ มมํ ตทา.
‘‘พุทฺโธ โลเก สมุปฺปนฺโน, สพฺพฺู โลกนายโก;
ตสฺสานุวตฺตติ ชโน, ลาโภ อมฺหํ น วิชฺชติ.
‘‘อธิจฺจุปฺปตฺติกา พุทฺธา, จกฺขุมนฺโต มหายสา;
ยํนูนาหํ พุทฺธเสฏฺํ, ปสฺเสยฺยํ โลกนายกํ.
‘‘อชินํ ¶ เม คเหตฺวาน, วากจีรํ กมณฺฑลุํ;
อสฺสมา อภินิกฺขมฺม, สิสฺเส อามนฺตยึ อหํ.
‘‘โอทุมฺพริกปุปฺผํว, จนฺทมฺหิ สสกํ ยถา;
วายสานํ ยถา ขีรํ, ทุลฺลโภ โลกนายโก.
‘‘พุทฺโธ โลกมฺหิ อุปฺปนฺโน, มนุสฺสตฺตมฺปิ ทุลฺลภํ;
อุโภสุ วิชฺชมาเนสุ, สวนฺจ สุทุลฺลภํ.
‘‘พุทฺโธ โลเก สมุปฺปนฺโน, จกฺขุํ ลจฺฉาม โน ภวํ;
เอถ สพฺเพ คมิสฺสาม, สมฺมาสมฺพุทฺธสนฺติกํ.
‘‘กมณฺฑลุธรา สพฺเพ, ขราชินนิวาสิโน;
เต ชฏาภารภริตา, นิกฺขมุํ วิปินา ตทา.
‘‘ยุคมตฺตํ เปกฺขมานา, อุตฺตมตฺถํ คเวสิโน;
อาสตฺติโทสรหิตา, อสมฺภีตาว เกสรี.
‘‘อปฺปกิจฺจา อโลลุปฺปา, นิปกา สนฺตวุตฺติโน;
อฺุฉาย จรมานา เต, พุทฺธเสฏฺมุปาคมุํ.
‘‘ทิยฑฺฒโยชเน เสเส, พฺยาธิ เม อุปปชฺชถ;
พุทฺธเสฏฺํ สริตฺวาน, ตตฺถ กาลงฺกโต อหํ.
‘‘จตุนฺนวุติโต กปฺเป, ยํ สฺมลภึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, พุทฺธสฺายิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
อรหตฺตํ ¶ ปน ปตฺวา อฺํ พฺยากโรนฺโต –
‘‘เกเส เม โอลิขิสฺสนฺติ, กปฺปโก อุปสงฺกมิ;
ตโต อาทาสมาทาย, สรีรํ ปจฺจเวกฺขิสํ.
‘‘ตุจฺโฉ กาโย อทิสฺสิตฺถ, อนฺธกาเร ตโม พฺยคา;
สพฺเพ โจฬา สมุจฺฉินฺนา, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว’’ติ. – คาถาทฺวยํ อภาสิ;
ตตฺถ ¶ เกเส เม โอลิขิสฺสนฺติ, กปฺปโก อุปสงฺกมีติ คิหิกาเล มสฺสุกมฺมสมเย ‘‘มม เกเส โอลิขิสฺสํ กปฺเปมี’’ติ เกสาทีนํ เฉทนาทิวเสน กปฺปนโต กปฺปโก นฺหาปิโต มํ อุปคจฺฉิ. ตโตติ กปฺปกโต. สรีรํ ปจฺจเวกฺขิสนฺติ สพฺพกายิเก อาทาเส ปลิตวลิตมุขนิมิตฺตาทิทสฺสนมุเขน ‘‘อภิภูโต วต ชราย เม กาโย’’ติ ชราภิภูตํ อตฺตโน สรีรํ ปจฺจเวกฺขึ. เอวํ ปจฺจเวกฺขโต จ ตุจฺโฉ กาโย อทิสฺสิตฺถ นิจฺจธุวสุขสภาวาทีหิ ริตฺโต หุตฺวา เม กาโย อทิสฺสถ ปฺายิ. กสฺมา? อนฺธกาเร ตโม พฺยคา เยน อโยนิโสมนสิการสงฺขาเตน ¶ ตมสา อตฺตโน กาเย อนฺธคตา วิชฺชมานมฺปิ อสุภาทิสภาวํ อปสฺสนฺตา อวิชฺชมานํ สุภาทิอาการํ คณฺหนฺติ, ตสฺมึ อนฺธกาเร อนฺธกรณฏฺาเน กาเย โยนิโสมนสิการสงฺขาเตน าณาโลเกน อวิชฺชาตโม วิคโต, ตโต เอว สพฺเพ โจฬา สมุจฺฉินฺนา โจรา วิย กุสลภณฺฑจฺเฉทนโต, สาธูหิ อลาตพฺพโต อสงฺคเหตพฺพโต สงฺการกูฏาทีสุ ฉฑฺฑิตปิโลติกขณฺฑํ วิย อิสฺสรชเนน อริยชเนน ชิคุจฺฉิตพฺพตาย โจฬา วิยาติ วา ‘‘โจฬา’’ติ ลทฺธนามา กิเลสา สมุจฺฉินฺนา. อคฺคมคฺเคน สมุคฺฆาฏิตตฺตา เอว จ เนสํ นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว อายตึ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ นตฺถีติ.
วีตโสกตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. ปุณฺณมาสตฺเถรคาถาวณฺณนา
ปฺจ นีวรเณ หิตฺวาติอาทิกา อายสฺมโต ปุณฺณมาสตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปฺุานิ อุปจินนฺโต ติสฺสสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺโต เอกทิวสํ สตฺถริ อรฺเ วิหรนฺเต ปํสุกูลจีวรํ ทุมสาขาย ลคฺเคตฺวา คนฺธกุฏึ ปวิฏฺเ ธนุหตฺโถ คหนํ ปวิฏฺโ สตฺถุ ปํสุกูลํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส ¶ ธนุํ นิกฺขิปิตฺวา พุทฺธคุเณ อนุสฺสริตฺวา ¶ ปํสุกูลํ วนฺทิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ กุฏุมฺพิยกุเล นิพฺพตฺติ. ตสฺส กิร ชาตทิวเส ตสฺมึ เคเห สพฺพภาชนานิ สุวณฺณรตนมเยหิ มาเสหิ ปริปุณฺณาเนว อเหสุํ. เตนสฺส ปุณฺณมาโสตฺเวว นามํ อกํสุ. โส วยปฺปตฺโต ทารปริคฺคหํ กตฺวา เอกสฺมึ ปุตฺเต อุปฺปนฺเน ฆราวาสํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา คามกาวาเส วสนฺโต ฆเฏนฺโต วายมนฺโต ฉฬภิฺโ อโหสิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๒.๔๙.๑-๘) –
‘‘ติสฺโส นามาสิ ภควา, สยมฺภู อคฺคปุคฺคโล;
ปํสุกูลํ เปตฺวาน, วิหารํ ปาวิสี ชิโน.
‘‘วินตํ ธนุมาทาย, ภกฺขตฺถาย จรึ อหํ;
มณฺฑลคฺคํ คเหตฺวาน, กานนํ ปาวิสึ อหํ.
‘‘ตตฺถทฺทสํ ปํสุกูลํ, ทุมคฺเค ลคฺคิตํ ตทา;
จาปํ ตตฺเถว นิกฺขิปฺป, สิเร กตฺวาน อฺชลึ.
‘‘ปสนฺนจิตฺโต สุมโน, วิปุลาย จ ปีติยา;
พุทฺธเสฏฺํ สริตฺวาน, ปํสุกูลํ อวนฺทหํ.
‘‘ทฺเวนวุเต อิโต กปฺเป, ปํสุกูลมวนฺทหํ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, วนฺทนาย อิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
ฉฬภิฺโ ปน หุตฺวา สาวตฺถึ อุปคนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา สุสาเน วสติ, ตสฺส จ อจิราคตสฺเสว สโต ปุตฺโต กาลมกาสิ. ทารกมาตา เถรสฺส อาคตภาวํ สุตฺวา, ‘‘มา อิทํ อปุตฺตกํ สาปเตยฺยํ ราชาโน หเรยฺยุ’’นฺติ ตํ อุปฺปพฺพาเชตุกามา มหตา ปริวาเรน ¶ เถรสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ปฏิสนฺถารํ กตฺวา ปโลเภตุํ อารภิ. เถโร อตฺตโน วีตราคภาวชานาปนตฺถํ อากาเส ตฺวา อตฺตโน ปฏิปตฺติกิตฺตนมุเขน ตสฺสา ธมฺมํ เทเสนฺโต –
‘‘ปฺจ นีวรเณ หิตฺวา, โยคกฺเขมสฺส ปตฺติยา;
ธมฺมาทาสํ คเหตฺวาน, าณทสฺสนมตฺตโน.
‘‘ปจฺจเวกฺขึ ¶ อิมํ กายํ, สพฺพํ สนฺตรพาหิรํ;
อชฺฌตฺตฺจ พหิทฺธา จ, ตุจฺโฉ กาโย อทิสฺสถา’’ติ. –
คาถาทฺวยํ อภาสิ.
ตตฺถ ¶ ปฺจ นีวรเณ หิตฺวาติ กามจฺฉนฺทาทิเก ปฺจ นีวรเณ ปหาย ฌานาธิคเมน วิทฺธํเสตฺวา. โยคกฺเขมสฺส ปตฺติยาติ กามโยคาทีหิ จตูหิ โยเคหิ เขมสฺส อนุปทฺทุตสฺส นิพฺพานสฺส อธิคมาย. ธมฺมาทาสนฺติ ธมฺมภูตํ อาทาสํ. ยถา หิ อาทาโส โอโลเกนฺตสฺส รูปกาเย คุณาคุณํ อาทํเสติ, เอวํ วิปสฺสนาสงฺขาโต ธมฺมานํ สามฺวิเสสาวโพธนโต าณทสฺสนภูโต ธมฺมาทาโส วิปสฺสนฺตสฺส โวทานสํกิเลสธมฺมวิภาวเนน ตปฺปหานสาธเนน จ วิเสสโต นามกาเย คุณํ อาทํเสติ. เตนาห –
‘‘ธมฺมาทาสํ คเหตฺวาน, าณทสฺสนมตฺตโน;
ปจฺจเวกฺขึ อิมํ กายํ, สพฺพํ สนฺตรพาหิร’’นฺติ. –
อิมํ กายํ ธมฺมสมูหํ มม อตฺตภาวํ อชฺฌตฺติกพาหิรายตนภาวโต สนฺตรพาหิรํ สพฺพํ อนวเสสํ ธมฺมาทาสํ คเหตฺวา ‘‘อนิจฺจ’’นฺติปิ ‘‘ทุกฺข’’นฺติปิ ‘‘อนตฺตา’’ติปิ ปติอเวกฺขึ าณจกฺขุนา ปสฺสึ. เอวํ ปสฺสตา จ มยา อชฺฌตฺตฺจ พหิทฺธา จาติ อตฺตโน สนฺตาเน ปรสนฺตาเน จ ตุจฺโฉ กาโย อทิสฺสถ นิจฺจสาราทิวิรหิโต ตุจฺโฉ ขนฺธปฺจกสงฺขาโต อตฺตภาวกาโย าณจกฺขุนา ยาถาวโต อปสฺสิตฺถ. สกลมฺปิ หิ ขนฺธปฺจกํ ‘‘อวิชฺชานิวุตสฺส, ภิกฺขเว, พาลสฺส ตณฺหาสํยุตฺตสฺส เอวมยํ กาโย สมุทาคโต’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. ๒.๑๙) ‘‘กาโย’’ติ วุจฺจติ. ‘‘อทิสฺสถา’’ติ จ อิมินา ยเทว กาเย ทฏฺพฺพํ, ตํ ทิฏฺํ, น ทานิสฺส กิฺจิ มยา ปสฺสิตพฺพํ อตฺถีติ กตกิจฺจตํ ทสฺเสนฺโต อฺํ พฺยากาสิ. เอวํ เถโร อิมาหิ คาถาหิ ปุราณทุติยิกาย ธมฺมํ เทเสตฺวา ตํ สรเณสุ จ สีเลสุ จ สมฺปติฏฺาเปตฺวา อุยฺโยเชสิ.
ปุณฺณมาสตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. นนฺทกตฺเถรคาถาวณฺณนา
ยถาปิ ¶ ภทฺโท อาชฺโติ อายสฺมโต นนฺทกตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปฺุานิ กโรนฺโต สิขิสฺส ภควโต กาเล ปจฺจนฺตเทเส อุปฺปชฺชิตฺวา วิฺุตํ ปตฺโต ¶ วนจาริโก หุตฺวา วิจรนฺโต เอกทิวสํ สตฺถุ จงฺกมนฏฺานํ ทิสฺวา ปสนฺนจิตฺโต วาลุกา โอกิริ. โส เตน ปฺุกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท จมฺปายํ คหปติกุเล นิพฺพตฺติ, ตสฺส นนฺทโกติ นามํ อกํสุ. เชฏฺกภาตา ปนสฺส ภรโต นาม. ตสฺส ปุพฺพโยโค อนนฺตรวตฺถุสฺมึ อาวิภวิสฺสติ. เต อุโภปิ ¶ วิฺุตํ ปตฺวา อายสฺมนฺตํ โสณํ โกฬิวิสํ ปพฺพชิตํ สุตฺวา ‘‘โสโณปิ นาม ตถาสุขุมาโล ปพฺพชิ, กิมงฺคํ ปน มย’’นฺติ ปพฺพชึสุ. เตสุ ภรโต นจิรสฺเสว วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา ฉฬภิฺโ อโหสิ. นนฺทโก ปน กิเลสานํ พลวภาเวน ตาว วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตุํ นาสกฺขิ, วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรติ เอว. อถสฺส ภรตตฺเถโร อาสยํ ตฺวา อวสฺสโย ภวิตุกาโม ตํ ปจฺฉาสมณํ กตฺวา วิหารโต นิกฺขมิตฺวา มคฺคสมีเป นิสินฺโน วิปสฺสนากถํ กเถสิ.
เตน จ สมเยน สกฏสตฺเถ คจฺฉนฺเต เอโก สกเฏ ยุตฺโต โคโณ จิกฺขลฺลฏฺาเน สกฏํ อุทฺธริตุํ อสกฺโกนฺโต ปริปติ. ตโต นํ สตฺถวาโห สกฏา โมเจตฺวา ติณฺจ ปานียฺจ ทตฺวา ปริสฺสมํ อปเนตฺวา ปุน ธุเร โยเชสิ. ตโต โคโณ วูปสนฺตปริสฺสโม ลทฺธพโล ตํ สกฏํ จิกฺขลฺลฏฺานโต อุทฺธริตฺวา ถเล ปติฏฺาเปสิ. อถ ภรตตฺเถโร นนฺทกสฺส ‘‘ปสฺสสิ โน ตฺวํ, อาวุโส นนฺทก, อิมสฺส กมฺม’’นฺติ ตํ นิทสฺเสตฺวา เตน ‘‘ปสฺสามี’’ติ วุตฺเต ‘‘อิมมตฺถํ สุฏฺุ อุปธาเรหี’’ติ อาห. อิตโร ‘‘ยถายํ โคโณ วูปสนฺตปริสฺสโม ปงฺกฏฺานโต ภารํ อุพฺพหติ, เอวํ มยาปิ สํสารปงฺกโต อตฺตา อุทฺธริตพฺโพ’’ติ ตเมวารมฺมณํ กตฺวา วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๒.๔๘.๙๐-๙๕) –
‘‘มิคลุทฺโท ¶ ปุเร อาสึ, อรฺเ กานเน อหํ;
วาตมิคํ คเวสนฺโต, จงฺกมํ อทฺทสํ อหํ.
‘‘อุจฺฉงฺเคน ปุลินํ คยฺห, จงฺกเม โอกิรึ อหํ;
ปสนฺนจิตฺโต สุมโน, สุคตสฺส สิรีมโต.
‘‘เอกตึเส อิโต กปฺเป, ปุลินํ โอกิรึ อหํ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ปุลินสฺส อิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
อรหตฺตํ ปน ปตฺวา อตฺตโน เชฏฺภาติกสฺส ภรตตฺเถรสฺส สนฺติเก อฺํ พฺยากโรนฺโต –
‘‘ยถาปิ ภทฺโท อาชฺโ, ขลิตฺวา ปติติฏฺติ;
ภิยฺโย ลทฺธาน สํเวคํ, อทีโน วหเต ธุรํ.
‘‘เอวํ ทสฺสนสมฺปนฺนํ, สมฺมาสมฺพุทฺธสาวกํ;
อาชานียํ มํ ธาเรถ, ปุตฺตํ พุทฺธสฺส โอรส’’นฺติ. – คาถาทฺวยํ อภาสิ;
ตตฺถ ¶ ¶ ภิยฺโย ลทฺธาน สํเวคํ, อทีโน วหเต ธุรนฺติ ‘‘มยฺหํ ชาติพลวีริยานํ อนนุจฺฉวิกเมตํ ยทิทํ อาคตสฺส ภารสฺส อวหน’’นฺติ สํเวคํ ลภิตฺวา อทีโน อทีนมานโส อลีนจิตฺโต. ‘‘อลีโน’’ติ วา ปาโ, โส เอว อตฺโถ. ภิยฺโย ปุนปฺปุนํ ภิยฺโยโสมตฺตาย อตฺตโน ธุรํ ภารํ วหเต อุพฺพหติ. เสสํ เหฏฺา รมณียวิหาริตฺเถรสฺส คาถาวณฺณนายํ วุตฺตนยเมว.
นนฺทกตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. ภรตตฺเถรคาถาวณฺณนา
เอหิ ¶ , นนฺทก, คจฺฉามาติ อายสฺมโต ภรตตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยํ กิร อโนมทสฺสิสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺโต เอกทิวสํ มนฺุทสฺสนํ มุทุสุขสมฺผสฺสํ อุปาหนทฺวยํ คเหตฺวา คจฺฉนฺโต สตฺถารํ จงฺกมนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส อุปาหนา อุปนาเมตฺวา, ‘‘อภิรุหตุ ภควา อุปาหนา, ยํ มม อสฺส ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขายา’’ติ อาห. อภิรุหิ ภควา ตสฺส อนุคฺคณฺหนตฺถํ อุปาหนา. โส เตน ปฺุกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท จมฺปานคเร คหปติกุเล นิพฺพตฺติ, ภรโตติสฺส นามํ อโหสิ. โส วิฺุตํ ปตฺโต โสณตฺเถรสฺส ปพฺพชิตภาวํ สุตฺวา ‘‘โสปิ นาม ปพฺพชี’’ติ สฺชาตสํเวโค ปพฺพชิตฺวา กตปุพฺพกิจฺโจ วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต นจิรสฺเสว ฉฬภิฺโ อโหสิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๒.๔๘.๗๑-๘๙) –
‘‘อโนมทสฺสี ภควา, โลกเชฏฺโ นราสโภ;
ทิวาวิหารา นิกฺขมฺม, ปถมารุหิ จกฺขุมา.
‘‘ปานธึ สุกตํ คยฺห, อทฺธานํ ปฏิปชฺชหํ;
ตตฺถทฺทสาสึ สมฺพุทฺธํ, ปตฺติกํ จารุทสฺสนํ.
‘‘สกํ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา, นีหริตฺวาน ปานธึ;
ปาทมูเล เปตฺวาน, อิทํ วจนมพฺรวึ.
‘‘อภิรูห มหาวีร, สุคตินฺท วินายก;
อิโต ผลํ ลภิสฺสามิ, โส เม อตฺโถ สมิชฺฌตุ.
‘‘อโนมทสฺสี ภควา, โลกเชฏฺโ นราสโภ;
ปานธึ อภิรูหิตฺวา, อิทํ วจนมพฺรวิ.
