📜
๑๖. วีสตินิปาโต
๑. อธิมุตฺตตฺเถรคาถาวณฺณนา
วีสตินิปาเต ¶ ¶ ¶ ยฺตฺถํ วาติอาทิกา อายสฺมโต อปรสฺส อธิมุตฺตตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปฺุานิ อุปจินนฺโต อตฺถทสฺสิสฺส ภควโต กาเล วิภวสมฺปนฺเน กุเล นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺโต สตฺถริ ปรินิพฺพุเต ภิกฺขุสงฺฆํ อุปฏฺหนฺโต มหาทานานิ ปวตฺเตสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท อายสฺมโต สํกิจฺจตฺเถรสฺส ภคินิยา กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺติ, อธิมุตฺโตติสฺส นามํ อโหสิ. โส วยปฺปตฺโต มาตุลตฺเถรสฺส สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต สามเณรภูมิยํเยว ิโต อรหตฺตํ ปาปุณิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๑.๔.๘๔-๘๘) –
‘‘นิพฺพุเต โลกนาถมฺหิ, อตฺถทสฺสีนรุตฺตเม;
อุปฏฺหึ ภิกฺขุสงฺฆํ, วิปฺปสนฺเนน เจตสา.
‘‘นิมนฺเตตฺวา ภิกฺขุสงฺฆํ, อุชุภูตํ สมาหิตํ;
อุจฺฉุนา มณฺฑปํ กตฺวา, โภเชสึ สงฺฆมุตฺตมํ.
‘‘ยํ ยํ โยนุปปชฺชามิ, เทวตฺตํ อถมานุสํ;
สพฺเพ สตฺเต อภิโภมิ, ปฺุกมฺมสฺสิทํ ผลํ.
‘‘อฏฺารเส กปฺปสเต, ยํ ทานมททึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, อุจฺฉุทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
อรหตฺตํ ปน ปตฺวา สมาปตฺติสุเขน วีตินาเมนฺโต อุปสมฺปชฺชิตุกาโม ‘‘มาตรํ อาปุจฺฉิสฺสามี’’ติ มาตุ สนฺติกํ คจฺฉนฺโต อนฺตรามคฺเค เทวตาย พลิกมฺมกรณตฺถํ มํสปริเยสนํ จรนฺเตหิ ปฺจสเตหิ โจเรหิ สมาคจฺฉิ. โจรา จ ตํ อคฺคเหสุํ ‘‘เทวตาย พลิ ¶ ภวิสฺสตี’’ติ. โส โจเรหิ คหิโตปิ อภีโต อจฺฉมฺภี วิปฺปสนฺนมุโขว อฏฺาสิ. ตํ ทิสฺวา โจรคามณิอจฺฉริยพฺภุตจิตฺตชาโต ปสํสนฺโต –
‘‘ยฺตฺถํ ¶ วา ธนตฺถํ วา, เย หนาม มยํ ปุเร;
อวเสสํ ภยํ โหติ, เวธนฺติ วิลปนฺติ จ.
‘‘ตสฺส เต นตฺถิ ภีตตฺตํ, ภิยฺโย วณฺโณ ปสีทติ;
กสฺมา น ปริเทเวสิ, เอวรูเป มหพฺภเย’’ติ. – ทฺเว คาถา อภาสิ;
ตตฺถ ยฺตฺถนฺติ ยชนตฺถํ เทวตานํ พลิกมฺมกรณตฺถํ วา. วา-สทฺโท วิกปฺปนตฺโถ. ธนตฺถนฺติ สาปเตยฺยหรณตฺถํ. เย หนาม มยํ ปุเรติ เย สตฺเต มยํ ปุพฺเพ หนิมฺห. อตีตตฺเถ หิ อิทํ วตฺตมานวจนํ. อวเสติ อวเส อเสริเก กตฺวา. ตนฺติ เตสํ. ‘‘อวเสสนฺติ’’ปิ ปนฺติ. อมฺเหหิ คหิเตสุ ตํ เอกํ เปตฺวา อวเสสานํ; อยเมว วา ปาโ. ภยํ โหตีติ มรณภยํ โหติ. เยน เต เวธนฺติ วิลปนฺติ,จิตฺตุตฺราเสน เวธนฺติ ¶ , ‘‘สามิ, ตุมฺหากํ อิทฺจิทฺจ ทสฺสาม, ทาสา ภวิสฺสามา’’ติอาทิกํ วทนฺตา วิลปนฺติ.
ตสฺส เตติ โย ตฺวํ อมฺเหหิ เทวตาย พลิกมฺมตฺถํ ชีวิตา โวโรเปตุกาเมหิ อุกฺขิตฺตาสิเกหิ สนฺตชฺชิโต, ตสฺส เต. ภีตตฺตนฺติ ภีตภาโว, ภยนฺติ อตฺโถ. ภิยฺโย วณฺโณ ปสีทตีติ ปกติวณฺณโต อุปริปิ เต มุขวณฺโณ วิปฺปสีทติ. เถรสฺส กิร ตทา ‘‘สเจ อิเม มาเรสฺสนฺติ, อิทาเนวาหํ อนุปาทาย ปรินิพฺพายิสฺสามิ, ทุกฺขภาโร วิคจฺฉิสฺสตี’’ติ อุฬารํ ปีติโสมนสฺสํ อุปฺปชฺชิ. เอวรูเป มหพฺภเยติ เอทิเส มหติ มรณภเย อุปฏฺิเต. เหตุอตฺเถ วา เอตํ ภุมฺมวจนํ.
อิทานิ เถโร โจรคามณิสฺส ปฏิวจนทานมุเขน ธมฺมํ เทเสนฺโต –
‘‘นตฺถิ เจตสิกํ ทุกฺขํ, อนเปกฺขสฺส คามณิ;
อติกฺกนฺตา ภยา สพฺเพ, ขีณสํโยชนสฺส เว.
‘‘ขีณาย ภวเนตฺติยา, ทิฏฺเ ธมฺเม ยถาตเถ;
น ภยํ มรเณ โหติ, ภารนิกฺเขปเน ยถา.
‘‘สุจิณฺณํ พฺรหฺมจริยํ เม, มคฺโค จาปิ สุภาวิโต;
มรเณ เม ภยํ นตฺถิ, โรคานมิว สงฺขเย.
‘‘สุจิณฺณํ ¶ ¶ พฺรหฺมจริยํ เม, มคฺโค จาปิ สุภาวิโต;
นิรสฺสาทา ภวา ทิฏฺา, วิสํ ปิตฺวาว ฉฑฺฑิตํ.
‘‘ปารคู อนุปาทาโน, กตกิจฺโจ อนาสโว;
ตุฏฺโ อายุกฺขยา โหติ, มุตฺโต อาฆาตนา ยถา.
‘‘อุตฺตมํ ธมฺมตํ ปตฺโต, สพฺพโลเก อนตฺถิโก;
อาทิตฺตาว ฆรา มุตฺโต, มรณสฺมึ น โสจติ.
‘‘ยทตฺถิ สงฺคตํ กิฺจิ, ภโว วา ยตฺถ ลพฺภติ;
สพฺพํ อนิสฺสรํ เอตํ, อิติ วุตฺตํ มเหสินา.
‘‘โย ตํ ตถา ปชานาติ, ยถา พุทฺเธน เทสิตํ;
น คณฺหาติ ภวํ กิฺจิ, สุตตฺตํว อโยคุฬํ.
‘‘น เม โหติ ‘อโหสิ’นฺติ, ‘ภวิสฺส’นฺติ น โหติ เม;
สงฺขารา วิคมิสฺสนฺติ, ตตฺถ กา ปริเทวนา.
‘‘สุทฺธํ ธมฺมสมุปฺปาทํ, สุทฺธํ สงฺขารสนฺตตึ;
ปสฺสนฺตสฺส ยถาภูตํ, น ภยํ โหติ คามณิ.
‘‘ติณกฏฺสมํ โลกํ, ยทา ปฺาย ปสฺสติ;
มมตฺตํ โส อสํวินฺทํ, ‘นตฺถิ เม’ติ น โสจติ.
‘‘อุกฺกณฺามิ สรีเรน, ภเวนมฺหิ อนตฺถิโก;
โสยํ ภิชฺชิสฺสติ กาโย, อฺโ จ น ภวิสฺสติ.
‘‘ยํ ¶ โว กิจฺจํ สรีเรน, ตํ กโรถ ยทิจฺฉถ;
น เม ตปฺปจฺจยา ตตฺถ, โทโส เปมฺจ เหหิตี’’ติ. –
อิมา คาถา อภาสิ.
‘‘ตสฺส ตํ วจนํ สุตฺวา, อพฺภุตํ โลมหํสนํ;
สตฺถานิ นิกฺขิปิตฺวาน, มาณวา เอตทพฺรวุ’’นฺติ. –
อยํ สงฺคีติกาเรหิ วุตฺตคาถา. อิโต อปรา ติสฺโส โจรานํ, เถรสฺส จ วจนปฏิวจนคาถา –
‘‘กึ ¶ ภทนฺเต กริตฺวาน, โก วา อาจริโย ตว;
กสฺส สาสนมาคมฺม, ลพฺภเต ตํ อโสกตา.
‘‘สพฺพฺู สพฺพทสฺสาวี, ชิโน อาจริโย มม;
มหาการุณิโก สตฺถา, สพฺพโลกติกิจฺฉโก.
‘‘เตนายํ ¶ เทสิโต ธมฺโม, ขยคามี อนุตฺตโร;
ตสฺส สาสนมาคมฺม, ลพฺภเต ตํ อโสกตา.
‘‘สุตฺวาน โจรา อิสิโน สุภาสิตํ, นิกฺขิปฺป สตฺถานิ จ อาวุธานิ จ;
ตมฺหา จ กมฺมา วิรมึสุ เอเก, เอเก จ ปพฺพชฺชมโรจยึสุ.
‘‘เต ปพฺพชิตฺวา สุคตสฺส สาสเน, ภาเวตฺว โพชฺฌงฺคพลานิ ปณฺฑิตา;
อุทคฺคจิตฺตา สุมนา กตินฺทฺริยา, ผุสึสุ นิพฺพานปทํ อสงฺขต’’นฺติ. –
อิมาปิ สงฺคีติกาเรหิ วุตฺตคาถา.
ตตฺถ นตฺถิ เจตสิกํ ทุกฺขํ, อนเปกฺขสฺส, คามณีติ คามณิ, อเปกฺขาย, ตณฺหาย, อภาเวน อนเปกฺขสฺส มาทิสสฺส, โลหิตสภาโว ปุพฺโพ วิย, เจตสิกํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ นตฺถิ, โทมนสฺสาภาวาปเทเสน ภยาภาวํ วทติ. เตนาห ‘‘อติกฺกนฺตา ภยา สพฺเพ’’ติ. อติกฺกนฺตา ภยา สพฺเพติ ขีณสํโยชนสฺส อรหโต ปฺจวีสติ มหาภยา, อฺเ จ สพฺเพปิ ภยา เอกํเสน อติกฺกนฺตา อตีตา, อปคตาติ อตฺโถ.
ทิฏฺเ ธมฺเม ยถาตเถติ จตุสจฺจธมฺเม ปริฺาปหานสจฺฉิกิริยภาวนาวเสน มคฺคปฺาย ยถาภูตํ ทิฏฺเ. มรเณติ มรณเหตุ. ภารนิกฺเขปเน ยถาติ ยถา โกจิ ปุริโส สีเส ิเตน มหตา ครุภาเรน สํสีทนฺโต ตสฺส นิกฺเขปเน, อปนยเน น ภายติ, เอวํ สมฺปทมิทนฺติ อตฺโถ. วุตฺตฺเหตํ ภควตา –
‘‘ภารา ¶ ¶ หเว ปฺจกฺขนฺธา, ภารหาโร จ ปุคฺคโล;
ภาราทานํ ทุขํ โลเก, ภารนิกฺเขปนํ สุข’’นฺติ. (สํ. นิ. ๓.๒๒);
สุจิณฺณนฺติ สุฏฺุ จริตํ. พฺรหฺมจริยนฺติ, สิกฺขตฺตยสงฺคหํ สาสนพฺรหฺมจริยํ. ตโต เอว มคฺโค จาปิ สุภาวิโต อฏฺงฺคิโก อริยมคฺโคปิ สมฺมเทว ภาวิโต. โรคานมิว สงฺขเยติ ยถา พหูหิ โรเคหิ อภิภูตสฺส อาตุรสฺส โรคานํ สงฺขเย ปีติโสมนสฺสเมว โหติ, เอวํ ขนฺธโรคสงฺขเย มรเณ มาทิสสฺส ภยํ นตฺถิ.
นิรสฺสาทา ภวา ทิฏฺาติ ตีหิ ทุกฺขตาหิ อภิภูตา, เอกาทสหิ อคฺคีหิ อาทิตฺตา, ตโย ภวา นิรสฺสาทา, อสฺสาทรหิตา, มยา ทิฏฺา. วิสํ ปิตฺวาว ฉฑฺฑิตนฺติ ปมาทวเสน วิสํ ปิวิตฺวา ตาทิเสน ปโยเคน ฉฑฺฑิตํ วิย มรเณ เม ภยํ นตฺถีติ อตฺโถ.
มุตฺโต ¶ อาฆาตนา ยถาติ ยถา โจเรหิ มารณตฺถํ อาฆาตนํ นีโต เกนจิ อุปาเยน ตโต มุตฺโต หฏฺตุฏฺโ โหติ, เอวํ สํสารปารํ, นิพฺพานํ, คตตฺตา ปารคู, จตูหิปิ อุปาทาเนหิ อนุปาทาโน, ปริฺาทีนํ โสฬสนฺนํ กิจฺจานํ กตตฺตา กตกิจฺโจ กามาสวาทีหิ อนาสโว, อายุกฺขยา อายุกฺขยเหตุ ตุฏฺโ โสมนสฺสิโก โหติ.
อุตฺตมนฺติ เสฏฺํ. ธมฺมตนฺติ, ธมฺมสภาวํ. อรหตฺเต สิทฺเธ สิชฺฌนเหตุ อิฏฺาทีสุ ตาทิภาวํ. สพฺพโลเกติ สพฺพโลกสฺมิมฺปิ, ทีฆายุกสุขพหุลตาทิวเสน สํยุตฺเตปิ โลเก. อนตฺถิโกติ, อนเปกฺโข. อาทิตฺตาว ฆรา มุตฺโตติ ยถา โกจิ ปุริโส สมนฺตโต อาทิตฺตโต ปชฺชลิตโต เคหโต นิสฺสโฏ, ตโต นิสฺสรณนิมิตฺตํ น โสจติ, เอวํ ขีณาสโว มรณนิมิตฺตํ น โสจติ.
ยทตฺถิ สงฺคตํ กิฺจีติ ยํกิฺจิ อิมสฺมึ โลเก อตฺถิ, วิชฺชติ, อุปลพฺภติ สงฺคตํ, สตฺเตหิ สงฺขาเรหิ วา สมาคโม, สโมธานํ. ‘‘สงฺขต’’นฺติปิ ปาโ, ตสฺส ยํกิฺจิ ปจฺจเยหิ สมจฺจ สมฺภุยฺย กตํ, ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนนฺติ อตฺโถ. ภโว วา ยตฺถ ลพฺภตีติ ยสฺมึ สตฺตนิกาเย โย อุปปตฺติภโว ลพฺภติ. สพฺพํ อนิสฺสรํ เอตนฺติ สพฺพเมตํ อิสฺสรรหิตํ, น เอตฺถ เกนจิ ‘‘เอวํ โหตู’’ติ อิสฺสริยํ วตฺเตตุํ สกฺกา. อิติ วุตฺตํ มเหสินาติ ¶ ‘‘สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ เอวํ วุตฺตํ มเหสินา สมฺมาสมฺพุทฺเธน. ตสฺมา ‘‘อนิสฺสรํ เอต’’นฺติ ปชานนฺโต มรณสฺมึ น โสจตีติ โยชนา.
น ¶ คณฺหาติ ภวํ กิฺจีติ โย อริยสาวโก ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติอาทินา (ธ. ป. ๒๗๗) ยถา พุทฺเธน ภควตา เทสิตํ, ตถา ตํ ภวตฺตยํ วิปสฺสนาปฺาสหิตาย มคฺคปฺาย ปชานาติ. โส ยถา โกจิ ปุริโส สุขกาโม ทิวสํ สนฺตตฺตํ อโยคุฬํ หตฺเถน น คณฺหาติ, เอวํ กิฺจิ ขุทฺทกํ วา มหนฺตํ วา ภวํ น คณฺหาติ, น ตตฺถ ตณฺหํ กโรตีติ อตฺโถ.
น เม โหติ ‘‘อโหสิ’’นฺติ ‘‘อตีตมทฺธานํ อหํ อีทิโส อโหสิ’’นฺติ อตฺตทิฏฺิวเสน น เม จิตฺตปฺปวตฺติ อตฺถิ ทิฏฺิยา สมฺมเทว อุคฺฆาฏิตตฺตา, ธมฺมสภาวสฺส จ สุทิฏฺตฺตา. ‘‘ภวิสฺส’’นฺติ น โหติ เมติ ตโต เอว ‘‘อนาคตมทฺธานํ อหํ เอทิโส กถํ นุ โข ภวิสฺสํ ภเวยฺย’’นฺติ เอวมฺปิ เม น โหติ. สงฺขารา วิคมิสฺสนฺตีติ เอวํ ปน โหติ ‘‘ยถาปจฺจยํ ปวตฺตมานา สงฺขาราว, น เอตฺถ โกจิ อตฺตา วา อตฺตนิยํ วา, เต จ โข วิคมิสฺสนฺติ ¶ , วินสฺสิสฺสนฺติ, ขเณ ขเณ ภิชฺชิสฺสนฺตี’’ติ. ตตฺถ กา ปริเทวนาติ เอวํ ปสฺสนฺตสฺส มาทิสสฺส ตตฺถ สงฺขารคเต กา นาม ปริเทวนา.
สุทฺธนฺติ เกวลํ, อตฺตสาเรน อสมฺมิสฺสํ. ธมฺมสมุปฺปาทนฺติ ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนธมฺมสมุปฺปตฺตึ อวิชฺชาทิปจฺจเยหิ สงฺขาราทิธมฺมมตฺตปฺปวตฺตึ. สงฺขารสนฺตตินฺติ กิเลสกมฺมวิปากปฺปเภทสงฺขารปพนฺธํ. ปสฺสนฺตสฺส ยถาภูตนฺติ สห วิปสฺสนาย มคฺคปฺาย ยาถาวโต ชานนฺตสฺส.
ติณกฏฺสมํ โลกนฺติ ยถา อรฺเ อปริคฺคเห ติณกฏฺเ เกนจิ คยฺหมาเน อปรสฺส ‘‘มยฺหํ สนฺตกํ อยํ คณฺหตี’’ติ น โหติ, เอวํ โส อสามิกตาย ติณกฏฺสมํ สงฺขารโลกํ ยทา ปฺาย ปสฺสติ, โส ตตฺถ มมตฺตํ อสํวินฺทํ อสํวินฺทนฺโต อลภนฺโต อกโรนฺโต. นตฺถิ เมติ ‘‘อหุ วต โสหํ, ตํ เม นตฺถี’’ติ น โสจติ.
อุกฺกณฺามิ สรีเรนาติ อสารเกน อภินุเทน ทุกฺเขน อกตฺุนา อสุจิทุคฺคนฺธเชคุจฺฉปฏิกฺกูลสภาเวน อิมินา กาเยน อุกฺกณฺามิ อิมํ กายํ ¶ นิพฺพินฺทนฺโต เอวํ ติฏฺามิ. ภเวนมฺหิ อนตฺถิโกติ สพฺเพนปิ ภเวน อนตฺถิโก อมฺหิ, น กิฺจิ ภวํ ปตฺเถมิ. โสยํ ภิชฺชิสฺสติ กาโยติ อยํ มม กาโย อิทานิ ตุมฺหากํ ปโยเคน อฺถา วา อฺตฺถ ภิชฺชิสฺสติ. อฺโ จ น ภวิสฺสตีติ อฺโ กาโย มยฺหํ อายตึ น ภวิสฺสติ, ปุนพฺภวาภาวโต.
ยํ โว กิจฺจํ สรีเรนาติ ยํ ตุมฺหากํ อิมินา สรีเรน ปโยชนํ, ตํ กโรถ ยทิจฺฉถ, อิจฺฉถ เจ. น เม ตปฺปจฺจยาติ, ตํ นิมิตฺตํ ¶ อิมสฺส สรีรสฺส ตุมฺเหหิ ยถิจฺฉิตกิจฺจสฺส กรณเหตุ. ตตฺถาติ เตสุ กโรนฺเตสุ จ อกโรนฺเตสุ จ. โทโส เปมฺจ เหหิตีติ ยถากฺกมํ ปฏิโฆ อนุนโย น ภวิสฺสติ, อตฺตโน ภเว อเปกฺขาย สพฺพโส ปหีนตฺตาติ อธิปฺปาโย. อฺปจฺจยา อฺตฺถ จ ปฏิฆานุนเยสุ อสนฺเตสุปิ ตปฺปจฺจยา, ‘‘ตตฺถา’’ติ วจนํ ยถาธิคตวเสน วุตฺตํ.
ตสฺสาติ อธิมุตฺตตฺเถรสฺส. ตํ วจนนฺติ ‘‘นตฺถิ เจตสิกํ ทุกฺข’’นฺติอาทิกํ มรเณ ภยาภาวาทิทีปกํ, ตโต เอว อพฺภุตํ โลมหํสนํ วจนํ สุตฺวา. มาณวาติ โจรา. โจรา หิ ‘‘มาณวา’’ติ วุจฺจนฺติ ‘‘มาณเวหิ สห คจฺฉนฺติ กตกมฺเมหิ อกตกมฺเมหิปี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. ๒.๑๔๙) วิย.
กึ ¶ ภทนฺเต กริตฺวานาติ, ภนฺเต, กึ นาม ตโปกมฺมํ กตฺวา. โก วา ตว อาจริโย กสฺส สาสนํ, โอวาทํ นิสฺสาย อยํ อโสกตา มรณกาเล โสกาภาโว ลพฺภตีติ เอตํ อตฺถํ อพฺรวุํ, ปุจฺฉาวเสน กเถสุํ, ภาสึสุ.
ตํ สุตฺวา เถโร เตสํ ปฏิวจนํ เทนฺโต ‘‘สพฺพฺู’’ติอาทิมาห. ตตฺถ สพฺพฺูติ ปโรปเทเสน วินา สพฺพปกาเรน สพฺพธมฺมาวโพธนสมตฺถสฺส อากงฺขาปฏิพทฺธวุตฺติโน อนาวรณาณสฺส อธิคเมน อตีตาทิเภทํ สพฺพํ ชานาตีติ, สพฺพฺู. เตเนว สมนฺตจกฺขุนา สพฺพสฺส ทสฺสนโต สพฺพทสฺสาวี. ยมฺหิ อนาวรณาณํ, ตเทว สพฺพฺุตฺาณํ, นตฺเถว อสาธารณาณปาฬิยา วิโรโธ วิสยุปฺปตฺติมุเขน อฺเหิ อสาธารณภาวทสฺสนตฺถํ เอกสฺเสว าณสฺส ทฺวิธา วุตฺตตฺตา. ยํ ปเนตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ อิติวุตฺตกวณฺณนายํ (อิติวุ. อฏฺ. ๓๘) วิตฺถารโต วุตฺตเมวาติ ตตฺถ วุตฺตนเยเนว ¶ เวทิตพฺพํ. ปฺจนฺนมฺปิ มารานํ วิชยโต ชิโน, หีนาทิวิภาคภินฺเน สพฺพสฺมึ สตฺตนิกาเย อธิมุตฺตวุตฺติตาย มหติยา กรุณาย สมนฺนาคตตฺตา มหาการุณิโก, ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกปรมตฺเถหิ ยถารหํ เวเนยฺยานํ อนุสาสนโต สตฺถา, ตโต เอว สพฺพโลกสฺส กิเลสโรคติกิจฺฉนโต สพฺพโลกติกิจฺฉโก, สมฺมาสมฺพุทฺโธ อาจริโย มมาติ โยชนา. ขยคามีติ นิพฺพานคามี.
เอวํ เถเรน สตฺถุ สาสนสฺส จ คุเณ ปกาสิเต ปฏิลทฺธสทฺธา เอกจฺเจ โจรา ปพฺพชึสุ, เอกจฺเจ อุปาสกตฺตํ ปเวเทสุํ. ตมตฺถํ ทีเปนฺโต ธมฺมสงฺคาหกา ‘‘สุตฺวาน โจรา’’ติอาทินา ทฺเว คาถา อภาสึสุ. ตตฺถ ¶ อิสิโนติ อธิสีลสิกฺขาทีนํ เอสนฏฺเน อิสิโน, อธิมุตฺตตฺเถรสฺส. นิกฺขิปฺปาติ ปหาย. สตฺถานิ จ อาวุธานิ จาติ อสิอาทิสตฺถานิ เจว ธนุกลาปาทิอาวุธานิ จ. ตมฺหา จ กมฺมาติ ตโต โจรกมฺมโต.
เต ปพฺพชิตฺวา สุคตสฺส สาสเนติ เต โจรา โสภนคมนตาทีหิ สุคตสฺส ภควโต สาสเน ปพฺพชฺชํ อุปคนฺตฺวา. ภาวนาวิเสสาธิคตาย โอทคฺยลกฺขณาย ปีติยา สมนฺนาคเมน อุทคฺคจิตฺตา. สุมนาติ โสมนสฺสปฺปตฺตา. กตินฺทฺริยาติ ภาวิตินฺทฺริยา. ผุสึสูติ อคฺคมคฺคาธิคเมน อสงฺขตํ นิพฺพานํ อธิคจฺฉึสุ. อธิมุตฺโต กิร โจเร นิพฺพิเสวเน กตฺวา, เต ตตฺเถว เปตฺวา, มาตุ สนฺติกํ คนฺตฺวา, มาตรํ อาปุจฺฉิตฺวา, ปจฺจาคนฺตฺวา เตหิ สทฺธึ อุปชฺฌายสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา, ปพฺพาเชตฺวา อุปสมฺปทํ อกาสิ. อถ เตสํ กมฺมฏฺานํ อาจิกฺขิ ¶ , เต นจิรสฺเสว อรหตฺเต ปติฏฺหึสุ. เตน วุตฺตํ ‘‘ปพฺพชิตฺวา…เป… อสงฺขต’’นฺติ.
อธิมุตฺตตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. ปาราปริยตฺเถรคาถาวณฺณนา
สมณสฺส อหุ จินฺตาติอาทิกา อายสฺมโต ปาราปริยตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ กุสลํ อุปจินิตฺวา สุคตีสุเยว สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ อฺตรสฺส พฺราหฺมณมหาสาลสฺส ปุตฺโต หุตฺวา ¶ นิพฺพตฺติ. ตสฺส วยปฺปตฺตสฺส โคตฺตวเสน ปาราปริโยตฺเวว สมฺา อโหสิ. โส ตโย เวเท อุคฺคเหตฺวา พฺราหฺมณสิปฺเปสุ นิปฺผตฺตึ คโต. เอกทิวสํ สตฺถุ ธมฺมเทสนากาเล เชตวนวิหารํ คนฺตฺวา ปริสปริยนฺเต นิสีทิ. สตฺถา ตสฺส อชฺฌาสยํ โอโลเกตฺวา อินฺทฺริยภาวนาสุตฺตํ (ม. นิ. ๓.๔๕๓) เทเสสิ. โส ตํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิ. ตํ สุตฺตํ อุคฺคเหตฺวา ตทตฺถมนุจินฺเตสิ. ยถา ปน อนุจินฺเตสิ, สฺวายมตฺโถ คาถาสุ เอว อาวิ ภวิสฺสติ. โส ตถา อนุวิจินฺเตนฺโต อายตนมุเขน วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปตฺโต. อปรภาเค อตฺตนา จินฺติตาการํ ปกาเสนฺโต –
‘‘สมณสฺส อหุ จินฺตา, ปาราปริยสฺส ภิกฺขุโน;
เอกกสฺส นิสินฺนสฺส, ปวิวิตฺตสฺส ฌายิโน.