‘‘โย ¶ ปานธึ เม อทาสิ, ปสนฺโน เสหิ ปาณิภิ;
ตมหํ กิตฺตยิสฺสามิ, สุณาถ มม ภาสโต.
‘‘พุทฺธสฺส คิรมฺาย, สพฺเพ เทวา สมาคตา;
อุทคฺคจิตฺตา สุมนา, เวทชาตา กตฺชลี.
‘‘ปานธีนํ ¶ ปทาเนน, สุขิโตยํ ภวิสฺสติ;
ปฺจปฺาสกฺขตฺตฺุจ, เทวรชฺชํ กริสฺสติ.
‘‘สหสฺสกฺขตฺตุํ ราชา จ, จกฺกวตฺตี ภวิสฺสติ;
ปเทสรชฺชํ วิปุลํ, คณนาโต อสงฺขิยํ.
‘‘อปริเมยฺเย อิโต กปฺเป, โอกฺกากกุลสมฺภโว;
โคตโม นาม โคตฺเตน, สตฺถา โลเก ภวิสฺสติ.
‘‘ตสฺส ธมฺเมสุ ทายาโท, โอรโส ธมฺมนิมฺมิโต;
สพฺพาสเว ปริฺาย, นิพฺพายิสฺสตินาสโว.
‘‘เทวโลเก มนุสฺเส วา, นิพฺพตฺติสฺสติ ปฺุวา;
เทวยานปฏิภาคํ, ยานํ ปฏิลภิสฺสติ.
‘‘ปาสาทา สิวิกา วยฺหํ, หตฺถิโน สมลงฺกตา;
รถา วาชฺสํยุตฺตา, สทา ปาตุภวนฺติ เม.
‘‘อคารา นิกฺขมนฺโตปิ, รเถน นิกฺขมึ อหํ;
เกเสสุ ฉิชฺชมาเนสุ, อรหตฺตมปาปุณึ.
‘‘ลาภา มยฺหํ สุลทฺธํ เม, วาณิชฺชํ สุปฺปโยชิตํ;
ทตฺวาน ปานธึ เอกํ, ปตฺโตมฺหิ อจลํ ปทํ.
‘‘อปริเมยฺเย อิโต กปฺเป, ยํ ปานธิมทาสหํ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ปานธิสฺส อิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
ฉฬภิฺโ ปน หุตฺวา อตฺตโน กนิฏฺภาติเกน นนฺทกตฺเถเรน เหฏฺา วุตฺตนเยน อฺาพฺยากรเณ กเต ‘‘อิทานิ นนฺทโกปิ อรหา ชาโต, หนฺท มยํ อุโภปิ สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา วุสิตพฺรหฺมจริยตํ นิเวเทสฺสามาติ อุปฺปนฺนํ ปริวิตกฺกํ นนฺทกตฺเถรสฺส กเถนฺโต –
‘‘เอหิ นนฺทก คจฺฉาม, อุปชฺฌายสฺส สนฺติกํ;
สีหนาทํ นทิสฺสาม, พุทฺธเสฏฺสฺส สมฺมุขา.
‘‘ยาย ¶ โน อนุกมฺปาย, อมฺเห ปพฺพาชยี มุนิ;
โส โน อตฺโถ อนุปฺปตฺโต, สพฺพสํโยชนกฺขโย’’ติ. – คาถาทฺวยํ อภาสิ;
ตตฺถ ¶ ¶ นนฺทกาติ อาลปนํ. เอหีติ ตสฺส อตฺตโน สนฺติกกรณํ. คจฺฉามาติ เตน อตฺตนา จ เอกชฺฌํ กาตพฺพกิริยาวจนํ, อุปชฺฌายสฺสาติ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส, สมฺมาสมฺพุทฺโธ หิ สมนฺตจกฺขุนา พุทฺธจกฺขุนา จ สตฺตานํ อาสยานุสยจริตาทีนํ ยถาภูตวิโลกเนน สเทวกสฺส โลกสฺส วชฺชาวชฺชํ อุปนิชฺฌายตีติ วิเสสโต อุปชฺฌาโยติ วตฺตพฺพตํ อรหติ. ยทตฺถํ คมนํ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘สีหนาทํ นทิสฺสาม, พุทฺธเสฏฺสฺส สมฺมุขา’’ติ อาห. ยถาภุจฺจคุณาภิพฺยาหารตาย อภีตนาทภาวโต สีหนาทํ พุทฺธสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ตโต เอว สพฺพสตฺตุตฺตมตาย เสฏฺสฺส, พุทฺธานํ วา สาวกพุทฺธาทีนํ เสฏฺสฺส สมฺมุขา ปุรโต นทิสฺสามาติ อตฺโถ.
ยถา ปน สีหนาทํ นทิตุกาโม, ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยายา’’ติ คาถมาห. ตตฺถ ยายาติ ยทตฺถํ, ยาย ยทตฺถานุปฺปตฺติยาติ อตฺโถ. โนติ อมฺหากํ. อนุกมฺปายาติ อนุคฺคณฺหเนน อมฺเห ทฺเวปิ ปพฺพาชยิ ปพฺพาเชสิ. มุนีติ ภควา. โส โน อตฺโถ อนุปฺปตฺโตติ โส อตฺโถ สพฺเพสํ สํโยชนานํ ขยภูตํ อรหตฺตผลํ โน อมฺเหหิ อนุปฺปตฺโต, อธิคโตติ อตฺโถ.
ภรตตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. ภารทฺวาชตฺเถรคาถาวณฺณนา
นทนฺติ เอวํ สปฺปฺาติ อายสฺมโต ภารทฺวาชตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปฺุานิ อุปจินนฺโต อิโต เอกตึเส กปฺเป กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺโต เอกทิวสํ สุมนํ นาม ปจฺเจกพุทฺธํ ปิณฺฑาย จรนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส ¶ ปริปกฺกํ วลฺลิการผลํ อทาสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท ราชคเห พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา โคตฺตนาเมน ภารทฺวาโชตฺเวว ปฺายิตฺถ. โส วยปฺปตฺโต ฆราวาสํ วสนฺโต เอกปุตฺตํ ลภิ. ตสฺส ‘‘กณฺหทินฺโน’’ติ นามํ อกาสิ. ตสฺส วิฺุตํ ปตฺตกาเล ‘‘ตาต, อสุกสฺส นาม อาจริยสฺส สนฺติเก สิปฺปํ สิกฺขิตฺวา เอหี’’ติ ตํ ตกฺกสิลํ เปเสสิ. โส คจฺฉนฺโต อนฺตรามคฺเค สตฺถุ สาวกํ อฺตรํ มหาเถรํ กลฺยาณมิตฺตํ ลภิตฺวา ตสฺส สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา กตปุพฺพกิจฺโจ วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๒.๔๘.๖๖-๗๐) –
‘‘สุมโน ¶ นาม สมฺพุทฺโธ, ตกฺกรายํ วสี ตทา;
วลฺลิการผลํ คยฺห, สยมฺภุสฺส อทาสหํ.
‘‘เอกตึเส อิโต กปฺเป, ยํ ผลํ อททึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ผลทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
อถสฺส ¶ ปิตา ภารทฺวาโช เวฬุวเน วิหรนฺตํ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหตฺตํ สจฺฉากาสิ. อถ ปุตฺโต สตฺถารํ วนฺทิตุํ ราชคหํ อาคโต สตฺถุ สนฺติเก นิสินฺนํ ปิตรํ ทิสฺวา ตุฏฺจิตฺโต ‘‘ปิตาปิ โข เม ปพฺพชิโต, กึ นุ โข เตน ปพฺพชฺชากิจฺจํ มตฺถกํ ปาปิต’’นฺติ วีมํสนฺโต ขีณาสวภาวํ ตฺวา ตํ สีหนาทํ นทาเปตุกาโม, ‘‘สาธุ, โข ตุมฺเหหิ กตํ ปพฺพชนฺเตหิ, ปพฺพชฺชากิจฺจํ ปน มตฺถกํ ปาปิต’’นฺติ ปุจฺฉิ. ภารทฺวาโช ปุตฺตสฺส อธิคมํ ทีเปนฺโต –
‘‘นทนฺติ เอวํ สปฺปฺา, สีหาว คิริคพฺภเร;
วีรา วิชิตสงฺคามา, เชตฺวา มารํ สวาหนํ.
‘‘สตฺถา จ ปริจิณฺโณ เม, ธมฺโม สงฺโฆ จ ปูชิโต;
อหฺจ วิตฺโต สุมโน, ปุตฺตํ ทิสฺวา อนาสว’’นฺติ. – คาถาทฺวยํ อภาสิ;
ตตฺถ ¶ นทนฺตีติ ยถาภุจฺจคุณาภิพฺยาหารวเสน อภีตนาทํ นทนฺติ คชฺชนฺติ. เอวนฺติ อิทานิ วตฺตพฺพาการทสฺสนํ. สปฺปฺาติ อคฺคมคฺคปฺาธิคเมน สพฺพปฺาธิคเมน สพฺพปฺาเวปุลฺลปฺปตฺตา. วีราติ จตุพฺพิธสมฺมปฺปธานวีริยสมฺปนฺนตาย วีรา, ตโต เอว อนวเสสสํกิเลสปกฺขนิมฺมถเนน สวาหนํ กิเลสมารํ อภิสงฺขารมารํ เทวปุตฺตมารฺจ เชตฺวา สพฺพโส วิชิตสงฺคามา นทนฺติ สปฺปฺาติ สมฺพนฺโธ.
เอวํ วิเชตพฺพวิชเยน สีหนาทํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อาราเธตพฺพสมาราธเนน อิจฺฉิตพฺพสิทฺธิยา จ ตํ ทสฺเสตุํ, ‘‘สตฺถา จ ปริจิณฺโณ เม’’ติ ทุติยํ คาถมาห. ตตฺถ สตฺถา จ ปริจิณฺโณ เมติ มม สตฺถา สมฺมาสมฺพุทฺโธ ยถานุสิฏฺํ โอวาทานุสาสนีกรเณน มยา ปริจิณฺโณ อุปาสิโต, น ธมฺมาธิกรณํ วิโสสิโตติ อธิปฺปาโย. ธมฺโม สงฺโฆ จ ปูชิโตติ นววิโธปิ โลกุตฺตรธมฺโม, ยถาปฏิปตฺติยาคตมคฺคานุปฺปตฺติยา สีลทิฏฺิสามฺคมเนน อริยสงฺโฆ จ มยา ปูชิโต มานิโต. อหฺจ วิตฺโต สุมโน, ปุตฺตํ ทิสฺวา อนาสวนฺติ มม ปุตฺตํ ¶ อนาสวํ สพฺพโส ขีณาสวํ ทิสฺวา ทสฺสนเหตุ อหมฺปิ วิตฺโต นิรามิสาย ปีติยา ตุฏฺโ, ตโตเยว นิรามิเสน โสมนสฺเสน สุมโน ชาโตติ อตฺโถ.
ภารทฺวาชตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. กณฺหทินฺนตฺเถรคาถาวณฺณนา
อุปาสิตา ¶ สปฺปุริสาติ อายสฺมโต กณฺหทินฺนตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปฺุานิ อุปจินนฺโต อิโต จตุนวุเต กปฺเป กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺโต เอกทิวสํ โสภิตํ นาม ปจฺเจกพุทฺธํ ทิสฺวา ปสนฺนจิตฺโต ปุนฺนาคปุปฺเผหิ ปูชํ อกาสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท ราชคเห พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา กณฺหทินฺโนติ ลทฺธนาโม วยปฺปตฺโต อุปนิสฺสยสมฺปตฺติยา โจทิยมาโน ธมฺมเสนาปตึ อุปสงฺกมิตฺวา ¶ ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๒.๔๘.๖๑-๖๕) –
‘‘โสภิโต นาม สมฺพุทฺโธ, จิตฺตกูเฏ วสี ตทา;
คเหตฺวา คิริปุนฺนาคํ, สยมฺภุํ อภิปูชยึ.
‘‘จตุนฺนวุติโต กปฺเป, ยํ พุทฺธมภิปูชยึ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
อรหตฺตํ ปน ปตฺวา อฺํ พฺยากโรนฺโต –
‘‘อุปาสิตา สปฺปุริสา, สุตา ธมฺมา อภิณฺหโส;
สุตฺวาน ปฏิปชฺชิสฺสํ, อฺชสํ อมโตคธํ.
‘‘ภวราคหตสฺส เม สโต, ภวราโค ปุน เม น วิชฺชติ;
น จาหุ น จ เม ภวิสฺสติ, น จ เม เอตรหิ วิชฺชตี’’ติ. –
คาถาทฺวยํ อภาสิ.
ตตฺถ อุปาสิตาติ ปริจริตา ปฏิปตฺติปยิรุปาสนาย ปยิรุปาสิตา. สปฺปุริสาติ สนฺเตหิ ¶ สีลาทิคุเณหิ สมนฺนาคตา ปุริสา, อริยปุคฺคลา สาริปุตฺตตฺเถราทโย. เอเตน ปุริมจกฺกทฺวยสมฺปตฺติมตฺตโน ทสฺเสติ. น หิ ปติรูปเทสวาเสน วินา สปฺปุริสูปนิสฺสโย สมฺภวติ. สุตา ธมฺมาติ สจฺจปฏิจฺจสมุปฺปาทาทิปฏิสํยุตฺตธมฺมา โสตทฺวารานุสาเรน อุปธาริตา. เอเตน อตฺตโน พาหุสจฺจํ ทสฺเสนฺโต ปจฺฉิมจกฺกทฺวยสมฺปตฺตึ ทสฺเสติ. อภิณฺหโสติ พหุโส น กาเลน กาลํ. อิทฺจ ปทํ ‘‘อุปาสิตา สปฺปุริสา’’ติ เอตฺถาปิ โยเชตพฺพํ. สุตฺวาน ปฏิปชฺชิสฺสํ, อฺชสํ อมโตคธนฺติ เต ธมฺเม สุตฺวา ตตฺถ วุตฺตรูปารูปธมฺเม สลกฺขณาทิโต ปริคฺคเหตฺวา อนุกฺกเมน วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อมโตคธํ นิพฺพานปติฏฺํ ตํสมฺปาปกํ อฺชสํ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ปฏิปชฺชึ ปาปุณึ.
ภวราคหตสฺส ¶ เม สโตติ ภวราเคน ภวตณฺหาย อนาทิมติ ¶ สํสาเร หตสฺส อุปทฺทุตสฺส มม สโต สมานสฺส, อคฺคมคฺเคน วา หตภวราคสฺส. ภวราโค ปุน เม น วิชฺชตีติ ตโต เอว ปุน อิทานิ ภวราโค เม นตฺถิ. น จาหุ น เม ภวิสฺสติ, น จ เม เอตรหิ วิชฺชตีติ ยทิปิ ปุพฺเพ ปุถุชฺชนกาเล เสกฺขกาเล จ เม ภวราโค อโหสิ, อคฺคมคฺคปฺปตฺติโต ปน ปฏฺาย น จาหุ น จ อโหสิ, อายติมฺปิ น เม ภวิสฺสติ, เอตรหิ อธุนาปิ น จ เม วิชฺชติ น จ อุปลพฺภติ, ปหีโนติ อตฺโถ. ภวราควจเนเนว เจตฺถ ตเทกฏฺตาย มานาทีนมฺปิ อภาโว วุตฺโตติ สพฺพโส ปริกฺขีณภวสํโยชนตํ ทสฺเสติ.
กณฺหทินฺนตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
ตติยวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. จตุตฺถวคฺโค
๑. มิคสิรตฺเถรคาถาวณฺณนา
ยโต ¶ อหํ ปพฺพชิโตติ อายสฺมโต มิคสิรตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปฺุานิ อุปจินนฺโต กสฺสปสฺส ภควโต กาเล พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺโต เอกทิวสํ สตฺถารํ ทิสฺวา ปสนฺนจิตฺโต กุสฏฺกํ อทาสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท โกสลรฏฺเ พฺราหฺมณกุเล ปฏิสนฺธึ คเหตฺวา มิคสิรนกฺขตฺเตน ชาตตฺตา มิคสิโรติ ลทฺธนาโม วยปฺปตฺโต พฺราหฺมณานํ วิชฺชาสิปฺเปสุ นิปฺผตฺตึ คโต ฉวสีสมนฺตํ นาม สิกฺขิ, ยํ ปริชปฺเปตฺวา ติวสฺสมตฺถเก มตานมฺปิ สีสํ นเขน อาโกเฏตฺวา ‘‘อยํ สตฺโต อสุกฏฺาเน นิพฺพตฺโต’’ติ ชานาติ.
โส ฆราวาสํ อนิจฺฉนฺโต ปริพฺพาชกปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ตํ วิชฺชํ นิสฺสาย โลเกน สกฺกโต ครุกโต ลาภี หุตฺวา วิจรนฺโต สาวตฺถึ อุปคโต ¶ สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา อตฺตโน อานุภาวํ ปกาเสนฺโต – ‘‘อหํ, โภ โคตม, มตานํ นิพฺพตฺตฏฺานํ ชานามี’’ติ วตฺวา, ‘‘กถํ ปน ตฺวํ ชานาสี’’ติ วุตฺเต, ‘‘ฉวสีสานิ อาหราเปตฺวา มนฺตํ ปริชปฺเปตฺวา นเขน สีสํ อาโกเฏนฺโต นิรยาทิกํ เตหิ เตหิ นิพฺพตฺตฏฺานํ ชานามี’’ติ กเถสิ. อถสฺส ภควา ปรินิพฺพุตสฺส ภิกฺขุโน สีสกปาลํ อาหราเปตฺวา, ‘‘กเถหิ ตาว ตสฺส คตึ, ยสฺสิทํ สีสกปาล’’นฺติ อาห. โส ตํ กปาลํ มนฺตํ ปริชปฺเปตฺวา นเขน อาโกเฏตฺวา เนว อนฺตํ น โกฏึ ปสฺสติ. อถ สตฺถารา, ‘‘น สกฺโกสิ ปริพฺพาชกา’’ติ วุตฺเต ¶ , ‘‘อุปปริกฺขิสฺสามิ ตาวา’’ติ วตฺวา ปุนปฺปุนํ ปริวตฺเตนฺโตปิ น ปสฺสเตว. พาหิรกมนฺเตน หิ ขีณาสวสฺส คตึ กถํ ชานิสฺสติ, อถสฺส มตฺถกโต กจฺเฉหิ จ เสโท มุจฺจิ. โส ลชฺชิตฺวา ตุณฺหีภูโต อฏฺาสิ. สตฺถา ‘‘กิลมสิ ปริพฺพาชกา’’ติ อาห. โส ‘‘อาม, กิลมามิ, น อิมสฺส คตึ ชานามิ, ตุมฺเห ปน ชานาถา’’ติ. ‘‘อหํ เอตํ ชานามิ, อิโต อุตฺตริตรมฺปิ ชานามี’’ติ วตฺวา ‘‘นิพฺพานํ คโต โส’’ติ อาห. ปริพฺพาชโก ‘‘อิมํ วิชฺชํ มยฺหํ เทถา’’ติ อาห. ‘‘เตน หิ ปพฺพชา’’ติ วตฺวา ตํ ปพฺพาเชตฺวา ปมํ สมถกมฺมฏฺาเน นิโยเชตฺวา ¶ ฌานาภิฺาสุ ปติฏฺิตสฺส วิปสฺสนาย กมฺมํ อุปทิสิ. โส วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๒.๔๘.๕๖-๖๐) –
‘‘กสฺสปสฺส ภควโต, พฺราหฺมณสฺส วุสีมโต;
ปสนฺนจิตฺโต สุมโน, กุสฏฺกมทาสหํ.
‘‘อิมสฺมึเยว กปฺปสฺมึ, กุสฏฺกมทาสหํ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, กุสฏฺกสฺสิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
อรหตฺตํ ปน ปตฺวา อฺํ พฺยากโรนฺโต –
‘‘ยโต อหํ ปพฺพชิโต, สมฺมาสมฺพุทฺธสาสเน;
วิมุจฺจมาโน อุคฺคจฺฉึ, กามธาตุํ อุปจฺจคํ.
‘‘พฺรหฺมุโน ¶ เปกฺขมานสฺส, ตโต จิตฺตํ วิมุจฺจิ เม;
อกุปฺปา เม วิมุตฺตีติ, สพฺพสํโยชนกฺขยา’’ติ. – คาถาทฺวยํ อภาสิ;
ตตฺถ ยโต อหํ ปพฺพชิโต, สมฺมาสมฺพุทฺธสาสเนติ ยโต ปภุติ อหํ ปพฺพชิโต พุทฺธสฺส ภควโต สาสเน, ปพฺพชิตกาลโต ปฏฺาย. วิมุจฺจมาโน อุคฺคจฺฉินฺติ สํกิเลสปกฺขโต ปมํ ตาว สมถวิปสฺสนาหิ วิมุจฺจมาโน โวทานธมฺมสวเนน อุฏฺหึ. เอวํ อุคฺคจฺฉนฺโต กามธาตุํ อุปจฺจคํ อนาคามิมคฺเคน อจฺจนฺตเมว กามธาตุํ อติกฺกมึ.
พฺรหฺมุโน เปกฺขมานสฺส, ตโต จิตฺตํ วิมุจฺจิ เมติ สเทวกสฺส โลกสฺส อคฺคภูตตฺตา เสฏฺฏฺเน พฺรหฺมุโน พุทฺธสฺส ภควโต มหากรุณาโยเคน ‘‘อยํ กุลปุตฺโต มม สาสเน ปพฺพชิตฺวา กถํ นุ โข ปฏิปชฺชตี’’ติ เปกฺขนฺตสฺส ตโต อนาคามิมคฺคาธิคมโต ปจฺฉา อคฺคมคฺคาธิคเมน มม จิตฺตํ สพฺพสํกิเลสโต อจฺจนฺตเมว มุจฺจิ. อกุปฺปา ¶ เม วิมุตฺตีติ, สพฺพสํโยชนกฺขยาติ ตถาวิมุตฺตจิตฺตตฺตา เอว สพฺเพสํ สํโยชนานํ ขยา ปริกฺขยา อิติ เอวํ อกุปฺปา เม วิมุตฺตีติ อฺํ พฺยากาสิ.
มิคสิรตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. สิวกตฺเถรคาถาวณฺณนา
อนิจฺจานิ ¶ คหกานีติ อายสฺมโต สิวกตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปฺุานิ อุปจินนฺโต วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺโต เอกทิวสํ ภควนฺตํ ปิณฺฑาย จรนฺตํ ปสฺสิตฺวา ปสนฺนมานโส ปตฺตํ อาทาย กุมฺมาสสฺส ปูเรตฺวา อทาสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท ราชคเห พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติ, สิวโกติสฺส นามํ อโหสิ. โส วยปฺปตฺโต วิชฺชาสิปฺเปสุ นิปฺผตฺตึ ¶ คโต เนกฺขมฺมชฺฌาสยตาย กาเม ปหาย ปริพฺพาชกปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา วิจรนฺโต สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๒.๕๖.๑๑๗-๑๒๑) –
‘‘เอสนาย จรนฺตสฺส, วิปสฺสิสฺส มเหสิโน;
ริตฺตกํ ปตฺตํ ทิสฺวาน, กุมฺมาสํ ปูรยึ อหํ.
‘‘เอกนวุติโต กปฺเป, ยํ ภิกฺขมททึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, กุมฺมาสสฺส อิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
อรหตฺตํ ปน ปตฺวา อฺํ พฺยากโรนฺโต –
‘‘อนิจฺจานิ คหกานิ, ตตฺถ ตตฺถ ปุนปฺปุนํ;
คหการํ คเวสนฺโต, ทุกฺขา ชาติ ปุนปฺปุนํ.
‘‘คหการก ทิฏฺโสิ, ปุน เคหํ น กาหสิ;
สพฺพา เต ผาสุกา ภคฺคา, ถูณิกา จ วิทาลิตา;
วิมริยาทิกตํ จิตฺตํ, อิเธว วิธมิสฺสตี’’ติ. – คาถาทฺวยํ อภาสิ;
ตตฺถ อนิจฺจานิ คหกานิ, ตตฺถ ตตฺถ ปุนปฺปุนนฺติ ตสฺมึ ตสฺมึ ภเว ปุนปฺปุนํ นิพฺพตฺตมานานิ คหกานิ อตฺตภาวเคหานิ น นิพฺพานิ อนวฏฺิตานิ อิตฺตรานิ ปริตฺตกาลานิ. คหการํ คเวสนฺโตติ อิมสฺส อตฺตภาวเคหสฺส การกํ ตณฺหาวฑฺฒกึ ปริเยสนฺโต เอตฺตกํ กาลํ อนุวิจรินฺติ อธิปฺปาโย. ทุกฺขา ชาติ ปุนปฺปุนนฺติ อิทํ คหการกคเวสนสฺส การณวจนํ ¶ . ยสฺมา ¶ ชราพฺยาธิมรณมิสฺสตาย ชาติ นาเมสา ปุนปฺปุนํ อุปคนฺตุํ ทุกฺขา, น จ สา ตสฺมึ อทิฏฺเ นิวตฺตติ, ตสฺมา ตํ คเวสนฺโต วิจรินฺติ อตฺโถ.
คหการก ¶ ทิฏฺโสีติ อิทานิ ปน เยน โส สกฺกา ทฏฺุํ, เตน อริยมคฺคาณจกฺขุนา คหการก ทิฏฺโ อสิ. ปุน เคหนฺติ ปุน อิมสฺมึ สํสารวฏฺเฏ อตฺตภาวสงฺขาตํ มม เคหํ น กาหสิ น กริสฺสสิ. สพฺพา เต ผาสุกา ภคฺคาติ ตว สพฺพา อนวเสสกิเลสผาสุกา มยา ภคฺคา. ถูณิกา จ วิทาลิตาติ อิทานิ ตยา กาตพฺพสฺส อตฺตภาวเคหสฺส อวิชฺชาสงฺขาตา กณฺณิกา จ ภินฺนา. วิมริยาทิกตํ จิตฺตนฺติ มม จิตฺตํ วิคตนฺตํ กตํ, อายตึ อนุปฺปตฺติธมฺมตํ อาปาทิตํ. ตโต เอว อิเธว วิธมิสฺสติ อิมสฺมึเยว ภเว วิทฺธํสิสฺสติ, จริมกจิตฺตนิโรเธน นิรุชฺฌิสฺสตีติ อตฺโถ.
สิวกตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. อุปวาณตฺเถรคาถาวณฺณนา
อรหํ สุคโตติ อายสฺมโต อุปวาณตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยํ กิร ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล ทลิทฺทกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺโต ภควติ ปรินิพฺพุเต ตสฺส ธาตุํ คเหตฺวา มนุสฺสเทวนาคครุฬกุมฺภณฺฑยกฺขคนฺธพฺเพหิ สตฺตรตนมเย สตฺตโยชนิเก ถูเป กเต ตตฺถ สุโธตํ อตฺตโน อุตฺตราสงฺคํ เวฬคฺเค อาพนฺธิตฺวา ธชํ กตฺวา ปูชํ อกาสิ. ตํ คเหตฺวา อภิสมฺมตโก นาม ยกฺขเสนาปติ เทเวหิ เจติยปูชารกฺขณตฺถํ ปิโต อทิสฺสมานกาโย อากาเส ธาเรนฺโต เจติยํ ติกฺขตฺตุํ ปทกฺขิณํ อกาสิ. โส ตํ ทิสฺวา ภิยฺโยโสมตฺตาย ปสนฺนมานโส อโหสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา อุปวาโณติ ลทฺธนาโม วยปฺปตฺโต เชตวนปฏิคฺคหเณ พุทฺธานุภาวํ ทิสฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต อรหตฺตํ ปตฺวา ฉฬภิฺโ อโหสิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๒.๕๖.๑๒๒-๑๗๘) –
‘‘ปทุมุตฺตโร นาม ชิโน, สพฺพธมฺมาน ปารคู;
ชลิตฺวา อคฺคิกฺขนฺโธว, สมฺพุทฺโธ ปรินิพฺพุโต.
‘‘มหาชนา ¶ สมาคมฺม, ปูชยิตฺวา ตถาคตํ;
จิตฺตํ กตฺวาน สุคตํ, สรีรํ อภิโรปยุํ.
‘‘สรีรกิจฺจํ กตฺวาน, ธาตุํ ตตฺถ สมานยุํ;
สเทวมนุสฺสา สพฺเพ, พุทฺธถูปํ อกํสุ เต.
‘‘ปมา ¶ กฺจนมยา, ทุติยา จ มณิมยา;
ตติยา รูปิยมยา, จตุตฺถี ผลิกามยา.
‘‘ตตฺถ ปฺจมิกา เจว, โลหิตงฺกมยา อหุ;
ฉฏฺา มสารคลฺลสฺส, สพฺพํ รตนมยูปริ.
‘‘ชงฺฆา มณิมยา อาสิ, เวทิกา รตนามยา;
สพฺพโสณฺณมโย ถูโป, อุทฺธํ โยชนมุคฺคโต.
‘‘เทวา ตตฺถ สมาคนฺตฺวา, เอกโต มนฺตยุํ ตทา;
มยมฺปิ ถูปํ กสฺสาม, โลกนาถสฺส ตาทิโน.
‘‘ธาตุ อาเวณิกา นตฺถิ, สรีรํ เอกปิณฺฑิตํ;
อิมมฺหิ พุทฺธถูปมฺหิ, กสฺสาม กฺจุกํ มยํ.
‘‘เทวา สตฺตหิ รตฺเนหิ, อฺํ วฑฺเฒสุํ โยชนํ;
ถูโป ทฺวิโยชนุพฺเพโธ, ติมิรํ พฺยปหนฺติ โส.
‘‘นาคา ตตฺถ สมาคนฺตฺวา, เอกโต มนฺตยุํ ตทา;
มนุสฺสา เจว เทวา จ, พุทฺธถูปํ อกํสุ เต.
‘‘มา โน ปมตฺตา อสฺสุมฺห, อปฺปมตฺตา สเทวกา;
มยมฺปิ ถูปํ กสฺสาม, โลกนาถสฺส ตาทิโน.
‘‘อินฺทนีลํ มหานีลํ, อโถ โชติรสํ มณึ;
เอกโต สนฺนิปาเตตฺวา, พุทฺธถูปํ อฉาทยุํ.
‘‘สพฺพํ มณิมยํ อาสิ, ยาวตา พุทฺธเจติยํ;
ติโยชนสมุพฺเพธํ, อาโลกกรณํ ตทา.
‘‘ครุฬา จ สมาคนฺตฺวา, เอกโต มนฺตยุํ ตทา;
มนุสฺสา เทวนาคา จ, พุทฺธปูชํ อกํสุ เต.
‘‘มา ¶ โน ปมตฺตา อสฺสุมฺห, อปฺปมตฺตา สเทวกา;
มยมฺปิ ถูปํ กสฺสาม, โลกนาถสฺส ตาทิโน.
‘‘สพฺพํ มณิมยํ ถูปํ, อกรุํ เต จ กฺจุกํ;
โยชนํ เตปิ วฑฺเฒสุํ, อายตํ พุทฺธเจติยํ.
‘‘จตุโยชนมุพฺเพโธ, พุทฺธถูโป วิโรจติ;
โอภาเสติ ทิสา สพฺพา, สตรํสีว อุคฺคโต.
‘‘กุมฺภณฺฑา จ สมาคนฺตฺวา, เอกโต มนฺตยุํ ตทา;
มนุสฺสา เจว เทวา จ, นาคา จ ครุฬา ตถา.
‘‘ปจฺเจกํ พุทฺธเสฏฺสฺส, อกํสุ ถูปมุตฺตมํ;
มา โน ปมตฺตา อสฺสุมฺห, อปฺปมตฺตา สเทวกา.
‘‘มยมฺปิ ¶ ถูปํ กสฺสาม, โลกนาถสฺส ตาทิโน;
รตเนหิ ฉาเทสฺสาม, อายตํ พุทฺธเจติยํ.
‘‘โยชนํ เตปิ วฑฺเฒสุํ, อายตํ พุทฺธเจติยํ;
ปฺจโยชนมุพฺเพโธ, ถูโป โอภาสเต ตทา.
‘‘ยกฺขา ตตฺถ สมาคนฺตฺวา, เอกโต มนฺตยุํ ตทา;
มนุสฺสา เทวนาคา จ, ครุฬา จ กุมฺภณฺฑกา.
‘‘ปจฺเจกํ พุทฺธเสฏฺสฺส, อกํสุ ถูปมุตฺตมํ;
มา โน ปมตฺตา อสฺสุมฺห, อปฺปมตฺตา สเทวกา.
‘‘มยมฺปิ ถูปํ กสฺสาม, โลกนาถสฺส ตาทิโน;
ผลิกา ฉาทยิสฺสาม, อายตํ พุทฺธเจติยํ.
‘‘โยชนํ เตปิ วฑฺเฒสุํ, อายตํ พุทฺธเจติยํ;
ฉโยชนิกมุพฺเพโธ, ถูโป โอภาสเต ตทา.
‘‘คนฺธพฺพา จ สมาคนฺตฺวา, เอกโต มนฺตยุํ ตทา;
มนุชา เทวตา นาคา, กุมฺภณฺฑา ครุฬา ตถา.
‘‘สพฺเพ อกํสุ พุทฺธถูปํ, มยเมตฺถ อการกา;
มยมฺปิ ถูปํ กสฺสาม, โลกนาถสฺส ตาทิโน.
‘‘เวทิโย ¶ สตฺต กตฺวาน, ธชํ ฉตฺตํ อกํสุ เต;
สพฺพโสณฺณมยํ ถูปํ, คนฺธพฺพา การยุํ ตทา.
‘‘สตฺตโยชนมุพฺเพโธ, ถูโป โอภาสเต ตทา;
รตฺตินฺทิวา น ายนฺติ, อาโลโก โหติ สพฺพทา.
‘‘อภิโภนฺติ น ตสฺสาภา, จนฺทสูรา สตารกา;
สมนฺตา โยชนสเต, ปทีโปปิ น ปชฺชลิ.
‘‘เตน กาเลน เย เกจิ, ถูปํ ปูเชนฺติ มานุสา;
น เต ถูปํ อารุหนฺติ, อมฺพเร อุกฺขิปนฺติ เต.
‘‘เทเวหิ ปิโต ยกฺโข, อภิสมฺมตนามโก;
ธชํ วา ปุปฺผทามํ วา, อภิโรเปติ อุตฺตรึ.
‘‘น เต ปสฺสนฺติ ตํ ยกฺขํ, ทามํ ปสฺสนฺติ คจฺฉโต;
เอวํ ปสฺสิตฺวา คจฺฉนฺตา, สพฺเพ คจฺฉนฺติ สุคฺคตึ.
‘‘วิรุทฺธา เย ปาวจเน, ปสนฺนา เย จ สาสเน;
ปาฏิหีรํ ทฏฺุกามา, ถูปํ ปูเชนฺติ มานุสา.
‘‘นคเร หํสวติยา, อโหสึ ภตโก ตทา;
อาโมทิตํ ชนํ ทิสฺวา, เอวํ จินฺเตสหํ ตทา.
‘‘อุฬาโร ¶ ภควา เนโส, ยสฺส ธาตุฆเร ทิสํ;
อิมา จ ชนตา ตุฏฺา, การํ กุพฺพํ น ตปฺปเร.
‘‘อหมฺปิ การํ กสฺสามิ, โลกนาถสฺส ตาทิโน;
ตสฺส ธมฺเมสุ ทายาโท, ภวิสฺสามิ อนาคเต.
‘‘สุโธตํ รชเกนาหํ, อุตฺตเรยฺยํ ปฏํ มม;
เวฬคฺเค อาลคฺเคตฺวาน, ธชํ อุกฺขิปิมมฺพเร.
‘‘อภิสมฺมตโก คยฺห, อมฺพเร หาสิ เม ธชํ;
วาเตริตํ ธชํ ทิสฺวา, ภิยฺโย หาสํ ชเนสหํ.
‘‘ตตฺถ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา, สมณํ อุปสงฺกมึ;
ตํ ภิกฺขุํ อภิวาเทตฺวา, วิปากํ ปุจฺฉหํ ธเช.
‘‘โส ¶ เม กเถสิ อานนฺที, ปีติสฺชนนํ มม;
ตสฺส ธชสฺส วิปากํ, อนุโภสฺสสิ สพฺพทา.
‘‘หตฺถิอสฺสรถาปตฺตี, เสนา จ จตุรงฺคินี;
ปริวาเรสฺสนฺติ ตํ นิจฺจํ, ธชทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘สฏฺิตูริยสหสฺสานิ, เภริโย สมลงฺกตา;
ปริวาเรสฺสนฺติ ตํ นิจฺจํ, ธชทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘ฉฬสีติ สหสฺสานิ, นาริโย สมลงฺกตา;
วิจิตฺตวตฺถาภรณา, อามุกฺกมณิกุณฺฑลา.
‘‘อฬารปมฺหา หสุลา, สุสฺา ตนุมชฺฌิมา;
ปริวาเรสฺสนฺติ ตํ นิจฺจํ, ธชทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘ตึสกปฺปสหสฺสานิ, เทวโลเก รมิสฺสสิ;
อสีติกฺขตฺตุํ เทวินฺโท, เทวรชฺชํ กริสฺสสิ.
‘‘สหสฺสกฺขตฺตุํ ราชา จ, จกฺกวตฺตี ภวิสฺสติ;
ปเทสรชฺชํ วิปุลํ, คณนาโต อสงฺขิยํ.
‘‘กปฺปสตสหสฺสมฺหิ, โอกฺกากกุลสมฺภโว;
โคตโม นาม โคตฺเตน, สตฺถา โลเก ภวิสฺสติ.
‘‘เทวโลกา จวิตฺวาน, สุกฺกมูเลน โจทิโต;
ปฺุกมฺเมน สฺุตฺโต, พฺรหฺมพนฺธุ ภวิสฺสสิ.
‘‘อสีติโกฏึ ฉฑฺเฑตฺวา, ทาเส กมฺมกเร พหู;
โคตมสฺส ภควโต, สาสเน ปพฺพชิสฺสสิ.
‘‘อาราธยิตฺวา สมฺพุทฺธํ, โคตมํ สกฺยปุงฺควํ;
อุปวาโณติ นาเมน, เหสฺสสิ สตฺถุ สาวโก.
‘‘สตสหสฺเส ¶ กตํ กมฺมํ, ผลํ ทสฺเสสิ เม อิธ;
สุมุตฺโต สรเวโคว, กิเลเส ฌาปยึ มม.
‘‘จกฺกวตฺติสฺส สนฺตสฺส, จาตุทฺทีปิสฺสรสฺส เม;
ตีณิ โยชนานิ สามนฺตา, อุสฺสียนฺติ ธชา สทา.
‘‘สตสหสฺสิโต ¶ กปฺเป, ยํ กมฺมมกรึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ธชทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
อถายสฺมา ¶ อุปวาโณ ภควโต อุปฏฺาโก อโหสิ. เตน จ สมเยน ภควโต วาตาพาโธ อุปฺปชฺชิ. เถรสฺส จ คิหิสหาโย เทวหิโต นาม พฺราหฺมโณ สาวตฺถิยํ ปฏิวสติ. โส เถรํ จตูหิ ปจฺจเยหิ ปเวเทสิ. อถายสฺมา อุปวาโณ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย ตสฺส พฺราหฺมณสฺส นิเวสนํ อุปคจฺฉิ. พฺราหฺมโณ ‘‘เกนจิ อฺเน ปโยชเนน เถโร อาคโต’’ติ ตฺวา, ‘‘วเทยฺยาถ, ภนฺเต, เกนตฺโถ’’ติ อาห. เถโร ตสฺส พฺราหฺมณสฺส ปโยชนํ อาจิกฺขนฺโต –
‘‘อรหํ สุคโต โลเก, วาเตหาพาธิโก มุนิ;
สเจ อุณฺโหทกํ อตฺถิ, มุนิโน เทหิ พฺราหฺมณ.