‘‘กิมานุปุพฺพํ ¶ ปุริโส, กึ วตํ กึ สมาจารํ;
อตฺตโน กิจฺจการีสฺส, น จ กฺจิ วิเหเย.
‘‘อินฺทฺริยานิ มนุสฺสานํ, หิตาย อหิตาย จ;
อรกฺขิตานิ อหิตาย, รกฺขิตานิ หิตาย จ.
‘‘อินฺทฺริยาเนว สารกฺขํ, อินฺทฺริยานิ จ โคปยํ;
อตฺตโน กิจฺจการีสฺส, น จ กฺจิ วิเหเย.
‘‘จกฺขุนฺทฺริยํ เจ รูเปสุ, คจฺฉนฺตํ อนิวารยํ;
อนาทีนวทสฺสาวี, โส ทุกฺขา น หิ มุจฺจติ.
‘‘โสตินฺทฺริยํ ¶ เจ สทฺเทสุ, คจฺฉนฺตํ อนิวารยํ;
อนาทีนวทสฺสาวี, โส ทุกฺขา น หิ มุจฺจติ.
‘‘อนิสฺสรณทสฺสาวี, คนฺเธ เจ ปฏิเสวติ;
น โส มุจฺจติ ทุกฺขมฺหา, คนฺเธสุ อธิมุจฺฉิโต.
‘‘อมฺพิลํ มธุรคฺคฺจ, ติตฺตกคฺคมนุสฺสรํ;
รสตณฺหาย คธิโต, หทยํ นาวพุชฺฌติ.
‘‘สุภานฺยปฺปฏิกูลานิ ¶ , โผฏฺพฺพานิ อนุสฺสรํ;
รตฺโต ราคาธิกรณํ, วิวิธํ วินฺทเต ทุขํ.
‘‘มนํ เจเตหิ ธมฺเมหิ, โย น สกฺโกติ รกฺขิตุํ;
ตโต นํ ทุกฺขมนฺเวติ, สพฺเพเหเตหิ ปฺจหิ.
‘‘ปุพฺพโลหิตสมฺปุณฺณํ, พหุสฺส กุณปสฺส จ;
นรวีรกตํ วคฺคุํ, สมุคฺคมิว จิตฺติตํ.
‘‘กฏุกํ มธุรสฺสาทํ, ปิยนิพนฺธนํ ทุขํ;
ขุรํว มธุนา ลิตฺตํ, อุลฺลิหํ นาวพุชฺฌติ.
‘‘อิตฺถิรูเป อิตฺถิสเร, โผฏฺพฺเพปิ จ อิตฺถิยา;
อิตฺถิคนฺเธสุ สารตฺโต, วิวิธํ วินฺทเต ทุขํ.
‘‘อิตฺถิโสตานิ สพฺพานิ, สนฺทนฺติ ปฺจ ปฺจสุ;
เตสมาวรณํ กาตุํ, โย สกฺโกติ วีริยวา.
‘‘โส อตฺถวา โส ธมฺมฏฺโ, โส ทกฺโข โส วิจกฺขโณ;
กเรยฺย รมมาโนปิ, กิจฺจํ ธมฺมตฺถสํหิตํ.
‘‘อโถ สีทติ สฺุตฺตํ, วชฺเช กิจฺจํ นิรตฺถกํ;
น ตํ กิจฺจนฺติ มฺิตฺวา, อปฺปมตฺโต วิจกฺขโณ.
‘‘ยฺจ อตฺเถน สฺุตฺตํ, ยา จ ธมฺมคตา รติ;
ตํ สมาทาย วตฺเตถ, สา หิ เว อุตฺตมา รติ.
‘‘อุจฺจาวเจหุปาเยหิ, ปเรสมภิชิคีสติ;
หนฺตฺวา วธิตฺวา อถ โสจยิตฺวา, อาโลปติ สาหสา โย ปเรสํ.
‘‘ตจฺฉนฺโต ¶ อาณิยา อาณึ, นิหนฺติ พลวา ยถา;
อินฺทฺริยานินฺทฺริเยเหว, นิหนฺติ กุสโล ตถา.
‘‘สทฺธํ ¶ วีริยํ สมาธิฺจ, สติปฺฺจ ภาวยํ;
ปฺจ ปฺจหิ หนฺตฺวาน, อนีโฆ ยาติ พฺราหฺมโณ.
‘‘โส ¶ อตฺถวา โส ธมฺมฏฺโ, กตฺวา วากฺยานุสาสนึ;
สพฺเพน สพฺพํ พุทฺธสฺส, โส นโร สุขเมธตี’’ติ. – อิมา คาถา อภาสิ;
ตตฺถ สมณสฺสาติ ปพฺพชิตสฺส. อหูติ อโหสิ. จินฺตาติ ธมฺมจินฺตา ธมฺมวิจารณา. ปาราปริยสฺสาติ ปาราปรโคตฺตสฺส. ‘‘ปาราจริยสฺสา’’ติปิ ปนฺติ. ภิกฺขุโนติ สํสาเร ภยํ อิกฺขนสีลสฺส. เอกกสฺสาติ อสหายสฺส, เอเตน กายวิเวกํ ทสฺเสติ. ปวิวิตฺตสฺสาติ ปวิเวกเหตุนา กิเลสานํ วิกฺขมฺภเนน วิเวกํ อารทฺธสฺส, เอเตน จิตฺตวิเวกํ ทสฺเสติ. เตนาห ‘‘ฌายิโน’’ติ. ฌายิโนติ ฌายนสีลสฺส, โยนิโสมนสิกาเรสุ ยุตฺตสฺสาติ อตฺโถ. สพฺพเมตํ เถโร อตฺตานํ ปรํ วิย กตฺวา วทติ.
‘‘กิมานุปุพฺพ’’นฺติอาทินา ตํ จินฺตนํ ทสฺเสติ. ตตฺถ ปมคาถายํ ตาว กิมานุปุพฺพนฺติ อนุปุพฺพํ อนุกฺกโม, อนุปุพฺพเมว วกฺขมาเนสุ วตสมาจาเรสุ โก อนุกฺกโม, เกน อนุกฺกเมน เต ปฏิปชฺชิตพฺพาติ อตฺโถ. ปุริโส กึ วตํ กึ สมาจารนฺติ อตฺถกาโม ปุริโส สมาทิยิตพฺพฏฺเน ‘‘วต’’นฺติ ลทฺธนามํ, กีทิสํ สีลํ สมาจารํ, สมาจรนฺโต, อตฺตโน กิจฺจการี กตฺตพฺพการี อสฺส, กฺจิ สตฺตํ น จ วิเหเย, น พาเธยฺยาติ อตฺโถ. อตฺตโน กิจฺจํ นาม สมณธมฺโม, สงฺเขปโต สีลสมาธิปฺา, ตํ สมฺปาเทนฺตสฺส ปรวิเหนาย เลโสปิ นตฺถิ ตาย สติ สมณภาวสฺเสว อภาวโต.
ยถาห ภควา – ‘‘น หิ ปพฺพชิโต ปรูปฆาตี, น สมโณ โหติ ปรํ วิเหยนฺโต’’ติ (ธ. ป. ๑๘๔). เอตฺถ จ วตคฺคหเณน วาริตฺตสีลํ คหิตํ, สมาจารคฺคหเณน สมาจริตพฺพโต จาริตฺตสีเลน สทฺธึ ฌานวิปสฺสนาทิ, ตสฺมา วาริตฺตสีลํ ปธานํ. ตตฺถาปิ จ ยสฺมา อินฺทฺริยสํวเร สิทฺเธ สพฺพํ สีลํ สุรกฺขิตํ, สุโคปิตเมว โหติ, ตสฺมา อินฺทฺริยสํวรสีลํ ตาว ทสฺเสตุกาโม อินฺทฺริยานํ อรกฺขเณ รกฺขเณ จ อาทีนวานิสํเส วิภาเวนฺโต ¶ ‘‘อินฺทฺริยานิ มนุสฺสาน’’นฺติอาทิมาห. ตตฺถ อินฺทฺริยานีติ รกฺขิตพฺพธมฺมนิทสฺสนํ, ตสฺมา จกฺขาทีนิ ฉ อินฺทฺริยานีติ วุตฺตํ โหติ. มนุสฺสานนฺติ รกฺขณโยคฺยปุคฺคลนิทสฺสนํ. หิตายาติ อตฺถาย. อหิตายาติ อนตฺถาย. โหนฺตีติ ¶ วจนเสโส. กถํ ปน ตานิเยว หิตาย จ อหิตาย โหนฺตีติ อาห ‘‘รกฺขิตานี’’ติอาทิ. ตสฺสตฺโถ – ยสฺส จกฺขาทีนิ อินฺทฺริยานิ สติกวาเฏน อปิหิตานิ, ตสฺส รูปาทีสุ อภิชฺฌาทิปาปธมฺมปวตฺติยา ทฺวารภาวโต อนตฺถาย ปิหิตานิ, ตทภาวโต อตฺถาย สํวตฺตนฺตีติ.
อินฺทฺริยาเนว ¶ สารกฺขนฺติ ยสฺมา อินฺทฺริยสํวโร ปริปุณฺโณ สีลสมฺปทํ ปริปูเรติ, สีลสมฺปทา ปริปุณฺณา สมาธิสมฺปทํ ปริปูเรติ, สมาธิสมฺปทา ปริปุณฺณา ปฺาสมฺปทํ ปริปูเรติ, ตสฺมา อินฺทฺริยารกฺขา อตฺตหิตปฏิปตฺติยาว มูลนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อินฺทฺริยาเนว สารกฺข’’นฺติ. สติปุพฺพงฺคเมน อารกฺเขน สํรกฺขนฺโต โยนิโสมนสิกาเรน อินฺทฺริยานิ เอว ตาว สมฺมเทว รกฺขนฺโต, ยถา อกุสลโจรา เตหิ เตหิ ทฺวาเรหิ ปวิสิตฺวา จิตฺตสนฺตาเน กุสลํ ภณฺฑํ น วิลุมฺปนฺติ, ตถา ตานิ ปิทหนฺโตติ อตฺโถ. สารกฺขนฺติ จ สํ-สทฺทสฺส สาภาวํ กตฺวา วุตฺตํ, ‘‘สาราโค’’ติอาทีสุ วิย. ‘‘สํรกฺข’’นฺติ จ ปาโ. อินฺทฺริยานิ จ โคปยนฺติ ตสฺเสว ปริยายวจนํ, ปริยายวจเน ปโยชนํ เนตฺติอฏฺกถายํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. ‘‘อตฺตโน กิจฺจการีสฺสา’’ติ อิมินา อตฺตหิตปฏิปตฺตึ ทสฺเสติ, ‘‘น จ กฺจิ วิเหเย’’ติ อิมินา ปรหิตปฏิปตฺตึ, อุภเยนาปิ วา อตฺตหิตปฏิปตฺติเมว ทสฺเสติ ปราวิเหนสฺสาปิ อตฺตหิตปฏิปตฺติภาวโต. อถ วา ปททฺวเยนปิ อตฺตหิตปฏิปตฺตึ ทสฺเสติ ปุถุชฺชนสฺส เสกฺขสฺส จ ปรหิตปฏิปตฺติยาปิ อตฺตหิตปฏิปตฺติภาวโต.
เอวํ รกฺขิตานิ อินฺทฺริยานิ หิตาย โหนฺตีติ โวทานปกฺขํ สงฺเขเปเนว ทสฺเสตฺวา, อรกฺขิตานิ อหิตาย โหนฺตีติ สํกิเลสปกฺขํ ปน วิภชิตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘จกฺขุนฺทฺริยํ เจ’’ติอาทิมาห. ตตฺถ จกฺขุนฺทฺริยํ เจ รูเปสุ, คจฺฉนฺตํ อนิวารยํ. อนาทีนวทสฺสาวีติ โย นีลปีตาทิเภเทสุ อิฏฺานิฏฺเสุ รูปายตเนสุ คจฺฉนฺตํ ยถารุจิ ปวตฺตนฺตํ จกฺขุนฺทฺริยํ อนิวารยํ, อนิวารยนฺโต อปฺปฏิพาหนฺโต ตถาปวตฺติยํ อาทีนวทสฺสาวี น โหติ เจ, ทิฏฺธมฺมิกํ สมฺปรายิกฺจ อาทีนวํ โทสํ น ปสฺสติ เจ ¶ . ‘‘คจฺฉนฺตํ นิวารเย อนิสฺสรณทสฺสาวี’’ติ จ ปาโ. ตตฺถ โย ‘‘ทิฏฺเ ทิฏฺมตฺตํ ภวิสฺสตี’’ติ (สํ. นิ. ๔.๙๕) วุตฺตวิธินา ทิฏฺมตฺเตเยว ตฺวา สติสมฺปชฺวเสน รูปายตเน ปวตฺตมาโน ตตฺถ นิสฺสรณทสฺสาวี นาม. วุตฺตวิปริยาเยน อนิสฺสรณทสฺสาวี ทฏฺพฺโพ. โส ทุกฺขา น หิ มุจฺจตีติ โส เอวรูโป ปุคฺคโล วฏฺฏทุกฺขโต น มุจฺจเตว. เอตฺถ จ จกฺขุนฺทฺริยสฺส อนิวารณํ ¶ นาม ยถา เตน ทฺวาเรน อภิชฺฌาทโย ปาปธมฺมา อนฺวาสฺสเวยฺยุํ, ตถา ปวตฺตนํ, ตํ ปน อตฺถโต สติสมฺปชฺสฺส อนุฏฺาปนํ ทฏฺพฺพํ. เสสินฺทฺริเยสุปิ เอเสว นโย. อธิมุจฺฉิโตติ อธิมุตฺตตณฺหาย มุจฺฉํ อาปนฺโน. อมฺพิลนฺติ อมฺพิลรสํ. มธุรคฺคนฺติ มธุรรสโกฏฺาสํ. ตถา ติตฺตกคฺคํ. อนุสฺสรนฺติ อสฺสาทวเสน ตํ ตํ รสํ อนุวิจินฺเตนฺโต. คนฺถิโตติ รสตณฺหาย ตสฺมึ ตสฺมึ รเส คนฺถิโต พนฺโธ. ‘‘คธิโต’’ติ จ ปนฺติ, เคธํ อาปนฺโนติ อตฺโถ. หทยํ นาวพุชฺฌตีติ ‘‘ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสามี’’ติ ปพฺพชฺชาทิกฺขเณ อุปฺปนฺนํ จิตฺตํ น ชานาติ น สลฺลกฺเขติ ¶ , สาสนสฺส หทยํ อพฺภนฺตรํ อนวชฺชธมฺมานํ สมฺมทฺทนรสตณฺหาย คธิโต นาวพุชฺฌติ น ชานาติ, น ปฏิปชฺชตีติ อตฺโถ.
สุภานีติ สุนฺทรานิ. อปฺปฏิกูลานีติ มโนรมานิ, อิฏฺานิ. โผฏฺพฺพานีติ อุปาทิณฺณานุปาทิณฺณปฺปเภเท ผสฺเส. รตฺโตติ รชฺชนสภาเวน ราเคน รตฺโต. ราคาธิกรณนฺติ ราคเหตุ. วิวิธํ วินฺทเต ทุขนฺติ ราคปริฬาหาทิวเสน ทิฏฺธมฺมิกฺจ นิรยสนฺตาปาทิวเสน อภิสมฺปรายฺจ นานปฺปการํ ทุกฺขํ ปฏิลภติ.
มนํ เจเตหีติ มนฺจ เอเตหิ รูปารมฺมณาทีหิ ธมฺมารมฺมณปฺปเภเทหิ จ. นนฺติ ปุคฺคลํ. สพฺเพหีติ สพฺเพหิ ปฺจหิปิ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – โย ปุคฺคโล มนํ, มโนทฺวารํ, เอเตหิ ยถาวุตฺเตหิ รูปาทีหิ ปฺจหิ ธมฺเมหิ ธมฺมารมฺมณปฺปเภทโต จ. ตตฺถ ปวตฺตนกปาปกมฺมนิวารเณน รกฺขิตุํ, โคปิตุํ น สกฺโกติ, ตโต ตสฺส อรกฺขณโต นํ ปุคฺคลํ ตํนิมิตฺตํ ทุกฺขํ อนฺเวติ, อนุคจฺฉติ, อนุคจฺฉนฺตฺจ เอเตหิ ปฺจหิปิ รูปารมฺมณาทีหิ ฉฏฺารมฺมเณน สทฺธึ สพฺเพหิปิ อารมฺมณปฺปจฺจยภูเตหิ อนุคจฺฉตีติ. เอตฺถ จกฺขุนฺทฺริยํ, โสตินฺทฺริยฺจ อสมฺปตฺตคฺคาหิภาวโต ‘‘คจฺฉนฺตํ ¶ อนิวารย’’นฺติ วุตฺตํ อิตรํ สมฺปตฺตคฺคาหีติ ‘‘คนฺเธ เจ ปฏิเสวตี’’ติอาทินา วุตฺตํ. ตตฺถาปิ จ รสตณฺหา จ โผฏฺพฺพตณฺหา จ สตฺตานํ วิเสสโต พลวตีติ ‘‘รสตณฺหาย คธิโต, โผฏฺพฺพานิ อนุสฺสรนฺโตติ’’ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ.
เอวํ อคุตฺตทฺวารสฺส ปุคฺคลสฺส ฉหิ ทฺวาเรหิ ฉสุปิ อารมฺมเณสุ อสํวรนิมิตฺตํ อุปฺปชฺชนกทุกฺขํ ทสฺเสตฺวา สฺวายมสํวโร ยสฺมา สรีรสภาวานวโพเธน โหติ, ตสฺมา สรีรสภาวํ วิจินนฺโต ‘‘ปุพฺพโลหิตสมฺปุณฺณ’’นฺติอาทินา คาถาทฺวยมาห. ตสฺสตฺโถ ¶ – สรีรํ นาเมตํ ปุพฺเพน โลหิเตน จ สมฺปุณฺณํ ภริตํ อฺเน จ ปิตฺตเสมฺหาทินา พหุนา กุณเปน, ตยิทํ นรวีเรน นเรสุ เฉเกน สิปฺปาจริเยน กตํ วคฺคุ มฏฺํ ลาขาปริกมฺมาทินา จิตฺติตํ, อนฺโต ปน คูถาทิอสุจิภริตํ สมุคฺคํ วิย ฉวิมตฺตมโนหรํ พาลชนสมฺโมหํ ทุกฺขสภาวตาย นิรยาทิทุกฺขตาปนโต จ กฏุกํ, ปริกปฺปสมฺภเวน อมูลเกน อสฺสาทมตฺเตน มธุรตาย มธุรสฺสาทํ, ตโต เอว ปิยภาวนิพนฺธเนน ปิยนิพนฺธนํ, ทุสฺสหตาย อปฺปตีตตาย จ ทุขํ, อีทิเส สรีเร อสฺสาทโลเภน มหาทุกฺขํ ปจฺจนุภุยฺยมานํ อนวพุชฺฌนฺโต โลโก มธุรคิทฺโธ ขุรธาราเลหกปุริโส วิย ทฏฺพฺโพติ.
อิทานิ ¶ เอเต จกฺขาทีนํ โคจรภูตา รูปาทโย วุตฺตา, เต วิเสสโต ปุริสสฺส อิตฺถิปฏิพทฺธา กมนียาติ ตตฺถ สํวโร กาตพฺโพติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิตฺถิรูเป’’ติอาทิมาห. ตตฺถ อิตฺถิรูเปติ อิตฺถิยา จตุสมุฏฺานิกรูปายตนสงฺขาเต วณฺเณ. อปิ จ โย โกจิ อิตฺถิยา นิวตฺถสฺส อลงฺการสฺส วา คนฺธวณฺณกาทีนํ วา ปิฬนฺธนมาลานํ วา กายปฏิพทฺโธ วณฺโณ ปุริสสฺส จกฺขุวิฺาณสฺส อารมฺมณภาวาย อุปกปฺปติ, สพฺพเมตํ ‘‘อิตฺถิรูป’’นฺตฺเวว เวทิตพฺพํ. อิตฺถิสเรติ อิตฺถิยา คีตลปิตหสิตรุทิตสทฺเท. อปิ จ อิตฺถิยา นิวตฺถวตฺถสฺสปิ อลงฺกตอลงฺการสฺสปิ อิตฺถิปโยคนิปฺผาทิตา เวณุวีณาสงฺขปณวาทีนมฺปิ สทฺทา อิธ อิตฺถิสรคฺคหเณน คหิตาติ เวทิตพฺพา. สพฺโพเปโส ปุริสสฺส จิตฺตํ อากฑฺฒตีติ. ‘‘อิตฺถิรเส’’ติ ปน ปาฬิยา จตุสมุฏฺานิกรสายตนวเสน วุตฺตํ. อิตฺถิยา กึการปฏิสฺสาวิตาทิวเสน อสฺสวรโส เจว ปริโภครโส ¶ จ อิตฺถิรโสติ เอเก. โย ปน อิตฺถิยา โอฏฺมํสสมฺมกฺขิตเขฬาทิรโส, โย จ ตาย ปุริสสฺส ทินฺนยาคุภตฺตาทีนํ รโส, สพฺโพเปโส ‘‘อิตฺถิรโส’’ตฺเวว เวทิตพฺโพ. โผฏฺพฺเพปิ จ อิตฺถิยา กายสมฺผสฺโส, อิตฺถิสรีรารูฬฺหานํ วตฺถาลงฺการมาลาทีนํ ผสฺโส ‘‘อิตฺถิโผฏฺพฺโพ’’ตฺเวว เวทิตพฺโพ. เอตฺถ จ เยสํ อิตฺถิรูเป อิตฺถิสเรติ ปาฬิ, เตสํ อปิ-สทฺเทน อิตฺถิรสสงฺคโห ทฏฺพฺโพ. อิตฺถิคนฺเธสูติ อิตฺถิยา จตุสมุฏฺานิกคนฺธายตเนสุ. อิตฺถิยา สรีรคนฺโธ นาม ทุคฺคนฺโธ. เอกจฺจา หิ อิตฺถี อสฺสคนฺธินี โหติ, เอกจฺจา เมณฺฑคนฺธินี, เอกจฺจา เสทคนฺธินี, เอกจฺจา โสณิตคนฺธินี, ตถาปิ ตาสุ อนฺธพาโล รชฺชเตว. จกฺกวตฺติโน ปน อิตฺถิรตนสฺส กายโต จนฺทนคนฺโธ วายติ, มุขโต ¶ อุปฺปลคนฺโธ, อยํ น สพฺพาสํ โหตีติ, อิตฺถิยา สรีเร อารูฬฺโห อาคนฺตุโก อนุลิมฺปนาทิคนฺโธ ‘‘อิตฺถิคนฺโธ’’ติ เวทิตพฺโพ. สารตฺโตติ สุฏฺุ รตฺโต คธิโต มุจฺฉิโต, อิทํ ปน ปทํ ‘‘อิตฺถิรูเป’’ติอาทีสุปิ โยเชตพฺพํ. วิวิธํ วินฺทเต ทุขนฺติ อิตฺถิรูปาทีสุ สราคนิมิตฺตํ ทิฏฺธมฺมิกํ วธพนฺธนาทิวเสน สมฺปรายิกํ ปฺจวิธพนฺธนาทิวเสน นานปฺปการํ ทุกฺขํ ปฏิลภติ.
อิตฺถิโสตานิ สพฺพานีติ อิตฺถิยา รูปาทิอารมฺมณานิ สพฺพานิ อนวเสสานิ ปฺจ ตณฺหาโสตานิ สนฺทนฺติ. ปฺจสูติ ปุริสสฺส ปฺจสุ ทฺวาเรสุ. เตสนฺติ เตสํ ปฺจนฺนํ โสตานํ. อาวรณนฺติ สํวรณํ, ยถา อสํวโร น อุปฺปชฺชติ, เอวํ สติสมฺปชฺํ ปจฺจุปฏฺเปตฺวา สํวรํ ปวตฺเตตุํ โย สกฺโกติ, โส วีริยวา อารทฺธวีริโย อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานาย กุสลานํ ธมฺมานํ อุปสมฺปทายาติ อตฺโถ.
เอวํ รูปาทิโคจเร ปพฺพชิตสฺส ปฏิปตฺตึ ทสฺเสตฺวา อิทานิ คหฏฺสฺส ทสฺเสตุํ ‘‘โส อตฺถวา’’ติอาทิ ¶ วุตฺตํ. ตตฺถ โส อตฺถวา โส ธมฺมฏฺโ, โส ทกฺโข โส วิจกฺขโณติ โส ปุคฺคโล อิมสฺมึ โลเก อตฺถวา, พุทฺธิมา, ธมฺเม ิโต, ธมฺเม ทกฺโข, ธมฺเม เฉโก, อนลโส วา วิจกฺขโณ อิติ กตฺตพฺพตาสุ กุสโล นาม. กเรยฺย รมมาโนปิ, กิจฺจํ ธมฺมตฺถสํหิตนฺติ เคหรติยา รมมาโนปิ ธมฺมตฺถสํหิตํ ธมฺมโต อตฺถโต จ อนเปตเมว ตํ ตํ กตฺตพฺพํ. อนุปฺปนฺนานํ โภคานํ อุปฺปาทนํ, อุปฺปนฺนานํ ปริปาลนํ, ปริโภคฺจ กเรยฺย, อฺมฺํ, อวิโรเธน, อฺมฺํ, อพาธเนน, ติวคฺคตฺถํ อนุยฺุเชยฺยาติ อธิปฺปาโย ¶ . อยฺจ นโย เยสํ สมฺมาปฏิปตฺติอวิโรเธน ติวคฺคตฺถสฺส วเสน วตฺตติ พิมฺพิสารมหาราชาทีนํ วิย, เตสํ วเสน วุตฺโต. น เยสํ เกสฺจิ วเสนาติ ทฏฺพฺพํ.
อโถ สีทติ สฺุตฺตนฺติ ยทิ อิธโลเก สุปสํหิตํ ทิฏฺธมฺมิกํ อตฺถํ ปริคฺคเหตฺวา ิตํ. วชฺเช กิจฺจํ นิรตฺถกนฺติ สมฺปรายิกตฺถรหิตํ อนตฺถุปสํหิตํ กิจฺจํ สเจปิ วิสฺสชฺเชยฺย ปริจฺจเชยฺย. น ตํ กิจฺจนฺติ มฺิตฺวา, อปฺปมตฺโต วิจกฺขโณติ สติอวิปฺปวาเสน อปฺปมตฺโต วิจารณปฺาสมฺภเวน วิจกฺขโณ อนตฺถุปสํหิตํ, ตํ กิจฺจํ มยา น กาตพฺพนฺติ มฺิตฺวา วิวชฺเชยฺย.
วิวชฺเชตฺวา ปน ยฺจ อตฺเถน สฺุตฺตํ, ยา จ ธมฺมคตา รติ. ตํ สมาทาย วตฺเตถาติ ยํกิฺจิ ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกปฺปเภเทน อตฺเถน ¶ หิเตน สํยุตฺตํ ตทุภยหิตาวหํ, ยา จ อธิกุสลธมฺมคตา สมถวิปสฺสนาสหิตา รติ, ตทุภยํ สมฺมา อาทิยิตฺวา ปริคฺคหํ กตฺวา วตฺเตยฺย. ‘‘สพฺพํ รตึ ธมฺมรติ ชินาตี’’ติ (ธ. ป. ๓๕๔) วจนโต สา หิ เอกํเสน อุตฺตมตฺถสฺส ปาปนโต อุตฺตมา รติ นาม.