‘‘ปูชิโต ปูชเนยฺยานํ, สกฺกเรยฺยาน สกฺกโต;
อปจิโตปเจยฺยานํ, ตสฺส อิจฺฉามิ หาตเว’’ติ. – คาถาทฺวยํ อภาสิ;
ตสฺสตฺโถ – โย อิมสฺมึ โลเก ปูชเนยฺยานํ ปูเชตพฺเพหิ สกฺกาทีหิ เทเวหิ มหาพฺรหฺมาทีหิ จ พฺรหฺเมหิ ปูชิโต, สกฺกเรยฺยานํ สกฺกาตพฺเพหิ พิมฺพิสารโกสลราชาทีหิ สกฺกโต, อปเจยฺยานํ อปจายิตพฺเพหิ มเหสีหิ ขีณาสเวหิ อปจิโต, กิเลเสหิ อารกตฺตาทินา อรหํ, โสภนคมนาทินา สุคโต สพฺพฺู มุนิ มยฺหํ สตฺถา เทวเทโว สกฺกานํ อติสกฺโก พฺรหฺมานํ อติพฺรหฺมา, โส ทานิ วาเตหิ วาตเหตุ วาตกฺโขภนิมิตฺตํ อาพาธิโก ชาโต. สเจ, พฺราหฺมณ, อุณฺโหทกํ อตฺถิ, ตสฺส วาตาพาธวูปสมนตฺถํ ตํ หาตเว อุปเนตุํ อิจฺฉามีติ. ตํ สุตฺวา พฺราหฺมโณ อุณฺโหทกํ ตทนุรูปํ วาตารหฺจ ¶ เภสชฺชํ ภควโต อุปนาเมสิ. เตน จ สตฺถุ โรโค วูปสมิ. ตสฺส ภควา อนุโมทนํ อกาสีติ.
อุปวาณตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. อิสิทินฺนตฺเถรคาถาวณฺณนา
ทิฏฺา ¶ มยาติ อายสฺมโต อิสิทินฺนตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปฺุานิ กโรนฺโต วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺโต พีชนึ คเหตฺวา โพธิยา ปูชํ อกาสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สุนาปรนฺตชนปเท เสฏฺิกุเล นิพฺพตฺติตฺวา อิสิทินฺโนติ ลทฺธนาโม วยปฺปตฺโต สตฺถุ จนฺทนมาฬปฏิคฺคหเณ ปาฏิหาริยํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส สตฺถารํ ¶ อุปสงฺกมิตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา โสตาปนฺโน หุตฺวา อคารํ อชฺฌาวสติ. ตสฺส หิตานุกมฺปินี เทวตา ตํ โจเทนฺตี –
‘‘ทิฏฺา มยา ธมฺมธรา อุปาสกา, กามา อนิจฺจา อิติ ภาสมานา;
สารตฺตรตฺตา มณิกุณฺฑเลสุ, ปุตฺเตสุ ทาเรสุ จ เต อเปกฺขา.
‘‘อทฺธา น ชานนฺติ ยโตธ ธมฺมํ, กามา อนิจฺจา อิติ จาปิ อาหุ;
ราคฺจ เตสํ น พลตฺถิ เฉตฺตุํ, ตสฺมา สิตา ปุตฺตทารํ ธนฺจา’’ติ. –
คาถาทฺวยมภาสิ.
ตตฺถ ทิฏฺา มยา ธมฺมธรา อุปาสกา, กามา อนิจฺจา อิติ ภาสมานาติ อิเธกจฺเจ ปริยตฺติธมฺมธรา อุปาสกา มยา ทิฏฺา, ปริยตฺติธมฺมธรตฺตา ¶ เอว ‘‘กามา นาเมเต อนิจฺจา ทุกฺขา วิปริณามธมฺมา’’ติ กาเมสุ อาทีนวปฏิสํยุตฺตํ ธมฺมํ ภาสมานา, สยํ ปน สารตฺตรตฺตา มณิกุณฺฑเลสุ, ปุตฺเตสุ ทาเรสุ จ เต อเปกฺขาติ สารตฺตา หุตฺวา พหลราครตฺตา มณีสุ กุณฺฑเลสุ จ, มณิจิเตสุ วา กุณฺฑเลสุ, ปุตฺเตสุ ปุตฺตธีตาสุ ทาเรสุ จ อธิคตสฺเนหา, อฺํ ภณนฺตา อฺํ กโรนฺตา ทิฏฺา มยาติ อตฺโถ.
ยโตติ ยสฺมา เต อุปาสกา สารตฺตรตฺตา มณิกุณฺฑเลสุ ปุตฺเตสุ ทาเรสุ จ อเปกฺขวนฺโต, ตสฺมา อิธ อิมสฺมึ พุทฺธสาสเน ธมฺมํ ยาถาวโต อทฺธา เอกํเสน น ชานนฺติ. เอวํ ภูตา จ ‘‘กามา อนิจฺจา’’อิติ จาปิ อาหุ อโหสิ, สตฺตปกติ วิจิตฺตสภาวาติ อธิปฺปาโย. ราคฺจ เตสํ น พลตฺถิ เฉตฺตุนฺติ เตสํ อุปาสกานํ ยสฺมา ราคํ เฉตฺตุํ สมุจฺฉินฺทิตุํ ตาทิสํ าณพลํ นตฺถิ, ตสฺมา เตน การเณน สิตา ตณฺหาวเสน นิสฺสิตา ปุตฺตทารํ ธนฺจ อลฺลีนา น วิสฺสชฺเชนฺตีติ สพฺพเมตํ เทวตา ตํเยว อุปาสกํ อุทฺทิสฺส อฺาปเทเสน กเถสิ. ตํ สุตฺวา อุปาสโก สํเวคชาโต ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๒.๔๘.๔๖-๕๐) –
‘‘วิปสฺสิโน ¶ ภควโต, โพธิยา ปาทปุตฺตเม;
สุมโน พีชนึ คยฺห, อพีชึ โพธิมุตฺตมํ.
‘‘เอกนวุติโต กปฺเป, อพีชึ โพธิมุตฺตมํ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, พีชนาย อิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
อรหตฺตํ ปน ปตฺวา อฺํ พฺยากโรนฺโต อิมา เอว คาถา อภาสีติ.
อิสิทินฺนตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. สมฺพุลกจฺจานตฺเถรคาถาวณฺณนา
เทโว ¶ ¶ จาติ อายสฺมโต สมฺพุลกจฺจานตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปฺุานิ กโรนฺโต อิโต จตุนวุติกปฺปมตฺถเก กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺโต เอกทิวสํ สตรํสึ นาม ปจฺเจกพุทฺธํ นิโรธา วุฏฺหิตฺวา ปิณฺฑาย จรนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส ตาลผลํ อทาสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท มคธรฏฺเ คหปติกุเล นิพฺพตฺติตฺวา ‘‘สมฺพุโล’’ติ ลทฺธนาโม กจฺจานโคตฺตตาย สมฺพุลกจฺจาโนติ ปฺายิตฺถ.
โส วยปฺปตฺโต สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา หิมวนฺตสมีเป เภรวาย นาม ปพฺพตคุหายํ วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต วิหรติ. อเถกทิวสํ มหา อกาลเมโฆ สตปฏลสหสฺสปฏโล ถเนนฺโต คชฺชนฺโต วิชฺชุลฺลตา นิจฺฉาเรนฺโต คฬคฬายนฺโต อุฏฺหิตฺวา วสฺสิตุํ อารภิ, อสนิโย ผลึสุ. ตํ สทฺทํ สุตฺวา อจฺฉตรจฺฉุวนมหึสหตฺถิอาทโย ภีตตสิตา ภีตรวํ วิรวึสุ. เถโร ปน อารทฺธวิปสฺสนตฺตา กาเย ชีวิเต จ นิรเปกฺโข วิคตโลมหํโส ตํ อจินฺเตนฺโต วิปสฺสนายเมว กมฺมํ กโรนฺโต ฆมฺมาปคเมน อุตุสปฺปายลาเภน สมาหิตจิตฺโต ตาวเทว วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา สห อภิฺาหิ อรหตฺตํ ปาปุณิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๒.๕๑.๘๕-๙๐) –
‘‘สตรํสี นาม ภควา, สยมฺภู อปราชิโต;
วิเวกา วุฏฺหิตฺวาน, โคจรายาภินิกฺขมิ.
‘‘ผลหตฺโถ ¶ อหํ ทิสฺวา, อุปคจฺฉึ นราสภํ;
ปสนฺนจิตฺโต สุมโน, ตาลผลํ อทาสหํ.
‘‘จตุนฺนวุติโต กปฺเป, ยํ ผลํ อททึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ผลทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
อรหตฺตํ ¶ ปน ปตฺวา อตฺตโน ปฏิปตฺตึ ปจฺจเวกฺขิตฺวา โสมนสฺสชาโต อุทานวเสน อฺํ พฺยากโรนฺโต –
‘‘เทโว จ วสฺสติ, เทโว จ คฬคฬายติ,
เอกโก จาหํ เภรเว พิเล วิหรามิ;
ตสฺส มยฺหํ เอกกสฺส เภรเว พิเล วิหรโต,
นตฺถิ ภยํ วา ฉมฺภิตตฺตํ วา โลมหํโส วา.
‘‘ธมฺมตา มเมสา ยสฺส เม, เอกกสฺส เภรเว พิเล;
วิหรโต นตฺถิ ภยํ วา, ฉมฺภิตตฺตํ วา โลมหํโส วา’’ติ. –
คาถาทฺวยํ อภาสิ.
ตตฺถ ¶ เทโว จ วสฺสติ, เทโว จ คฬคฬายตีติ เทโว เมโฆ วสฺสติ จ, ‘‘คฬคฬา’’ติ จ กโรนฺโต คชฺชตีติ อตฺโถ. คชฺชนฺตสฺส หิ อนุกรณเมตํ. เอกโก จาหํ เภรเว พิเล วิหรามีติ อหฺจ เอกโก อสหาโย สปฺปฏิภยายํ ปพฺพตคุหายํ วสามิ, ตสฺส มยฺหํ เอวํภูตสฺส เม สโต นตฺถิ ภยํ วา ฉมฺภิตตฺตํ วา โลมหํโส วาติ จิตฺตุตฺราสสฺิตํ ภยํ วา ตํนิมิตฺตกํ สรีรสฺส ฉมฺภิตตฺตํ วา โลมหํสนมตฺตํ วา นตฺถิ.
กสฺมาติ ตตฺถ การณมาห ‘‘ธมฺมตา มเมสา’’ติ. อปริฺาตวตฺถุกสฺส หิ ตตฺถ อปฺปหีนจฺฉนฺทราคตาย ภยาทินา ภวิตพฺพํ, มยา ปน สพฺพโส ตตฺถ ปริฺาตํ, ตตฺถ จ ฉนฺทราโค สมุจฺฉินฺโน, ตสฺมา ภยาทีนํ อภาโว ธมฺมตา มเมสา มม ธมฺมสภาโว เอโสติ อฺํ พฺยากาสิ.
สมฺพุลกจฺจานตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. นิตกตฺเถรคาถาวณฺณนา
กสฺส ¶ ¶ เสลูปมํ จิตฺตนฺติ อายสฺมโต นิตกตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปฺุานิ กโรนฺโต วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล พนฺธุมตีนคเร อารามโคปโก หุตฺวา ชีวนฺโต เอกทิวสํ ภควนฺตํ อากาเสน คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส นาฬิเกรผลํ ทาตุกาโม อโหสิ. สตฺถา ตํ อนุคฺคณฺหนฺโต อากาเสเยว ตฺวา ปฏิคฺคณฺหิ. โส ตํ ทตฺวา อุฬารํ ปีติโสมนสฺสํ ปฏิสํเวทิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท โกสลรฏฺเ พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา นิตโกติ ลทฺธนาโม วิฺุตํ ปตฺโต สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา กมฺมฏฺานํ คเหตฺวา อรฺเ วิหรนฺโต ฆเฏนฺโต อรหตฺตํ ปาปุณิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๒.๕๑.๙๑-๙๙) –
‘‘นคเร พนฺธุมติยา, อารามิโก อหํ ตทา;
อทฺทสํ วิรชํ พุทฺธํ, คจฺฉนฺตํ อนิลฺชเส.
‘‘นาฬิเกรผลํ คยฺห, พุทฺธเสฏฺสฺสทาสหํ;
อากาเส ิตโก สนฺโต, ปฏิคฺคณฺหิ มหายโส.
‘‘วิตฺติสฺชนโน มยฺหํ, ทิฏฺธมฺมสุขาวโห;
ผลํ พุทฺธสฺส ทตฺวาน, วิปฺปสนฺเนน เจตสา.
‘‘อธิคจฺฉึ ตทา ปีตึ, วิปุลฺจ สุขุตฺตมํ;
อุปฺปชฺชเตว รตนํ, นิพฺพตฺตสฺส ตหึ ตหึ.
‘‘เอกนวุติโต กปฺเป, ยํ ผลํ อททึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ผลทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘ทิพฺพจกฺขุ วิสุทฺธํ เม, สมาธิกุสโล อหํ;
อภิฺาปารมิปฺปตฺโต, ผลทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
อรหตฺตํ ปน ปตฺวา เถเร ผลสุเขน นิพฺพานสุเขน วิหรนฺเต ปธานปริคฺคาหโก เถโร ตํ อารฺายตนํ คนฺตฺวา ตตฺถ วสนฺตานํ ภิกฺขูนํ ปริคฺคณฺหนตฺถํ ‘‘กสฺส เสลูปม’’นฺติอาทินา ปมํ คาถมาห.
๑๙๑. ตตฺถ ¶ ¶ ¶ กสฺส เสลูปมํ จิตฺตํ, ิตํ นานุปกมฺปตีติ อิมสฺมึ อรฺายตเน วสนฺเตสุ กสฺส ภิกฺขุโน จิตฺตํ อคฺคผลาธิคเมน เอกฆนสิลามยปพฺพตูปมํ สพฺเพสํ อิฺชนานํ อภาวโต วสีภาวปฺปตฺติยา จ ิตํ สพฺเพหิปิ โลกธมฺเมหิ นานุกมฺปติ น เวธติ. อิทานิสฺส อกมฺปนาการํ สทฺธึ การเณน ทสฺเสตุํ ‘‘วิรตฺต’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ วิรตฺตํ รชนีเยสูติ วิราคสงฺขาเตน อริยมคฺเคน รชนีเยสุ ราคุปฺปตฺติเหตุภูเตสุ เตภูมกธมฺเมสุ วิรตฺตํ, ตตฺถ สพฺพโส สมุจฺฉินฺนราคนฺติ อตฺโถ. กุปฺปนีเยติ ปฏิฆฏฺานีเย, สพฺพสฺมิมฺปิ อาฆาตวตฺถุสฺมึ. น กุปฺปตีติ น ทุสฺสติ น วิการํ อาปชฺชติ. ยสฺเสวํ ภาวิตํ จิตฺตนฺติ ยสฺส อริยปุคฺคลสฺส จิตฺตํ มโน เอวํ วุตฺตนเยน ตาทิภาเวน ภาวิตํ, กุโต ตํ ทุกฺขเมสฺสตีติ ตํ ปุคฺคลํ กุโต สตฺตโต สงฺขารโต วา ทุกฺขํ อุปคมิสฺสติ, น ตาทิสสฺส ทุกฺขํ อตฺถีติ อตฺโถ.
๑๙๒. เอวํ อนิยมวเสน ปุจฺฉิตมตฺถํ นิตกตฺเถโร อตฺตูปนายิกํ กตฺวา วิสฺสชฺเชนฺโต ‘‘มม เสลูปมํ จิตฺต’’นฺติอาทินา ทุติยคาถาย อฺํ พฺยากาสิ. ตํ วุตฺตตฺถเมว.
นิตกตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. โสณโปฏิริยปุตฺตตฺเถรคาถาวณฺณนา
น ตาว สุปิตุํ โหตีติ อายสฺมโต โสณสฺส โปฏิริยปุตฺตสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร สิขิสฺส ภควโต กาเล วนจโร หุตฺวา ชีวนฺโต เอกทิวสํ สตฺถารํ ทิสฺวา ปสนฺนจิตฺโต กุรฺชิยผลํ ¶ สตฺถุโน อทาสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท กปิลวตฺถุสฺมึ โปฏิริยสฺส นาม คามโภชกสฺส ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ, โสโณติสฺส นามํ อโหสิ. โส วยปฺปตฺโต ภทฺทิยสฺส สากิยรฺโ เสนาปติ อโหสิ. อถ ภทฺทิยราเช เหฏฺา วุตฺตนเยน ปพฺพชิเต, เสนาปติ ¶ ‘‘ราชาปิ นาม ปพฺพชิ, กึ มยฺหํ ฆราวาเสนา’’ติ ปพฺพชิ? ปพฺพชิตฺวา ปน นิทฺทาราโม วิหรติ, น ภาวนมนุยฺุชติ. ตํ ภควา อนุปิยายํ อมฺพวเน วิหรนฺโต อตฺตโน โอภาสํ ผราเปตฺวา เตนสฺส สตึ ชเนตฺวา อิมาย คาถาย ตํ โอวทนฺโต –
‘‘น ตาว สุปิตุํ โหติ, รตฺติ นกฺขตฺตมาลินี;
ปฏิชคฺคิตุเมเวสา, รตฺติ โหติ วิชานตา.
‘‘หตฺถิกฺขนฺธาวปติตํ ¶ , กฺุชโร เจ อนุกฺกเม;
สงฺคาเม เม มตํ เสยฺโย, ยฺเจ ชีเว ปราชิโต’’ติ. – คาถาทฺวยํ อภาสิ;
ตตฺถ น ตาว สุปิตุํ โหติ, รตฺติ นกฺขตฺตมาลินีติ อฏฺหิ อกฺขเณหิ วชฺชิตํ นวมํ ขณํ ลภิตฺวา ิตสฺส วิฺุชาติกสฺส ยาว น อรหตฺตํ หตฺถคตํ โหติ, ตาว อยํ นกฺขตฺตมาลินี รตฺติ สุปิตุํ นิทฺทายิตุํ น โหติ, สุปนสฺส กาโล น โหติ. อปิจ โข ปฏิชคฺคิตุเมเวสา, รตฺติ โหติ วิชานตาติ เอสา รตฺติ นาม มนุสฺสานํ มิคปกฺขีนฺจ นิทฺทูปคมเนน วิเสสโต นิสฺสทฺทเวลาภูตา ปฏิปตฺตึ อตฺตนิ สฺชคฺคิตุํ ชาคริยานุโยคมนุยฺุชิตุเมว วิชานตา วิฺุนา อิจฺฉิตา โหตีติ.
ตํ สุตฺวา โสโณ สํวิคฺคตรมานโส หิโรตฺตปฺปํ ปจฺจุปฏฺเปตฺวา อพฺโภกาสิกงฺคํ อธิฏฺาย วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต ‘‘หตฺถิกฺขนฺโธว ปติต’’นฺติ ทุติยํ คาถมาห. ตตฺถ อวปติตนฺติ อวมุขํ ปติตํ อุทฺธํปาทํ อโธมุขํ ปติตํ. กฺุชโร เจ อนุกฺกเมติ กฺุชโร อนุกฺกเมยฺย เจ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยทาหํ หตฺถิมารุหิตฺวา สงฺคามํ ปวิฏฺโ หตฺถิกฺขนฺธโต ปติโต, ตทาหํ สงฺคาเม เตน หตฺถินา มทฺทิโต มโต อโหสึ เจ, ตํ เม มรณํ เสยฺโย, ยฺเจ อิทานิ กิเลเสหิ ปราชิโต ชีเวยฺยํ, ตํ น เสยฺโยติ. อิมํ คาถํ วทนฺโตเยว วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๒.๕๒.๑-๖) –
‘‘มิคลุทฺโท ¶ ¶ ปุเร อาสึ, วิปิเน วิจรํ อหํ;
อทฺทสํ วิรชํ พุทฺธํ, สพฺพธมฺมาน ปารคุํ.
‘‘กุรฺชิยผลํ คยฺห, พุทฺธเสฏฺสฺสทาสหํ;
ปฺุกฺเขตฺตสฺส ตาทิโน, ปสนฺโน เสหิ ปาณิภิ.
‘‘เอกตึเส อิโต กปฺเป, ยํ ผลํ อททึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ผลทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
อรหตฺตํ ปน ปตฺวา ‘‘สตฺถารา วุตฺตํ, อตฺตนา วุตฺต’’นฺติ อุภยฺหิ คาถํ ‘‘หตฺถิกฺขนฺธาวปติต’’นฺติอาทินา ปจฺจุทาหาสิ. เตน อิทเมว อฺาพฺยากรณํ อโหสีติ.
โสณโปฏิริยปุตฺตตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. นิสภตฺเถรคาถาวณฺณนา
ปฺจ ¶ กามคุเณ หิตฺวาติ อายสฺมโต นิสภตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปฺุานิ อุปจินนฺโต วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺโต เอกทิวสํ สตฺถารํ ปิณฺฑาย จรนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนจิตฺโต กปิตฺถผลมทาสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน สุคตีสุเยว สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท โกลิยชนปเท กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา นิสโภติ ลทฺธนาโม วยปฺปตฺโต สากิยโกลิยานํ สงฺคาเม พุทฺธานุภาวํ ทิสฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา ตทเหว อรหตฺตํ ปาปุณิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๒.๕๒.๗-๑๑) –
‘‘สุวณฺณวณฺณํ สมฺพุทฺธํ, อาหุตีนํ ปฏิคฺคหํ;
รถิยํ ปฏิปชฺชนฺตํ, กปิตฺถํ อททึ ผลํ.
‘‘เอกนวุติโต กปฺเป, ยํ ผลํ อททึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ผลทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
โส ¶ อรหตฺตํ ปน ปตฺวา อตฺตโน สหายภิกฺขู ปมาทวิหาเรน กาลํ วีตินาเมนฺเต ทิสฺวา เต โอวทนฺโต –
‘‘ปฺจ กามคุเณ หิตฺวา, ปิยรูเป มโนรเม;
สทฺธาย ฆรา นิกฺขมฺม, ทุกฺขสฺสนฺตกโร ภเว’’ติ. –
ปมํ คาถํ อภาสิ.
ตสฺสตฺโถ – พาลปุถุชฺชนสฺส ปิยายิตพฺพสภาวตาย ปิยรูเป มนฺุสภาวตาย มโนรเม รูปาทิเก ปฺจ กามคุเณ กามโกฏฺาเส หิตฺวา ปหาย ปริจฺจชิตฺวา กมฺมผลสทฺธาย รตนตฺตยสทฺธาย จ วเสน ฆรา ฆรพนฺธนโต นิกฺขมฺม นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชฺชํ อุปคโต วิฺุชาติโก ปพฺพชิตกาลโต ปฏฺาย ฆเฏนฺโต วายมนฺโต วฏฺฏทุกฺขสฺส อนฺตกโร ภเว ภเวยฺยาติ. เอวํ เต ภิกฺขู โอวทิตฺวา ‘‘อยํ ปเร เอว สฺาเปนฺโต วิหรติ, ‘‘สยํ ¶ ปน อการโก’ติ มา จินฺตยิตฺถา’’ติ เตสํ อตฺตโน ปฏิปนฺนภาวํ ปกาเสนฺโต –
‘‘นาภินนฺทามิ ¶ มรณํ, นาภินนฺทามิ ชีวิตํ;
กาลฺจ ปฏิกงฺขามิ, สมฺปชาโน ปติสฺสโต’’ติ. –
ทุติยคาถาย อฺํ พฺยากาสิ. ตตฺถ นาภินนฺทามิ มรณนฺติ มรณํ น อภิกงฺขามิ. นาภินนฺทามิ ชีวิตนฺติ อิทํ ปน ตสฺส การณวจนํ, ยสฺมา นาภินนฺทามิ ชีวิตํ, ตสฺมา นาภินนฺทามิ มรณนฺติ. โย หิ อายตึ ชาติชรามรณาย กิเลสาภิสงฺขาเร อาจิโนติ อุปจิโนติ, โส ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺตึ อภินนฺทนฺโต นานฺตริยกตาย อตฺตโน มรณมฺปิ อภินนฺทติ นาม การณสฺส อปฺปหีนตฺตา, ขีณาสโว ปน สพฺพโส อาจยคามิธมฺเม ปหาย อปจยคามิธมฺเม ปติฏฺิโต ปริฺาตวตฺถุโก สพฺพโส ชีวิตํ อนภินนฺทนฺโต มรณมฺปิ อนภินนฺทติ นาม การณสฺส เอว สุปฺปหีนตฺตา. เตนาห – ‘‘นาภินนฺทามิ มรณํ, นาภินนฺทามิ ชีวิต’’นฺติ. ยทิ เอวํ ขีณาสวสฺส ปรินิพฺพานาภิกงฺขา, ยาว ปรินิพฺพานา อวฏฺานฺจ กถนฺติ อาห ‘‘กาลฺจ ปฏิกงฺขามิ, สมฺปชาโน ปติสฺสโต’’ติ, กิเลสปรินิพฺพาเน สิทฺเธ สติปฺาเวปุลฺลปฺปตฺติยา สโต สมฺปชาโน เกวลํ ¶ ขนฺธปรินิพฺพานกาลํ ปฏิกงฺขามิ, ตํ อุทิกฺขมาโน อาคมยมาโน วิหรามิ, น ปน เม มรเณ ชีวิเต วา อภินนฺทนา อตฺถิ อรหตฺตมคฺเคเนว ตสฺส สมุคฺฆาฏิตตฺตาติ.
นิสภตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. อุสภตฺเถรคาถาวณฺณนา
อมฺพปลฺลวสงฺกาสนฺติ อายสฺมโต อุสภตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปฺุานิ กโรนฺโต สิขิสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺโต เอกทิวสํ สตฺถารํ ปิณฺฑาย จรนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส โกสมฺพผลํ อทาสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท กปิลวตฺถุสฺมึ สากิยราชกุเล นิพฺพตฺติตฺวา อุสโภติ ลทฺธนาโม วยปฺปตฺโต สตฺถุ าติสมาคเม พุทฺธานุภาวํ ทิสฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิ. โส ปพฺพชิตกาลโต ¶ ปฏฺาย สมณธมฺมํ อกตฺวา ทิวา สงฺคณิการาโม สกลรตฺตึ นิทฺทายมาโน วีตินาเมติ. โส เอกทิวสํ มุฏฺสฺสติ อสมฺปชาโน นิทฺทํ โอกฺกนฺโต สุปิเน เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา อมฺพปลฺลววณฺณํ จีวรํ ปารุปิตฺวา หตฺถิคีวายํ นิสีทิตฺวา นครํ ปิณฺฑาย ปวิฏฺํ ตตฺเถว มนุสฺเส สมฺปตฺเต ทิสฺวา ลชฺชาย หตฺถิกฺขนฺธโต โอรุยฺห อตฺตานํ ทิสฺวา ปฏิพุทฺโธ, ‘‘อีทิสํ นาม สุปินํ มุฏฺสฺสตินา อสมฺปชาเนน ¶ นิทฺทายมาเนน มยา ทิฏฺ’’นฺติ อุปฺปนฺนสํเวโค วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๒.๕๒.๑๒-๑๖) –
‘‘กกุธํ วิลสนฺตํว, เทวเทวํ นราสภํ;
รถิยํ ปฏิปชฺชนฺตํ, โกสมฺพํ อททึ ตทา.
‘‘เอกตึเส อิโต กปฺเป, ยํ ผลํ อททึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ผลทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
อถ ¶ เถโร ยถาทิฏฺํ สุปินํ องฺกุสํ กตฺวา อรหตฺตสฺส อธิคตตฺตา ตสฺเสว สุปินสฺส กิตฺตนวเสน อฺํ พฺยากโรนฺโต –
‘‘อมฺพปลฺลวสงฺกาสํ, อํเส กตฺวาน จีวรํ;
นิสินฺโน หตฺถิคีวายํ, คามํ ปิณฺฑาย ปาวิสึ.
‘‘หตฺถิกฺขนฺธโต โอรุยฺห, สํเวคํ อลภึ ตทา;
โสหํ ทิตฺโต ตทา สนฺโต, ปตฺโต เม อาสวกฺขโย’’ติ. – คาถาทฺวยมาห;
ตตฺถ อมฺพปลฺลวสงฺกาสํ, อํเส กตฺวาน จีวรนฺติ อมฺพปลฺลวาการํ ปวาฬวณฺณํ จีวรํ ขนฺเธ กริตฺวา อุตฺตราสงฺคํ กริตฺวา. คามนฺติ อตฺตโน ราชธานึ หตฺถิกฺขนฺเธ นิสินฺโน ปิณฺฑาย ปาวิสึ, ปวิฏฺมตฺโตว มหาชเนน โอโลกิยมาโน หตฺถิกฺขนฺธโต โอรุยฺห ิโต ปฏิพุชฺฌึ, ปพุทฺโธว สํเวคํ อลภึ ตทา ‘‘มุฏฺสฺสติ อสมฺปชาโน หุตฺวา นิทฺทาโยกฺกมเนน เอตํ ชาต’’นฺติ. อปเร ปน ‘‘ราชาว หุตฺวา รตฺติภาเค เอวรูปํ สุปินํ ทิสฺวา วิภาตาย รตฺติยา หตฺถิกฺขนฺธํ อารุยฺห นครวีถิยํ จรนฺโต ตํ สุปินํ สริตฺวา หตฺถิกฺขนฺธโต โอรุยฺห สํเวคํ ลภิตฺวา สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา อรหตฺตํ ปตฺวา อุทานํ อุทาเนนฺโต อิมา คาถา อภาสี’’ติ วทนฺติ. ทิตฺโตติ ตสฺมึ ราชกาเล ชาติมทโภคมทาทิปริทปฺปิโต สมาโน สํเวคมลภินฺติ โยชนา.
อุสภตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. กปฺปฏกุรตฺเถรคาถาวณฺณนา
อยมิติ ¶ ¶ กปฺปโฏติ อายสฺมโต กปฺปฏกุรตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปฺุานิ อุปจินนฺโต วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺโต เอกทิวสํ ภควนฺตํ วินตาย นาม นทิยา ตีเร อฺตรสฺมึ รุกฺขมูเล นิสินฺนํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส เกตกปุปฺเผหิ ปูชํ อกาสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท ¶ สาวตฺถิยํ ทุคฺคตกุเล นิพฺพตฺติตฺวา ยาว วยปฺปตฺติ, ตาว อฺํ อุปายํ อชานนฺโต กปฺปฏขณฺฑนิวาสโน สราวหตฺโถ ตตฺถ ตตฺถ กุรํ ปริเยสนฺโต วิจริ, เตน กปฺปฏกุโรตฺเวว ปฺายิตฺถ. โส วยปฺปตฺโต ติณํ วิกฺกิณิตฺวา ชีวิกํ กปฺเปนฺโต เอกทิวสํ ติณลาวนตฺถํ อรฺํ คโต ตตฺถ อฺตรํ ขีณาสวตฺเถรํ ทิสฺวา ตํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา นิสีทิ. ตสฺส เถโร ธมฺมํ กเถสิ. โส ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ‘‘กึ เม อิมาย กิจฺฉชีวิกายา’’ติ ปพฺพชิตฺวา อตฺตโน นิวตฺถกปฺปฏโจฬํ เอกสฺมึ าเน นิกฺขิปิ. ยทา จสฺส อนภิรติ อุปฺปชฺชติ, ตทา ตํ กปฺปฏํ โอโลเกนฺตสฺส อนภิรติ วิคจฺฉติ, สํเวคํ ปฏิลภิ. เอวํ กโรนฺโต สตฺตกฺขตฺตุํ อุปฺปพฺพชิ. ตสฺส ตํ การณํ ภิกฺขู ภควโต อาโรเจสุํ. อเถกทิวสํ กปฺปฏกุโร ภิกฺขุ ธมฺมสภายํ ปริสปริยนฺเต นิสินฺโน นิทฺทายติ, ตํ ภควา โจเทนฺโต –
‘‘อยมิติ กปฺปโฏ กปฺปฏกุโร, อจฺฉาย อติภริตาย;
อมตฆฏิกายํ ธมฺมกฏมตฺโต, กตปทํ ฌานานิ โอเจตุํ.
‘‘มา โข ตฺวํ กปฺปฏ ปจาเลสิ, มา ตฺวํ อุปกณฺณมฺหิ ตาเฬสฺสํ;
น หิ ตฺวํ กปฺปฏ มตฺตมฺาสิ, สงฺฆมชฺฌมฺหิ ปจลายมาโน’’ติ. –
คาถาทฺวยํ อภาสิ.
ตตฺถ อยมิติ กปฺปโฏ กปฺปฏกุโรติ กปฺปฏกุโร ภิกฺขุ ‘‘อยํ มม กปฺปโฏ, อิมํ ปริทหิตฺวา ยถา ตถา ชีวามี’’ติ เอวํ อุปฺปนฺนมิจฺฉาวิตกฺโก อจฺฉาย อติภริตาย อมตฆฏิกายํ มม อมตฆเฏ ตหํ ตหํ วสฺสนฺเต ‘‘อมตมธิคตํ อหมนุสาสามิ, อหํ ¶ ธมฺมํ เทเสมิ’’ (มหาว. ๑๒; ม. นิ. ๑.๒๘๖; ๒.๓๔๒). ‘‘อนฺธีภูตสฺมึ โลกสฺมึ, อาหฺฉํ อมตทุนฺทุภิ’’นฺติอาทินา (มหาว. ๑๑; ม. นิ. ๑.๒๘๕; ๒.๓๔๑) โฆเสตฺวา ¶ มยา ธมฺมามเต ปวสฺสิยมาเน กตปทํ ฌานานิ โอเจตุํ โลกิยโลกุตฺตรชฺฌานานิ อุปเจตุํ ภาเวตุํ กตปทํ กฏมคฺควิหิตภาวนามคฺคํ อิทํ มม สาสนํ, ตถาปิ ธมฺมกฏมตฺโต มม สาสนธมฺมโต ¶ อุกฺกณฺจิตฺโต อปคตมานโส กปฺปฏกุโรติ ตํ โจเทตฺวา ปุนปิสฺส สโหฑฺฒํ โจรํ คณฺหนฺโต วิย ปมาทวิหารํ ทสฺเสนฺโต ‘‘มา โข ตฺวํ, กปฺปฏ, ปจาเลสี’’ติ คาถมาห.
ตตฺถ มา โข ตฺวํ, กปฺปฏ, ปจาเลสีติ ตฺวํ, กปฺปฏกุร, ‘‘มม ธมฺมํ สุณิสฺสามี’’ติ นิสีทิตฺวา มา โข ปจาเลสิ มา ปจลาหิ มา นิทฺทํ อุปคจฺฉิ. มา ตฺวํ อุปกณฺณมฺหิ ตาเฬสฺสนฺติ ตํ นิทฺทายมานํ อุปกณฺณมฺหิ กณฺณสมีเป เทสนาหตฺเถน อหํ มา ปตาเฬสฺสํ. ยถา อิโต ปรํ กิเลสปฺปหานาย อหํ ตํ น โอวเทยฺยํ, ตถา ปฏิปชฺชาหีติ อตฺโถ. น หิ ตฺวํ, กปฺปฏ, มตฺตมฺาสีติ ตฺวํ, กปฺปฏ, สงฺฆมชฺฌมฺหิ ปจลายมาโน มตฺตํ ปมาณํ น วา มฺสิ, ‘‘อยมติทุลฺลโภ ขโณ ปฏิลทฺโธ, โส มา อุปชฺฌคา’’ติ เอตฺตกมฺปิ น ชานาสิ, ปสฺส ยาว จ เต อปรทฺธนฺติ โจเทสิ.
เอวํ ภควตา ทฺวีหิ คาถาหิ คาฬฺหํ ตํ นิคฺคยฺห โจทนาย กตาย อฏฺิเวธวิทฺโธ วิย จณฺฑคโช มคฺคํ โอตรนฺโต วิย จ สฺชาตสํเวโค วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๒.๕๒.๑๗-๒๒) –
‘‘วินตานทิยา ตีเร, วิหาสิ ปุริสุตฺตโม;
อทฺทสํ วิรชํ พุทฺธํ, เอกคฺคํ สุสมาหิตํ.
‘‘มธุคนฺธสฺส ปุปฺเผน, เกตกสฺส อหํ ตทา;
ปสนฺนจิตฺโต สุมโน, พุทฺธเสฏฺมปูชยึ.
‘‘เอกนวุติโต กปฺเป, ยํ ปุปฺผมภิปูชยึ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
อรหตฺตํ ¶ ปน ปตฺวา สตฺถารา วุตฺตคาถาทฺวยเมว อตฺตโน อรหตฺตาธิคมนสฺส องฺกุสภูตนฺติ ปจฺจุทาหาสิ. เตนสฺส ตเทว อฺาพฺยากรณํ อโหสีติ.
กปฺปฏกุรตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
จตุตฺถวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. ปฺจมวคฺโค
๑. กุมารกสฺสปตฺเถรคาถาวณฺณนา
อโห ¶ ¶ พุทฺธา อโห ธมฺมาติ อายสฺมโต กุมารกสฺสปตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปฺุานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปาปุณิ. ‘‘กุลเคเห’’ติ ปน องฺคุตฺตรฏฺกถายํ (อ. นิ. อฏฺ. ๑.๑.๒๑๗) วุตฺตํ. โส สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ธมฺมํ สุณนฺโต สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุํ จิตฺตกถิกานํ อคฺคฏฺาเน เปนฺตํ ทิสฺวา สยมฺปิ ตํ านนฺตรํ อากงฺขนฺโต ปณิธานํ กตฺวา ตทนุรูปานิ ปฺุานิ กโรนฺโต กสฺสปสฺส ภควโต กาเล สมณธมฺมํ กตฺวา สุคตีสุเยว สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท ราชคเห เสฏฺิธีตาย กุจฺฉิมฺหิ ปฏิสนฺธึ คณฺหิ. สา กิร กุมาริกากาเลเยว ปพฺพชิตุกามา หุตฺวา มาตาปิตโร ยาจิตฺวา ปพฺพชฺชํ อลภมานา กุลฆรํ คตาปิ คพฺภสณฺิตมฺปิ อชานนฺตี สามิกํ อาราเธตฺวา เตน อนฺุาตา ภิกฺขุนีสุ ปพฺพชิตา. ตสฺสา คพฺภินิภาวํ ทิสฺวา ภิกฺขุนิโย เทวทตฺตํ ปุจฺฉึสุ. โส ‘‘อสฺสมณี’’ติ อาห. ปุน ทสพลํ ปุจฺฉึสุ. สตฺถา อุปาลิตฺเถรํ ปฏิจฺฉาเปสิ. เถโร สาวตฺถินครวาสีนิ กุลานิ วิสาขฺจ อุปาสิกํ ปกฺโกสาเปตฺวา สราชิกาย ปริสาย วินิจฺฉินนฺโต ‘‘ปุเร ลทฺโธ คพฺโภ, ปพฺพชฺชา อโรคา’’ติ อาห. สตฺถา ‘‘สุวินิจฺฉิตํ อธิกรณ’’นฺติ เถรสฺส สาธุการํ อทาสิ.