ยํ ปน กามรติสํยุตฺตํ กิจฺจํ นิรตฺถกนฺติ วุตฺตํ, ตสฺสา อนตฺถุปสํหิตภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘อุจฺจาวเจหี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อุจฺจาวเจหีติ มหนฺเตหิ เจว ขุทฺทเกหิ จ. อุปาเยหีติ นเยหิ. ปเรสมภิชิคีสตีติ ปเรสํ สนฺตกํ อาหริตุํ อิจฺฉติ, ปเร วา สพฺพถา หาเปติ, ชินาเปติ ปรํ หนฺตฺวา, วธิตฺวา อถ โสจยิตฺวา, อาโลปติ สาหสา โย ปเรสํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – โย ปุคฺคโล กามเหตุ ปเร หนนฺโต, ฆาเตนฺโต, โสเจนฺโต สนฺธิจฺเฉทสนฺธิรุหนปสยฺหาวหาราทีหิ นานุปาเยหิ ปเรสํ สนฺตกํ หริตุํ วายมนฺโต สาหสาการํ กโรติ, อาโลปติ, ชิคีสติ สาปเตยฺยวเสน ปเร หาเปติ, ตสฺส ตํ กิจฺจํ กามรติสนฺนิสฺสิตํ อนตฺถุปสํหิตํ เอกนฺตนิหีนนฺติ. เอเตน ตปฺปฏิปกฺขโต ธมฺมคตาย รติยา เอกํสโต อุตฺตมภาวํเยว วิภาเวติ.
อิทานิ ¶ ยํ ‘‘เตสมาวรณํ กาตุํ โย สกฺโกตี’’ติ อินฺทฺริยานํ อาวรณํ วุตฺตํ, ตํ อุปาเยน สห วิภาเวนฺโต ‘‘ตจฺฉนฺโต อาณิยา อาณึ ¶ , นิหนฺติ พลวา ยถา’’ติ อาห. ยถา พลวา กายพเลน, าณพเลน จ สมนฺนาคโต ตจฺฉโก รุกฺขทณฺฑคตํ อาณึ นีหริตุกาโม ตโต พลวตึ อาณึ โกเฏนฺโต ตโต นีหรติ, ตถา กุสโล ภิกฺขุ จกฺขาทีนิ อินฺทฺริยานิ วิปสฺสนาพเลน นิหนฺตุกาโม อินฺทฺริเยหิ เอว นิหนฺติ.
กตเมหิ ปนาติ อาห ‘‘สทฺธ’’นฺติอาทิ. ตสฺสตฺโถ – อธิโมกฺขลกฺขณํ สทฺธํ, ปคฺคหลกฺขณํ วีริยํ, อวิกฺเขปลกฺขณํ สมาธึ, อุปฏฺานลกฺขณํ สตึ, ทสฺสนลกฺขณํ ปฺนฺติ อิมานิปิ วิมุตฺติปริปาจกานิ ปฺจินฺทฺริยานิ ภาเวนฺโต วฑฺเฒนฺโต เอเตหิ ปฺจหิ อินฺทฺริเยหิ จกฺขาทีนิ ปฺจินฺทฺริยานิ อนุนยปฏิฆาทิกิเลสุปฺปตฺติยา ทฺวารภาววิหเนน หนฺตฺวา, อริยมคฺเคน ตทุปนิสฺสเย กิเลเส สมุจฺฉินฺทิตฺวา, ตโต เอว อนีโฆ นิทฺทุกฺโข พฺราหฺมโณ อนุปาทิเสสปรินิพฺพานเมว ยาติ อุปคจฺฉตีติ.
โส อตฺถวาติ โส ยถาวุตฺโต พฺราหฺมโณ อุตฺตมตฺเถน สมนฺนาคตตฺตา อตฺถวา, ตํ สมฺปาปเก ธมฺเม ิตตฺตา ธมฺมฏฺโ. สพฺเพน สพฺพํ อนวเสเสน วิธินา อนวเสสํ พุทฺธสฺส ภควโต วากฺยภูตํ อนุสาสนึ กตฺวา ยถานุสิฏฺํ ปฏิปชฺชิตฺวา ิโต. ตโต เอว โส นโร อุตฺตมปุริโส นิพฺพานสุขฺจ เอธติ, พฺรูเหติ, วฑฺเฒตีติ.
เอวํ ¶ เถเรน อตฺตโน จินฺติตาการวิภาวนาวเสน ปฏิปตฺติยา ปกาสิตตฺตา อิทเมว จสฺส อฺาพฺยากรณํ ทฏฺพฺพํ.
ปาราปริยตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. เตลกานิตฺเถรคาถาวณฺณนา
จิรรตฺตํ วตาตาปีติอาทิกา อายสฺมโต เตลกานิตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ กุสลํ อุปจินิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สตฺถุ อภิชาติโต ปุเรตรํเยว สาวตฺถิยํ อฺตรสฺมึ พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา เตลกานีติ ลทฺธนาโม วยปฺปตฺโต เหตุสมฺปนฺนตาย กาเม ชิคุจฺฉนฺโต ฆราวาสํ ปหาย ปริพฺพาชกปพฺพชฺชํ ¶ ปพฺพชิตฺวา วิวฏฺฏชฺฌาสโย ‘‘โก โส ปารงฺคโต โลเก’’ติอาทินา วิโมกฺขปริเยสนํ ¶ จรมาโน เต เต สมณพฺราหฺมเณ อุปสงฺกมิตฺวา ปฺหํ ปุจฺฉติ, เต น สมฺปายนฺติ. โส เตน อนาราธิตจิตฺโต วิจรติ. อถ อมฺหากํ ภควติ โลเก อุปฺปชฺชิตฺวา ปวตฺติตวรธมฺมจกฺเก โลกหิตํ กโรนฺเต เอกทิวสํ สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต นจิรสฺเสว อรหตฺเต ปติฏฺาติ. โส เอกทิวสํ ภิกฺขูหิ สทฺธึ นิสินฺโน อตฺตนา อธิคตวิเสสํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ตทนุสาเรน อตฺตโน ปฏิปตฺตึ อนุสฺสริตฺวา ตํ สพฺพํ ภิกฺขูนํ อาจิกฺขนฺโต –
‘‘จิรรตฺตํ วตาตาปี, ธมฺมํ อนุวิจินฺตยํ;
สมํ จิตฺตสฺส นาลตฺถํ, ปุจฺฉํ สมณพฺราหฺมเณ.
‘‘โก โส ปารงฺคโต โลเก, โก ปตฺโต อมโตคธํ;
กสฺส ธมฺมํ ปฏิจฺฉามิ, ปรมตฺถวิชานนํ.
‘‘อนฺโตวงฺกคโต อาสิ, มจฺโฉว ฆสมามิสํ;
พทฺโธ มหินฺทปาเสน, เวปจิตฺยสุโร ยถา.
‘‘อฺฉามิ นํ น มฺุจามิ, อสฺมา โสกปริทฺทวา;
โก เม พนฺธํ มฺุจํ โลเก, สมฺโพธึ เวทยิสฺสติ.
‘‘สมณํ พฺราหฺมณํ วา กํ, อาทิสนฺตํ ปภงฺคุนํ;
กสฺส ธมฺมํ ปฏิจฺฉามิ, ชรามจฺจุปวาหนํ.
‘‘วิจิกิจฺฉากงฺขาคนฺถิตํ, สารมฺภพลสฺุตํ;
โกธปฺปตฺตมนตฺถทฺธํ, อภิชปฺปปฺปทารณํ.
‘‘ตณฺหาธนุสมุฏฺานํ, ทฺเว จ ปนฺนรสายุตํ;
ปสฺส โอรสิกํ พาฬฺหํ, เภตฺวาน ยทิ ติฏฺติ.
‘‘อนุทิฏฺีนํ ¶ อปฺปหานํ, สงฺกปฺปปรเตชิตํ;
เตน วิทฺโธ ปเวธามิ, ปตฺตํว มาลุเตริตํ.
‘‘อชฺฌตฺตํ เม สมุฏฺาย, ขิปฺปํ ปจฺจติ มามกํ;
ฉผสฺสายตนี กาโย, ยตฺถ สรติ สพฺพทา.
‘‘ตํ ¶ น ปสฺสามิ เตกิจฺฉํ, โย เมตํ สลฺลมุทฺธเร;
นานารชฺเชน สตฺเถน, นาฺเน วิจิกิจฺฉิตํ.
‘‘โก เม อสตฺโถ อวโณ, สลฺลมพฺภนฺตรปสฺสยํ;
อหึสํ สพฺพคตฺตานิ, สลฺลํ เม อุทฺธริสฺสติ.
‘‘ธมฺมปฺปติ ¶ หิ โส เสฏฺโ, วิสโทสปฺปวาหโก;
คมฺภีเร ปติตสฺส เม, ถลํ ปาณิฺจ ทสฺสเย.
‘‘รหเทหมสฺมิ โอคาฬฺโห, อหาริยรชมตฺติเก;
มายาอุสูยสารมฺภ, ถินมิทฺธมปตฺถเฏ.
‘‘อุทฺธจฺจเมฆถนิตํ, สํโยชนวลาหกํ;
วาหา วหนฺติ กุทฺทิฏฺึ, สงฺกปฺปา ราคนิสฺสิตา.
‘‘สวนฺติ สพฺพธิ โสตา, ลตา อุพฺภิชฺช ติฏฺติ;
เต โสเต โก นิวาเรยฺย, ตํ ลตํ โก หิ เฉจฺฉติ.
‘‘เวลํ กโรถ ภทฺทนฺเต, โสตานํ สนฺนิวารณํ;
มา เต มโนมโย โสตา, รุกฺขํว สหสา ลุเว.
‘‘เอวํ เม ภยชาตสฺส, อปารา ปารเมสโต;
ตาโณ ปฺาวุโธ สตฺถา, อิสิสงฺฆนิเสวิโต.
‘‘โสปานํ สุคตํ สุทฺธํ, ธมฺมสารมยํ ทฬฺหํ;
ปาทาสิ วุยฺหมานสฺส, มา ภายีติ จ มพฺรวิ.
‘‘สติปฏฺานปาสาทํ, อารุยฺห ปจฺจเวกฺขิสํ;
ยํ ตํ ปุพฺเพ อมฺิสฺสํ, สกฺกายาภิรตํ ปชํ.
‘‘ยทา จ มคฺคมทฺทกฺขึ, นาวาย อภิรูหนํ;
อนธิฏฺาย อตฺตานํ, ติตฺถมทฺทกฺขิมุตฺตมํ.
‘‘สลฺลํ อตฺตสมุฏฺานํ, ภวเนตฺติปฺปภาวิตํ;
เอเตสํ อปฺปวตฺตาย, เทเสสิ มคฺคมุตฺตมํ.
‘‘ทีฆรตฺตานุสยิตํ ¶ , จิรรตฺตมธิฏฺิตํ;
พุทฺโธ เมปานุที คนฺถํ, วิสโทสปฺปวาหโน’’ติ. – อิมา คาถา อภาสิ;
ตตฺถ ¶ จิรรตฺตํ วตาติ จิรกาลํ วต. อาตาปีติ วีริยวา วิโมกฺขธมฺมปริเยสเน อารทฺธวีริโย. ธมฺมํ อนุวิจินฺตยนฺติ ‘‘กีทิโส นุ โข วิโมกฺขธมฺโม, กถํ วา อธิคนฺตพฺโพ’’ติ วิมุตฺติธมฺมํ อนุวิจินนฺโต คเวสนฺโต. สมํ จิตฺตสฺส นาลตฺถํ, ปุจฺฉํ สมณพฺราหฺมเณติ เต เต นานาติตฺถิเย สมณพฺราหฺมเณ วิมุตฺติธมฺมํ ปุจฺฉนฺโต ปกติยา อนุปสนฺตสภาวสฺส จิตฺตสฺส สมํ วูปสมภูตํ วฏฺฏทุกฺขวิสฺสรณํ อริยธมฺมํ นาลตฺถํ นาธิคจฺฉนฺติ อตฺโถ.
โก ¶ โส ปารงฺคโตติอาทิ ปุจฺฉิตาการทสฺสนํ. ตตฺถ โก โส ปารงฺคโต โลเกติ อิมสฺมึ โลเก ติตฺถการปฏิฺเสุ สมณพฺราหฺมเณสุ โก นุ โข โส สํสารสฺส ปารํ นิพฺพานํ อุปคโต. โก ปตฺโต อมโตคธนฺติ นิพฺพานปติฏฺํ วิโมกฺขมคฺคํ โก ปตฺโต อธิคโตติ อตฺโถ. กสฺส ธมฺมํ ปฏิจฺฉามีติ กสฺส สมณสฺส วา พฺราหฺมณสฺส วา โอวาทธมฺมํ ปฏิคฺคณฺหามิ ปฏิปชฺชามิ. ปรมตฺถวิชานนนฺติ ปรมตฺถสฺส วิชานนํ, อวิปรีตปฺปวตฺตินิวตฺติโย ปเวเทนฺตนฺติ อตฺโถ.
อนฺโตวงฺกคโต อาสีติ วงฺกํ วุจฺจติ ทิฏฺิคตํ มโนวงฺกภาวโต, สพฺเพปิ วา กิเลสา, อนฺโตติ ปน หทยวงฺกสฺส อนฺโต, หทยพฺภนฺตรคตกิเลสวงฺโก วา อโหสีติ อตฺโถ. มจฺโฉว ฆสมามิสนฺติ อามิสํ ฆสนฺโต ขาทนฺโต มจฺโฉ วิย, คิลพฬิโส มจฺโฉ วิยาติ อธิปฺปาโย. พทฺโธ มหินฺทปาเสน, เวปจิตฺยสุโร ยถาติ มหินฺทสฺส สกฺกสฺส ปาเสน พทฺโธ ยถา เวปจิตฺติ อสุรินฺโท อเสริวิหารี มหาทุกฺขปฺปตฺโต, เอวมหํ ปุพฺเพ กิเลสปาเสน พทฺโธ อาสึ, อเสริวิหารี มหาทุกฺขปฺปตฺโตติ อธิปฺปาโย.
อฺฉามีติ อากฑฺฒามิ. นนฺติ กิเลสปาสํ. น มฺุจามีติ น โมเจมิ. อสฺมา โสกปริทฺทวาติ อิมสฺมา โสกปริเทววฏฺฏโต. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถาปาเสน พทฺโธ มิโค สูกโร วา โมจนุปายํ อชานนฺโต ปริปฺผนฺทมาโน ตํ อาวิฺฉนฺโต พนฺธนํ ทฬฺหํ กโรติ, เอวํ อหํ ปุพฺเพ ¶ กิเลสปาเสน ปฏิมุกฺโก โมจนุปายํ อชานนฺโต กายสฺเจตนาทิวเสน ปริปฺผนฺทมาโน ตํ น โมเจสึ, อฺทตฺถุ ตํ ทฬฺหํ กโรนฺโต โสกาทินา ปรํ กิเลสํ เอว ปาปุณินฺติ. โก เม พนฺธํ มฺุจํ โลเก, สมฺโพธึ เวทยิสฺสตีติ อิมสฺมึ โลเก เอตํ กิเลสพนฺธเนน พนฺธํ มฺุจนฺโต สมฺพุชฺฌติ เอเตนาติ ‘‘สมฺโพธี’’ติ ลทฺธนามํ วิโมกฺขมคฺคํ โก เม เวทยิสฺสติ อาจิกฺขิสฺสตีติ อตฺโถ. ‘‘พนฺธมฺุจ’’นฺติปิ ปนฺติ, พนฺธา, พนฺธสฺส วา โมจกํ สมฺโพธินฺติ โยชนา.
อาทิสนฺตนฺติ เทเสนฺตํ. ปภงฺคุนนฺติ ปภฺชนํ กิเลสานํ วิทฺธํสนํ ¶ , ปภงฺคุนํ วา ธมฺมปฺปวตฺตึ อาทิสนฺตํ กเถนฺตํ ชราย มจฺจุโน จ ปวาหนํ กสฺส ธมฺมํ ปฏิจฺฉามิ. ‘‘ปฏิปชฺชามี’’ติ วา ปาโ, โส เอวตฺโถ. วิจิกิจฺฉากงฺขาคนฺถิตนฺติ ‘‘อโหสึ นุ โข อหมตีตมทฺธาน’’นฺติอาทินยปฺปวตฺตาย (ม. นิ. ๑.๑๘; สํ. นิ. ๒.๒๐) วิจิกิจฺฉาย อาสปฺปนปริสปฺปนาการวุตฺติยา กงฺขาย จ คนฺถิตํ. สารมฺภพลสฺุตนฺติ กรณุตฺตริยกรณลกฺขเณน พลปฺปตฺเตน สารมฺเภน ยุตฺตํ. โกธปฺปตฺตมนตฺถทฺธนฺติ สพฺพตฺถ โกเธน ยุตฺตมนสา ¶ ถทฺธภาวํ คตํ อภิชปฺปปฺปทารณํ. อิจฺฉิตาลาภาทิวเสน หิ ตณฺหา สตฺตานํ จิตฺตํ ปทาเลนฺตี วิย ปวตฺตติ. ทูเร ิตสฺสาปิ วิชฺฌนุปายตาย ตณฺหาว ธนุ สมุปติฏฺติ อุปฺปชฺชติ เอตสฺมาติ ตณฺหาธนุสมุฏฺานํ, ทิฏฺิสลฺลํ. ตํ ปน ยสฺมา วีสติวตฺถุกา สกฺกายทิฏฺิ, ทสวตฺถุกา มิจฺฉาทิฏฺีติ ตึสปฺปเภทํ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ทฺเว จ ปนฺนรสายุต’’นฺติ, ทฺวิกฺขตฺตุํ ปนฺนรสเภทวนฺตนฺติ อตฺโถ. ปสฺส โอรสิกํ พาฬฺหํ, เภตฺวาน ยทิ ติฏฺตีติ ยํ อุรสมฺพนฺธนียตาย โอรสิกํ พาฬฺหํ พลวตรํ เภตฺวาน หทยํ วินิวิชฺฌิตฺวา ตสฺมึเยว หทเย ติฏฺติ, ตํ ปสฺสาติ อตฺตานเมว อาลปติ.
อนุทิฏฺีนํ อปฺปหานนฺติ อนุทิฏฺิภูตานํ เสสทิฏฺีนํ อปฺปหานการณํ. ยาว หิ สกฺกายทิฏฺิ สนฺตานโต น วิคจฺฉติ, ตาว สสฺสตทิฏฺิอาทีนํ อปฺปหานเมวาติ. สงฺกปฺปปรเตชิตนฺติ สงฺกปฺเปน มิจฺฉาวิตกฺเกน ปเร ปรชเน นิสฺสยลกฺขณํ ปติปติเต เตชิตํ อุสฺสาหิตํ. เตน วิทฺโธ ปเวธามีติ เตน ทิฏฺิสลฺเลน ยถา หทยํ อาหจฺจ ติฏฺติ, เอวํ วิทฺโธ ปเวธามิ สงฺกปฺปามิ สสฺสตุจฺเฉทาทิวเสน อิโต จิโต จ ปริวฏฺฏามิ. ปตฺตํว ¶ มาลุเตริตนฺติ มาลุเตน วายุนา เอริตํ วณฺฏโต มุตฺตํ ทุมปตฺตํ วิย.
อชฺฌตฺตํ เม สมุฏฺายาติ ยถา โลเก สลฺลํ นาม พาหิรโต อุฏฺาย อชฺฌตฺตํ นิมฺมเถตฺวา พาธติ, น เอวมิทํ. อิทํ ปน อชฺฌตฺตํ เม มม อตฺตภาเว สมุฏฺาย โส อตฺตภาวสฺิโต ฉผสฺสายตนกาโย ยถา ขิปฺปํ สีฆํ ปจฺจติ, ฑยฺหติ. ยถา กึ? อคฺคิ วิย สนิสฺสยฑาหโก ตํเยว มามกํ มม สนฺตกํ อตฺตภาวํ ฑหนฺโต ยตฺถ อุปฺปนฺโน, ตตฺเถว สรติ ปวตฺตติ.
ตํ น ปสฺสามิ เตกิจฺฉนฺติ ตาทิสาย ติกิจฺฉาย นิยุตฺตตาย เตกิจฺฉํ ¶ สลฺลกตฺตํ ภิสกฺกํ ตํ น ปสฺสามิ. โย เมตํ สลฺลมุทฺธเรติ โย ภิสกฺโก เอตํ ทิฏฺิสลฺลํ กิเลสสลฺลฺจ อุทฺธเรยฺย, อุทฺธรนฺโต จ นานารชฺเชน รชฺชุสทิสสงฺขาตาย เอสนิสลากาย ปเวเสตฺวาน สตฺเถน กนฺติตฺวา นาฺเน มนฺตาคทปฺปโยเคน วิจิกิจฺฉิตํ สลฺลํ ติกิจฺฉิตุํ สกฺกาติ อาหริตฺวา โยเชตพฺพํ. วิจิกิจฺฉิตนฺติ, จ นิทสฺสนมตฺตเมตํ. สพฺพสฺสปิ กิเลสสลฺลสฺส วเสน อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
อสตฺโถติ สตฺถรหิโต. อวโณติ วเณน วินา. อพฺภนฺตรปสฺสยนฺติ อพฺภนฺตรสงฺขาตํ หทยํ นิสฺสาย ิตํ. อหึสนฺติ อปีเฬนฺโต. ‘‘อหึสา’’ติ จ ปาโ, อหึสาย อปีฬเนนาติ ¶ อตฺโถ. อยฺเหตฺถ สงฺเขปตฺโถ – โก นุ โข กิฺจิ สตฺถํ อคฺคเหตฺวา วณฺจ อกโรนฺโต ตโต เอว สพฺพคตฺตานิ อพาเธนฺโต มม หทยพฺภนฺตรคตํ ปีฬาชนนโต อนฺโต ตุทนโต อนฺโต รุทฺธนโต จ ปรมตฺเถเนว สลฺลภูตํ กิเลสสลฺลํ อุทฺธริสฺสตีติ.
เอวํ ทสหิ คาถาหิ ปุพฺเพ อตฺตนา จินฺติตาการํ ทสฺเสตฺวา ปุนปิ ตํ ปการนฺตเรน ทสฺเสตุํ ‘‘ธมฺมปฺปติ หิ โส เสฏฺโ’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ธมฺมปฺปตีติ ธมฺมนิมิตฺตํ ธมฺมเหตุ. หีติ นิปาตมตฺตํ. โส เสฏฺโติ โส ปุคฺคโล อุตฺตโม. วิสโทสปฺปวาหโกติ โย มยฺหํ ราคาทิกิเลสสฺส ปวาหโก อุจฺฉินฺนโก. คมฺภีเร ปติตสฺส เม, ถลํ ปาณิฺจ ทสฺสเยติ โก นุ โข อติคมฺภีเร สํสารมโหเฆ ปติตสฺส มยฺหํ ‘‘มา ภายี’’ติ อสฺสาเสนฺโต นิพฺพานถลํ ตํสมฺปาปกํ อริยมคฺคหตฺถฺจ ทสฺเสยฺย.
รหเทหมสฺมิ ¶ โอคาฬฺโหติ มหติ สํสารรหเท อหมสฺมิ สสีสํ นิมุชฺชนวเสน โอติณฺโณ อนุปวิฏฺโ. อหาริยรชมตฺติเกติ อปเนตุํ อสกฺกุเณยฺโย ราคาทิรโช มตฺติกา กทฺทโม เอตสฺสาติ อหาริยรชมตฺติโก, รหโท. ตสฺมึ รหทสฺมึ. ‘‘อหาริยรชมนฺติเก’’ติ วา ปาโ, อนฺติเก ิตราคาทีสุ ทุนฺนีหรณียราคาทิรเชติ อตฺโถ. สนฺตโทสปฏิจฺฉาทนลกฺขณา มายา, ปรสมฺปตฺติอสหนลกฺขณา อุสูยา, กรณุตฺตริยกรณลกฺขโณ สารมฺโภ, จิตฺตาลสิยลกฺขณํ ถินํ, กายาลสิยลกฺขณํ มิทฺธนฺติ อิเม ปาปธมฺมา ปตฺถฏา ยํ รหทํ, ตสฺมึ มายาอุสูยสารมฺภถินมิทฺธมปตฺถเฏ, มกาโร เจตฺถ ปทสนฺธิกโร วุตฺโต. ยถาวุตฺเตหิ อิเมหิ ปาปธมฺเมหิ ปตฺถเฏติ อตฺโถ.
อุทฺธจฺจเมฆถนิตํ, สํโยชนวลาหกนฺติ วจนวิปลฺลาเสน วุตฺตํ, ภนฺตสภาวํ อุทฺธจฺจํ เมฆถนิตํ เมฆคชฺชิตํ เอเตสนฺติ อุทฺธจฺจเมฆถนิตา. ทสวิธา สํโยชนา ¶ เอว วลาหกา เอเตสนฺติ สํโยชนวลาหกา. วาหา มหาอุทกวาหสทิสา ราคนิสฺสิตา มิจฺฉาสงฺกปฺปา อสุภาทีสุ ิตา กุทฺทิฏฺึ มํ วหนฺติ อปายสมุทฺทเมว อุทฺทิสฺส กฑฺฒนฺตีติ อตฺโถ.
สวนฺติ สพฺพธิ โสตาติ ตณฺหาโสโต, ทิฏฺิโสโต, มานโสโต, อวิชฺชาโสโต, กิเลสโสโตติ อิเม ปฺจปิโสตา จกฺขุทฺวาราทีนํ วเสน สพฺเพสุ รูปาทีสุ อารมฺมเณสุ สวนโต ‘‘รูปตณฺหา…เป… ธมฺมตณฺหา’’ติอาทินา (วิภ. ๒๐๔, ๒๓๒) สพฺพภาเคหิ วา สวนโต สพฺพธิ สวนฺติ. ลตาติ ปลิเวนฏฺเน สํสิพฺพนฏฺเน ลตา วิยาติ ลตา, ตณฺหา. อุพฺภิชฺช ติฏฺตีติ ฉหิ ทฺวาเรหิ อุพฺภิชฺชิตฺวา รูปาทีสุ อารมฺมเณสุ ติฏฺติ. เต โสเตติ ตณฺหาทิเก ¶ โสเต มม สนฺตาเน สนฺทนฺเต มคฺคเสตุพนฺธเนน โก ปุริสวิเสโส นิวาเรยฺย, ตํ ลตนฺติ ตณฺหาลตํ, มคฺคสตฺเถน โก เฉจฺฉติ ฉินฺทิสฺสติ.
เวลํ กโรถาติ เตสํ โสตานํ เวลํ เสตุํ กโรถ สนฺนิวารณํ. ภทฺทนฺเตติ อาลปนาการทสฺสนํ. มา เต มโนมโย โสโตติ อุทกโสโต โอฬาริโก, ตสฺส พาลมหาชเนนปิ เสตุํ ¶ กตฺวา นิวารณํ สกฺกา. อยํ ปน มโนมโย โสโต สุขุโม ทุนฺนิวารโณ. โส ยถา อุทกโสโต วฑฺฒนฺโต กูเล ิตํ รุกฺขํ ปาเตตฺวาว นาเสติ, เอวํ ตุมฺเห อปายตีเร ิเต ตตฺถ สหสา ปาเตตฺวา อปายสมุทฺทํ ปาเปนฺโต มา ลุเว มา วินาเสยฺย มา อนยพฺยสนํ ปาเปยฺยาติ อตฺโถ.