สา ภิกฺขุนี สุวณฺณพิมฺพสทิสํ ปุตฺตํ วิชายิ. ตํ ราชา ปเสนทิโกสโล โปเสสิ. ‘‘กสฺสโป’’ติ จสฺส นามํ อกํสุ. อปรภาเค ¶ อลงฺกริตฺวา สตฺถุ สนฺติกํ เนตฺวา ปพฺพาเชสิ. กุมารกาเล ปพฺพชิตตฺตา ภควตา ‘‘กสฺสปํ ปกฺโกสถ, อิทํ ผลํ วา ขาทนียํ วา กสฺสปสฺส เทถา’’ติ วุตฺเต ‘‘กตรกสฺสปสฺสา’’ติ. ‘‘กุมารกสฺสปสฺสา’’ติ. เอวํ คหิตนามตฺตา รฺโ โปสาวนิกปุตฺตตฺตา จ วุฑฺฒกาเลปิ กุมารกสฺสโปตฺเวว ปฺายิตฺถ.
โส ปพฺพชิตกาลโต ปฏฺาย วิปสฺสนาย เจว กมฺมํ กโรติ, พุทฺธวจนฺจ อุคฺคณฺหาติ. อถ เตน สทฺธึ ปพฺพตมตฺถเก สมณธมฺมํ กตฺวา อนาคามี หุตฺวา สุทฺธาวาเส นิพฺพตฺโต ¶ มหาพฺรหฺมา ‘‘วิปสฺสนาย มุขํ ทสฺเสตฺวา มคฺคผลปฺปตฺติยา อุปายํ กริสฺสามี’’ติ ปฺจทส ปฺเห อภิสงฺขริตฺวา อนฺธวเน วสนฺตสฺส ¶ เถรสฺส ‘‘อิเม ปฺเห สตฺถารํ ปุจฺเฉยฺยาสี’’ติ อาจิกฺขิตฺวา คโต. โส เต ปฺเห ภควนฺตํ ปุจฺฉิ. ภควาปิสฺส พฺยากาสิ. เถโร สตฺถารา กถิตนิยาเมเนว เต อุคฺคณฺหิตฺวา วิปสฺสนํ คพฺภํ คณฺหาเปตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๒.๕๔.๑๕๐-๑๗๗) –
‘‘อิโต สตสหสฺสมฺหิ, กปฺเป อุปฺปชฺชิ นายโก;
สพฺพโลกหิโต วีโร, ปทุมุตฺตรนามโก.
‘‘ตทาหํ พฺราหฺมโณ หุตฺวา, วิสฺสุโต เวทปารคู;
ทิวาวิหารํ วิจรํ, อทฺทสํ โลกนายกํ.
‘‘จตุสจฺจํ ปกาเสนฺตํ, โพธยนฺตํ สเทวกํ;
วิจิตฺตกถิกานคฺคํ, วณฺณยนฺตํ มหาชเน.
‘‘ตทา มุทิตจิตฺโตหํ, นิมนฺเตตฺวา ตถาคตํ;
นานารตฺเตหิ วตฺเถหิ, อลงฺกริตฺวาน มณฺฑปํ.
‘‘นานารตนปชฺโชตํ, สสงฺฆํ โภชยึ ตหึ;
โภชยิตฺวาน สตฺตาหํ, นานคฺครสโภชนํ.
‘‘นานาจิตฺเตหิ ปุปฺเผหิ, ปูชยิตฺวา สสาวกํ;
นิปจฺจ ปาทมูลมฺหิ, ตํ าน ปตฺถยึ อหํ.
‘‘ตทา มุนิวโร อาห, กรุเณกรสาสโย;
ปสฺสเถตํ ทิชวรํ, ปทุมานนโลจนํ.
‘‘ปีติปาโมชฺชพหุลํ ¶ , สมุคฺคตตนูรุหํ;
หาสมฺหิตวิสาลกฺขํ, มม สาสนลาลสํ.
‘‘ปติตํ ปาทมูเล เม, เอกาวตฺถสุมานสํ;
เอส ปตฺเถติ ตํ านํ, วิจิตฺตกถิกตฺตนํ.
‘‘สตสหสฺสิโต กปฺเป, โอกฺกากกุลสมฺภโว;
โคตโม นาม โคตฺเตน, สตฺถา โลเก ภวิสฺสติ.
‘‘ตสฺส ธมฺเมสุ ทายาโท, โอรโส ธมฺมนิมฺมิโต;
กุมารกสฺสโป นาม, เหสฺสติ สตฺถุ สาวโก.
‘‘วิจิตฺตปุปฺผทุสฺสานํ, รตนานฺจ วาหสา;
วิจิตฺตกถิกานํ โส, อคฺคตํ ปาปุณิสฺสติ.
‘‘เตน ¶ กมฺเมน สุกเตน, เจตนาปณิธีหิ จ;
ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตาวตึสมคจฺฉหํ.
‘‘ปริพฺภมํ ภวาภเว, รงฺคมชฺเฌ ยถา นโฏ;
สาขมิคตฺรโช หุตฺวา, มิคิยา กุจฺฉิโมกฺกมึ.
‘‘ตทา มยิ กุจฺฉิคเต, วชฺฌวาโร อุปฏฺิโต;
สาเขน จตฺตา เม มาตา, นิคฺโรธํ สรณํ คตา.
‘‘เตน สา มิคราเชน, มรณา ปริโมจิตา;
ปริจฺจชิตฺวา สปาณํ, มเมวํ โอวที ตทา.
‘‘นิคฺโรธเมว เสเวยฺย, น สาขมุปสํวเส;
นิคฺโรธสฺมึ มตํ เสยฺโย, ยฺเจ สาขมฺหิ ชีวิตํ.
‘‘เตนานุสิฏฺา มิคยูถเปน, อหฺจ มาตา จ ตเถตเร จ;
อาคมฺม รมฺมํ ตุสิตาธิวาสํ, คตา ปวาสํ สฆรํ ยเถว.
‘‘ปุโน กสฺสปวีรสฺส, อตฺถเมนฺตมฺหิ สาสเน;
อารุยฺห เสลสิขรํ, ยฺุชิตฺวา ชินสาสนํ.
‘‘อิทานาหํ ¶ ราชคเห, ชาโต เสฏฺิกุเล อหุํ;
อาปนฺนสตฺตา เม มาตา, ปพฺพชิ อนคาริยํ.
‘‘สคพฺภํ ตํ วิทิตฺวาน, เทวทตฺตมุปานยุํ;
โส อโวจ วินาเสถ, ปาปิกํ ภิกฺขุนึ อิมํ.
‘‘อิทานิปิ มุนินฺเทน, ชิเนน อนุกมฺปิตา;
สุขินี อชนี มยฺหํ, มาตา ภิกฺขุนุปสฺสเย.
‘‘ตํ วิทิตฺวา มหีปาโล, โกสโล มํ อโปสยิ;
กุมารปริหาเนน, นาเมนาหฺจ กสฺสโป.
‘‘มหากสฺสปมาคมฺม, อหํ กุมารกสฺสโป;
วมฺมิกสทิสํ กายํ, สุตฺวา พุทฺเธน เทสิตํ.
‘‘ตโต จิตฺตํ วิมุจฺจิ เม, อนุปาทาย สพฺพโส;
ปายาสึ ทมยิตฺวาหํ, เอตทคฺคมปาปุณึ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
อรหตฺตํ ปน ปตฺวา จิตฺตกถิกภาเวน สตฺถารา เอตทคฺเค ปิโต อตฺตโน ปฏิปตฺตึ ปจฺจเวกฺขิตฺวา รตนตฺตยคุณวิภาวนมุเขน อฺํ พฺยากโรนฺโต –
‘‘อโห ¶ พุทฺธา อโห ธมฺมา, อโห โน สตฺถุ สมฺปทา;
ยตฺถ เอตาทิสํ ธมฺมํ, สาวโก สจฺฉิกาหิติ.
‘‘อสงฺเขยฺเยสุ กปฺเปสุ, สกฺกายาธิคตา อหู;
เตสมยํ ปจฺฉิมโก, จริโมยํ สมุสฺสโย;
ชาติมรณสํสาโร, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว’’ติ. – คาถาทฺวยํ อภาสิ;
ตตฺถ อโหติ อจฺฉริยตฺเถ นิปาโต. พุทฺธาติ สพฺพฺุพุทฺธา, คารววเสน พหุวจนํ, อโห อจฺฉริยา สมฺพุทฺธาติ อตฺโถ. ธมฺมาติ ปริยตฺติธมฺเมน สทฺธึ นว โลกุตฺตรธมฺมา. อโห โน สตฺถุ สมฺปทาติ อมฺหากํ สตฺถุ ทสพลสฺส อโห สมฺปตฺติโย. ยตฺถาติ ยสฺมึ สตฺถริ ¶ พฺรหฺมจริยวาเสน. เอตาทิสํ ธมฺมํ, สาวโก สจฺฉิกาหิตีติ เอตาทิสํ เอวรูปํ สุวิสุทฺธชฺฌานาภิฺาปริวารํ อนวเสสกิเลสกฺขยาวหํ สนฺตํ ปณีตํ อนุตฺตรํ ธมฺมํ สาวโกปิ นาม สจฺฉิกริสฺสติ, ตสฺมา เอวํวิธคุณวิเสสาธิคมเหตุภูตา อโห อจฺฉริยา พุทฺธา ภควนฺโต, อจฺฉริยา ธมฺมคุณา, อจฺฉริยา อมฺหากํ สตฺถุ สมฺปตฺติโยติ รตนตฺตยสฺส คุณาธิมุตฺตึ ปเวเทสีติ. ธมฺมสมฺปตฺติกิตฺตเนเนว หิ สงฺฆสุปฺปฏิปตฺติ กิตฺติตา โหตีติ.
เอวํ สาธารณวเสน ทสฺสิตํ ธมฺมสฺส สจฺฉิกิริยํ อิทานิ อตฺตุปนายิกํ กตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘อสงฺเขยฺเยสู’’ติ คาถมาห. ตตฺถ อสงฺเขยฺเยสูติ คณนปถํ วีติวตฺเตสุ มหากปฺเปสุ. สกฺกายาติ ปฺจุปาทานกฺขนฺธา. เต หิ ปรมตฺถโต วิชฺชมานธมฺมสมูหตาย ‘‘สกฺกายา’’ติ วุจฺจนฺติ. อหูติ นิวตฺตนูปายสฺส อนธิคตตฺตา อนปคตา อเหสุํ. เตสมยํ ปจฺฉิมโก จริโมยํ สมุสฺสโยติ ¶ ยสฺมา อยํ สพฺพปจฺฉิมโก, ตโต เอว จริโม, ตสฺมา ชาติมรณสหิโต ขนฺธาทิปฏิปาฏิสฺิโต สํสาโร อิทานิ อายตึ ปุนพฺภวาภาวโต ปุนพฺภโว นตฺถิ, อยมนฺติมา ชาตีติ อตฺโถ.
กุมารกสฺสปตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. ธมฺมปาลตฺเถรคาถาวณฺณนา
โย หเว ทหโร ภิกฺขูติ อายสฺมโต ธมฺมปาลตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปฺุานิ อุปจินนฺโต อตฺถทสฺสิสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺโต เกนจิเทว กรณีเยน วนนฺตํ อุปคโต สตฺถารํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส ¶ ปิลกฺขผลมทาสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สตฺถริ ปรินิพฺพุเต อวนฺติรฏฺเ พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา ธมฺมปาโลติ ลทฺธนาโม วยปฺปตฺโต ตกฺกสิลํ คนฺตฺวา สิปฺปํ อุคฺคเหตฺวา ปฏินิวตฺเตนฺโต อนฺตรามคฺเค เอกสฺมึ วิหาเร อฺตรํ เถรํ ทิสฺวา ตสฺส สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา ¶ วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา ฉฬภิฺโ อโหสิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๑.๓๙.๒๑-๒๕) –
‘‘วนนฺตเร พุทฺธํ ทิสฺวา, อตฺถทสฺสึ มหายสํ;
ปสนฺนจิตฺโต สุมโน, ปิลกฺขสฺสาททึ ผลํ.
‘‘อฏฺารเส กปฺปสเต, ยํ ผลมททึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ผลทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
ฉฬภิฺโ ปน หุตฺวา สมาปตฺติสุเขน วีตินาเมนฺโต เอกทิวสํ ตสฺมึ วิหาเร ทฺเว สามเณเร รุกฺขคฺเค ปุปฺผานิ โอจินนฺเต อารูฬฺหสาขาย ภคฺคาย ปตนฺเต ทิสฺวา เถโร อิทฺธานุภาเวน หตฺเถน คเหตฺวา อโรเคเยว ภูมิยํ เปตฺวา เตสํ สามเณรานํ ธมฺมํ เทเสนฺโต –
‘‘โย หเว ทหโร ภิกฺขุ, ยฺุชติ พุทฺธสาสเน;
ชาคโร ส หิ สุตฺเตสุ, อโมฆํ ตสฺส ชีวิตํ.
‘‘ตสฺมา สทฺธฺจ สีลฺจ, ปสาทํ ธมฺมทสฺสนํ;
อนุยฺุเชถ เมธาวี, สรํ พุทฺธาน สาสน’’นฺติ. – อิมา ทฺเว คาถา อภาสิ;
ตตฺถ โยติ อนิยมวจนํ. หเวติ ทฬฺหตฺเถ นิปาโต. ทหโรติ ตรุโณ. ภิกฺขตีติ ภิกฺขุ. ยฺุชตีติ ฆฏติ วายมติ. ชาคโรติ ¶ ชาครณธมฺมสมนฺนาคโต. สุตฺเตสูติ สุปนฺเตสุ. อิทํ วุตฺตํ โหติ โย ภิกฺขุ ทหโรว สมาโน ตรุโณ ‘‘ตถาหํ ปจฺฉา วุฑฺฒกาเล ชานิสฺสามี’’ติ อจินฺเตตฺวา พุทฺธานํ สาสเน อปฺปมาทปฏิปตฺติยํ ยฺุชติ สมถวิปสฺสนาภาวนาย โยคํ กโรติ, โส สุตฺเตสุ อวิชฺชานิทฺทาย สุตฺเตสุ ปมตฺเตสุ สทฺธาทิชาครธมฺมสมนฺนาคเมน ชาคโร, ตโต เอว อตฺตหิตปรหิตปาริปูริยา อโมฆํ อวฺฌํ ตสฺส ชีวิตํ, ยสฺมา จ เอตเทวํ, ตสฺมา สทฺธฺจ ‘‘อตฺถิ กมฺมํ อตฺถิ กมฺมวิปาโก’’ติอาทินยปฺปวตฺตํ กมฺมผลสทฺธฺจ, สทฺธูปนิพนฺธตฺตา สีลสฺส ตทุปนิสฺสยํ จตุปาริสุทฺธิสีลฺจ ¶ , ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ ภควา, สฺวาขาโต ธมฺโม, สุปฺปฏิปนฺโน สงฺโฆ’’ติ เอวํ ปวตฺตรตนตฺตยปฺปสาทฺจ ¶ , วิปสฺสนาปฺาสหิตาย มคฺคปฺาย ปริฺาทิวเสน จตุสจฺจธมฺมทสฺสนฺจ เมธาวี ธมฺโมชปฺาย สมนฺนาคโต ภิกฺขุ พุทฺธานํ สาสนํ โอวาทํ อนุสิฏฺึ อนุสฺสรนฺโต อาทิตฺตมฺปิ อตฺตโน สีสํ อชฺฌุเปกฺขิตฺวา อนุยฺุเชถ, ตตฺถ อนุโยคํ อาตปฺปํ กเรยฺยาติ อตฺโถ.
ธมฺมปาลตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. พฺรหฺมาลิตฺเถรคาถาวณฺณนา
กสฺสินฺทฺริยานิ สมถงฺคตานีติ อายสฺมโต พฺรหฺมาลิตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ กุสลํ อุปจินนฺโต วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺโต เอกทิวสํ สตฺถารํ ปิณฺฑาย จรนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส วนฺทิตฺวา ปาทผลํ อทาสิ. สตฺถา อนุโมทนํ วตฺวา ปกฺกามิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท โกสลรฏฺเ พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา พฺรหฺมาลีติ ลทฺธนาโม วิฺุตํ ปตฺโต เหตุสมฺปตฺติยา โจทิยมาโน สํสาเร สฺชาตสํเวโค ตาทิเสน กลฺยาณมิตฺตสนฺนิสฺสเยน พุทฺธสาสเน ปพฺพชิตฺวา ปติรูปกมฺมฏฺานํ คเหตฺวา อรฺเ วิหรนฺโต าณสฺส ปริปากคตตฺตา นจิรสฺเสว วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา ฉฬภิฺโ อโหสิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๒.๕๑.๖๓-๖๗) –
‘‘สุวณฺณวณฺณํ สมฺพุทฺธํ, อาหุตีนํ ปฏิคฺคหํ;
รถิยํ ปฏิปชฺชนฺตํ, ปาทผลํ อทาสหํ.
‘‘เอกนวุติโต กปฺเป, ยํ ผลํ อททึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ผลทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
ฉฬภิฺโ ¶ ¶ ปน หุตฺวา มคฺคสุเขน ผลสุเขน วีตินาเมนฺโต เอกทิวสํ ปธานปริคฺคาหเกน เถเรน ตสฺมึ อรฺายตเน ภิกฺขู อุทฺทิสฺส วุตฺตํ ปธานานุโยคํ ปริคฺคณฺหนฺโต –
‘‘กสฺสินฺทฺริยานิ ¶ สมถงฺคตานิ, อสฺสา ยถา สารถินา สุทนฺตา;
ปหีนมานสฺส อนาสวสฺส, เทวาปิ กสฺส ปิหยนฺติ ตาทิโน.
‘‘มยฺหินฺทฺริยานิ สมถงฺคตานิ, อสฺสา ยถา สารถินา สุทนฺตา;
ปหีนมานสฺส อนาสวสฺส, เทวาปิ มยฺหํ ปิหยนฺติ ตาทิโน’’ติ. –
คาถาทฺวยํ อภาสิ.
ตสฺสตฺโถ – อิมสฺมึ อรฺายตเน วสนฺเตสุ ภิกฺขูสุ กสฺส ภิกฺขุโน เถรสฺส วา นวสฺส วา มชฺฌิมสฺส วา เฉเกน สารถินา สุทนฺตา อสฺสา วิย มนจฺฉฏฺานิ อินฺทฺริยานิ สมถํ ทนฺตภาวํ นิพฺพิเสวนภาวํ คตานิ. กสฺส นววิธมฺปิ มานํ ปหาย ิตตฺตา ปหีนมานสฺส จตุนฺนมฺปิ อาสวานํ อภาเวน อนาสวสฺส อิฏฺาทีสุ ตาทิลกฺขณปฺปตฺติยา ตาทิโน เทวาปิ ปิหยนฺติ มนุสฺสาปิ สมฺมาปฏิปตฺติทสฺสนาทินา จ อาทเรน ปตฺเถนฺตีติ.
ตตฺถ จ คาถายํ ปุริมฑฺเฒน อนาคามิมคฺคาธิคโม ปุฏฺโ, อนาคามิโนปิ หิ อินฺทฺริยานิ ปหีนกามราคพฺยาปาทตาย สมถํ นิพฺพิเสวนตํ คตานิ โหนฺติ. อิตเรน อรหตฺตมคฺคปฏิลาโภ, อรหา หิ ‘‘ปหีนมาโน อนาสโว ตาที’’ติ จ วุจฺจติ.
อถายสฺมา พฺรหฺมาลิ ปธานปริคฺคาหเกน วุตฺตํ ‘‘กสฺสินฺทฺริยานี’’ติ คาถํ ปจฺจนุภาสิ. ตทตฺถํ อตฺตูปนายิกวเสน วิสฺสชฺเชนฺโต ‘‘มยฺหินฺทฺริยานี’’ติอาทิกาย ทุติยคาถาย อฺํ พฺยากาสิ, ตตฺถ มยฺหินฺทฺริยานีติ มม จกฺขาทีนิ อินฺทฺริยานิ. เสสํ วุตฺตนยเมว.
พฺรหฺมาลิตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. โมฆราชตฺเถรคาถาวณฺณนา
ฉวิปาปก ¶ จิตฺตภทฺทกาติ อายสฺมโต โมฆราชตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺโต เอกทิวสํ สตฺถุ ¶ สนฺติเก ธมฺมํ สุณนฺโต สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุํ ลูขจีวรธรานํ อคฺคฏฺาเน เปนฺตํ ทิสฺวา ตํ านนฺตรํ อากงฺขนฺโต ปณิธานํ กตฺวา ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปฺุานิ กโรนฺโต อตฺถทสฺสิสฺส ภควโต กาเล พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา พฺราหฺมณานํ วิชฺชาสิปฺเปสุ นิปฺผตฺตึ คโต พฺราหฺมณมาณเว วิชฺชาสิปฺปานิ สิกฺขาเปนฺโต เอกทิวสํ อตฺถทสฺสึ ภควนฺตํ ภิกฺขุสงฺฆปริวุตํ คจฺฉนฺตํ ¶ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส ปฺจปติฏฺิเตน วนฺทิตฺวา สิรสิ อฺชลึ กตฺวา ‘‘ยาวตา รูปิโน สตฺตา’’ติอาทินา ฉหิ คาถาหิ อภิตฺถวิตฺวา ภาชนํ ปูเรตฺวา มธุํ อุปนาเมสิ. สตฺถา มธุํ ปฏิคฺคเหตฺวา อนุโมทนํ อกาสิ.
โส เตน ปฺุกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต กสฺสปสฺส ภควโต กาเล กฏฺวาหนสฺส นาม รฺโ อมจฺโจ หุตฺวา เตน สตฺถุ อานยนตฺถํ ปุริสสหสฺเสน เปสิโต สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา วีสติวสฺสสหสฺสานิ สมณธมฺมํ กตฺวา ตโต จุโต เอกํ พุทฺธนฺตรํ สุคตีสุเยว ปริวตฺเตนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา โมฆราชาติ ลทฺธนาโม พาวรีพฺราหฺมณสฺส สนฺติเก อุคฺคหิตสิปฺโป สํเวคชาโต ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ตาปสสหสฺสปริวาโร อชิตาทีหิ สทฺธึ สตฺถุ สนฺติกํ เปสิโต เตสํ ปนฺนรสโม หุตฺวา ปฺเห ปุจฺฉิตฺวา ปฺหวิสฺสชฺชนปริโยสาเน อรหตฺตํ ปาปุณิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๑.๔.๖๔-๘๓) –
‘‘อตฺถทสฺสี ตุ ภควา, สยมฺภู อปราชิโต;
ภิกฺขุสงฺฆปริพฺยูฬฺโห, รถิยํ ปฏิปชฺชถ.
‘‘สิสฺเสหิ สมฺปริวุโต, ฆรมฺหา อภินิกฺขมึ;
นิกฺขมิตฺวานหํ ตตฺถ, อทฺทสํ โลกนายกํ.
‘‘อภิวาทิย สมฺพุทฺธํ, สิเร กตฺวาน อฺชลึ;
สกํ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา, สนฺถวึ โลกนายกํ.
‘‘ยาวตา ¶ รูปิโน สตฺตา, อรูปี วา อสฺิโน;
สพฺเพ เต ตว าณมฺหิ, อนฺโต โหนฺติ สโมคธา.
‘‘สุขุมจฺฉิกชาเลน, อุทกํ โย ปริกฺขิเป;
เย เกจิ อุทเก ปาณา, อนฺโตชาเล ภวนฺติ เต.
‘‘เยสฺจ เจตนา อตฺถิ, รูปิโน จ อรูปิโน;
สพฺเพ เต ตว าณมฺหิ, อนฺโต โหนฺติ สโมคธา.
‘‘สมุทฺธรสิมํ โลกํ, อนฺธการสมากุลํ;
ตว ธมฺมํ สุณิตฺวาน, กงฺขาโสตํ ตรนฺติ เต.
‘‘อวิชฺชานิวุเต โลเก, อนฺธกาเรน โอตฺถเฏ;
ตว าณมฺหิ โชตนฺเต, อนฺธการา ปธํสิตา.
‘‘ตุวํ จกฺขูสิ สพฺเพสํ, มหาตมปนูทโน;
ตว ธมฺมํ สุณิตฺวาน, นิพฺพายติ พหุชฺชโน.
‘‘ปุฏกํ ¶ ปูรยิตฺวาน, มธุขุทฺทมเนฬกํ;
อุโภ หตฺเถหิ ปคฺคยฺห, อุปเนสึ มเหสิโน.
‘‘ปฏิคฺคณฺหิ มหาวีโร, สหตฺเถน มหา อิสิ;
ภฺุชิตฺวา ตฺจ สพฺพฺู, เวหาสํ นภมุคฺคมิ.
‘‘อนฺตลิกฺเข ิโต สตฺถา, อตฺถทสฺสี นราสโภ;
มม จิตฺตํ ปสาเทนฺโต, อิมา คาถา อภาสถ.
‘‘เยนิทํ ถวิตํ าณํ, พุทฺธเสฏฺโ จ โถมิโต;
เตน จิตฺตปฺปสาเทน, ทุคฺคตึ โส น คจฺฉติ.
‘‘จตุทฺทสฺจ ขตฺตุํ โส, เทวรชฺชํ กริสฺสติ;
ปถพฺยา รชฺชํ อฏฺสตํ, วสุธํ อาวสิสฺสติ.
‘‘ปฺเจว สตกฺขตฺตฺุจ, จกฺกวตฺตี ภวิสฺสติ;
ปเทสรชฺชํ อสงฺเขยฺยํ, มหิยา การยิสฺสติ.
‘‘อชฺฌายโก มนฺตธโร, ติณฺณํ เวทาน ปารคู;
โคตมสฺส ภควโต, สาสเน ปพฺพชิสฺสติ.
‘‘คมฺภีรํ ¶ นิปุณํ อตฺถํ, าเณน วิจินิสฺสติ;
โมฆราชาติ นาเมน, เหสฺสติ สตฺถุ สาวโก.
‘‘ตีหิ วิชฺชาหิ สมฺปนฺนํ, กตกิจฺจมนาสวํ;
โคตโม สตฺถวาหคฺโค, เอตทคฺเค เปสฺสติ.
‘‘หิตฺวา มานุสกํ โยคํ, เฉตฺวาน ภวพนฺธนํ;
สพฺพาสเว ปริฺาย, วิหรามิ อนาสโว.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
อรหตฺตํ ปน ปตฺวา สตฺถลูขํ สุตฺตลูขํ รชนลูขนฺติ วิเสเสน ติวิเธนปิ ลูเขน สมนฺนาคตํ ปํสุกูลํ ธาเรสิ. เตน นํ สตฺถา ลูขจีวรธรานํ อคฺคฏฺาเน เปสิ. อปรภาเค ปุริมกมฺมปฺปจฺจยา ปริหารสฺส อกรณโต เถรสฺส สรีเร ททฺทุปีฬกาทีนิ อุปฺปชฺชิตฺวา วฑฺฒึสุ. โส ‘‘เสนาสนํ ทุสฺสตี’’ติ เหมนฺเตปิ มคธกฺเขตฺเตสุ ปลาลสนฺถารานิ อตฺถริตฺวา เสติ. ตํ เอกทิวสํ อุปฏฺานํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสินฺนํ สตฺถา ปฏิสนฺถารวเสน ‘‘ฉวิปาปกา’’ติอาทินา ¶ ปมคาถาย ปุจฺฉิ.
๒๐๗. ตตฺถ ฉวิปาปกาติ ททฺทุกจฺฉุปีฬกาหิ ภินฺนจฺฉวิภาวโต หีนจฺฉวิก ทุฏฺจฺฉวิก ¶ . จิตฺตภทฺทกาติ อนวเสสกิเลสปฺปหาเนน พฺรหฺมวิหารเสวนาย จ ภทฺทจิตฺต สุนฺทรจิตฺต. โมฆราชาติ ตสฺส อาลปนํ. สตตํ สมาหิโตติ อคฺคผลสมาธินา นิจฺจกาลํ อภิณฺหํ สมาหิตมานโส. เหมนฺติกสีตกาลรตฺติโยติ เหมนฺตสมเย สีตกาลรตฺติโย. อจฺจนฺตสํโยเค เจตํ อุปโยควจนํ. ‘‘เหมนฺติกา สีตกาลรตฺติโย’’ติปิ ปาฬิ. ตตฺถ เหมนฺติกาติ เหมนฺโตคธา เหมนฺตปริยาปนฺนาติ อตฺโถ. ภิกฺขุ ตฺวํ สีติ ภิกฺขุ โก ตฺวํ อสิ, เอวํภูโต ปเรสุ ตว เสนาสนํ กตฺวา อเทนฺเตสุ สงฺฆิกฺจ เสนาสนํ อปวิสนฺโต. กถํ กริสฺสสีติ ยถาวุตฺเต สีตกาเล กถํ อตฺตภาวํ ปวตฺเตสีติ สตฺถา ปุจฺฉิ. เอวํ ปน ปุฏฺโ เถโร สตฺถุ ตมตฺถํ กเถนฺโต –
‘‘สมฺปนฺนสสฺสา ¶ มคธา, เกวลา อิติ เม สุตํ;
ปลาลจฺฉนฺนโก เสยฺยํ, ยถฺเ สุขชีวิโน’’ติ. – คาถมาห;
ตตฺถ สมฺปนฺนสสฺสาติ นิปฺผนฺนสสฺสา. มคธาติ มคธรฏฺํ วทติ. มคธา นาม ชานปทิโน ราชกุมารา, เตสํ นิวาโส เอโกปิ ชนปโท รุฬฺหีวเสน ‘‘มคธา’’ตฺเวว พหุวจเนน วุจฺจติ. เกวลาติ อนวเสสา. อิติ เม สุตนฺติ เอวํ มยา สุตํ. ตตฺถ โย อทิฏฺโ ปเทโส, ตสฺส วเสน สุตนฺติ วุตฺตํ. เตน เอทิเส กาเล มคเธสุ ยตฺถ กตฺถจิ มยา วสิตุํ สกฺกาติ ทสฺเสติ. ปลาลจฺฉนฺนโก เสยฺยํ, ยถฺเ สุขชีวิโนติ ยถา อฺเ สุขชีวิโน ภิกฺขู เสนาสนสปฺปายํ ลทฺธา สุนฺทเรหิ อตฺถรณปาวุรเณหิ สุเขน สยนฺติ, เอวํ อหมฺปิ ปลาลสนฺถารเมว เหฏฺา สนฺถริตฺวา อุปริ ติริยฺจ ปลาลจฺฉทเนเนว ฉาทิตสรีรตาย ปลาลจฺฉนฺนโก เสยฺยํ สยึ, เสยฺยํ กปฺเปสินฺติ อตฺตโน ยถาลาภสนฺโตสํ วิภาเวติ.
โมฆราชตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. วิสาขปฺจาลปุตฺตตฺเถรคาถาวณฺณนา
น ¶ อุกฺขิเป โน จ ปริกฺขิเป ปเรติ อายสฺมโต วิสาขสฺส ปฺจาลปุตฺตสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ ปฺุํ อุปจินนฺโต อิโต จุทฺทเส กปฺเป ปจฺจนฺตคาเม ทลิทฺทกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺโต เอกทิวสํ ผลปริเยสนํ จรนฺเตหิ ตสฺมึ คาเม มนุสฺเสหิ สทฺธึ อรฺํ คโต ตตฺถ เอกํ ปจฺเจกพุทฺธํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส วลฺลิผลํ อทาสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ ¶ พุทฺธุปฺปาเท มคธรฏฺเ มณฺฑลิกราชกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วิสาโขติ ลทฺธนาโม ปฺจาลราชธีตุยา ปุตฺตภาวโต ปจฺฉา ปฺจาลปุตฺโตติ ปฺายิตฺถ. โส ปิตริ มเต รชฺชํ กาเรนฺโต สตฺถริ อตฺตโน คามสมีปคเต สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ¶ ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา สตฺถารา สทฺธึ สาวตฺถึ คโต วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา นจิรสฺเสว ฉฬภิฺโ อโหสิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๑.๓๙.๓๑-๓๖) –
‘‘สพฺเพ ชนา สมาคมฺม, อคมึสุ วนํ ตทา;
ผลมนฺเวสมานา เต, อลภึสุ ผลํ ตทา.
‘‘ตตฺถทฺทสาสึ สมฺพุทฺธํ, สยมฺภุํ อปราชิตํ;
ปสนฺนจิตฺโต สุมโน, วลฺลิผลมทาสหํ.
‘‘จตุทฺทเส อิโต กปฺเป, ยํ ผลมททึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ผลทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
ฉฬภิฺโ ปน หุตฺวา เถโร าตีนํ อนุกมฺปาย ชาติภูมึ อคมาสิ. ตตฺถ มนุสฺสา เถรํ อุปสงฺกมิตฺวา กาเลน กาลํ ธมฺมํ สุณนฺตา เอกทิวสํ ‘‘กติหิ นุ โข, ภนฺเต, องฺเคหิ สมนฺนาคโต ธมฺมกถิโก โหตี’’ติ ธมฺมกถิกลกฺขณํ ปุจฺฉึสุ. เถโร เตสํ ธมฺมกถิกลกฺขณํ กเถนฺโต –
‘‘น อุกฺขิเป โน จ ปริกฺขิเป ปเร, น โอกฺขิเป ปารคตํ น เอรเย;
น จตฺตวณฺณํ ปริสาสุ พฺยาหเร, อนุทฺธโต สมฺมิตภาณิ สุพฺพโต.
‘‘สุสุขุมนิปุณตฺถทสฺสินา, มติกุสเลน นิวาตวุตฺตินา;
สํเสวิตพุทฺธสีลินา, นิพฺพานํ น หิ เตน ทุลฺลภ’’นฺติ. –
คาถาทฺวยํ อภาสิ.
ตตฺถ น อุกฺขิเปติ อตฺตานํ น อุกฺขิเปยฺย, ชาติอาทีหิ พาหุสจฺจาทีหิ จ อตฺตุกฺกํสนํ น กเรยฺย. โน จ ปริกฺขิเป ปเรติ ปเร ปรปุคฺคเล เตเหว ชาติอาทีหิ โน ปริกฺขิเป ปริจฺฉินฺทิตฺวา น ¶ ขิเปยฺย คุณปริธํสนวเสน ¶ วา น ขิเปยฺย. น โอกฺขิเป ปเร อิจฺเจวํ สมฺพนฺโธ. ปเร โอชฺฌาปนวเสน น โอกฺขิเป เหฏฺโต กตฺวา ปเร น โอโลกาเปยฺย, น โอชฺฌาเปยฺยาติ อตฺโถ. ‘‘น อุกฺขิเป’’ติ เกจิ ปนฺติ, โส เอวตฺโถ. ปารคตนฺติ ¶ สํสารปารํ วิย วิชฺชาย ปารํ คตํ ขีณาสวํ เตวิชฺชํ ฉฬภิฺํ วา น เอรเย น ฆฏฺฏเย น อาสาเทยฺย. น จตฺตวณฺณํ ปริสาสุ พฺยาหเรติ อตฺตโน วณฺณํ คุณํ ลาภสกฺการสิโลกํ นิกามยมาโน ขตฺติยปริสาทีสุ น ภาเสยฺย. อนุทฺธโตติ อุทฺธจฺจรหิโต. อุทฺธตสฺส หิ วจนํ นาทิยนฺติ. สมฺมิตภาณีติ สมฺมเทว มิตภาณี, กาเลน สาปเทสํ ปริยนฺตวตึ อตฺถสฺหิตเมว วาจํ ภาสนสีโลติ อตฺโถ. อิโต อฺถา วทนฺตสฺส วจนํ อคหณียํ โหติ. สุพฺพโตติ สุนฺทรวโต สีลสมฺปนฺโน. ‘‘สิยา’’ติ กิริยาปทํ อาเนตฺวา โยเชตพฺพํ.
เอวํ เถโร สงฺเขเปเนว ธมฺมกถิกลกฺขณํ วตฺวา เตสํ คุณานํ อตฺตนิ ลพฺภมานตํ อธิมุจฺจิตฺวา ภิยฺโยโสมตฺตาย อภิปฺปสนฺนํ มหาชนํ ตฺวา ‘‘เอวํวิธสฺส ธมฺมกถิกสฺส วิมุตฺตายตนสนฺนิสฺสิตสฺส น นิพฺพานํ ทุลฺลภํ, อถ โข สุลภเมวา’’ติ ทสฺเสนฺโต ‘‘สุสุขุมนิปุณตฺถทสฺสินา’’ติ ทุติยคาถมาห. ตสฺสตฺโถ เหฏฺา วุตฺโตเยว.
วิสาขปฺจาลปุตฺตตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. จูฬกตฺเถรคาถาวณฺณนา
นทนฺติ โมรา สุสิขา สุเปขุณาติ อายสฺมโต จูฬกตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ กุสลํ อุปจินนฺโต อิโต เอกตึเส กปฺเป สิขิสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺโต เอกทิวสํ สตฺถารํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส ฉตฺตปณฺณิผลํ อทาสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท ราชคเห พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา จูฬโกติ ลทฺธนาโม วยปฺปตฺโต ธนปาลทมเน สตฺถริ ¶ ลทฺธปฺปสาโท ปพฺพชิตฺวา สมณธมฺมํ กโรนฺโต อินฺทสาลคุหายํ วสติ, โส เอกทิวสํ คุหาทฺวาเร นิสินฺโน มคธกฺเขตฺตํ โอโลเกสิ. ตสฺมึ ขเณ ปาวุสกาลเมโฆ คมฺภีรมธุรนิคฺโฆโส สตปฏลสหสฺสปฏโล อฺชน ¶ สิขรสนฺนิกาโส นภํ ปูเรตฺวา ปวสฺสติ, มยูรสงฺฆา จ เมฆคชฺชิตํ สุตฺวา หฏฺตุฏฺา เกกาสทฺทํ มฺุจิตฺวา ตตฺถ ตตฺถ ปเทเส นจฺจนฺตา วิจรนฺติ. เถรสฺสปิ อาวาสคพฺเภ เมฆวาตผสฺเสหิ อปคตธมฺมตฺตา ปสฺสทฺธกรชกาเย กลฺลตํ ปตฺเต อุตุสปฺปายลาเภน จิตฺตํ เอกคฺคํ อโหสิ, กมฺมฏฺานวีถึ โอตริ, โส ตํ ตฺวา กาลสมฺปทาทิกิตฺตนมุเขน อตฺตานํ ภาวนาย อุสฺสาเหนฺโต –
‘‘นทนฺติ ¶ โมรา สุสิขา สุเปขุณา, สุนีลคีวา สุมุขา สุคชฺชิโน;
สุสทฺทลา จาปิ มหามหี อยํ, สุพฺยาปิตมฺพุ สุวลาหกํ นภํ.
‘‘สุกลฺลรูโป สุมนสฺส ฌายตํ, สุนิกฺกโม สาธุ สุพุทฺธสาสเน;
สุสุกฺกสุกฺกํ นิปุณํ สุทุทฺทสํ, ผุสาหิ ตํ อุตฺตมมจฺจุตํ ปท’’นฺติ. –
ทฺเว คาถา อภาสิ.