เอวํ อยํ เถโร ปุริมตฺตภาเว ปริมทฺทิตสงฺขารตฺตา าณปริปากํ คตตฺตา ปวตฺติทุกฺขํ อุปธาเรนฺโต ยถา วิจิกิจฺฉาทิเก สํกิเลสธมฺเม ปริคฺคณฺหิ, ตมาการํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ชาตสํเวโค กึกุสลคเวสี สตฺถุ สนฺติกํ คโต ยํ วิเสสํ อธิมุจฺจิ, ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอวํ เม ภยชาตสฺสา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ เอวํ เม ภยชาตสฺสาติ เอวํ วุตฺตปฺปกาเรน สํสาเร ชาตภยสฺส อปารา โอริมตีรโต สปฺปฏิภยโต สํสารวฏฺฏโต ‘‘กถํ นุ โข มฺุเจยฺย’’นฺติ ปารํ นิพฺพานํ, เอสโต คเวสโต, ตาโณ สเทวกสฺส โลกสฺส ตาณภูโต กิเลสสมุจฺเฉทนี ปฺา อาวุโธ เอตสฺสาติ ปฺาวุโธ. ทิฏฺธมฺมิกาทิอตฺเถน สตฺตานํ ยถารหํ อนุสาสนโต สตฺถา, อิสิสงฺเฆน อคฺคสาวกาทิอริยปุคฺคลสมูเหน นิเสวิโต ปยิรุปาสิโต อิสิสงฺฆนิเสวิโต, โสปานนฺติ เทสนาาเณน สุฏฺุ กตตฺตา อภิสงฺขตตฺตา สุกตํ, อุปกฺกิเลสวิรหิตโต สุทฺธํ, สทฺธาปฺาทิสารภูตํ ธมฺมสารมยํ ¶ ปฏิปกฺเขหิ อจลนียโต ทฬฺหํ, วิปสฺสนาสงฺขาตํ โสปานํ มโหเฆน วุยฺหมานสฺส มยฺหํ สตฺถา ปาทาสิ, ททนฺโต จ ‘‘อิมินา เต โสตฺถิ ภวิสฺสตี’’ติ สมสฺสาเสนฺโต มา ภายีติ จ อพฺรวิ, กเถสิ.
สติปฏฺานปาสาทนฺติ เตน วิปสฺสนาโสปาเนน กายานุปสฺสนาทินา ลทฺธพฺพจตุพฺพิธสามฺผลวิเสเสน จตุภูมิสมฺปนฺนํ สติปฏฺานปาสาทํ อารุหิตฺวา ปจฺจเวกฺขิสํ จตุสจฺจธมฺมํ มคฺคาเณน ปติอเวกฺขึ ปฏิวิชฺฌึ. ยํ ตํ ปุพฺเพ อมฺิสฺสํ, สกฺกายาภิรตํ ปชนฺติ เอวํ ปฏิวิทฺธสจฺโจ ยํ สกฺกาเย ‘‘อหํ มมา’’ติ อภิรตํ ปชํ ติตฺถิยชนํ เตน ปริกปฺปิตอตฺตานฺจ ปุพฺเพ สารโต อมฺิสฺสํ. ยทา จ มคฺคมทฺทกฺขึ, นาวาย อภิรูหนนฺติ อริยมคฺคนาวาย อภิรุหนูปายภูตํ ยทา วิปสฺสนามคฺคํ ยาถาวโต อทฺทกฺขึ. ตโต ปฏฺาย ตํ ติตฺถิยชนํ อตฺตานฺจ อนธิฏฺาย จิตฺเต อฏฺเปตฺวา อคฺคเหตฺวา ติตฺถํ นิพฺพานสงฺขาตสฺส อมตมหาปารสฺส ¶ ¶ ติตฺถภูตํ อริยมคฺคทสฺสนํ สพฺเพหิ มคฺเคหิ สพฺเพหิ กุสลธมฺเมหิ อุกฺกฏฺํ อทฺทกฺขึ, ยาถาวโต อปสฺสินฺติ อตฺโถ.
เอวํ อตฺตโน อนุตฺตรํ มคฺคาธิคมํ ปกาเสตฺวา อิทานิ ตสฺส เทสกํ สมฺมาสมฺพุทฺธํ โถเมนฺโต ‘‘สลฺลํ อตฺตสมุฏฺาน’’นฺติอาทิมาห. ตตฺถ สลฺลนฺติ ทิฏฺิมานาทิกิเลสสลฺลํ. อตฺตสมุฏฺานนฺติ ‘‘อห’’นฺติ มานฏฺานตาย ‘‘อตฺตา’’ติ จ ลทฺธนาเม อตฺตภาเว สมฺภูตํ. ภวเนตฺติปฺปภาวิตนฺติ ภวตณฺหาสมุฏฺิตํ ภวตณฺหาสนฺนิสฺสยํ. สา หิ ทิฏฺิมานาทีนํ สมฺภโว. เอเตสํ อปฺปวตฺตายาติ ยถาวุตฺตานํ ปาปธมฺมานํ อปฺปวตฺติยา อนุปฺปาทาย. เทเสสิ มคฺคมุตฺตมนฺติ อุตฺตมํ เสฏฺํ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ, ตทุปายฺจ วิปสฺสนามคฺคํ กเถสิ.
ทีฆรตฺตานุสยิตนฺติ อนมตคฺเค สํสาเร จิรกาลํ สนฺตาเน อนุ อนุ สยิตํ การณลาเภน อุปฺปชฺชนารหภาเวน ถามคตํ, ตโต จ จิรรตฺตํ อธิฏฺิตํ สนฺตานํ อชฺฌารุยฺห ิตํ. คนฺถนฺติ อภิชฺฌากายคนฺถาทึ มม สนฺตาเน คนฺถภูตํ กิเลสวิสโทสํ ปวาหโน พุทฺโธ ภควา อตฺตโน เทสนานุภาเวน อปานุที ปริชหาเปสิ, คนฺเถสุ หิ อนวเสสโต ปหีเนสุ อปฺปหีโน นาม กิเลโส นตฺถีติ.
เตลกานิตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. รฏฺปาลตฺเถรคาถาวณฺณนา
ปสฺส ¶ จิตฺตกตนฺติอาทิกา อายสฺมโต รฏฺปาลตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยํ กิร ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต อุปฺปตฺติโต ปุเรตรเมว หํสวตีนคเร คหปติมหาสาลกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ปิตุ อจฺจเยน ฆราวาเส ปติฏฺิโต รตนโกฏฺาคารกมฺมิเกน ทสฺสิตํ อปริมาณํ กุลวํสานุคตํ ธนํ ทิสฺวา ‘‘อิมํ เอตฺตกํ ธนราสึ มยฺหํ ปิตุอยฺยกปยฺยกาทโย อตฺตนา สทฺธึ คเหตฺวา คนฺตุํ นาสกฺขึสุ, มยา ปน คเหตฺวา คนฺตุํ วฏฺฏตี’’ติ จินฺเตตฺวา กปณทฺธิกาทีนํ มหาทานํ อทาสิ. โส อภิฺาลาภึ เอกํ ตาปสํ อุปฏฺหนฺโต เตน เทวโลกาธิปจฺเจ นิโยชิโต ยาวชีวํ ปฺุานิ กตฺวา ตโต จุโต ¶ เทวโลเก นิพฺพตฺติตฺวา ทิพฺพสมฺปตฺตึ อนุภวนฺโต ตตฺถ ยาวตายุกํ ตฺวา ตโต จุโต มนุสฺสโลเก ภินฺนํ รฏฺํ สนฺธาเรตุํ สมตฺถสฺส กุลสฺส เอกปุตฺตโก หุตฺวา นิพฺพตฺติ.
เตน ¶ จ สมเยน ปทุมุตฺตโร ภควา โลเก อุปฺปชฺชิตฺวา ปวตฺติตวรธมฺมจกฺโก เวเนยฺยสตฺเต นิพฺพานมหานครสงฺขาตํ เขมนฺตภูมึ สมฺปาเปสิ. อถ โส กุลปุตฺโต อนุกฺกเมน วิฺุตํ ปตฺโต เอกทิวสํ อุปาสเกหิ สทฺธึ วิหารํ คนฺตฺวา สตฺถารํ ธมฺมํ เทเสนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนจิตฺโต ปริสปริยนฺเต นิสีทิ. เตน โข ปน สมเยน สตฺถา เอกํ ภิกฺขุํ สทฺธาปพฺพชิตานํ อคฺคฏฺาเน เปสิ. ตํ ทิสฺวา โส ปสนฺนมานโส ตทตฺถาย จิตฺตํ เปตฺวา สตสหสฺสภิกฺขุปริวุตสฺส ภควโต มหตา สกฺกาเรน สตฺตาหํ มหาทานํ ปวตฺเตตฺวา ปณิธานํ อกาสิ. สตฺถา ตสฺส อนนฺตราเยน อิชฺฌนภาวํ ทิสฺวา ‘‘อนาคเต โคตมสฺส นาม สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สาสเน สทฺธาปพฺพชิตานํ อคฺโค ภวิสฺสตี’’ติ พฺยากาสิ. โส สตฺถารํ ภิกฺขุสงฺฆฺจ วนฺทิตฺวา อุฏฺายาสนา ปกฺกามิ. โส ตตฺถ ยาวตายุกํ ปฺุานิ กตฺวา ตโต จวิตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิโต ทฺเวนวุเต กปฺเป ผุสฺสสฺส ภควโต กาเล สตฺถุ เวมาติกภาติเกสุ ตีสุ ราชปุตฺเตสุ สตฺถารํ อุปฏฺหนฺเตสุ เตสํ ปฺุกิริยาย กิจฺจํ อกาสิ.
เอวํ ตตฺถ ตตฺถ ภเว ตํ ตํ พหุํ กุสลํ อุปจินิตฺวา สุคตีสุเยว สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท กุรุรฏฺเ ถุลฺลโกฏฺิกนิคเม รฏฺปาลเสฏฺิโน เคเห นิพฺพตฺติ, ตสฺส ภินฺนํ รฏฺํ สนฺธาเรตุํ สมตฺเถ กุเล นิพฺพตฺตตฺตา รฏฺปาโลติ ¶ วํสานุคตเมว นามํ อโหสิ. โส มหตา ปริวาเรน วฑฺฒนฺโต อนุกฺกเมน โยพฺพนปตฺโต มาตาปิตูหิ ปติรูเปน ทาเรน สํโยชิโต มหนฺเต จ ยเส ปติฏฺาปิโต ทิพฺพสมฺปตฺติสทิสํ สมฺปตฺตึ ปจฺจนุโภติ. อถ ภควา กุรุรฏฺเ ชนปทจาริกํ จรนฺโต ถุลฺลโกฏฺิกํ อนุปาปุณิ. ตํ สุตฺวา รฏฺปาโล กุลปุตฺโต สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตุกาโม สตฺตาหํ ภตฺตจฺเฉทํ กตฺวา กิจฺเฉน กสิเรน มาตาปิตโร อนุชานาเปตฺวา สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ปพฺพชฺชํ ยาจิตฺวา สตฺถุ อาณตฺติยา อฺตรสฺส เถรสฺส สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา โยนิโสมนสิกาเรน กมฺมํ กโรนฺโต วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๑.๒.๙๗-๑๑๑) –
‘‘ปทุมุตฺตรสฺส ¶ ภควโต, โลกเชฏฺสฺส ตาทิโน;
วรนาโค มยา ทินฺโน, อีสาทนฺโต อุรูฬฺหวา.
‘‘เสตจฺฉตฺโต ปโสภิโต, สกปฺปโน สหตฺถิโป;
อคฺฆาเปตฺวาน ตํ สพฺพํ, สงฺฆารามํ อการยึ.
‘‘จตุปฺาสสหสฺสานิ, ปาสาเท การยึ อหํ;
มโหฆทานํ กริตฺวาน, นิยฺยาเทสึ มเหสิโน.
‘‘อนุโมทิ ¶ มหาวีโร, สยมฺภู อคฺคปุคฺคโล;
สพฺเพ ชเน หาสยนฺโต, เทเสสิ อมตํ ปทํ.
‘‘ตํ เม พุทฺโธ วิยากาสิ, ชลชุตฺตรนามโก;
ภิกฺขุสงฺเฆ นิสีทิตฺวา, อิมา คาถา อภาสถ.
‘‘จตุปฺาสสหสฺสานิ, ปาสาเท การยี อยํ;
กถยิสฺสามิ วิปากํ, สุโณถ มม ภาสโต.
‘‘อฏฺารสสหสฺสานิ, กูฏาคารา ภวิสฺสเร;
พฺยมฺหุตฺตมมฺหิ นิพฺพตฺตา, สพฺพโสณฺณมยา จ เต.
‘‘ปฺาสกฺขตฺตุํ เทวินฺโท, เทวรชฺชํ กริสฺสติ;
อฏฺปฺาสกฺขตฺตฺุจ, จกฺกวตฺตี ภวิสฺสติ.
‘‘กปฺปสตสหสฺสมฺหิ, โอกฺกากกุลสมฺภโว;
โคตโม นาม โคตฺเตน, สตฺถา โลเก ภวิสฺสติ.
‘‘เทวโลกา จวิตฺวาน, สุกฺกมูเลน โจทิโต;
อฑฺเฒ กุเล มหาโภเค, นิพฺพตฺติสฺสติ ตาวเท.
‘‘โส ปจฺฉา ปพฺพชิตฺวาน, สุกฺกมูเลน โจทิโต;
รฏฺปาโลติ นาเมน, เหสฺสติ สตฺถุ สาวโก.
‘‘ปธานปหิตตฺโต โส, อุปสนฺโต นิรูปธิ;
สพฺพาสเว ปริฺาย, นิพฺพายิสฺสตินาสโว.
‘‘อุฏฺาย อภินิกฺขมฺม, ชหิตา โภคสมฺปทา;
เขฬปิณฺเฑว โภคมฺหิ, เปมํ มยฺหํ น วิชฺชติ.
‘‘วีริยํ ¶ เม ธุรโธรยฺหํ, โยคกฺเขมาธิวาหนํ;
ธาเรมิ อนฺติมํ เทหํ, สมฺมาสมฺพุทฺธสาสเน.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส, วิโมกฺขาปิ จ อฏฺิเม;
ฉฬภิฺา สจฺฉิกตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
อรหตฺตํ ปน ปตฺวา สตฺถารํ อนุชานาเปตฺวา มาตาปิตโร ปสฺสิตุํ ถุลฺลโกฏฺิกํ คนฺตฺวา, ตตฺถ สปทานํ ปิณฺฑาย จรนฺโต ปิตุ นิเวสเน อาภิโทสิกํ กุมฺมาสํ ลภิตฺวา ตํ อมตํ วิย ปริภฺุชนฺโต, ปิตรา นิมนฺติโต สฺวาตนาย อธิวาเสตฺวา, ทุติยทิวเส ปิตุ นิเวสเน ปิณฺฑปาตํ ปริภฺุชิตฺวา อลงฺกตปฏิยตฺเต อิตฺถาคารชเน อุปคนฺตฺวา ‘‘กีทิสา นาม ตา, อยฺยปุตฺต, อจฺฉราโย, ยาสํ ตฺวํ เหตุ พฺรหฺมจริยํ จรสี’’ติอาทีนิ (ม. นิ. ๒.๓๐๑) วตฺวา, ปโลภนกมฺมํ กาตุํ อารทฺเธ ตสฺส อธิปฺปายํ ปริวตฺเตตฺวา อนิจฺจตาทิปฏิสํยุตฺตํ ธมฺมํ กเถนฺโต –
‘‘ปสฺส ¶ จิตฺตกตํ พิมฺพํ, อรุกายํ สมุสฺสิตํ;
อาตุรํ พหุสงฺกปฺปํ, ยสฺส นตฺถิ ธุวํ ิติ.
‘‘ปสฺส จิตฺตกตํ รูปํ, มณินา กุณฺฑเลน จ;
อฏฺึ ตเจน โอนทฺธํ, สห วตฺเถหิ โสภติ.
‘‘อลตฺตกกตา ปาทา, มุขํ จุณฺณกมกฺขิตํ;
อลํ พาลสฺส โมหาย, โน จ ปารคเวสิโน.
‘‘อฏฺาปทกตา เกสา, เนตฺตา อฺชนมกฺขิตา;
อลํ พาลสฺส โมหาย, โน จ ปารคเวสิโน.
‘‘อฺชนีว นวา จิตฺตา, ปูติกาโย อลงฺกโต;
อลํ พาลสฺส โมหาย, โน จ ปารคเวสิโน.
‘‘โอทหิ ¶ มิคโว ปาสํ, นาสทา วาคุรํ มิโค;
ภุตฺวา นิวาปํ คจฺฉาม, กนฺทนฺเต มิคพนฺธเก.
‘‘ฉินฺโน ¶ ปาโส มิควสฺส, นาสทา วาคุรํ มิโค;
ภุตฺวา นิวาปํ คจฺฉาม, โสจนฺเต มิคลุทฺทเก’’ติ. – อิมา คาถา อภาสิ;
ตตฺถ จิตฺตกตนฺติ จิตฺตํ กตํ จิตฺตกตํ, วตฺถาภรณมาลาทีหิ วิจิตฺตํ กตนฺติ อตฺโถ. พิมฺพนฺติ ทีฆาทิภาเวน ยุตฺตฏฺาเนสุ ทีฆาทีหิ องฺคปจฺจงฺเคหิ มณฺฑิตํ อตฺตภาวํ. อรุกายนฺติ นวนฺนํ วณมุขานํ โลมกูปานฺจ วเสน วิสฺสนฺทมานอสุจึ, สพฺพโส จ อรุภูตํ วณภูตํ อรูนํ วา กายํ. สมุสฺสิตนฺติ ตีหิ อฏฺิสเตหิ สมุสฺสิตํ. อาตุรนฺติ สพฺพกาลํ อิริยาปถนฺตราทีหิ ปริหริตพฺพตาย นิจฺจํ คิลานํ. พหุสงฺกปฺปนฺติ พาลชเนน อภูตํ อาโรเปตฺวา พหุธา สงฺกปฺปิตพฺพํ. ยสฺส นตฺถิ ธุวํ ิตีติ ยสฺส กายสฺส ธุวภาโว ิติสภาโว นตฺถิ, เอกํสโต เภทนวิกิรณวิทฺธํสนธมฺโมเยว. ตํ ปสฺสาติ สมีเป ิตํ ชนํ, อตฺตานเมว วา สนฺธาย วทติ.
รูปนฺติ สรีรํ. สรีรมฺปิ หิ ‘‘อฏฺิฺจ ปฏิจฺจ, นฺหารฺุจ ปฏิจฺจ, มํสฺจ ปฏิจฺจ, จมฺมฺจ ปฏิจฺจ, อากาโส ปริวาริโต ‘รูปนฺตฺเวว สงฺขํ คจฺฉตี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. ๑.๓๐๖) รูปนฺติ วุจฺจติ. มณินา กุณฺฑเลน จาติ สีสูปคาทิอาภรณคเตน มณินา กุณฺฑเลน จิตฺตกตํ. อฏฺึ ตเจน โอนทฺธนฺติ อลฺลจมฺเมน ปริโยนทฺธํ อติเรกติสตปเภทํ อฏฺึ ปสฺสาติ โยชนา. กุณฺฑเลน จาติ จ-สทฺเทน เสสาภรณาลงฺกาเร สงฺคณฺหาติ. สห วตฺเถหิ โสภตีติ ตยิทํ รูปํ มณินา จิตฺตกตมฺปิ วตฺเถหิ ปฏิจฺฉาทิตเมว โสภติ, น อปฏิจฺฉาทิตนฺติ ¶ อตฺโถ. เย ปน ‘‘อฏฺิตเจนา’’ติ ปนฺติ, เตสํ อฏฺิตเจนํ โอนทฺธํ โสภติ, โอนทฺธตฺตา อฏฺิตเจนาติ อตฺโถ.
อลตฺตกกตาติ อลตฺตเกน กตรฺชนา ลาขาย สํรฺชิตา. ปาทาติ จรณา. มุขํ จุณฺณกมกฺขิตนฺติ มุขํ จุณฺณเกน มกฺขิตํ, ยํ มณฺฑนมนุยุตฺตา สาสปกกฺเกน มุขปีฬกาทีนิ หริตฺวา โลณมตฺติกาย ทุฏฺโลหิตํ หริตฺวา มุขจุณฺณกวิเลปนํ กโรนฺติ, ตํ สนฺธาย วุตฺตํ. อลนฺติ พาลสฺส อนฺธปุถุชฺชนสฺส โน ¶ จ ปารคเวสิโน วฏฺฏาภิรตสฺส โมหาย สมฺโมหนาย สมตฺถํ ตสฺส จิตฺตํ โมเหตุํ ปริยตฺตํ, ปารคเวสิโน ปน วิวฏฺฏาภิรตสฺส โน อลํ น ปริยตฺตํ.
อฏฺาปทกตาติ ¶ อฏฺปทากาเรน กตา สฺจิตา ปุริมภาเค เกเส กปฺเปตฺวา นลาฏสฺส ปฏิจฺฉาทนวเสน กตา เกสรจนา อฏฺปทํ นาม, ยํ ‘‘อลก’’นฺติปิ วุจฺจติ. เนตฺตา อฺชนมกฺขิตาติ อุโภปิ นยนานิ อนฺโต ทฺวีสุ อนฺเตสุ จ ยถา อฺชนจฺฉายา ทิสฺสติ, เอวํ อฺชิตฺชนานิ.
อฺชนีว นวา จิตฺตา, ปูติกาโย อลงฺกโตติ ยถา อฺชนี อฺชนนาฬิกา นวา อภินวา มาลากมฺมมกรทนฺตาทิวเสน จิตฺตา พหิ มฏฺา อุชฺชลา ทสฺสนียา, อนฺโต ปน น ทสฺสนียา โหติ, เอวเมว ตาสํ กาโย นฺหานพฺภฺชนวตฺถาลงฺกาเรหิ อลงฺกโต พหิ อุชฺชโล, อนฺโต ปน ปูติ นานปฺปการอสุจีหิ ภริโต ติฏฺตีติ อตฺโถ.
โอทหีติ โอฑฺเฑสิ. มิคโวติ, มิคลุทฺทโก. ปาสนฺติ, ทณฺฑวาคุรํ. นาสทาติ น สงฺฆฏฺเฏสิ. วาคุรนฺติ ปาสํ. นิวาปนฺติ มิคานํ ขาทนตฺถาย ขิตฺตํ ติณาทิฆาสํ. อุปมา โข อยํ เถเรน กตา อตฺถสฺส วิฺาปนาย. อยฺเหตฺถ อตฺโถ – ยถา มิคานํ มารณตฺถาย ทณฺฑวาคุรํ โอฑฺเฑตฺวา ตตฺถ นิวาปํ วิกิริย มิคลุทฺทเก นิลีเน ิเต ตตฺเถโก ชวปรกฺกมสมฺปนฺโน เฉโก มิโค ปาสํ อผุสนฺโต เอว ยถาสุขํ นิวาปํ ขาทิตฺวา, ‘‘วฺเจสิ วต มิโค’’ติ มิคลุทฺทเก วิรวนฺเต เอว คจฺฉติ. อปโร มิโค พลวา เฉโก ชวสมฺปนฺโนว ตตฺถ คนฺตฺวา นิวาปํ ขาทิตฺวา ตตฺถ ตตฺถ ปาสํ ฉินฺทิตฺวา, ‘‘วฺเจสิ วต มิโค, ปาโส ฉินฺโน’’ติ มิคลุทฺทเก โสจนฺเต เอว คจฺฉติ, เอวํ มยมฺปิ ปุพฺเพ ปุถุชฺชนกาเล มาตาปิตูหิ อาสชฺชนตฺถาย นิยฺยาทิเต โภเค ภฺุชิตฺวา ตตฺถ ตตฺถ อสชฺชมานา นิกฺขนฺตา. อิทานิ ปน สพฺพโส ¶ ฉินฺนกิเลสา อปาสา หุตฺวา ิตา, เตหิ ทินฺนโภชนํ ภฺุชิตฺวา เตสุ โสจนฺเตสุ เอว คจฺฉามาติ.
เอวํ เถโร มิคลุทฺทกํ วิย มาตาปิตโร, หิรฺสุวณฺณํ อิตฺถาคารฺจ วาคุรชาลํ วิย, อตฺตนา ปุพฺเพ ภุตฺตโภเค จ อิทานิ ภุตฺตโภชนฺจ นิวาปติณํ วิย, อตฺตานํ มหามิคํ วิย จ กตฺวา ทสฺเสติ. อิมา คาถา วตฺวา เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา รฺโ โกรพฺยสฺส มิคาชินอุยฺยาเน มงฺคลสิลาปฏฺเฏ นิสีทิ. เถรสฺส กิร ปิตา สตฺตสุ ทฺวารโกฏฺเกสุ อคฺคฬํ ทาเปตฺวา ¶ มลฺเล อาณาเปสิ ‘‘นิกฺขมิตุํ มา เทถ, กาสายานิ อปเนตฺวา เสตกานิ นิวาเสถา’’ติ, ตสฺมา เถโร อากาเสน ¶ อคมาสิ. อถ ราชา โกรพฺโย เถรสฺส ตตฺถ นิสินฺนภาวํ สุตฺวา ตํ อุปสงฺกมิตฺวา สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา ‘‘อิธ, โภ รฏฺปาล, ปพฺพชนฺโต พฺยาธิปาริชฺุํ วา ชราโภคาติปาริชฺุํ วา ปตฺโต ปพฺพชติ. ตฺวํ ปน กิฺจิปิ ปาริชฺุํ อนุปคโต เอว กสฺมา ปพฺพชิโต’’ติ ปุจฺฉิ. อถสฺส เถโร, ‘‘อุปนิยฺยติ โลโก อทฺธุโว, อตาโณ โลโก อนภิสฺสโร, อสฺสโก โลโก สพฺพํ ปหาย คมนียํ, อูโน โลโก อติตฺโต ตณฺหาทาโส’’ติ (ม. นิ. ๒.๓๐๕) อิเมสํ จตุนฺนํ ธมฺมุทฺเทสานํ อตฺตานํ วิวิตฺตภาวํ กเถตฺวา ตสฺสา เทสนาย อนุคีตึ กเถนฺโต –
‘‘ปสฺสามิ โลเก สธเน มนุสฺเส, ลทฺธาน วิตฺตํ น ททนฺติ โมหา;
ลุทฺธา ธนํ สนฺนิจยํ กโรนฺติ, ภิยฺโยว กาเม อภิปตฺถยนฺติ.
‘‘ราชา ปสยฺหปฺปถวึ วิเชตฺวา, สสาครนฺตํ มหิมาวสนฺโต;
โอรํ สมุทฺทสฺส อติตฺตรูโป, ปารํ สมุทฺทสฺสปิ ปตฺถเยถ.
‘‘ราชา จ อฺเ จ พหู มนุสฺสา, อวีตตณฺหา มรณํ อุเปนฺติ;
อูนาว หุตฺวาน ชหนฺติ เทหํ, กาเมหิ โลกมฺหิ น หตฺถิ ติตฺติ.
‘‘กนฺทนฺติ นํ าตี ปกิริย เกเส, ‘อโห วตา โน อมรา’ติ จาหุ;
วตฺเถน นํ ปารุตํ นีหริตฺวา, จิตํ สโมธาย ตโต ฑหนฺติ.
‘‘โส ¶ ฑยฺหติ สูเลหิ ตุชฺชมาโน, เอเกน วตฺเถน ปหาย โภเค;
น มียมานสฺส ภวนฺติ ตาณา, าตี จ มิตฺตา อถ วา สหายา.
‘‘ทายาทกา ตสฺส ธนํ หรนฺติ, สตฺโต ปน คจฺฉติ เยนกมฺมํ;
น มียมานํ ธนมนฺเวติ กิฺจิ, ปุตฺตา จ ทารา จ ธนฺจ รฏฺํ.
‘‘น ¶ ทีฆมายุํ ลภเต ธเนน, น จาปิ วิตฺเตน ชรํ วิหนฺติ;
อปฺปํ หิทํ ชีวิตมาหุ ธีรา, อสสฺสตํ วิปฺปริณามธมฺมํ.
‘‘อฑฺฒา ¶ ทลิทฺทา จ ผุสนฺติ ผสฺสํ, พาโล จ ธีโร จ ตเถว ผุฏฺโ;
พาโล หิ พาลฺยา วธิโตว เสติ, ธีโร จ โน เวธติ ผสฺสผุฏฺโ.
‘‘ตสฺมา หิ ปฺาว ธเนน เสยฺยา, ยาย โวสานมิธาธิคจฺฉติ;
อพฺโยสิตตฺตา หิ ภวาภเวสุ, ปาปานิ กมฺมานิ กโรติ โมหา.
‘‘อุเปติ คพฺภฺจ ปรฺจ โลกํ, สํสารมาปชฺช ปรมฺปราย;
ตสฺสปฺปปฺโ อภิสทฺทหนฺโต, อุเปติ คพฺภฺจ ปรฺจ โลกํ.
‘‘โจโร ยถา สนฺธิมุเข คหีโต, สกมฺมุนา หฺติ ปาปธมฺโม;
เอวํ ปชา เปจฺจ ปรมฺหิ โลเก, สกมฺมุนา หฺติ ปาปธมฺโม.
‘‘กามา ¶ หิ จิตฺรา มธุรา มโนรมา, วิรูปรูเปน มเถนฺติ จิตฺตํ;
อาทีนวํ กามคุเณสุ ทิสฺวา, ตสฺมา อหํ ปพฺพชิโตมฺหิ ราช.
‘‘ทุมปฺผลานีว ปตนฺติ มาณวา, ทหรา จ วุฑฺฒา จ สรีรเภทา;
เอตมฺปิ ทิสฺวา ปพฺพชิโตมฺหิ ราช, อปณฺณกํ สามฺเมว เสยฺโย.
‘‘สทฺธายาหํ ปพฺพชิโต, อุเปโต ชินสาสเน;
อวฺฌา มยฺหํ ปพฺพชฺชา, อนโณ ภฺุชามิ โภชนํ.
‘‘กาเม อาทิตฺตโต ทิสฺวา, ชาตรูปานิ สตฺถโต;
คพฺภโวกฺกนฺติโต ทุกฺขํ, นิรเยสุ มหพฺภยํ.
‘‘เอตมาทีนวํ ¶ ตฺวา, สํเวคํ อลภึ ตทา;
โสหํ วิทฺโธ ตทา สนฺโต, สมฺปตฺโต อาสวกฺขยํ.
‘‘ปริจิณฺโณ มยา สตฺถา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ;
โอหิโต ครุโก ภาโร, ภวเนตฺติ สมูหตา.
‘‘ยสฺสตฺถาย ปพฺพชิโต, อคารสฺมานคาริยํ;
โส เม อตฺโถ อนุปฺปตฺโต, สพฺพสํโยชนกฺขโย’’ติ. – อิมา คาถา อโวจ;
ตตฺถ ปสฺสามิ โลเกติ อหํ, มหาราช, อิมสฺมึ โลเก สธเน ธนสมฺปนฺเน อฑฺเฒ มนุสฺเส ปสฺสามิ, เต ปน ลทฺธาน วิตฺตํ ธนํ ลภิตฺวา โภคสมฺปตฺติยํ ิตา สมณพฺราหฺมณาทีสุ กสฺสจิ กิฺจิปิ น ททนฺติ. กสฺมา? โมหา กมฺมสฺสกตาปฺาย อภาวโต. ลุทฺธา โลภาภิภูตา ยถาลทฺธํ ธนํ สนฺนิจยํ สพฺพโส นิเจตพฺพํ นิเธตพฺพํ กโรนฺติ. ภิยฺโยว ยถาธิคตกามโต อุปริ กาเม กามคุเณ ‘‘ตถาหํ เอทิเส จ โภเค ปฏิลเภยฺย’’นฺติ อภิปตฺถยนฺติ ปจฺจาสีสนฺติ ตชฺชฺจ วายามํ กโรนฺติ.
ภิยฺโย ¶ ¶ กามปตฺถนาย อุทาหรณํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ราชา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ปสยฺหปฺปถวึ วิเชตฺวาติ อตฺตโน วํสานุคตํ ปถวึ พลกฺกาเรน อภิวิชิย. อาวสนฺโตติ ปสาเสนฺโต. โอรํ สมุทฺทสฺสาติ อนวเสสํ สมุทฺทสฺส โอรภาคํ ลภิตฺวาปิ เตน อติตฺตรูโป ปารํ สมุทฺทสฺส ทีปนฺตรมฺปิ ปตฺถเยยฺย.
อวีตตณฺหาติ อวิคตตณฺหา. อูนาวาติ อปริปุณฺณมโนรถาว. กาเมหิ โลกมฺหิ น หตฺถิ ติตฺตีติ ตณฺหาวิปนฺนานํ อิมสฺมึ โลเก วตฺถุกาเมหิ ติตฺติ นาม นตฺถิ.
กนฺทนฺติ นนฺติ มตปุริสํ อุทฺทิสฺส ตสฺส คุเณ กิตฺเตนฺตา กนฺทนํ กโรนฺติ. อโห วตา โน อมราติ จาหูติ อโห วต อมฺหากํ าตี อมรา สิยุนฺติ จ กเถนฺติ, คาถาสุขตฺถฺเหตฺถ วตา-อิติ ทีฆํ กตฺวา วุตฺตํ.
โส ฑยฺหติ สูเลหิ ตุชฺชมาโนติ โส มตสตฺโต ฉวฑาหเกหิ สมฺมา ฌาเปตุํ สูเลหิ ตุชฺชมาโน. ตาณาติ ปริตฺตาณกรา.
เยนกมฺมนฺติ ยถากมฺมํ. ธนนฺติ ธนายิตพฺพํ ยํกิฺจิ วตฺถุ. ปุน ธนนฺติ หิรฺสุวณฺณํ สนฺธาย วทติ.
‘‘น ทีฆมายุ’’นฺติอาทินา กามคุณสฺส ชราย จ ปฏิการาภาวํ วตฺวา ปุน ตสฺส เอกนฺติกภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘อปฺปํ หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ผุสนฺตีติ ¶ อนิฏฺผสฺสํ ผุสนฺติ ปาปุณนฺติ, ตตฺถ อฑฺฒทลิทฺทตา อการณนฺติ ทสฺเสติ. ผสฺสํ พาโล จ ธีโร จ ตเถว ผุฏฺโติ ยถา พาโล อิฏฺานิฏฺสมฺผสฺสํ ผุฏฺโ, ตเถว ธีโร อิฏฺานิฏฺผสฺสํ ผุฏฺโ โหติ, น เอตฺถ พาลปณฺฑิตานํ โกจิ วิเสโส. อยํ ปน วิเสโส, พาโล หิ พาลฺยา วธิโตว เสตีติ พาลปุคฺคโล เกนจิ ทุกฺขธมฺเมน ผุฏฺโ โสจนฺโต กิลมนฺโต อุรตฺตาฬึ กนฺทนฺโต พาลภาเวน วธิโต ปีฬิโตว หุตฺวา เสติ สยติ. อิโต จิโต จ อาวฏฺฏนฺโต วิวฏฺฏนฺโต วิโรเธนฺโต เวธติ ผสฺสผุฏฺโติ ธีโร ปน ปณฺฑิโต ทุกฺขสมฺผสฺเสน สมฺผุฏฺโ น เวธติ กมฺปนมตฺตมฺปิ ตสฺส น โหตีติ.
ตสฺมาติ ¶ ยสฺมา พาลปณฺฑิตานํ โลกธมฺเม เอทิสี ปวตฺติ, ตสฺมา หิ ปฺาว ธเนน เสยฺยา, ยาย โวสานมิธาธิคจฺฉตีติ ปฺาว ธนโต ปาสํสตรา, ยาย ปฺาย โวสานํ ภวสฺส ¶ ปริโยสานภูตํ นิพฺพานํ อธิคจฺฉติ. อพฺโยสิตตฺตา หีติ อนธิคตนิฏฺตฺตา. ภวาภเวสูติ มหนฺตามหนฺเตสุ ภเวสุ.
อุเปติ คพฺภฺจ ปรฺจ โลกํ, สํสารมาปชฺช ปรมฺปรายาติ โย ปาปานิ กตฺวา อปราปรํ สํสรณมาปชฺชิตฺวา อุเปติ คพฺภฺจ ปรฺจ โลกํ คพฺภเสยฺยาย ปรโลกุปฺปตฺติยา จ น มุจฺจติ, ตสฺส ปาปกมฺมการิโน ปุคฺคลสฺส กิริยํ อภิสทฺทหนฺโต ‘‘อตฺตา จ เม โหตี’’ติ ปตฺติยายนฺโต อฺโปิ อปฺปปฺโ พาโล ยถา ปฏิปชฺชิตฺวา อุเปติ คพฺภฺจ ปรฺจ โลกํ, น ตโต ปริมุจฺจติ.
โจโร ยถาติ ยถา โจโร ปาปธมฺโม ฆรสนฺธึ ฉินฺทนฺโต สนฺธิมุเข อารกฺขกปุริเสหิ คหิโต สกมฺมุนา เตน อตฺตโน สนฺธิจฺเฉทกมฺมุนา การณภูเตน กสาทีหิ ตาฬนาทิวเสน หฺติ ราชปุริเสหิ พาธิยฺยติ พชฺฌติ จ. เอวํ ปชาติ เอวมยํ สตฺตโลโก อิธ ปาปานิ กริตฺวา เปจฺจ ปตฺวา เตน กมฺมุนา ปรมฺหิ โลเก นิรยาทีสุ หฺติ, ปฺจวิธพนฺธนกมฺมการณาทิวเสน พาธิยฺยติ.
เอวเมตาหิ เอกาทสหิ คาถาหิ ยถารหํ จตฺตาโร ธมฺมุทฺเทเส ปกาเสตฺวา อิทานิ กาเมสุ สํสาเร จ อาทีนวํ ทิสฺวา สทฺธาย อตฺตโน ปพฺพชิตภาวํ ปพฺพชิตกิจฺจสฺส จ มตฺถกปฺปตฺตึ วิภาเวนฺโต ‘‘กามา หี’’ติอาทิมาห. ตตฺถ กามาติ วตฺถุกามา มนาปิยา รูปาทโย ธมฺมา, กิเลสกามา สพฺเพปิ ราคปฺปเภทา. อิธ ปน วตฺถุกามา เวทิตพฺพา. เต หิ รูปาทิวเสน อเนกปฺปการตาย จิตฺรา. โลกสฺสาทวเสน อิฏฺาการตาย มธุรา. พาลปุถุชฺชนานํ มนํ ¶ รเมนฺตีติ มโนรมา. วิรูปรูเปนาติ วิวิธรูเปน, อเนกวิธสภาเวนาติ อตฺโถ. เต หิ รูปาทิวเสน จิตฺรา, นีลาทิวเสน วิวิธรูปา. เอวํ เตน วิรูปรูเปน ตถา ตถา อสฺสาทํ ทสฺเสตฺวา มเถนฺติ จิตฺตํ ปพฺพชฺชาย อภิรมิตุํ น เทนฺตีติ อิมินา อปฺปสฺสาทพหุทุกฺขตาทินา อาทีนวํ กามคุเณสุ ทิสฺวา ตสฺมา ตํนิมิตฺตํ อหํ ปพฺพชิโต อมฺหิ. ทุมปฺผลานิ ¶ ปกฺกกาเล อปริปกฺกกาเล จ ยตฺถ กตฺถจิ ปรูปกฺกมโต สรสโต วา ปตนฺติ, เอวํ สตฺตา ทหรา จ วุฑฺฒา จ สรีรสฺส เภทา ปตนฺติเยว. เอตมฺปิ ทิสฺวาติ เอวํ อนิจฺจตมฺปิ ปฺาจกฺขุนา ทิสฺวา, น เกวลํ อปฺปสฺสาทตาทิตาย อาทีนวเมวาติ อธิปฺปาโย. อปณฺณกนฺติ อวิรทฺธนกํ สามฺเมว สมณภาโวว เสยฺโย อุตฺตริตโร.
สทฺธายาติ กมฺมํ กมฺมผลํ พุทฺธสุพุทฺธตํ ธมฺมสุธมฺมตํ สงฺฆสุปฺปฏิปตฺติฺจ สทฺทหิตฺวา. อุเปโต ¶ ชินสาสเนติ สตฺถุ สาสเน สมฺมาปฏิปตฺตึ อุปคโต. อวฺฌา มยฺหํ ปพฺพชฺชา อรหตฺตสฺส อธิคตตฺตา. ตโต เอว อนโณ ภฺุชามิ โภชนํ นิกฺกิเลสวเสน สามิภาวโต สามิปริโภเคน ปริภฺุชนโต.
กาเม อาทิตฺตโต ทิสฺวาติ วตฺถุกาเม กิเลสกาเม จ เอกาทสหิ อคฺคีหิ อาทิตฺตภาวโต ทิสฺวา. ชาตรูปานิ สตฺถโตติ กตากตปฺปเภทา สพฺพสุวณฺณวิกติโย อนตฺถาวหตาย นิสิตสตฺถโต. คพฺภโวกฺกนฺติโต ทุกฺขนฺติ คพฺภโวกฺกนฺติโต ปฏฺาย สพฺพสํสารปวตฺติทุกฺขํ. นิรเยสุ มหพฺภยนฺติ สอุสฺสเทสุ อฏฺสุ มหานิรเยสุ ลพฺภมานํ มหาภยฺจ สพฺพตฺถ ทิสฺวาติ โยชนา.
เอตมาทีนวํ ตฺวาติ เอตํ กามานํ อาทิตฺตตาทึ สํสาเร อาทีนวํ โทสํ ตฺวา. สํเวคํ อลภึ ตทาติ ตสฺมึ สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมสฺส สุตกาเล ภวาทิเก สํเวคํ อลตฺถํ. วิทฺโธ ตทา สนฺโตติ ตสฺมึ คหฏฺกาเล ราคสลฺลาทีหิ วิทฺโธ สมาโน อิทานิ สตฺถุ สาสนํ อาคมฺม สมฺปตฺโต อาสวกฺขยํ, วิทฺโธ วา จตฺตาริ สจฺจานิ, ปฏิวิทฺโธติ อตฺโถ. เสสํ อนฺตรนฺตราทีสุ วุตฺตตฺตา สุวิฺเยฺยเมว.
เอวํ เถโร รฺโ โกรพฺยสฺส ธมฺมํ เทเสตฺวา สตฺถุ สนฺติกเมว คโต. สตฺถา จ อปรภาเค อริยคณมชฺเฌ นิสินฺโน เถรํ สทฺธาปพฺพชิตานํ อคฺคฏฺาเน เปสีติ.
รฏฺปาลตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. มาลุกฺยปุตฺตตฺเถรคาถาวณฺณนา
รูปํ ¶ ¶ ทิสฺวา สติ มุฏฺาติอาทิกา อายสฺมโต มาลุกฺยปุตฺตสฺส คาถา. อิมสฺส อายสฺมโต วตฺถุ เหฏฺา ฉกฺกนิปาเต (เถรคา. ๓๙๙ อาทโย) วุตฺตเมว. ตา ปน คาถา เถเรน อรหตฺเต ปติฏฺิเตน าตีนํ ธมฺมเทสนาวเสน ภาสิตา. อิธ ปน ปุถุชฺชนกาเล ‘‘สาธุ เม, ภนฺเต, ภควา สํขิตฺเตน ธมฺมํ เทเสตู’’ติ ยาจิเตน สตฺถารา ‘‘ตํ กึ มฺสิ, มาลุกฺยปุตฺต, เย เต จกฺขุวิฺเยฺยา รูปา อทิฏฺา อทิฏฺปุพฺพา, น จ ปสฺสสิ, น จ เต โหติ ปสฺเสยฺยนฺติ, อตฺถิ เต ตตฺถ ฉนฺโท วา ราโค วา เปมํ วา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘เย เต โสตวิฺเยฺยา สทฺทา…เป… ¶ ฆาน…ชิวฺหา…กาย…มโนวิฺเยฺยา ธมฺมา อวิฺาตา อวิฺาตปุพฺพา, น จ วิชานาสิ, น จ เต โหติ วิชาเนยฺยนฺติ, อตฺถิ เต ตตฺถ ฉนฺโท วา ราโค วา เปมํ วา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘เอตฺถ จ เต, มาลุกฺยปุตฺต, ทิฏฺสุตมุตวิฺาตพฺเพสุ ธมฺเมสุ ทิฏฺเ ทิฏฺมตฺตํ ภวิสฺสติ, สุเต สุตมตฺตํ, มุเต มุตมตฺตํ, วิฺาเต วิฺาตมตฺตํ ภวิสฺสติ. ยโต โข เต, มาลุกฺยปุตฺต, ทิฏฺสุตมุตวิฺาตพฺเพสุ ธมฺเมสุ ทิฏฺเ ทิฏฺมตฺตํ, สุเต สุตมตฺตํ, มุเต มุตมตฺตํ, วิฺาเต วิฺาตมตฺตํ ภวิสฺสติ, ตโต ตฺวํ, มาลุกฺยปุตฺต, น เตน. ยโต ตฺวํ, มาลุกฺยปุตฺต, น เตน, ตโต ตฺวํ, มาลุกฺยปุตฺต, น ตตฺถ. ยโต ตฺวํ, มาลุกฺยปุตฺต, น ตตฺถ, ตโต ตฺวํ, มาลุกฺยปุตฺต, เนวิธ น หุรํ น อุภยมนฺตเรน, เอเสวนฺโต ทุกฺขสฺสา’’ติ (สํ. นิ. ๔.๙๕). สํขิตฺเตน ธมฺเม เทสิเต ตสฺส ธมฺมสฺส สาธุกํ อุคฺคหิตภาวํ ปกาเสนฺเตน –
‘‘รูปํ ทิสฺวา สติ มุฏฺา, ปิยํ นิมิตฺตํ มนสิ กโรโต;
สารตฺตจิตฺโต เวเทติ, ตฺจ อชฺโฌส ติฏฺติ.
‘‘ตสฺส วฑฺฒนฺติ เวทนา, อเนกา รูปสมฺภวา;
อภิชฺฌา จ วิเหสา จ, จิตฺตมสฺสูปหฺติ;
เอวมาจินโต ทุกฺขํ, อารา นิพฺพาน วุจฺจติ.
‘‘สทฺทํ สุตฺวา สติ มุฏฺา, ปิยํ นิมิตฺตํ มนสิ กโรโต;
สารตฺตจิตฺโต เวเทติ, ตฺจ อชฺโฌส ติฏฺติ.
‘‘ตสฺส ¶ วฑฺฒนฺติ เวทนา, อเนกา สทฺทสมฺภวา;
อภิชฺฌา จ วิเหสา จ, จิตฺตมสฺสูปหฺติ;
เอวมาจินโต ทุกฺขํ, อารา นิพฺพาน วุจฺจติ.
‘‘คนฺธํ ¶ ฆตฺวา สติ มุฏฺา, ปิยํ นิมิตฺตํ มนสิ กโรโต;
สารตฺตจิตฺโต เวเทติ, ตฺจ อชฺโฌส ติฏฺติ.
‘‘ตสฺส วฑฺฒนฺติ เวทนา, อเนกา คนฺธสมฺภวา;
อภิชฺฌา จ วิเหสา จ, จิตฺตมสฺสูปหฺติ;
เอวมาจินโต ทุกฺขํ, อารา นิพฺพาน วุจฺจติ.
‘‘รสํ โภตฺวา สติ มุฏฺา, ปิยํ นิมิตฺตํ มนสิ กโรโต;
สารตฺตจิตฺโต เวเทติ, ตฺจ อชฺโฌส ติฏฺติ.
‘‘ตสฺส วฑฺฒนฺติ เวทนา, อเนกา รสสมฺภวา;
อภิชฺฌา จ วิเหสา จ, จิตฺตมสฺสูปหฺติ;
เอวมาจินโต ทุกฺขํ, อารา นิพฺพาน วุจฺจติ.
‘‘ผสฺสํ ¶ ผุสฺส สติ มุฏฺา, ปิยํ นิมิตฺตํ มนสิ กโรโต;
สารตฺตจิตฺโต เวเทติ, ตฺจ อชฺโฌส ติฏฺติ.
‘‘ตสฺส วฑฺฒนฺติ เวทนา, อเนกา ผสฺสสมฺภวา;
อภิชฺฌา จ วิเหสา จ, จิตฺตมสฺสูปหฺติ;
เอวมาจินโต ทุกฺขํ, อารา นิพฺพาน วุจฺจติ.
‘‘ธมฺมํ ตฺวา สติ มุฏฺา, ปิยํ นิมิตฺตํ มนสิ กโรโต;
สารตฺตจิตฺโต เวเทติ, ตฺจ อชฺโฌส ติฏฺติ.
‘‘ตสฺส วฑฺฒนฺติ เวทนา, อเนกา ธมฺมสมฺภวา;
อภิชฺฌา จ วิเหสา จ, จิตฺตมสฺสูปหฺติ;
เอวมาจินโต ทุกฺขํ, อารา นิพฺพาน วุจฺจติ.
‘‘น โส รชฺชติ รูเปสุ, รูปํ ทิสฺวา ปฏิสฺสโต;
วิรตฺตจิตฺโต เวเทติ, ตฺจ นาชฺโฌส ติฏฺติ.
‘‘ยถาสฺส ¶ ปสฺสโต รูปํ, เสวโต จาปิ เวทนํ;
ขียติ โนปจียติ, เอวํ โส จรตี สโต;
เอวํ อปจินโต ทุกฺขํ, สนฺติเก นิพฺพาน วุจฺจติ.
‘‘น โส รชฺชติ สทฺเทสุ, สทฺทํ สุตฺวา ปฏิสฺสโต;
วิรตฺตจิตฺโต เวเทติ, ตฺจ นาชฺโฌส ติฏฺติ.
‘‘ยถาสฺส สุณโต สทฺทํ, เสวโต จาปิ เวทนํ;
ขียติ โนปจียติ, เอวํ โส จรตี สโต;
เอวํ อปจินโต ทุกฺขํ, สนฺติเก นิพฺพาน วุจฺจติ.
‘‘น โส รชฺชติ คนฺเธสุ, คนฺธํ ฆตฺวา ปฏิสฺสโต;
วิรตฺตจิตฺโต เวเทติ, ตฺจ นาชฺโฌส ติฏฺติ.
‘‘ยถาสฺส ฆายโต คนฺธํ, เสวโต จาปิ เวทนํ;
ขียติ โนปจียติ, เอวํ โส จรตี สโต;
เอวํ อปจินโต ทุกฺขํ, สนฺติเก นิพฺพาน วุจฺจติ.
‘‘น โส รชฺชติ รเสสุ, รสํ โภตฺวา ปฏิสฺสโต;
วิรตฺตจิตฺโต เวเทติ, ตฺจ นาชฺโฌส ติฏฺติ.
‘‘ยถาสฺส สายโต รสํ, เสวโต จาปิ เวทนํ;
ขียติ โนปจียติ, เอวํ โส จรตี สโต;
เอวํ อปจินโต ทุกฺขํ, สนฺติเก นิพฺพาน วุจฺจติ.
‘‘น โส รชฺชติ ผสฺเสสุ, ผสฺสํ ผุสฺส ปฏิสฺสโต;
วิรตฺตจิตฺโต เวเทติ, ตฺจ นาชฺโฌส ติฏฺติ.
‘‘ยถาสฺส ¶ ผุสโต ผสฺสํ, เสวโต จาปิ เวทนํ;
ขียติ โนปจียติ, เอวํ โส จรตี สโต;
เอวํ อปจินโต ทุกฺขํ, สนฺติเก นิพฺพาน วุจฺจติ.
‘‘น โส รชฺชติ ธมฺเมสุ, ธมฺมํ ตฺวา ปฏิสฺสโต;
วิรตฺตจิตฺโต เวเทติ, ตฺจ นาชฺโฌส ติฏฺติ.
‘‘ยถาสฺส ¶ วิชานโต ธมฺมํ, เสวโต จาปิ เวทนํ;
ขียติ โนปจียติ, เอวํ โส จรตี สโต;
เอวํ อปจินโต ทุกฺขํ, สนฺติเก นิพฺพาน วุจฺจตี’’ติ. –
อิมา คาถา อภาสิ.
ตตฺถ รูปํ ทิสฺวาติ จกฺขุวิฺเยฺยํ รูปํ จกฺขุทฺวาเรน อุปลภิตฺวา. สติ มุฏฺา, ปิยํ นิมิตฺตํ มนสิ กโรโตติ ตสฺมึ รูเป ทิฏฺมตฺเต เอว อฏฺตฺวา สุภนิมิตฺตํ มนสิ กโรโต สุภาการคฺคหณวเสน อโยนิโส มนสิ กโรโต สติ มุฏฺา โหติ. ตถา จ สติ สารตฺตจิตฺโต เวเทติ ตํ รูปารมฺมณํ รตฺโต, คิทฺโธ, คธิโต หุตฺวา อนุภวติ, อสฺสาเทติ, อภินนฺทติ. ตถาภูโต จ ตฺจ อชฺโฌส ติฏฺตีติ ตฺจ รูปารมฺมณํ อชฺโฌสาย ‘‘สุขํ สุข’’นฺติ อภินิวิสฺส คิลิตฺวา ปรินิฏฺาเปตฺวา ติฏฺติ.
ตสฺส วฑฺฒนฺติ เวทนา, อเนกา รูปสมฺภวาติ ตสฺส เอวรูปสฺส ปุคฺคลสฺส ¶ รูปสมฺภวา รูปารมฺมณา สุขาทิเภเทน อเนกา เวทนา กิเลสุปฺปตฺติเหตุภูตา วฑฺฒนฺติ. อภิชฺฌา จ วิเหสา จ, จิตฺตมสฺสูปหฺตีติ ปิยรูเป สารชฺชนวเสน อุปฺปชฺชมานาย อภิชฺฌาย, อปิยรูเป พฺยาปชฺชนวเสน ปิยรูปสฺเสว วิปริณามฺถาภาวาย อุปฺปชฺชมานาย โสกาทิลกฺขณาย วิเหสาย จ อสฺส ปุคฺคลสฺส จิตฺตํ อุปหฺติ พาธียติ. เอวมาจินโต ทุกฺขนฺติ วุตฺตากาเรน ตํ ตํ เวทนสฺสาทวเสน ภวาภิสงฺขารํ อาจินโต วฏฺฏทุกฺขํ ปวตฺตติ. เตนาห ภควา – ‘‘เวทนาปจฺจยา ตณฺหา…เป… ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ (วิภ. ๒๒๕; สํ. นิ. ๒.๑). ตถาภูตสฺส อารา อารกา ทูเร นิพฺพานํ วุจฺจติ, ตสฺส ตํ ทุลฺลภนฺติ อตฺโถ. สทฺทํ สุตฺวาติอาทิคาถาสุปิ วุตฺตนเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ตตฺถ ฆตฺวาติ ฆายิตฺวา. โภตฺวาติ สายิตฺวา. ผุสฺสาติ ผุสิตฺวา. ธมฺมํ ตฺวาติ ธมฺมารมฺมณํ วิชานิตฺวา.