ตตฺถ นทนฺติ โมรา สุสิขา สุเปขุณา, สุนีลคีวา สุมุขา สุคชฺชิโนติ เอเต มตฺถเก อุฏฺิตาหิ สุนฺทราหิ สิขาหิ สมนฺนาคตตฺตา สุสิขา, นานาวณฺเณหิ อเนเกหิ โสภเนหิ ภทฺทกปิฺเฉหิ สมนฺนาคตตฺตา สุเปขุณา, ราชีววณฺณสงฺกาสาย สุนฺทราย นีลวณฺณาย คีวาย สมนฺนาคตตฺตา สุนีลคีวา, สุนฺทรมุขตาย สุมุขา, มนฺุวาทิตาย สุคชฺชิโน, โมรา สิขณฺฑิโน ฉชฺชสํวาที เกกาสทฺทํ มฺุจนฺตา ¶ นทนฺติ รวนฺติ. สุสทฺทลา จาปิ มหามหี อยนฺติ อยฺจ มหาปถวี สุสทฺทลา สุนฺทรหริตติณา. สุพฺยาปิตมฺพูติ อภินววุฏฺิยา ตหํ ตหํ วิสฺสนฺทมานสลิลตาย สุฏฺุ พฺยาปิตชลา วิตตชลา. ‘‘สุสุกฺกตมฺพู’’ติปิ ปาโ, สุวิสุทฺธชลาติ อตฺโถ. สุวลาหกํ นภนฺติ อิทฺจ นภํ อากาสํ นีลุปฺปลทลสนฺนิเภหิ สมนฺตโต ปูเรตฺวา ิเตหิ สุนฺทเรหิ วลาหเกหิ เมเฆหิ สุวลาหกํ.
สุกลฺลรูโป ¶ สุมนสฺส ฌายตนฺติ อิทานิ อุตุสปฺปายลาเภน สุฏฺุ กลฺลรูโป กมฺมนิยสภาโว ตฺวํ, นีวรเณหิ อนชฺฌารูฬฺหจิตฺตตาย สุนฺทรมนสฺส โยคาวจรสฺส ยํ อารมฺมณูปนิชฺฌานวเสน ลกฺขณูปนิชฺฌานวเสน จ ฌายตํ. สุนิกฺกโม…เป… อจฺจุตํ ปทนฺติ เอวํ ฌายนฺโต จ สาธุ สุพุทฺธสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สาสเน สุนฺทรนิกฺกโม หุตฺวา สุปริสุทฺธสีลตาย สุสุกฺกํ, วิสุทฺธสภาวตาย สพฺพสฺสปิ สํกิเลสสฺส โคจรภาวานุปคมนโต สุกฺกํ, นิปุณาณโคจรตาย นิปุณํ, ปรมคมฺภีรตาย สุทุทฺทสํ, ปณีตภาเวน เสฏฺภาเวน จ อุตฺตมํ, นิจฺจสภาวตาย อจฺจุตํ ปทํ ตํ นิพฺพานํ ผุสาหิ อตฺตปจฺจกฺขกรเณน สมฺมาปฏิปตฺติยา สจฺฉิกโรหีติ.
เอวํ เถโร อตฺตานํ โอวทนฺโตว อุตุสปฺปายลาเภน สมาหิตจิตฺโต วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๑.๓๙.๓๗-๔๒) –
‘‘กณิการํว ชลิตํ, ปุณฺณมาเยว จนฺทิมํ;
ชลนฺตํ ทีปรุกฺขํว, อทฺทสํ โลกนายกํ.
‘‘กทลิผลํ ¶ ปคฺคยฺห, อทาสึ สตฺถุโน อหํ;
ปสนฺนจิตฺโต สุมโน, วนฺทิตฺวาน อปกฺกมึ.
‘‘เอกตึเส อิโต กปฺเป, ยํ ผลมททึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ผลทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
อรหตฺตํ ¶ ปน ปตฺวา เถโร อตฺตโน ปฏิปตฺตึ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปีติโสมนสฺสชาโต ‘‘นทนฺติ โมรา’’ติอาทินา ตาเยว คาถา ปจฺจุทาหาสิ. เตนสฺส อิทเมว อฺาพฺยากรณํ อโหสีติ.
จูฬกตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. อนูปมตฺเถรคาถาวณฺณนา
นนฺทมานาคตํ จิตฺตาติ อายสฺมโต อนูปมตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ ปฺุํ อุปจินนฺโต อิโต เอกตึเส กปฺเป กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺโต เอกทิวสํ ปทุมํ นาม ปจฺเจกพุทฺธํ ปิณฺฑาย จรนฺตํ รถิยํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส องฺโกลปุปฺเผหิ ปูเชสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท โกสลรฏฺเ อิพฺภกุเล นิพฺพตฺติตฺวา รูปสมฺปตฺติยา อนูปโมติ ลทฺธนาโม วยปฺปตฺโต อุปนิสฺสยสมฺปนฺนตาย กาเม ปหาย ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต อรฺเ วิหรติ. ตสฺส จิตฺตํ พหิทฺธา รูปาทิอารมฺมเณสุ วิธาวติ. กมฺมฏฺานํ ปริวฏฺฏติ. เถโร วิธาวนฺตํ จิตฺตํ นิคฺคณฺหนฺโต –
‘‘นนฺทมานาคตํ ¶ จิตฺตํ, สูลมาโรปมานกํ;
เตน เตเนว วชสิ, เยน สูลํ กลิงฺครํ.
‘‘ตาหํ จิตฺตกลึ พฺรูมิ, ตํ พฺรูมิ จิตฺตทุพฺภกํ;
สตฺถา เต ทุลฺลโภ ลทฺโธ, มานตฺเถ มํ นิโยชยี’’ติ. –
อิมาหิ ทฺวีหิ คาถาหิ โอวทิ.
ตตฺถ นนฺทมานาคตํ จิตฺตาติ นนฺทมาน อภินนฺทมาน จิตฺต อภินนฺทมานํ อาคตํ อุปฺปนฺนํ ¶ . สูลมาโรปมานกนฺติ ทุกฺขุปฺปตฺติฏฺานตาย สูลสทิสตฺตา สูลํ ตํ ตํ ภวํ กมฺมกิเลเสหิ เอตฺตกํ กาลํ อาโรปิยมานํ. เตน เตเนว วชสิ, เยน สูลํ กลิงฺครนฺติ ยตฺถ ยตฺถ สูลสงฺขาตา ¶ ภวา กลิงฺครสงฺขาตา อธิกุฏฺฏนกา กามคุณา จ เตน เตเนว, ปาปจิตฺต, วชสิ, ตํ ตเทว านํ อุปคจฺฉสิ, อตฺตโน อนตฺถํ น สลฺลกฺเขสิ.
ตาหํ จิตฺตกลึ พฺรูมีติ ตํ ตสฺมา ปมตฺตภาวโต จิตฺตกลึ จิตฺตกาลกณฺณึ อหํ กถยามิ. ปุนปิ ตํ พฺรูมิ กเถมิ จิตฺตทุพฺภกํ จิตฺตสงฺขาตสฺส อตฺตโน พหูปการสฺส สนฺตานสฺส อนตฺถาวหนโต จิตฺตทุพฺภึ. ‘‘จิตฺตทุพฺภคา’’ติปิ ปนฺติ. จิตฺตสงฺขาตอลกฺขิกอปฺปปฺุาติ อตฺโถ. กินฺติ พฺรูหีติ เจ? อาห ‘‘สตฺถา เต ทุลฺลโภ ลทฺโธ, มานตฺเถ มํ นิโยชยี’’ติ. กปฺปานํ อสงฺขฺเยยฺยมฺปิ นาม พุทฺธสฺุโ โลโก โหติ, สตฺถริ อุปฺปนฺเนปิ มนุสฺสตฺตสทฺธาปฏิลาภาทโย ทุลฺลภา เอว, ลทฺเธสุ จ เตสุ สตฺถาปิ ทุลฺลโภเยว โหติ. เอวํ ทุลฺลโภ สตฺถา อิทานิ ตยา ลทฺโธ, ตสฺมึ ลทฺเธ สมฺปติปิ อนตฺเถ อหิเต อายติฺจ อนตฺถาวเห ทุกฺขาวเห อกุสเล มํ มา นิโยเชสีติ. เอวํ เถโร อตฺตโน จิตฺตํ โอวทนฺโต เอว วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๑.๓๗.๑๖-๑๙) –
‘‘ปทุโม ¶ นาม สมฺพุทฺโธ, จิตฺตกูเฏ วสี ตทา;
ทิสฺวาน ตํ อหํ พุทฺธํ, สยมฺภุํ อปราชิตํ.
‘‘องฺโกลํ ปุปฺผิตํ ทิสฺวา, โอจินิตฺวานหํ ตทา;
อุปคนฺตฺวาน สมฺพุทฺธํ, ปูชยึ ปทุมํ ชินํ.
‘‘เอกตึเส อิโต กปฺเป, ยํ ปุปฺผมภิปูชยึ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
อนูปมตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. วชฺชิตตฺเถรคาถาวณฺณนา
สํสรํ ¶ ทีฆมทฺธานนฺติ อายสฺมโต วชฺชิตตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปฺุานิ อุปจินนฺโต อิโต ปฺจสฏฺิเม กปฺเป เอกสฺมึ ปจฺจนฺตคาเม นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺโต วนจรโก หุตฺวา วิจรนฺโต เอกทิวสํ อุปสนฺตํ ¶ นาม ปจฺเจกพุทฺธํ ปพฺพตคุหายํ วิหรนฺตํ อทฺทส. โส ตสฺส อุปสมํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส จมฺปกปุปฺเผน ปูชํ อกาสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท โกสลรฏฺเ อิพฺภกุเล นิพฺพตฺโต ชาตทิวสโต ปฏฺาย มาตุคามหตฺถํ คโต โรทติ. พฺรหฺมโลกโต กิร จวิตฺวา อิธาคโต ยสฺมา มาตุคามสมฺผสฺสํ น สหติ, ตสฺมา มาตุคามสมฺผสฺสวชฺชนโต วชฺชิโตตฺเวว นามํ ชาตํ. โส วยปฺปตฺโต สตฺถุ ยมกปาฏิหาริยํ ทิสฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา ตทเหว ฉฬภิฺโ อโหสิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๑.๓๗.๒๗-๓๐) –
‘‘อุปสนฺโต จ สมฺพุทฺโธ, วสตี ปพฺพตนฺตเร;
เอกจมฺปกมาทาย, อุปคจฺฉึ นรุตฺตมํ.
‘‘ปสนฺนจิตฺโต สุมโน, ปจฺเจกมุนิมุตฺตมํ;
อุโภ หตฺเถหิ ปคฺคยฺห, ปูชยึ อปราชิตํ.
‘‘ปฺจสฏฺิมฺหิโต กปฺเป, ยํ ปุปฺผมภิปูชยึ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
ฉฬภิฺโ ปน หุตฺวา อตฺตโน ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสริตฺวา ธมฺมสํเวเคน –
‘‘สํสรํ ทีฆมทฺธานํ, คตีสุ ปริวตฺติสํ;
อปสฺสํ อริยสจฺจานิ, อนฺธภูโต ปุถุชฺชโน.
‘‘ตสฺส เม อปฺปมตฺตสฺส, สํสารา วินฬีกตา;
สพฺพา คตี สมุจฺฉินฺนา, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว’’ติ. – ทฺเว คาถา อภาสิ;
ตตฺถ ¶ สํสรนฺติ สํสรนฺโต, ตสฺมึ ตสฺมึ ภเว อาทานนิกฺเขปวเสน อปราปรํ สนฺธาวนฺโต. ทีฆมทฺธานนฺติ จิรกาลํ อนาทิมติ สํสาเร อปริมาณกาลํ. คตีสูติ สุกตทุกฺกฏานํ กมฺมานํ ¶ วเสน สุคติทุคฺคตีสุ. ปริวตฺติสนฺติ ฆฏียนฺตํ วิย ปริพฺภมนฺโต จวนุปปชฺชนวเสน อปราปรํ ปริวตฺตึ. ตสฺส ปน ปริวตฺตนสฺส การณมาห ‘‘อปสฺสํ อริยสจฺจานิ, อนฺธภูโต ปุถุชฺชโน’’ติ. ทุกฺขาทีนิ จตฺตาริ อริยสจฺจานิ าณจกฺขุนา อปสฺสนฺโต อปฺปฏิวิชฺฌนฺโต, ตโต เอว อวิชฺชนฺธตาย อนฺธภูโต ปุถูนํ ชนนาทีหิ การเณหิ ปุถุชฺชโน โหนฺโต คตีสุ ปริวตฺติสนฺติ โยชนา, เตเนวาห ภควา –
‘‘จตุนฺนํ ¶ , ภิกฺขเว, อริยสจฺจานํ อนนุโพธา อปฺปฏิเวธา เอวมิทํ ทีฆมทฺธานํ สนฺธาวิตํ สํสริตํ มมฺเจว ตุมฺหากฺจา’’ติ (มหาว. ๒๘๗; ที. นิ. ๒.๑๕๕; สํ. นิ. ๕.๑๐๙๑; เนตฺติ. ๑๑๔).
ตสฺส มยฺหํ วุตฺตนเยน ปุพฺเพ ปุถุชฺชนสฺเสว สโต อิทานิ สตฺถารา ทินฺนนเยน อปฺปมตฺตสฺส อปฺปมาทปฏิปตฺติยา สมถวิปสฺสนาภาวนํ มตฺถกํ ปาเปตฺวา ิตสฺส. สํสารา วินฬีกตาติ สํสรนฺติ สตฺตา เอเตหีติ ‘‘สํสารา’’ติ ลทฺธนามา กมฺมกิเลสา อคฺคมคฺเคน สมุจฺฉินฺนตฺตา วิคตนฬา นิมฺมูลา กตา. สพฺพา คตี สมุจฺฉินฺนาติ เอวํ กมฺมกิเลสวฏฺฏานํ วินฬีกตตฺตา นิรยาทิกา สพฺพาปิ คติโย สมฺมเทว อุจฺฉินฺนา วิทฺธํสิตา, ตโต เอว นตฺถิ ทานิ อายตึ ปุนพฺภโวติ อิทเมว จ เถรสฺส อฺาพฺยากรณํ อโหสีติ.
วชฺชิตตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. สนฺธิตตฺเถรคาถาวณฺณนา
อสฺสตฺเถ หริโตภาเสติ อายสฺมโต สนฺธิตตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปฺุานิ อุปจินนฺโต อิโต เอกตึเส กปฺเป สิขิสฺส ภควโต กาเล เอโก โคปาลโก อโหสิ. โส สตฺถริ ปรินิพฺพุเต อฺตรํ เถรํ อุปสงฺกมิตฺวา ¶ ตสฺส สนฺติเก พุทฺธคุณปฏิสํยุตฺตํ ธมฺมํ สุตฺวา ปสนฺนมานโส ‘‘กุหึ ภควา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ปรินิพฺพุตภาวํ สุตฺวา ‘‘เอวํ มหานุภาวา พุทฺธาปิ นาม อนิจฺจตาวสํ คจฺฉนฺติ, อโห สงฺขารา อทฺธุวา’’ติ อนิจฺจสฺํ ปฏิลภิ. ตํ เถโร โพธิปูชาย อุสฺสาเหสิ. โส กาเลน กาลํ โพธิรุกฺขสมีปํ คนฺตฺวา ¶ วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา พุทฺธคุเณ อนุสฺสรนฺโต โพธึ วนฺทติ. โส เตน ปฺุกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท โกสลรฏฺเ อิพฺภกุเล นิพฺพตฺติตฺวา สนฺธิโตติ ลทฺธนาโม วยปฺปตฺโต อนิจฺจตาปฏิสํยุตฺตํ ธมฺมกถํ สุตฺวา สํเวคชาโต ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา าณสฺส ปริปากํ คตตฺตา นจิรสฺเสว ฉฬภิฺโ อโหสิ. โส อตฺตโน ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรนฺโต สิขิสฺส ภควโต กาเล โพธิวนฺทนํ พุทฺธานุสฺสตึ อนิจฺจสฺาปฏิลาภฺจ อนุสฺสริตฺวา ตทุปนิสฺสเยน อตฺตโน วิเสสาธิคมํ ปกาเสนฺโต –
‘‘อสฺสตฺเถ หริโตภาเส, สํวิรูฬฺหมฺหิ ปาทเป;
เอกํ พุทฺธคตํ สฺํ, อลภิตฺถํ ปติสฺสโต.
‘‘เอกตึเส ¶ อิโต กปฺเป, ยํ สฺมลภึ ตทา;
ตสฺสา สฺาย วาหสา, ปตฺโต เม อาสวกฺขโย’’ติ. –
ทฺเว คาถา อภาสิ.
ตตฺถ อสฺสตฺเถติ อสฺสตฺถฏฺานีเย, ยฺวายํ เอตรหิ อมฺหากํ ภควโต โพธิรุกฺโข อสฺสตฺโถ, เอตสฺส าเน ตทา สิขิสฺส ภควโต โพธิรุกฺโข ปุณฺฑรีโก ิโตติ โส อสฺสตฺถฏฺานียตาย ‘‘อสฺสตฺเถ’’ติ วุตฺตํ. สตฺตานํ อสฺสาสชนนโต วา. อปเร ปน ‘‘อสฺสตฺถรุกฺขมูเล นิสีทิตฺวา ตทา พุทฺธานุสฺสติยา ภาวิตตฺตา เถโร ‘อสฺสตฺเถ’ติ อโวจา’’ติ วทนฺติ. หริโตภาเสติ หริเตหิ สารมณิวณฺเณหิ โอภาสมาเน. สํวิรูฬฺหมฺหีติ สุฏฺุ วิรูฬฺเห สุปฺปติฏฺิเต, สุฆนนิจิตปตฺตปลาสปลฺลเวหิ วิรูฬฺหสฺฉนฺเนติ จ วทนฺติ. ปาทเปติ รุกฺเข. เอกํ พุทฺธคตํ สฺํ, อลภิตฺถํ ปติสฺสโตติ พุทฺธารมฺมณํ ¶ อารมฺมณสฺส เอกชาติยตฺตา เอกํ ‘‘อิติปิ โส ภควา’’ติอาทินยปฺปวตฺตํ พุทฺธานุสฺสติสหคตํ สฺํ พุทฺธคุณานํ ปติปติสรณโต ปติสฺสโต หุตฺวา อลภึ.
กทา ปน สา สฺา ลทฺธา, กีวตาย สิทฺธาติ อาห ‘‘เอกตึเส อิโต กปฺเป’’ติอาทิ. อิโต ภทฺทกปฺปโต อุทฺธํ อาโรหนวเสน เอกตึเส กปฺเป. ยํ สฺนฺติ ยํ พุทฺธานุสฺสติสหคตํ สฺํ, ยํ วา พุทฺธานํ อนิจฺจตํ ทิสฺวา ตทนุสาเรน สพฺพาสงฺขาเรสุ ตทา อนิจฺจสฺํ อลภึ. ตสฺสา สฺาย วาหสาติ ตสฺสา ยถาวุตฺตาย สฺาย การณภาเวน ตํ อุปนิสฺสยํ กตฺวา. ปตฺโต เม อาสวกฺขโยติ อิทานิ ¶ มยา อาสวานํ ขโย นิโรโธ อธิคโตติ อิมาเยว จ อิมสฺส เถรสฺส อปทานคาถาปิ. ยถาห (อป. เถร ๑.๒๒.๒๗-๓๐) –
‘‘อสฺสตฺเถ หริโตภาเส…เป… ปตฺโต เม อาสวกฺขโย.
‘‘อิโต เตรสกปฺปมฺหิ, ธนิฏฺโ นาม ขตฺติโย;
สตฺตรตนสมฺปนฺโน, จกฺกวตฺตี มหพฺพโล.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
สนฺธิตตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
ปฺจมวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
นิฏฺิตา จ ทุกนิปาตวณฺณนา.