เอวํ ฉทฺวารโคจเร สารชฺชนฺตสฺส วฏฺฏํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตตฺถ วิรชฺชนฺตสฺส วิวฏฺฏํ ทสฺเสนฺโต ‘‘น โส รชฺชติ รูเปสู’’ติอาทิมาห. ตตฺถ น โส รชฺชติ รูเปสุ, รูปํ ทิสฺวา ปฏิสฺสโตติ ¶ โย ปุคฺคโล รูปํ ทิสฺวา อาปาถคตํ ¶ รูปารมฺมณํ จกฺขุทฺวาริเกน วิฺาณสนฺตาเนน คเหตฺวา จตุสมฺปชฺวเสน สมฺปชานการิตาย ปฏิสฺสโต โหติ, โส รูปารมฺมเณสุ น รชฺชติ ราคํ น ชเนติ, อฺทตฺถุ วิรตฺตจิตฺโต เวเทติ, รูปารมฺมณมฺหิ สมุทยาทิโต ยถาภูตํ ปชานนฺโต นิพฺพินฺทติ, นิพฺพินฺทนฺโต ตํ ตตฺถุปฺปนฺนเวทนฺจ วิรตฺตจิตฺโต เวเทติ, ตถาภูโต จ ตฺจ นชฺโฌส ติฏฺตีติ ตํ รูปารมฺมณํ สมฺมเทว วิรตฺตจิตฺตตาย อชฺโฌสาย น ติฏฺติ ‘‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’ติ ตณฺหามานทิฏฺิวเสน นาภินิวิสติ.
ยถาสฺส ปสฺสโต รูปนฺติ อสฺส โยคิโน ยถา ตตฺถ อภิชฺฌาทโย นปฺปวตฺตนฺติ, เอวํ อนิจฺจาทิโต รูปํ ปสฺสนฺตสฺส. เสวโต จาปิ เวทนนฺติ ตํ อารพฺภ อุปฺปนฺนํ เวทนํ ตํสมฺปยุตฺตธมฺเม จ โคจรเสวนาย เสวโต จาปิ. ขียตีติ สพฺพํ กิเลสวฏฺฏํ ปริกฺขยํ ปริยาทานํ คจฺฉติ. โนปจียตีติ น อุปจิยติ น อาจยํ คจฺฉติ. เอวํ โส จรตี สโตติ เอวํ กิเลสาปนยนปฏิปตฺติยา สโต สมฺปชาโน หุตฺวา จรติ, วิหรติ. เอวํ อปจินโต ทุกฺขนฺติ วุตฺตนเยน อปจยคามินิยา มคฺคปฺาย สกลํ วฏฺฏทุกฺขํ อปจินนฺตสฺส. สนฺติเก นิพฺพาน วุจฺจตีติ สอุปาทิเสสอนุปาทิเสสนิพฺพานธาตุสมีเป เอวาติ วุจฺจติ อสงฺขตาย ธาตุยา สจฺฉิกตตฺตา. น โส รชฺชติ สทฺเทสูติอาทีสุปิ อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
เอวํ ¶ เถโร อิมาหิ คาถาหิ สตฺถุ โอวาทสฺส อตฺตนา อุปธาริตภาวํ ปเวเทตฺวา อุฏฺายาสนา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา คโต นจิรสฺเสว วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณีติ.
มาลุกฺยปุตฺตตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. เสลตฺเถรคาถาวณฺณนา
ปริปุณฺณกาโยติอาทิกา อายสฺมโต เสลตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยํ กิร ปทุมุตฺตรภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺโต คณปาโมกฺโข หุตฺวา ตีณิ ปุริสสตานิ สมาทเปตฺวา เตหิ สทฺธึ สตฺถุ คนฺธกุฏึ กาเรตฺวา กตปริโยสิตาย คนฺธกุฏิยา ¶ สภิกฺขุสงฺฆสฺส ภควโต มหาทานํ ปวตฺเตตฺวา สตฺถารํ ภิกฺขู จ ติจีวเรน อจฺฉาเทสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน เอกํ พุทฺธนฺตรํ เทวโลเก เอว วสิตฺวา ตโต จุโต เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ ¶ พุทฺธุปฺปาเท องฺคุตฺตราเปสุ อาปเณ นาม พฺราหฺมณคาเม พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา เสโลติ ลทฺธนาโม อโหสิ. โส วยปฺปตฺโต ตีสุ เวเทสุ, พฺราหฺมณสิปฺเปสุ จ นิปฺผตฺตึ คนฺตฺวา ตีณิ มาณวกสตานิ มนฺเต วาเจนฺโต อาปเณ ปฏิวสติ. เตน จ สมเยน สตฺถา สาวตฺถิโต นิกฺขมิตฺวา อฑฺฒเตฬสหิ ภิกฺขุสเตหิ สทฺธึ องฺคุตฺตราเปสุ จาริกํ จรนฺโต เสลสฺส, อนฺเตวาสิกานฺจ าณปริปากํ ทิสฺวา อฺตรสฺมึ วนสณฺเฑ วิหรติ. อถ เกณิโย นาม ชฏิโล สตฺถุ อาคมนํ สุตฺวา ตตฺถ คนฺตฺวา สทฺธึ ภิกฺขุสงฺเฆน สตฺถารํ สฺวาตนาย นิมนฺเตตฺวา สเก อสฺสเม ปหูตํ ขาทนียํ โภชนียํ ปฏิยาเทติ. ตสฺมิฺจ สมเย เสโล พฺราหฺมโณ สทฺธึ ตีหิ มาณวกสเตหิ ชงฺฆาวิหารํ อนุวิจรนฺโต เกณิยสฺส อสฺสมํ ปวิสิตฺวา ชฏิเล กฏฺผาลนุทฺธนสมฺปาทนาทินา ทานูปกรณํ สชฺเชนฺเต ทิสฺวา, ‘‘กึ นุ โข เต, เกณิย, มหายฺโ ปจฺจุปฏฺิโต’’ติอาทึ ปุจฺฉิตฺวา เตน ‘‘พุทฺโธ ภควา มยา สฺวาตนาย นิมนฺติโต’’ติ วุตฺเต ‘‘พุทฺโธ’’ติ วจนํ สุตฺวาว หฏฺโ อุทคฺโค ปีติโสมนสฺสชาโต ตาวเทว มาณวเกหิ สทฺธึ สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา กตปฏิสนฺถาโร เอกมนฺตํ นิสินฺโน ภควโต กาเย พาตฺตึสมหาปุริสลกฺขณานิ ทิสฺวา ‘‘อิเมหิ ลกฺขเณหิ สมนฺนาคโต ราชา วา โหติ จกฺกวตฺตี, พุทฺโธ วา โลเก วิวฏฺฏจฺฉโท, อยํ ปน ปพฺพชิโต, โน จ โข นํ ชานามิ ‘พุทฺโธ วา, โน วา’, สุตํ โข ปน เมตํ พฺราหฺมณานํ วุทฺธานํ มหลฺลกานํ อาจริยปาจริยานํ ภาสมานานํ ‘เย เต ภวนฺติ อรหนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธา ¶ , เต สเก วณฺเณ ภฺมาเน อตฺตานํ ปาตุกโรนฺตี’ติ อสมฺมาสมฺพุทฺโธ หิ สมฺมุเข ตฺวา พุทฺธคุเณหิ อภิตฺถวียมาโน สารชฺชติ มงฺกุภาวํ อาปชฺชติ อเวสารชฺชปฺปตฺตตาย อนนุโยคกฺขมตฺตา, ยํนูนาหํ สมณํ โคตมํ สมฺมุขา สารุปฺปาหิ คาถาหิ อภิตฺถเวยฺย’’นฺติ เอวํ ปน จินฺเตตฺวา –
‘‘ปริปุณฺณกาโย สุรุจิ, สุชาโต จารุทสฺสโน;
สุวณฺณวณฺโณสิ ภควา, สุสุกฺกทาโสิ วีริยวา.
‘‘นรสฺส ¶ หิ สุชาตสฺส, เย ภวนฺติ วิยฺชนา;
สพฺเพ เต ตว กายสฺมึ, มหาปุริสลกฺขณา.
‘‘ปสนฺนเนตฺโต สุมุโข, พฺรหา อุชุ ปตาปวา;
มชฺเฌ สมณสงฺฆสฺส, อาทิจฺโจว วิโรจสิ.
‘‘กลฺยาณทสฺสโน ภิกฺขุ, กฺจนสนฺนิภตฺตโจ;
กึ เต สมณภาเวน, เอวํ อุตฺตมวณฺณิโน.
‘‘ราชา อรหสิ ภวิตุํ, จกฺกวตฺตี รเถสโภ;
จาตุรนฺโต วิชิตาวี, ชมฺพุสณฺฑสฺส อิสฺสโร.
‘‘ขตฺติยา ¶ โภคี ราชาโน, อนุยนฺตา ภวนฺติ เต;
ราชาภิราชา มนุชินฺโท, รชฺชํ กาเรหิ โคตมา’’ติ. –
ฉหิ คาถาหิ ภควนฺตํ อภิตฺถวิ.
ตตฺถ ปริปุณฺณกาโยติ อภิพฺยตฺตรูปานํ ทฺวตฺตึสาย มหาปุริสลกฺขณานํ ปริปุณฺณตาย อหีนงฺคปจฺจงฺคตาย จ ปริปุณฺณสรีโร. สุรุจีติ สุนฺทรสรีรปฺปโภ. สุชาโตติ อาโรหปริณาหสมฺปตฺติยา, สณฺานสมฺปตฺติยา จ สุนิพฺพตฺโต. จารุทสฺสโนติ สุจิรมฺปิ ปสฺสนฺตานํ อติตฺติชนกํ อปฺปฏิกฺกูลํ รมณียํ จารุ เอว ทสฺสนํ อสฺสาติ จารุทสฺสโน. เกจิ ปนาหุ ‘‘จารุทสฺสโนติ สุนฺทรเนตฺโต’’ติ. สุวณฺณวณฺโณติ สุวณฺณสทิสวณฺโณ. อสีติ ภวสิ, อิทํ ปทํ ‘‘ปริปุณฺณกาโย อสี’’ติอาทินา สพฺพปเทหิ โยเชตพฺพํ. สุสุกฺกทาโติ สุฏฺุ สุกฺกทาโ. ภควโต หิ ทาาหิ จนฺทกิรณา วิย ธวลรสฺมิโย นิจฺฉรนฺติ. วีริยวาติ วีริยปารมีปาริปูริยา จตุรงฺคสมนฺนาคตวีริยาธิฏฺานโต จตุพฺพิธสฺส สมฺมปฺปธานสฺส สมฺปตฺติยา จ อติสยยุตฺโต.
นรสฺส หิ สุชาตสฺสาติ สมตึสาย ปารมีนํ, อริยสฺส วา จกฺกวตฺตีวตฺตสฺส ปริปูริตตฺตา สุฏฺุ สมฺมเทว ชาตสฺส นรสฺส, มหาปุริสสฺสาติ อตฺโถ. สพฺเพ เตติ เย มหาปุริสภาวํ โลเก อคฺคปุคฺคลภาวํ ¶ พฺยฺชยนฺตีติ พฺยฺชนาติ ลทฺธโวหารสุปฺปติฏฺิตปาทตาทิพาตฺตึสมหาปุริสลกฺขณสงฺขาตา ตมฺพนขตุงฺคนขตาทิอสีติอนุพฺยฺชนสงฺขาตา ¶ จ รูปคุณา, เต อนวเสสา, ตว กายสฺมึ สนฺตีติ วจนเสโส.
มหาปุริสลกฺขณาติ ปุพฺเพ วุตฺตพฺยฺชนาเนว วจนนฺตเรน นิคเมนฺโต อาห.
อิทานิ เตสุ ลกฺขเณสุ อตฺตนา อภิรุจิเตหิ ลกฺขเณหิ ภควนฺตํ โถเมนฺโต ‘‘ปสนฺนเนตฺโต’’ติอาทิมาห. ภควา หิ ปฺจ วณฺณปสาทสมฺปตฺติยา ปสนฺนเนตฺโต. ปริปุณฺณจนฺทมณฺฑลสทิสมุขตาย สุมุโข. อาโรหปริณาหสมฺปตฺติยา พฺรหา. พฺรหฺมุชุคตฺตตาย อุชุ. ชุติมนฺตตาย ปตาปวา.
อิทานิ ตเมว ปตาปวนฺตตํ อาทิจฺจูปมาย วิภาเวนฺโต ‘‘มชฺเฌ สมณสงฺฆสฺสา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ อาทิจฺโจว วิโรจสีติ ยถา อาทิจฺโจ อุคฺคจฺฉนฺโต สพฺพํ ตมคตํ ¶ วิธเมตฺวา อาโลกํ กโรนฺโต วิโรจติ, เอวํ ตฺวมฺปิ อนฺโต เจว พหิ จ สพฺพํ อวิชฺชาตมํ วิทฺธํเสตฺวา าณาโลกํ กโรนฺโต วิโรจสิ.
ทสฺสนียรูปตาย องฺคีคตานํ ทสฺสนสมฺปตฺตีนํ อาวหนโต, กลฺยาเณหิ ปฺจหิ ทสฺสเนหิ สมนฺนาคตตฺตา จ กลฺยาณทสฺสโน. อุตฺตมวณฺณิโนติ อุตฺตมวณฺณสมฺปนฺนสฺส.
จกฺกวตฺตีติ จกฺกรตนํ วตฺเตติ, จตูหิ สมฺปตฺติจกฺเกหิ วตฺเตติ, เตหิ จ ปเร วตฺเตติ. ปรหิตาย อิริยาปถจกฺกานํ วตฺโต เอตสฺมึ อตฺถีติ จกฺกวตฺตี. อถ วา จตูหิ อจฺฉริยธมฺเมหิ จ สงฺคหวตฺถูหิ จ สมนฺนาคเมน ปเรหิ อนภิภวนียสฺส อาณาจกฺกสฺส วตฺโต เอตสฺมึ อตฺถีติปิ จกฺกวตฺตี. รเถสโภติ รถิเกสุ อาชานียอุสภปุริโส, มหารถิโกติ อตฺโถ. จาตุรนฺโตติ จตุสมุทฺทนฺตาย ปถวิยา อิสฺสโร. วิชิตาวีติ วิชิตวิชโย. ชมฺพุสณฺฑสฺสาติ ชมฺพุทีปสฺส, ปากเฏน หิ อิสฺสริยานิ ทสฺเสนฺโต เอวมาห. จกฺกวตฺตี ปน สปริตฺตทีปานํ จตุนฺนมฺปิ มหาทีปานํ อิสฺสโรว.
ขตฺติยาติ ¶ ชาติขตฺติยา. โภคีติ โภคิยา. ราชาโนติ เย เกจิ รชฺชํ กาเรนฺตา. อนุยนฺตาติ อนุคามิโน เสวกา. ราชาภิราชาติ ราชูนํ ปูชนีโย ราชา หุตฺวา, จกฺกวตฺตีติ อธิปฺปาโย. มนุชินฺโทติ มนุสฺสาธิปติ, มนุสฺสานํ ปรมิสฺสโรติ อตฺโถ.
เอวํ เสเลน วุตฺเต ภควา ‘‘เย เต ภวนฺติ อรหนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธา, เต สเก วณฺเณ ภฺมาเน อตฺตานํ ปาตุกโรนฺตี’’ติ อิมํ เสลสฺส มโนรถํ ปูเรนฺโต –
‘‘ราชาหมสฺมิ เสล, (เสลาติ ภควา) ธมฺมราชา อนุตฺตโร;
ธมฺเมน จกฺกํ วตฺเตมิ, จกฺกํ อปฺปฏิวตฺติย’’นฺติ. – อิมํ คาถมาห;
ตตฺรายํ ¶ อธิปฺปาโย – ยํ มํ ตฺวํ, เสล, ยาจสิ, ‘‘ราชา อรหสิ ภวิตุํ จกฺกวตฺตี’’ติ, เอตฺถ อปฺโปสฺสุกฺโก โหหิ, ราชาหมสฺมิ, สติ จ ราชตฺเต ยถา อฺโ ราชา สมาโนปิ โยชนสตํ วา อนุสาสติ, ทฺเว ตีณิ จตฺตาริ ปฺจ โยชนสตานิ วา โยชนสหสฺสํ วา จกฺกวตฺตี หุตฺวาปิ จตุทีปปริยนฺตมตฺตํ วา, นาหเมวํ ปริจฺฉินฺนวิสโย. อหฺหิ ธมฺมราชา อนุตฺตโร ภวคฺคโต อวีจิปริยนฺตํ กตฺวา ติริยํ อปริเมยฺยโลกธาตุโย อนุสาสามิ. ยาวตา หิ อปทาทิเภทา สตฺตา, อหํ เตสํ อคฺโค. น หิ เม โกจิ สีเลน วา…เป… ¶ วิมุตฺติาณทสฺสเนน วา สทิโส นตฺถิ, กุโต ภิยฺโย. สฺวาหํ เอวํ ธมฺมราชา อนุตฺตโร, อนุตฺตเรเนว จตุสติปฏฺานาทิเภทโพธิปกฺขิยสงฺขาเตน ธมฺเมน จกฺกํ วตฺเตมิ, ‘‘อิทํ ปชหถ, อิทํ อุปสมฺปชฺช วิหรถา’’ติอาทินา อาณาจกฺกํ. ‘‘อิทํ โข ปน, ภิกฺขเว, ทุกฺขํ อริยสจฺจ’’นฺติอาทินา (มหาว. ๑๔; สํ. นิ. ๕.๑๐๘๑) ปริยตฺติธมฺเมน ธมฺมจกฺกเมว วา. จกฺกํ อปฺปฏิวตฺติยนฺติ ยํ จกฺกํ อปฺปฏิวตฺติยํ โหติ สมเณน วา…เป… เกนจิ วา โลกสฺมินฺติ.
เอวํ อตฺตานมาวิกโรนฺตํ ภควนฺตํ ทิสฺวา ปีติโสมนสฺสชาโต เสโล ปุน ทฬฺหีกรณตฺถํ –
‘‘สมฺพุทฺโธ ¶ ปฏิชานาสิ, (อิติ เสโล พฺราหฺมโณ) ธมฺมราชา อนุตฺตโร;
ธมฺเมน จกฺกํ วตฺเตมิ, อิติ ภาสถ โคตม.
‘‘โก นุ เสนาปติ โภโต, สาวโก สตฺถุรนฺวโย;
โก เตตมนุวตฺเตติ, ธมฺมจกฺกํ ปวตฺติต’’นฺติ. – คาถาทฺวยมาห;
ตตฺถ โก นุ เสนาปตีติ ธมฺมรฺโ โภโต ธมฺเมน ปวตฺติตสฺส จกฺกสฺส อนุปวตฺตนโก เสนาปติ โก นูติ ปุจฺฉิ.
เตน จ สมเยน ภควโต ทกฺขิณปสฺเส อายสฺมา สาริปุตฺโต นิสินฺโน โหติ, สุวณฺณปฺุโช วิย สิริยา โสภมาโน. ตํ ทสฺเสนฺโต ภควา –
‘‘มยา ปวตฺติตํ จกฺกํ, (เสลาติ ภควา) ธมฺมจกฺกํ อนุตฺตรํ;
สาริปุตฺโต อนุวตฺเตติ, อนุชาโต ตถาคต’’นฺติ. – คาถมาห;
ตตฺถ อนุชาโต ตถาคตนฺติ, ตถาคตํ อนุชาโต, ตถา คเตน เหตุนา อริยาย ชาติยา ชาโตติ อตฺโถ.
เอวํ ‘‘โก นุ เสนาปติ โภโต’’ติ เสเลน วุตฺตปฺหํ พฺยากริตฺวา ยํ เสโล อาห ‘‘สมฺพุทฺโธ ปฏิชานาสี’’ติ ตตฺถ นํ นิกฺกงฺขํ กาตุกาโม ‘‘นาหํ ปฏิฺามตฺเตเนว ปฏิชานามิ, อปิ จาหํ อิมินา การเณน พุทฺโธ’’ติ าเปตุํ –
‘‘อภิฺเยฺยํ ¶ ¶ อภิฺาตํ, ภาเวตพฺพฺจ ภาวิตํ;
ปหาตพฺพํ ปหีนํ เม, ตสฺมา พุทฺโธสฺมิ พฺราหฺมณา’’ติ. – คาถมาห;
ตตฺถ อภิฺเยฺยนฺติ จตฺตาริ สจฺจานิ จตฺตาริ อริยสจฺจานิ. จตุนฺนฺหิ สจฺจานํ อริยสจฺจานฺจ สามฺคฺคหณเมตํ ยทิทํ อภิฺเยฺยนฺติ. ตตฺถ อริยสจฺเจสุ ยํ ภาเวตพฺพํ มคฺคสจฺจํ, ยฺจ ปหาตพฺพํ สมุทยสจฺจํ, ตทุภยคฺคหเณน ¶ เตสํ ผลภูตานิ นิโรธสจฺจทุกฺขสจฺจานิปิ คหิตาเนว โหนฺติ เหตุคฺคหเณเนว ผลสิทฺธิโต. เตน ตตฺถ ‘‘สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, ปริฺเยฺยํ ปริฺาต’’นฺติ อิทมฺปิ วุตฺตเมว โหติ. ‘‘อภิฺเยฺยํ อภิฺาต’’นฺติ วา อิมินา จ สพฺพสฺสปิ เยฺยสฺส อภิฺาตสมฺพุทฺธภาวํ อุทฺเทสวเสน ปกาเสตฺวา ตเทกเทสํ นิทฺเทสวเสน ทสฺเสนฺโต ‘‘ภาเวตพฺพฺจ ภาวิต’’นฺติอาทิมาห. อถ วา ‘‘ภาเวตพฺพํ ภาวิตํ, ปหาตพฺพํ ปหีน’’นฺติ อิมินา อตฺตโน าณปหานสมฺปทากิตฺตนมุเขน ตํมูลกตฺตา สพฺเพปิ พุทฺธคุณา กิตฺติตา โหนฺตีติ อาห ‘‘ตสฺมา พุทฺโธสฺมิ, พฺราหฺมณา’’ติ. อภิฺเยฺยอภิฺาตคฺคหเณน หิ สพฺพโส วิชฺชาวิมุตฺตีนํ คหิตตฺตา สผลํ จตุสจฺจภาวํ สทฺธึ เหตุสมฺปตฺติยา ทสฺเสนฺโต พุชฺฌิตพฺพํ สพฺพํ พุชฺฌิตฺวา พุทฺโธ ชาโตสฺมีติ าเยน เหตุนา อตฺตโน พุทฺธภาวํ วิภาเวติ.
เอวํ นิปฺปริยาเยน อตฺตานํ ปาตุกริตฺวา อตฺตนิ กงฺขาวิตรณตฺถํ พฺราหฺมณํ อุสฺสาเหนฺโต –
‘‘วินยสฺสุ มยิ กงฺขํ, อธิมุจฺจสฺสุ พฺราหฺมณ;
ทุลฺลภํ ทสฺสนํ โหติ, สมฺพุทฺธานํ อภิณฺหโส.
‘‘เยสํ เว ทุลฺลโภ โลเก, ปาตุภาโว อภิณฺหโส;
โสหํ พฺราหฺมณ พุทฺโธสฺมิ, สลฺลกตฺโต อนุตฺตโร.
‘‘พฺรหฺมภูโต อติตุโล, มารเสนปฺปมทฺทโน;
สพฺพามิตฺเต วเส กตฺวา, โมทามิ อกุโตภโย’’ติ. – คาถตฺตยมาห;
ตตฺถ วินยสฺสูติ วิเนหิ ฉินฺท. กงฺขนฺติ วิจิกิจฺฉํ. อธิมุจฺจสฺสูติ อธิโมกฺขํ กร ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติ สทฺทห. ทุลฺลภํ ทสฺสนํ โหติ, สมฺพุทฺธานนฺติ ยโต กปฺปานํ อสงฺขฺเยยฺยมฺปิ พุทฺธสฺุโ โลโก โหติ. สลฺลกตฺโตติ, ราคาทิสลฺลกตฺตโน. พฺรหฺมภูโตติ เสฏฺภูโต. อติตุโลติ ตุลํ อตีโต, นิรุปโมติ อตฺโถ. มารเสนปฺปมทฺทโนติ ‘‘กามา เต ปมา เสนา’’ติ (สุ. นิ. ๔๓๘; มหานิ. ๒๘; จูฬนิ. นนฺทมาณวปุจฺฉานิทฺเทส ๔๗) เอวํ อาคตาย มารเสนาย ปมทฺทโน. สพฺพามิตฺเตติ ขนฺธกิเลสาภิสงฺขารมจฺจุเทวปุตฺตมารสงฺขาเต สพฺพปจฺจตฺถิเก ¶ . วเส กตฺวาติ อตฺตโน ¶ วเส กตฺวา. โมทามิ อกุโตภโยติ กุโตจิ นิพฺภโย สมาธิสุเขน, ผลนิพฺพานสุเขน จ โมทามิ.
เอวํ ¶ วุตฺเต เสโล พฺราหฺมโณ ตาวเทว ภควติ สฺชาตปสาโท ปพฺพชฺชาเปกฺโข หุตฺวา –
‘‘อิทํ โภนฺโต นิสาเมถ, ยถา ภาสติ จกฺขุมา;
สลฺลกตฺโต มหาวีโร, สีโหว นทตี วเน.
‘‘พฺรหฺมภูตํ อติตุลํ, มารเสนปฺปมทฺทนํ;
โก ทิสฺวา นปฺปสีเทยฺย, อปิ กณฺหาภิชาติโก.
‘‘โย มํ อิจฺฉติ อนฺเวตุ, โย วา นิจฺฉติ คจฺฉตุ;
อิธาหํ ปพฺพชิสฺสามิ, วรปฺสฺส สนฺติเก’’ติ. –
คาถตฺตยมาห. ยถา ตํ ปริปากคตาย อุปนิสฺสยสมฺปตฺติยา โจทิยมาโน.
ตตฺถ กณฺหาภิชาติโกติ, นีจชาติโก, ตโมตมปรายณภาเว ิโต.
ตโต เตปิ มาณวกา เหตุสมฺปนฺนตาย ตตฺเถว ปพฺพชฺชาเปกฺขา หุตฺวา –
‘‘เอตํ เจ รุจฺจติ โภโต, สมฺมาสมฺพุทฺธสาสนํ;
มยมฺปิ ปพฺพชิสฺสาม, วรปฺสฺส สนฺติเก’’ติ. –
คาถมาหํสุ, ยถา ตํ เตน สทฺธึ กตาธิการา กุลปุตฺตา.
อถ เสโล เตสุ มาณวเกสุ ตุฏฺจิตฺโต เต ทสฺเสนฺโต ปพฺพชฺชฺจ ยาจมาโน –
‘‘พฺราหฺมณา ติสตา อิเม, ยาจนฺติ ปฺชลีกตา;
พฺรหฺมจริยํ จริสฺสาม, ภควา ตว สนฺติเก’’ติ. – คาถมาห;
ตโต ¶ ภควา ยสฺมา เสโล เหฏฺา วุตฺตนเยน ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล เตสํเยว ติณฺณํ ปุริสสตานํ คณเชฏฺโ หุตฺวา โรปิตกุสลมูโล, อิทานิ ปจฺฉิมภเวปิ เตสํเยว อาจริโย หุตฺวา ¶ นิพฺพตฺโต, าณฺจสฺส เตสฺจ ปริปกฺกํ, เอหิภิกฺขุภาวสฺส จ อุปนิสฺสโย อตฺถิ, ตสฺมา เต สพฺเพว เอหิภิกฺขุภาเวน ปพฺพชฺชาย ปพฺพาเชนฺโต –
‘‘สฺวาขาตํ พฺรหฺมจริยํ, (เสลาติ ภควา) สนฺทิฏฺิกมกาลิกํ;
ยตฺถ อโมฆา ปพฺพชฺชา, อปฺปมตฺตสฺส สิกฺขโต’’ติ. – คาถมาห;
ตตฺถ สนฺทิฏฺิกนฺติ ปจฺจกฺขํ. อกาลิกนฺติ มคฺคานนฺตรผลุปฺปตฺติโต น กาลนฺตเร ปตฺตพฺพผลํ. ยตฺถาติ ยํนิมิตฺตา ¶ . มคฺคพฺรหฺมจริยนิมิตฺตา หิ ปพฺพชฺชา อโมฆา อนิปฺผลา, ยตฺถาติ วา ยสฺมึ สาสเน อปฺปมตฺตสฺส สติวิปฺปวาสรหิตสฺส ตีสุ สิกฺขาสุ สิกฺขโต.
เอวฺจ วตฺวา ‘‘เอถ, ภิกฺขโว’’ติ ภควา อโวจ. ตาวเทว เต สพฺเพ อิทฺธิมยปตฺตจีวรธรา หุตฺวา สฏฺิวสฺสิกตฺเถรา วิย ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา ปริวาเรสุํ. โส เอวํ ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต สตฺตเม ทิวเส สปริโส อรหตฺตํ ปาปุณิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๑.๔๐.๒๐๘-๓๐๓) –
‘‘นคเร หํสวติยา, วีถิสามี อโหสหํ;
มม าตี สมาเนตฺวา, อิทํ วจนมพฺรวึ.
‘‘พุทฺโธ โลเก สมุปฺปนฺโน, ปฺุกฺเขตฺโต อนุตฺตโร;
อาสิ โส สพฺพโลกสฺส, อาหุตีนํ ปฏิคฺคโห.
‘‘ขตฺติยา เนคมา เจว, มหาสาลา จ พฺราหฺมณา;
ปสนฺนจิตฺตา สุมนา, ปูคธมฺมํ อกํสุ เต.
‘‘หตฺถาโรหา อนีกฏฺา, รถิกา ปตฺติการกา;
ปสนฺนจิตฺตา สุมนา, ปูคธมฺมํ อกํสุ เต.
‘‘อุคฺคา ¶ จ ราชปุตฺตา จ, เวสิยานา จ พฺราหฺมณา;
ปสนฺนจิตฺตา สุมนา, ปูคธมฺมํ อกํสุ เต.
‘‘อาฬาริกา กปฺปกา จ, นฺหาปกา มาลการกา;
ปสนฺนจิตฺตา สุมนา, ปูคธมฺมํ อกํสุ เต.
‘‘รชกา เปสการา จ, จมฺมการา จ นฺหาปิตา;
ปสนฺนจิตฺตา สุมนา, ปูคธมฺมํ อกํสุ เต.
‘‘อุสุการา ¶ ภมการา, จมฺมการา จ ตจฺฉกา;
ปสนฺนจิตฺตา สุมนา, ปูคธมฺมํ อกํสุ เต.
‘‘กมฺมารา โสณฺณการา จ, ติปุโลหกรา ตถา;
ปสนฺนจิตฺตา สุมนา, ปูคธมฺมํ อกํสุ เต.
‘‘ภตกา เจฏกา เจว, ทาสกมฺมกรา พหู;
ยถาสเกน ถาเมน, ปูคธมฺมํ อกํสุ เต.
‘‘อุทหารา กฏฺหารา, กสฺสกา ติณหารกา;
ยถาสเกน ถาเมน, ปูคธมฺมํ อกํสุ เต.
‘‘ปุปฺผิกา มาลิกา เจว, ปณฺณิกา ผลหารกา;
ยถาสเกน ถาเมน, ปูคธมฺมํ อกํสุ เต.
‘‘คณิกา กุมฺภทาสี จ, ปูวิกา มจฺฉิกาปิ จ;
ยถาสเกน ถาเมน, ปูคธมฺมํ อกํสุ เต.
‘‘เอถ สพฺเพ สมาคนฺตฺวา, คณํ พนฺธาม เอกโต;
อธิการํ กริสฺสาม, ปฺุกฺเขตฺเต อนุตฺตเร.
‘‘เต เม สุตฺวาน วจนํ, คณํ พนฺธึสุ ตาวเท;
อุปฏฺานสาลํ สุกตํ, ภิกฺขุสงฺฆสฺส การยุํ.
‘‘นิฏฺาเปตฺวาน ตํ สาลํ, อุทคฺโค ตุฏฺมานโส;
ปเรโต เตหิ สพฺเพหิ, สมฺพุทฺธมุปสงฺกมึ.
‘‘อุปสงฺกมฺม สมฺพุทฺธํ, โลกนาถํ นราสภํ;
วนฺทิตฺวา สตฺถุโน ปาเท, อิทํ วจนมพฺรวึ.
‘‘อิเม ¶ ตีณิ สตา วีร, ปุริสา เอกโต คณา;
อุปฏฺานสาลํ สุกตํ, นิยฺยาเทนฺติ ตุวํ มุนิ.
‘‘ภิกฺขุสงฺฆสฺส ปุรโต, สมฺปฏิจฺฉตฺว จกฺขุมา;
ติณฺณํ สตานํ ปุรโต, อิมา คาถา อภาสถ.
‘‘ติสตาปิ จ เชฏฺโ จ, อนุวตฺตึสุ เอกโต;
สมฺปตฺติฺหิ กริตฺวาน, สพฺเพ อนุภวิสฺสถ.
‘‘ปจฺฉิเม ภเว สมฺปตฺเต, สีติภาวมนุตฺตรํ;
อชรํ อมตํ สนฺตํ, นิพฺพานํ ผสฺสยิสฺสถ.
‘‘เอวํ พุทฺโธ วิยากาสิ, สพฺพฺู สมณุตฺตโร;
พุทฺธสฺส วจนํ สุตฺวา, โสมนสฺสํ ปเวทยึ.
‘‘ตึสกปฺปสหสฺสานิ, เทวโลเก รมึ อหํ;
เทวาธิโป ปฺจสตํ, เทวรชฺชมการยึ.
‘‘สหสฺสกฺขตฺตุํ ¶ ราชา จ, จกฺกวตฺตี อโหสหํ;
เทวรชฺชํ กโรนฺตสฺส, มหาเทวา อวนฺทิสุํ.
‘‘อิธ มานุสเก รชฺชํ, ปริสา โหนฺติ พนฺธวา;
ปจฺฉิเม ภเว สมฺปตฺเต, วาเสฏฺโ นาม พฺราหฺมโณ.
‘‘อสีติโกฏิ นิจโย, ตสฺส ปุตฺโต อโหสหํ;
เสโล อิติ มมํ นามํ, ฉฬงฺเค ปารมึ คโต.
‘‘ชงฺฆาวิหารํ วิจรํ, สสิสฺเสหิ ปุรกฺขโต;
ชฏาภาริกภริตํ, เกณิยํ นาม ตาปสํ.
‘‘ปฏิยตฺตาหุตึ ทิสฺวา, อิทํ วจนมพฺรวึ;
อาวาโห วา วิวาโห วา, ราชา วา เต นิมนฺติโต.
‘‘อาหุตึ ยิฏฺุกาโมหํ, พฺราหฺมเณ เทวสมฺมเต;
น นิมนฺเตมิ ราชานํ, อาหุตี เม น วิชฺชติ.
‘‘น จตฺถิ มยฺหมาวาโห, วิวาโห เม น วิชฺชติ;
สกฺยานํ นนฺทิชนโน, เสฏฺโ โลเก สเทวเก.
‘‘สพฺพโลกหิตตฺถาย ¶ , สพฺพสตฺตสุขาวโห;
โส เม นิมนฺติโต อชฺช, ตสฺเสตํ ปฏิยาทนํ.
‘‘ติมฺพรูสกวณฺณาโภ, อปฺปเมยฺโย อนูปโม;
รูเปนาสทิโส พุทฺโธ, สฺวาตนาย นิมนฺติโต.
‘‘อุกฺกามุขปหฏฺโว, ขทิรงฺคารสนฺนิโภ;
วิชฺชูปโม มหาวีโร, โส เม พุทฺโธ นิมนฺติโต.
‘‘ปพฺพตคฺเค ยถา อจฺจิ, ปุณฺณมาเยว จนฺทิมา;
นฬคฺคิวณฺณสงฺกาโส, โส เม พุทฺโธ นิมนฺติโต.
‘‘อสมฺภีโต ภยาตีโต, ภวนฺตกรโณ มุนิ;
สีหูปโม มหาวีโร, โส เม พุทฺโธ นิมนฺติโต.
‘‘กุสโล พุทฺธธมฺเมหิ, อปสยฺโห ปเรหิ โส;
นาคูปโม มหาวีโร, โส เม พุทฺโธ นิมนฺติโต.
‘‘สทฺธมฺมาจารกุสโล, พุทฺธนาโค อสาทิโส;
อุสภูปโม มหาวีโร, โส เม พุทฺโธ นิมนฺติโต.
‘‘อนนฺตวณฺโณ อมิตยโส, วิจิตฺตสพฺพลกฺขโณ;
สกฺกูปโม มหาวีโร, โส เม พุทฺโธ นิมนฺติโต.
‘‘วสี คณี ปตาปี จ, เตชสฺสี จ ทุราสโท;
พฺรหฺมูปโม มหาวีโร, โส เม พุทฺโธ นิมนฺติโต.
‘‘ปตฺตธมฺโม ¶ ทสพโล, พลาติพลปารโค;
ธรณูปโม มหาวีโร, โส เม พุทฺโธ นิมนฺติโต.
‘‘สีลวีจิสมากิณฺโณ, ธมฺมวิฺาณโขภิโต;
อุทธูปโม มหาวีโร, โส เม พุทฺโธ นิมนฺติโต.
‘‘ทุราสโท ทุปฺปสโห, อจโล อุคฺคโต พฺรหา;
เนรูปโม มหาวีโร, โส เม พุทฺโธ นิมนฺติโต.
‘‘อนนฺตาโณ อสมสโม, อตุโล อคฺคตํ คโต;
คคนูปโม มหาวีโร, โส เม พุทฺโธ นิมนฺติโต.
‘‘ปติฏฺา ¶ ภยภีตานํ, ตาโณ สรณคามินํ;
อสฺสาสโก มหาวีโร, โส เม พุทฺโธ นิมนฺติโต.
‘‘อาสโย พุทฺธิมนฺตานํ, ปฺุกฺเขตฺตํ สุเขสินํ;
รตนากโร มหาวีโร, โส เม พุทฺโธ นิมนฺติโต.
‘‘อสฺสาสโก เวทกโร, สามฺผลทายโก;
เมฆูปโม มหาวีโร, โส เม พุทฺโธ นิมนฺติโต.
‘‘โลกจกฺขุ มหาเตโช, สพฺพตมวิโนทโน;
สูริยูปโม มหาวีโร, โส เม พุทฺโธ นิมนฺติโต.
‘‘อารมฺมณวิมุตฺตีสุ, สภาวทสฺสโน มุนิ;
จนฺทูปโม มหาวีโร, โส เม พุทฺโธ นิมนฺติโต.
‘‘พุทฺโธ สมุสฺสิโต โลเก, ลกฺขเณหิ อลงฺกโต;
อปฺปเมยฺโย มหาวีโร, โส เม พุทฺโธ นิมนฺติโต.
‘‘ยสฺส าณํ อปฺปเมยฺยํ, สีลํ ยสฺส อนูปมํ;
วิมุตฺติ อสทิสา ยสฺส, โส เม พุทฺโธ นิมนฺติโต.
‘‘ยสฺส ธีติ อสทิสา, ถาโม ยสฺส อจินฺติโย;
ยสฺส ปรกฺกโม เชฏฺโ, โส เม พุทฺโธ นิมนฺติโต.
‘‘ราโค โทโส จ โมโห จ, วิสา สพฺเพ สมูหตา;
อคทูปโม มหาวีโร, โส เม พุทฺโธ นิมนฺติโต.
‘‘กฺเลสพฺยาธิพหุทุกฺข-สพฺพตมวิโนทโน;
เวชฺชูปโม มหาวีโร, โส เม พุทฺโธ นิมนฺติโต.
‘‘พุทฺโธติ โภ ยํ วเทสิ, โฆโสเปโส สุทุลฺลโภ;
พุทฺโธ พุทฺโธติ สุตฺวาน, ปีติ เม อุทปชฺชถ.
‘‘อพฺภนฺตรํ อคณฺหนฺตํ, ปีติ เม พหิ นิจฺฉเร;
โสหํ ปีติมโน สนฺโต, อิทํ วจนมพฺรวึ.
‘‘กหํ ¶ นุ โข โส ภควา, โลกเชฏฺโ นราสโภ;
ตตฺถ คนฺตฺวา นมสฺสิสฺสํ, สามฺผลทายกํ.
‘‘ปคฺคยฺห ¶ ทกฺขิณํ พาหุํ, เวทชาโต กตฺชลี;
อาจิกฺขิ เม ธมฺมราชํ, โสกสลฺลวิโนทนํ.
‘‘อุเทนฺตํว มหาเมฆํ, นีลํ อฺชนสนฺนิภํ;
สาครํ วิย ทิสฺสนฺตํ, ปสฺสเสตํ มหาวนํ.
‘‘เอตฺถ โส วสเต พุทฺโธ, อทนฺตทมโก มุนิ;
วินยนฺโต จ เวเนยฺเย, โพเธนฺโต โพธิปกฺขิเย.
‘‘ปิปาสิโตว อุทกํ, โภชนํว ชิฆจฺฉิโต;
คาวี ยถา วจฺฉคิทฺธา, เอวาหํ วิจินึ ชินํ.
‘‘อาจารอุปจารฺู, ธมฺมานุจฺฉวิสํวรํ;
สิกฺขาเปมิ สเก สิสฺเส, คจฺฉนฺเต ชินสนฺติกํ.
‘‘ทุราสทา ภควนฺโต, สีหาว เอกจาริโน;
ปเท ปทํ นิกฺขิปนฺตา, อาคจฺเฉยฺยาถ มาณวา.
‘‘อาสีวิโส ยถา โฆโร, มิคราชาว เกสรี;
มตฺโตว กฺุชโร ทนฺตี, เอวํ พุทฺธา ทุราสทา.
‘‘อุกฺกาสิตฺจ ขิปิตํ, อชฺฌุเปกฺขิย มาณวา;
ปเท ปทํ นิกฺขิปนฺตา, อุเปถ พุทฺธสนฺติกํ.
‘‘ปฏิสลฺลานครุกา, อปฺปสทฺทา ทุราสทา;
ทุรูปสงฺกมา พุทฺธา, ครู โหนฺติ สเทวเก.
‘‘ยทาหํ ปฺหํ ปุจฺฉามิ, ปฏิสมฺโมทยามิ วา;
อปฺปสทฺทา ตทา โหถ, มุนิภูตาว ติฏฺถ.
‘‘ยํ โส เทเสติ สมฺพุทฺโธ, เขมํ นิพฺพานปตฺติยา;
ตเมวตฺถํ นิสาเมถ, สทฺธมฺมสวนํ สุขํ.
‘‘อุปสงฺกมฺม สมฺพุทฺธํ, สมฺโมทึ มุนินา อหํ;
ตํ กถํ วีติสาเรตฺวา, ลกฺขเณ อุปธารยึ.
‘‘ลกฺขเณ ทฺเว จ กงฺขามิ, ปสฺสามิ ตึสลกฺขเณ;
โกโสหิตวตฺถคุยฺหํ, อิทฺธิยา ทสฺสยี มุนิ.
‘‘ชิวฺหํ ¶ นินฺนามยิตฺวาน, กณฺณโสเต จ นาสิเก;
ปฏิมสิ นลาฏนฺตํ, เกวลํ ฉาทยี ชิโน.
‘‘ตสฺสาหํ ลกฺขเณ ทิสฺวา, ปริปุณฺเณ สพฺยฺชเน;
พุทฺโธติ นิฏฺํ คนฺตฺวาน, สห สิสฺเสหิ ปพฺพชึ.
‘‘สเตหิ ¶ ตีหิ สหิโต, ปพฺพชึ อนคาริยํ;
อฑฺฒมาเส อสมฺปตฺเต, สพฺเพ ปตฺตามฺห นิพฺพุตึ.
‘‘เอกโต กมฺมํ กตฺวาน, ปฺุกฺเขตฺเต อนุตฺตเร;
เอกโต สํสริตฺวาน, เอกโต วินิวตฺตยุํ.
‘‘โคปานสิโย ทตฺวาน, ปูคธมฺเม วสึ อหํ
เตน กมฺเมน สุกเตน, อฏฺ เหตู ลภามหํ.
‘‘ทิสาสุ ปูชิโต โหมิ, โภคา จ อมิตา มม;
ปติฏฺา โหมิ สพฺเพสํ, ตาโส มม น วิชฺชติ.
‘‘พฺยาธโย เม น วิชฺชนฺติ, ทีฆายุํ ปาลยามิ จ;
สุขุมจฺฉวิโก โหมิ, อาวาเส ปตฺถิเต วเส.
‘‘อฏฺ โคปานสี ทตฺวา, ปูคธมฺเม วสึ อหํ;
ปฏิสมฺภิทารหตฺตฺจ, เอตํ เม อปรฏฺมํ.
‘‘สพฺพโวสิตโวสาโน, กตกิจฺโจ อนาสโว;
อฏฺ โคปานสี นาม, ตว ปุตฺโต มหามุนิ.
‘‘ปฺจ ถมฺภานิ ทตฺวาน, ปูคธมฺเม วสึ อหํ;
เตน กมฺเมน สุกเตน, ปฺจ เหตู ลภามหํ.
‘‘อจโล โหมิ เมตฺตาย, อนูนงฺโค ภวามหํ;
อาเทยฺยวจโน โหมิ, น ธํเสมิ ยถา อหํ.
‘‘อภนฺตํ โหติ เม จิตฺตํ, อขิโล โหมิ กสฺสจิ;
เตน กมฺเมน สุกเตน, วิมโล โหมิ สาสเน.
‘‘สคารโว สปฺปติสฺโส, กตกิจฺโจ อนาสโว;
สาวโก เต มหาวีร, ภิกฺขุ ตํ วนฺทเต มุนิ.
‘‘กตฺวา ¶ สุกตปลฺลงฺกํ, สาลายํ ปฺเปสหํ;
เตน กมฺเมน สุกเตน, ปฺจ เหตู ลภามหํ.
‘‘อุจฺเจ กุเล ปชายิตฺวา, มหาโภโค ภวามหํ;
สพฺพสมฺปตฺติโก โหมิ, มจฺเฉรํ เม น วิชฺชติ.
‘‘คมเน ปตฺถิเต มยฺหํ, ปลฺลงฺโก อุปติฏฺติ;
สห ปลฺลงฺกเสฏฺเน, คจฺฉามิ มม ปตฺถิตํ.
‘‘เตน ปลฺลงฺกทาเนน, ตมํ สพฺพํ วิโนทยึ;
สพฺพาภิฺาพลปฺปตฺโต, เถโร วนฺทติ ตํ มุนิ.
‘‘ปริกิจฺจตฺตกิจฺจานิ, สพฺพกิจฺจานิ สาธยึ;
เตน กมฺเมน สุกเตน, ปาวิสึ อภยํ ปุรํ.
‘‘ปรินิฏฺิตสาลมฺหิ ¶ , ปริโภคมทาสหํ;
เตน กมฺเมน สุกเตน, เสฏฺตฺตํ อชฺฌุปาคโต.
‘‘เย เกจิ ทมกา โลเก, หตฺถิอสฺเส ทเมนฺติ เย;
กริตฺวา การณา นานา, ทารุเณน ทเมนฺติ เต.
‘‘น เหวํ ตฺวํ มหาวีร, ทเมสิ นรนาริโย;
อทณฺเฑน อสตฺเถน, ทเมสิ อุตฺตเม ทเม.
‘‘ทานสฺส วณฺเณ กิตฺเตนฺโต, เทสนากุสโล มุนิ;
เอกปฺหํ กเถนฺโตว, โพเธสิ ติสเต มุนิ.
‘‘ทนฺตา มยํ สารถินา, สุวิมุตฺตา อนาสวา;
สพฺพาภิฺาพลปตฺตา, นิพฺพุตา อุปธิกฺขเย.
‘‘สตสหสฺสิโต กปฺเป, ยํ ทานมททึ ตทา;
อติกฺกนฺตา ภยา สพฺเพ, สาลาทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
อรหตฺตํ ปน ปตฺวา สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา อฺํ พฺยากโรนฺโต –
‘‘ยํ ตํ สรณมาคมฺห, อิโต อฏฺเม จกฺขุม;
สตฺตรตฺเตน ภควา, ทนฺตามฺห ตว สาสเน’’ติ. –
คาถมาห ¶ . ตสฺสตฺโถ – ปฺจหิ จกฺขูหิ จกฺขุม ภควา ยสฺมา มยํ อิโต อตีเต อฏฺเม ทิวเส ตํ สรณํ อคมิมฺห. ตสฺมา สตฺตรตฺเตน ตว สาสเน ทมเกน ทนฺตา อมฺห, อโห เต สรณคมนสฺส อานุภาโวติ. ตโต ปรํ –
‘‘ตุวํ พุทฺโธ ตุวํ สตฺถา, ตุวํ มาราภิภู มุนิ;
ตุวํ อนุสเย เฉตฺวา, ติณฺโณ ตาเรสิมํ ปชํ.
‘‘อุปธี เต สมติกฺกนฺตา, อาสวา เต ปทาลิตา;
สีโหว อนุปาทาโน, ปหีนภยเภรโว’’ติ. –
อิมาหิ ทฺวีหิ คาถาหิ อภิตฺถวิตฺวา โอสานคาถาย สตฺถารํ วนฺทนํ ยาจติ –
‘‘ภิกฺขโว ติสตา อิเม, ติฏฺนฺติ ปฺชลีกตา;
ปาเท วีร ปสาเรหิ, นาคา วนฺทนฺตุ สตฺถุโน’’ติ.
ตตฺถ ตุวํ พุทฺโธติ ตฺวเมว อิมสฺมึ โลเก สพฺพฺุพุทฺโธ. ทิฏฺธมฺมิกาทิอตฺเถน สตฺตานํ อนุสาสนโต ตฺวเมว สตฺถา. สพฺเพสํ มารานํ อภิภวนโต มาราภิภู. มุนิภาวโต มุนิ. อนุสเย ¶ เฉตฺวาติ กามราคาทิเก อนุสเย อริยมคฺคสตฺเถน ฉินฺทิตฺวา. ติณฺโณติ สยํ สํสารมโหฆํ ติณฺโณ, เทสนาหตฺเถน อิมํ ปชํ สตฺตกายํ ตาเรสิ. อุปธีติ ขนฺธูปธิอาทโย สพฺเพ อุปธี. อทุปาทาโนติ สพฺพโส ปหีนกามุปาทานาทิโก. เอวํ วตฺวา เถโร สปริโส สตฺถารํ อภิวนฺทตีติ.
เสลตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. กาฬิโคธาปุตฺตภทฺทิยตฺเถรคาถาวณฺณนา
ยาตํ ¶ เม หตฺถิคีวายาติอาทิกา อายสฺมโต ภทฺทิยตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล มหาโภคกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺโต เอกทิวสํ สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุณนฺโต สตฺถารา เอกํ ภิกฺขุํ อุจฺจากุลิกานํ ¶ อคฺคฏฺาเน ปิยมานํ ทิสฺวา สยมฺปิ ตํ านนฺตรํ ปตฺเถตฺวา สตฺตาหํ พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส มหาทานํ ทตฺวา ปณิธานํ อกาสิ. สตฺถาปิสฺส อนนฺตราเยน สมิชฺฌนภาวํ ทิสฺวา พฺยากาสิ. โสปิ ตํ พฺยากรณํ สุตฺวา อุจฺจากุลิกสํวตฺตนิกํ กมฺมํ ปุจฺฉิตฺวา ธมฺมสฺสวนสฺส การาปนํ, ธมฺมมณฺฑเป อาสนทานํ, พีชนีทานํ, ธมฺมกถิกานํ ปูชาสกฺการกรณํ, อุโปสถาคาเร ปฏิสฺสยทานนฺติ เอวมาทึ ยาวชีวํ พหุปฺุํ กตฺวา ตโต จุโต เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต กสฺสปสฺส ภควโต อปรภาเค อมฺหากํ ภควโต อุปฺปตฺติยา ปุเรตรํ พาราณสิยํ กุฏุมฺพิยฆเร นิพฺพตฺโต สมฺพหุเล ปจฺเจกพุทฺเธ ปิณฺฑาย จริตฺวา เอกสฺมึเยว าเน สมาคนฺตฺวา ภตฺตวิสฺสคฺคํ กโรนฺเต ทิสฺวา ตตฺถ ปาสาณผลกานิ อตฺถริตฺวา ปาโททกาทึ อุปฏฺเปนฺโต ยาวชีวํ อุปฏฺหิ.
โส เอกํ พุทฺธนฺตรํ เทวมนุสฺเสสุ สํสริตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท กปิลวตฺถุนคเร สากิยราชกุเล นิพฺพตฺติ, ภทฺทิโยติสฺส นามํ อโหสิ. โส วยปฺปตฺโต อนุรุทฺธาทีหิ ปฺจหิ ขตฺติเยหิ สทฺธึ สตฺถริ อนุปิยมฺพวเน วิหรนฺเต สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิ. ตํ สตฺถา อปรภาเค เชตวเน อริยคณมชฺเฌ นิสินฺโน อุจฺจากุลิกานํ ภิกฺขูนํ อคฺคฏฺาเน เปสิ. โส ผลสุเขน นิพฺพานสุเขน จ วีตินาเมนฺโต อรฺคโตปิ รุกฺขมูลคโตปิ สฺุาคารคโตปิ ‘‘อโห สุขํ, อโห สุข’’นฺติ อภิกฺขณํ อุทานํ อุทาเนสิ. ตํ สุตฺวา ภิกฺขู สตฺถุ อาโรเจสุํ – ‘‘อายสฺมา ภทฺทิโย กาฬิโคธาย ปุตฺโต อภิกฺขณํ ¶ ‘อโห สุขํ, อโห สุข’นฺติ วทติ, อนภิรโต มฺเ พฺรหฺมจริยํ จรตี’’ติ. สตฺถา ตํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ, ภทฺทิย, อภิกฺขณํ ‘อโห สุขํ, อโห สุข’นฺติ วทสี’’ติ ปุจฺฉิ. โส ‘‘สจฺจํ ภควา’’ติ ปฏิชานิตฺวา ‘‘ปุพฺเพ เม, ภนฺเต, รชฺชํ กาเรนฺตสฺส สุสํวิหิตารกฺโข อโหสึ, ตถาปิ ภีโต อุพฺพิคฺโค อุสฺสงฺกิโต วิหาสึ. อิทานิ ปน ปพฺพชิโต อภีโต อนุพฺพิคฺโค อนุสฺสงฺกิโต วิหรามี’’ติ วตฺวา –
‘‘ยาตํ ¶ เม หตฺถิคีวาย, สุขุมา วตฺถา ปธาริตา;
สาลีนํ โอทโน ภุตฺโต, สุจิมํสูปเสจโน.
‘‘โสชฺช ¶ ภทฺโท สาตติโก, อฺุฉาปตฺตาคเต รโต;
ฌายติ อนุปาทาโน, ปุตฺโต โคธาย ภทฺทิโย.
‘‘ปํสุกูลี สาตติโก, อฺุฉาปตฺตาคเต รโต;
ฌายติ อนุปาทาโน, ปุตฺโต โคธาย ภทฺทิโย.
‘‘ปิณฺฑปาตี สาตติโก…เป….
‘‘เตจีวรี สาตติโก…เป….
‘‘สปทานจารี สาตติโก…เป….
‘‘เอกาสนี สาตติโก…เป….
‘‘ปตฺตปิณฺฑี สาตติโก…เป….
‘‘ขลุปจฺฉาภตฺตี สาตติโก…เป….
‘‘อารฺิโก สาตติโก…เป….
‘‘รุกฺขมูลิโก สาตติโก…เป….
‘‘อพฺโภกาสี สาตติโก…เป….
‘‘โสสานิโก สาตติโก…เป….
‘‘ยถาสนฺถติโก สาตติโก…เป….
‘‘เนสชฺชิโก สาตติโก…เป….
‘‘อปฺปิจฺโฉ สาตติโก…เป….
‘‘สนฺตุฏฺโ สาตติโก…เป….
‘‘ปวิวิตฺโต สาตติโก…เป….
‘‘อสํสฏฺโ สาตติโก…เป….
‘‘อารทฺธวีริโย ¶ สาตติโก…เป….
‘‘หิตฺวา สตปลํ กํสํ, โสวณฺณํ สตราชิกํ;
อคฺคหึ มตฺติกาปตฺตํ, อิทํ ทุติยาภิเสจนํ.
‘‘อุจฺเจ ¶ มณฺฑลิปากาเร, ทฬฺหมฏฺฏาลโกฏฺเก;
รกฺขิโต ขคฺคหตฺเถหิ, อุตฺตมํ วิหรึ ปุเร.
‘‘โสชฺช ภทฺโท อนุตฺราสี, ปหีนภยเภรโว;
ฌายติ วนโมคยฺห, ปุตฺโต โคธาย ภทฺทิโย.
‘‘สีลกฺขนฺเธ ปติฏฺาย, สตึ ปฺฺจ ภาวยํ;
ปาปุณึ อนุปุพฺเพน, สพฺพสํโยชนกฺขย’’นฺติ. –
อิมาหิ คาถาหิ สตฺถุ ปุรโต สีหนาทํ นทิ.
ตตฺถ ยาตํ เม หตฺถิคีวายาติ, ภนฺเต, ปุพฺเพ มยา คจฺฉนฺเตนาปิ หตฺถิคีวาย หตฺถิกฺขนฺเธ นิสีทิตฺวา ยาตํ จริตํ. วตฺถานิ ปริหรนฺเตนาปิ สุขุมา สุขสมฺผสฺสา กาสิกวตฺถวิเสสา ธาริตา. โอทนํ ภฺุชนฺเตนาปิ ติวสฺสิกานํ ปุราณคนฺธสาลีนํ โอทโน ติตฺติรกปิฺชราทินา สุจินา มํเสน อุปสิตฺตตาย สุจิมํสูปเสจโน ภุตฺโต, ตถาปิ ตํ สุขํ น มยฺหํ จิตฺตปริโตสกรํ อโหสิ, ยถา เอตรหิ วิเวกสุขนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘โสชฺช ภทฺโท’’ติอาทิ. เอตฺถ จ หตฺถิคฺคหเณเนว อสฺสรถยานานิ, วตฺถคฺคหเณน สพฺพราชาลงฺการา, โอทนคฺคหเณน สพฺพโภชนวิกติ คหิตาติ เวทิตพฺพํ. โสชฺชาติ โส อชฺช เอตรหิ ปพฺพชฺชายํ ิโต. ภทฺโทติ สีลาทิคุเณหิ สมนฺนาคตตฺตา ภทฺโท. สาตติโกติ สมณธมฺเม ทิฏฺธมฺมสุขวิหาเร สาตจฺจยุตฺโต. อฺุฉาปตฺตาคเต รโตติ อฺุฉาจริยาย ปตฺเต อาคเต ปตฺตปริยาปนฺเน อภิรโต, เตเนว สนฺตุฏฺโติ อธิปฺปาโย. ฌายตีติ ผลสมาปตฺติฌาเนน ฌายติ. ปุตฺโต โคธายาติ กาฬิโคธาย นาม ขตฺติยาย ปุตฺโต. ภทฺทิโยติ เอวํนาโม อตฺตานเมว เถโร อฺํ วิย กตฺวา วทติ.
คหปติจีวรํ ¶ ปฏิกฺขิปิตฺวา ปํสุกูลิกงฺคสมาทาเนน ปํสุกูลิโก. สงฺฆภตฺตํ ปฏิกฺขิปิตฺวา ปิณฺฑปาติกงฺคสมาทาเนน ปิณฺฑปาติโก. อติเรกจีวรํ ¶ ปฏิกฺขิปิตฺวา เตจีวริกงฺคสมาทาเนน เตจีวริโก. โลลุปฺปจารํ ปฏิกฺขิปิตฺวา สปทานจาริกงฺคสมาทาเนน สปทานจารี. นานาสนโภชนํ ปฏิกฺขิปิตฺวา เอกาสนิกงฺคสมาทาเนน เอกาสนิโก. ทุติยกภาชนํ ปฏิกฺขิปิตฺวา ปตฺตปิณฺฑิกงฺคสมาทาเนน ปตฺตปิณฺฑิโก. อติริตฺตโภชนํ ปฏิกฺขิปิตฺวา ขลุปจฺฉาภตฺติกงฺคสมาทาเนน ขลุปจฺฉาภตฺติโก. คามนฺตเสนาสนํ ปฏิกฺขิปิตฺวา อารฺิกงฺคสมาทาเนน อารฺิโก. ฉนฺนวาสํ ปฏิกฺขิปิตฺวา รุกฺขมูลิกงฺคสมาทาเนน รุกฺขมูลิโก. ฉนฺนรุกฺขมูลานิ ปฏิกฺขิปิตฺวา อพฺโภกาสิกงฺคสมาทาเนน อพฺโภกาสิโก. นสุสานํ ปฏิกฺขิปิตฺวา โสสานิกงฺคสมาทาเนน โสสานิโก. เสนาสนโลลุปฺปํ ปฏิกฺขิปิตฺวา ยถาสนฺถติกงฺคสมาทาเนน ยถาสนฺถติโก. สยนํ ปฏิกฺขิปิตฺวา เนสชฺชิกงฺคสมาทาเนน เนสชฺชิโก ¶ . อยเมตฺถ สงฺเขโป. วิตฺถารโต ปน ธุตงฺคกถา วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. ๑.๒๒ อาทโย) วุตฺตนเยเนว คเหตพฺพา.
อุจฺเจติ อุจฺจาทิฏฺาเน, อุปริปาสาทตาย วา อุจฺเจ. มณฺฑลิปากาเรติ มณฺฑลากาเรน ปาการปริกฺขิตฺเต. ทฬฺหมฏฺฏาลโกฏฺเกติ ถิเรหิ อฏฺฏาเลหิ ทฺวารโกฏฺเกหิ จ สมนฺนาคเต, นคเรติ อตฺโถ.
สตึ ปฺฺจาติ เอตฺถ สติสีเสน สมาธึ วทติ. ผลสมาปตฺตินิโรธสมาปตฺติโย สนฺธาย ‘‘สตึ ปฺฺจ ภาวย’’นฺติ วุตฺโต. เสสํ ตตฺถ ตตฺถ วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานเมว.
เอวํ เถโร สตฺถุ สมฺมุขา สีหนาทํ นทิ. ตํ สุตฺวา ภิกฺขู อภิปฺปสนฺนา อเหสุํ.
กาฬิโคธาปุตฺตภทฺทิยตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. องฺคุลิมาลตฺเถรคาถาวณฺณนา
คจฺฉํ วเทสีติอาทิกา อายสฺมโต องฺคุลิมาลตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ กุสลํ อุปจินิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ โกสลรฺโ ปุโรหิตสฺส ภคฺควสฺส นาม พฺราหฺมณสฺส ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ. ตสฺส ชาตทิวเส ¶ สกลนคเร อาวุธานิ ปชฺชลึสุ, รฺโ จ ¶ มงฺคลาวุธํ สยนปีเ ปิตํ ปชฺชลิ, ตํ ทิสฺวา ราชา ภีโต สํวิคฺโค นิทฺทํ น ลภิ. ปุโรหิโต ตายํ เวลายํ นกฺขตฺตโยคํ อุลฺโลเกนฺโต ‘‘โจรนกฺขตฺเตน ชาโต’’ติ สนฺนิฏฺานมกาสิ. โส วิภาตาย รตฺติยา รฺโ สนฺติกํ คโต สุขเสยฺยํ ปุจฺฉิ. ราชา ‘‘กุโต, อาจริย, สุขเสยฺยํ, รตฺติยํ มยฺหํ มงฺคลาวุธํ ปชฺชลิ, ตสฺส โก นุ โข วิปาโก ภวิสฺสตี’’ติ? ‘‘มา ภายิ, มหาราช, มยฺหํ ฆเร ทารโก ชาโต. ตสฺส อานุภาเวน สกลนคเรปิ อาวุธานิ ปชฺชลึสู’’ติ. ‘‘กึ ภวิสฺสติ, อาจริยา’’ติ? ‘‘ทารโก โจโร ภวิสฺสตี’’ติ. ‘‘กึ เอกจารี โจโร, อุทาหุ คณเชฏฺโก’’ติ? ‘‘เอกจาริโก, เทว’’. ‘‘กึ นํ มาเรมา’’ติ? ‘‘เอกจาริโก เจ, ปฏิชคฺคถ ตาว น’’นฺติ อาห. ตสฺส นามํ กโรนฺตา ยสฺมา ชายมาโน รฺโ จิตฺตํ วิเหเสนฺโต ชาโต, ตสฺมา หึสโกติ กตฺวา ปจฺฉา ทิฏฺํ อทิฏฺนฺติ วิย อหึสโกติ โวหรึสุ.
โส ¶ วยปฺปตฺโต ปุพฺพกมฺมพเลน สตฺตนฺนํ หตฺถีนํ พลํ ธาเรติ. ตสฺสิทํ ปุพฺพกมฺมํ – พุทฺธสฺุเ โลเก กสฺสโก หุตฺวา นิพฺพตฺโต เอกํ ปจฺเจกพุทฺธํ วสฺโสทเกน ตินฺตํ อลฺลจีวรํ สีตปีฬิตํ อตฺตโน เขตฺตภูมึ อุปคตํ ทิสฺวา ‘‘ปฺุกฺเขตฺตํ เม อุปฏฺิต’’นฺติ โสมนสฺสชาโต อคฺคึ กตฺวา อทาสิ. โส ตสฺส กมฺมสฺส พเลน นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตฏฺาเน ถามชวพลสมฺปนฺโน จ หุตฺวา อิมสฺมึ ปจฺฉิมตฺตภาเว สตฺตนฺนํ หตฺถีนํ พลํ ธาเรติ. โส ตกฺกสิลํ คนฺตฺวา ทิสาปาโมกฺขสฺส อาจริยสฺส สนฺติเก ธมฺมนฺเตวาสี หุตฺวา สิปฺปํ อุคฺคณฺหโต อาจริยพฺราหฺมณํ ตสฺส ภริยฺจ สกฺกจฺจํ ปฏิชคฺคติ. เตนสฺส สา พฺราหฺมณี เคเห ลพฺภมาเนน ภตฺตาทินา สงฺคหํ กโรติ. ตํ อสหมานา อฺเ มาณวา อาจริเยน สทฺธึ เภทํ อกํสุ. พฺราหฺมโณ เตสํ วจนํ ทฺเว ตโย วาเร อสทฺทหนฺโต หุตฺวา ปจฺฉา สทฺทหิตฺวา ‘‘มหาพโล มาณโว, น สกฺกา เกนจิ มาราเปตุํ, อุปาเยน นํ มาเรสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา นิฏฺิตสิปฺปํ อตฺตโน นครํ คนฺตุํ อาปุจฺฉนฺตํ มาณวํ อาห – ‘‘ตาต อหึสก, นิฏฺิตสิปฺเปน นาม อนฺเตวาสินา อาจริยสฺส ครุทกฺขิณา ทาตพฺพา, ตํ มยฺหํ เทหี’’ติ. ‘‘สาธุ, อาจริย, กึ ทสฺสามี’’ติ? ‘‘มนุสฺสานํ สหสฺสทกฺขิณหตฺถงฺคลิโย อาเนหี’’ติ. พฺราหฺมณสฺส กิร อยมสฺส อธิปฺปาโย – พหูสุ มาริยมาเนสุ เอกนฺตโต เอโก นํ มาเรยฺยาติ ¶ . ตํ สุตฺวา อหึสโก อตฺตโน จิรปริจิตํ นิกฺกรุณตํ ปุรกฺขตฺวา สนฺนทฺธปฺจาวุโธ โกสลรฺโ วิชิเต ¶ ชาลินํ วนํ ปวิสิตฺวา มหามคฺคสมีเป ปพฺพตนฺตเร วสนฺโต ปพฺพตสิขเร ตฺวา มคฺเคน คจฺฉนฺเต มนุสฺเส โอโลเกตฺวา เวเคน คนฺตฺวา องฺคุลิโย คเหตฺวา รุกฺขคฺเค โอลมฺเพสิ. ตา คิชฺฌาปิ กากาปิ ขาทึสุ, ภูมิยํ นิกฺขิตฺตา ปูติภาวํ อคมํสุ. เอวํ คณนาย อปริปูรมานาย ลทฺธา ลทฺธา องฺคุลิโย สุตฺเตน คนฺถิตฺวา มาลํ กตฺวา ยฺโปจิตํ วิย อํเส โอลมฺเพสิ. ตโต ปฏฺาย องฺคุลิมาโลตฺเววสฺส สมฺา อโหสิ.
เอวํ ตสฺมึ มนุสฺเส มาเรนฺเต มคฺโค อวฬฺโช อโหสิ. โส มคฺเค มนุสฺเส อลภนฺโต คามูปจารํ คนฺตฺวา นิลียิตฺวา อาคตาคเต มนุสฺเส มาเรตฺวา องฺคุลิโย คเหตฺวา คจฺฉติ. ตํ ตฺวา มนุสฺสา คามโต อปกฺกมึสุ, คามา สฺุา อเหสุํ, ตถา นิคมา ชนปทา จ. เอวํ เตน โส ปเทโส อุพฺพาสิโต อโหสิ. องฺคุลิมาลสฺส จ เอกาย อูนา สหสฺสองฺคุลิโย สงฺคหา อเหสุํ. อถ มนุสฺสา ตํ โจรุปทฺทวํ โกสลรฺโ อาโรเจสุํ. ราชา ปาโตว นคเร เภรึ จราเปสิ, ‘‘สีฆํ องฺคุลิมาลโจรํ คณฺหาม, พลกาโย อาคจฺฉตู’’ติ. ตํ สุตฺวา องฺคุลิมาลสฺส มาตา มนฺตาณี นาม พฺราหฺมณี ตสฺส ปิตรํ อาห – ‘‘ปุตฺโต กิร เต โจโร หุตฺวา อิทฺจิทฺจ กโรติ, ตํ ‘อีทิสํ มา กรี’ติ สฺาเปตฺวา อาเนหิ, อฺถา นํ ราชา ฆาเตยฺยา’’ติ. พฺราหฺมโณ ‘‘น มยฺหํ ตาทิเสหิ ปุตฺเตหิ อตฺโถ, ราชา ยํ วา ตํ วา กโรตู’’ติ อาห ¶ . อถ พฺราหฺมณี ปุตฺตสิเนเหน ปาเถยฺยํ คเหตฺวา ‘‘มม ปุตฺตํ สฺาเปตฺวา อาเนสฺสามี’’ติ มคฺคํ ปฏิปชฺชิ.
ภควา ‘‘อยํ ‘องฺคุลิมาลํ อาเนสฺสามี’ติ คจฺฉติ, สเจ สา คมิสฺสติ, องฺคุลิมาโล ‘องฺคุลิสหสฺสํ ปูเรสฺสามี’ติ มาตรมฺปิ มาเรสฺสติ. โส จ ปจฺฉิมภวิโก, สจาหํ น คมิสฺสํ, มหาชานิ อภวิสฺสา’’ติ ตฺวา ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต สยเมว ปตฺตจีวรํ คเหตฺวา องฺคุลิมาลํ อุทฺทิสฺส ตึสโยชนิกํ มคฺคํ ปทสาว ปฏิปชฺชมาโน อนฺตรามคฺเค โคปาลกาทีหิ วาริยมาโนปิ ชาลินํ วนํ อุปคจฺฉิ. ตสฺมิฺจ ขเณ ตสฺส มาตา เตน ทิฏฺา, โส มาตรํ ทูรโตว ทิสฺวา ‘‘มาตรมฺปิ มาเรตฺวา อชฺช อูนงฺคุลึ ปูเรสฺสามี’’ติ อสึ อุกฺขิปิตฺวา อุปธาวิ. เตสํ ¶ อุภินฺนํ อนฺตเร ภควา อตฺตานํ ทสฺเสสิ. องฺคุลิมาโล ภควนฺตํ ทิสฺวา ‘‘กึ เม มาตรํ วธิตฺวา องฺคุลิยา คหิเตน? ชีวตุ เม มาตา, ยํนูนาหํ อิมํ สมณํ ชีวิตา โวโรเปตฺวา องฺคุลึ คณฺเหยฺย’’นฺติ อุกฺขิตฺตาสิโก ภควนฺตํ ปิฏฺิโต ปิฏฺิโต อนุพนฺธิ. อถ โข ภควา ตถารูปํ อิทฺธาภิสงฺขารํ อภิสงฺขาสิ, ยถา ปกติอิริยาปเถน คจฺฉนฺตมฺปิ อตฺตานํ องฺคุลิมาโล สพฺพถาเมน ธาวนฺโตปิ น สกฺโกติ สมฺปาปุณิตุํ. โส ปริหีนชโว ฆุรุฆุรุปสฺสาสี กจฺเฉหิ ¶ เสทํ มฺุจนฺโต ปทํ อุทฺธริตุมฺปิ อสกฺโกนฺโต ขาณุ วิย ิโต ภควนฺตํ ‘‘ติฏฺ ติฏฺ, สมณา’’ติ อาห. ภควา คจฺฉนฺโตว ‘‘ิโต อหํ, องฺคุลิมาล, ตฺวฺจ ติฏฺา’’ติ อาห. โส ‘‘อิเม โข สมณา สกฺยปุตฺติยา สจฺจวาทิโน, อยํ สมโณ คจฺฉนฺโตเยว ‘ิโต อหํ, องฺคุลิมาล, ตฺวฺจ ติฏฺา’ติ อาห, อหฺจมฺหิ ิโต, โก นุ โข อิมสฺส อธิปฺปาโย, ปุจฺฉิตฺวา นํ ชานิสฺสามี’’ติ ภควนฺตํ คาถาย อชฺฌภาสิ –
‘‘คจฺฉํ วเทสิ สมณ ิโตมฺหิ, มมฺจ พฺรูสิ ิตมฏฺิโตติ;
ปุจฺฉามิ ตํ สมณ เอตมตฺถํ, กถํ ิโต ตฺวํ อหมฏฺิโตมฺหี’’ติ.
ตตฺถ สมณาติ ภควนฺตํ อาลปติ. มมนฺติ มํ. กถนฺติ เกนากาเรน. อยฺเหตฺถ อตฺโถ – สมณ, ตฺวํ คจฺฉนฺโตว สมาโน ‘‘ิโตมฺหี’’ติ วเทสิ. มมฺจ ิตํเยว ‘‘อฏฺิโต’’ติ พฺรูสิ, วเทสิ. การเณเนตฺถ ภวิตพฺพํ, ตสฺมา ตํ สมณํ อหํ เอวมตฺถํ ปุจฺฉามิ. กถํ เกนากาเรน ตฺวํ ิโต อโหสิ, อหฺจ อฏฺิโตมฺหีติ. เอวํ วุตฺเต ภควา –
‘‘ิโต ¶ อหํ องฺคุลิมาล สพฺพทา, สพฺเพสุ ภูเตสุ นิธาย ทณฺฑํ;
ตุวฺจ ปาเณสุ อสฺโตสิ, ตสฺมา ิโตหํ ตุวมฏฺิโตสี’’ติ. –
คาถาย ตํ อชฺฌภาสิ.
ตตฺถ ¶ ิโต อหํ, องฺคุลิมาล, สพฺพทา, สพฺเพสุ ภูเตสุ นิธาย ทณฺฑนฺติ, องฺคุลิมาล, อหํ สพฺพทา สพฺพกาเล อาทิมชฺฌปริโยสาเนสุ ตสถาวรเภเทสุ สพฺเพสุ สตฺเตสุ ทณฺฑํ นิธาย นิหิตทณฺโฑ นิหิตสตฺโถ ลชฺชี ทยาปนฺโน, ตโต อฺถา อวตฺตนโต เอวรูเปเนว ิโต. ตุวฺจ ปาเณสุ อสฺโตสีติ ตฺวํ ปน สตฺเตสุ สฺมรหิโต อสิ, ลุทฺโท โลหิตปาณิ หตปหเต นิวิฏฺโ อทยาปนฺโน, ตสฺมา อสฺโต วิรติวเสน อฏฺิโต. ตโต เอว ตาสุ ตาสุ คตีสุ ปริพฺภมนโตปิ ตุวํ อิทานิ อิริยาปเถน ิโตปิ อฏฺิโต อสิ, อหํ ปน วุตฺตปฺปกาเรน ิโตติ. ตโต องฺคุลิมาโล ยถาภุจฺจคุณปฺปภาวิตสฺส ชลตเล เตลสฺส วิย สกลํ โลกํ อภิพฺยาเปตฺวา ิตสฺส ภควโต กิตฺติสทฺทสฺส สุตปุพฺพตฺตา เหตุสมฺปตฺติยา าณสฺส จ ปริปากคตตฺตา ‘‘อยํ โส ภควา’’ติ สฺชาตปีติโสมนสฺโส ‘‘มหา อยํ สีหนาโท, มหนฺตํ คชฺชิตํ, นยิทํ อฺสฺส ภวิสฺสติ, สมณสฺส มฺเ โคตมสฺส เอตํ คชฺชิตํ, ทิฏฺโ ¶ วตมฺหิ มเหสินา สมฺมาสมฺพุทฺเธน, มยฺหํ สงฺคหกรณตฺถํ ภควา อิธาคโต’’ติ จินฺเตตฺวา –
‘‘จิรสฺสํ วต เม มหิโต มเหสี, มหาวนํ สมโณ ปจฺจปาทิ;
โสหํ จชิสฺสามิ สหสฺสปาปํ, สุตฺวาน คาถํ ตว ธมฺมยุตฺต’’นฺติ. –
อิมํ คาถํ อภาสิ.
ตตฺถ จิรสฺสํ วตาติ จิรกาเลน วต. เมติ มยฺหํ อนุคฺคหตฺถาย. มหิโตติ สเทวเกน โลเกน มหติยา ปูชาย ปูชิโต. มหนฺเต สีลกฺขนฺธาทิคุเณ เอสิ, คเวสีติ มเหสี. มหาวนํ สมโณ ปจฺจปาทีติ อิมํ มหารฺํ สมิตสพฺพปาโป ภควา ปฏิปชฺชิ. โสหํ จชิสฺสามิ สหสฺสปาปํ, สุตฺวาน คาถํ ตว ธมฺมยุตฺตนฺติ โสหํ ธมฺมยุตฺตํ ธมฺมูปสํหิตํ ตว คาถํ สุณึ. โสหํ ตํ สุตฺวาน ‘‘จิรสฺสมฺปิ จิรกาเลนปิ สงฺคตํ ปริจิตํ ปาปสหสฺสํ ปชหิสฺส’’นฺติ จินฺเตตฺวา อิทานิ นํ อฺทตฺถุ ปริจฺจชิสฺสามีติ อตฺโถ. เอวํ ปน วตฺวา ยถา ปฏิปชฺชิ, ยถา จ ภควตา อนุคฺคหิโต, ตํ ทสฺเสตุํ –
‘‘อิจฺเจว ¶ ¶ โจโร อสิมาวุธฺจ, โสพฺเภ ปปาเต นรเก อนฺวกาสิ;
อวนฺทิ โจโร สุคตสฺส ปาเท, ตตฺเถว ปพฺพชฺชมยาจิ พุทฺธํ.
‘‘พุทฺโธ จ โข การุณิโก มเหสิ, โย สตฺถา โลกสฺส สเทวกสฺส;
ตเมหิ ภิกฺขูติ ตทา อโวจ, เอเสว ตสฺส อหุ ภิกฺขุภาโว’’ติ.
สงฺคีติการา อิมา ทฺเว คาถา เปสุํ.
ตตฺถ อิจฺเจวาติ อิติ เอว เอวํ วตฺวา อนนฺตรเมว. โจโรติ องฺคุลิมาโล. อสินฺติ ขคฺคํ. อาวุธนฺติ เสสาวุธํ. โสพฺเภติ สมนฺตโต ฉินฺนตเฏ. ปปาเตติ เอกโต ฉินฺนตเฏ. นรเกติ ภูมิยา ผลิตวิวเร. อิธ ปน ตีหิปิ ปเทหิ ยตฺถ ปติตํ อฺเน คเหตุํ น สกฺกา, ตาทิสํ ปพฺพตนฺตรเมว วทติ. อนฺวกาสีติ อนุ อกาสิ, ปฺจวิธมฺปิ อตฺตโน อาวุธํ อนุ ขิปิ ฉฑฺเฑสิ, ตานิ ฉฑฺเฑตฺวา ภควโต ปาเทสุ สิรสา นิปติตฺวา ‘‘ปพฺพาเชถ มํ, ภนฺเต’’ติ อาห. เตน วุตฺตํ ‘‘อวนฺทิ โจโร สุคตสฺส ปาเท, ตตฺเถว ปพฺพชฺชมยาจิ พุทฺธ’’นฺติ. เอวํ เตน ปพฺพชฺชาย ¶ ยาจิตาย สตฺถา ตสฺส ปุริมกมฺมํ โอโลเกนฺโต เอหิภิกฺขุภาวาย เหตุสมฺปตฺตึ ทิสฺวา ทกฺขิณหตฺถํ ปสาเรตฺวา – ‘‘เอหิ, ภิกฺขุ, สฺวาขาโต ธมฺโม, จร พฺรหฺมจริยํ, สมฺมา ทุกฺขสฺส อนฺตกิริยายา’’ติ อาห. สา เอว จ ตสฺส ปพฺพชฺชา อุปสมฺปทา จ อโหสิ. เตนาห ‘‘ตเมหิ ภิกฺขูติ ตทา อโวจ, เอเสว ตสฺส อหุ ภิกฺขุภาโว’’ติ.
เอวํ เถโร สตฺถุ สนฺติเก เอหิภิกฺขุภาเวน ปพฺพชฺชํ อุปสมฺปทฺจ ลภิตฺวา วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต อรหตฺตํ ปตฺวา วิมุตฺติสุขํ ปฏิสํเวเทนฺโต ปีติโสมนสฺสชาโต อุทานวเสน –
‘‘โย จ ปุพฺเพ ปมชฺชิตฺวา, ปจฺฉา โส นปฺปมชฺชติ;
โสมํ โลกํ ปภาเสติ, อพฺภา มุตฺโตว จนฺทิมา.
‘‘ยสฺส ¶ ปาปํ กตํ กมฺมํ, กุสเลน ปิธียติ;
โสมํ โลกํ ปภาเสติ, อพฺภา มุตฺโตว จนฺทิมา.
‘‘โย หเว ทหโร ภิกฺขุ, ยฺุชติ พุทฺธสาสเน;
โสมํ โลกํ ปภาเสติ, อพฺภา มุตฺโตว จนฺทิมา’’ติ. – คาถตฺตยํ อภาสิ;
ตสฺสตฺโถ – โย ปุคฺคโล คหฏฺโ วา ปพฺพชิโต วา กลฺยาณมิตฺตสํสคฺคโต ปุพฺเพ ปาปมิตฺตสํสคฺเคน วา อตฺตโน วา ปฏิสงฺขานาภาเวน ปมชฺชิตฺวา สมฺมาปฏิปตฺติยํ ปมาทํ อาปชฺชิตฺวา ¶ , ปจฺฉา กลฺยาณมิตฺตสํสคฺเคน โยนิโส อุมฺมุชฺชนฺโต นปฺปมชฺชติ, สมฺมา ปฏิปชฺชติ, สมถวิปสฺสนํ อนุยฺุชนฺโต ติสฺโส วิชฺชา ฉ อภิฺา ปาปุณาติ, โส อพฺภาทีหิ มุตฺโต จนฺโท วิย โอกาสโลกํ อตฺตนา อธิคตาหิ วิชฺชาภิฺาหิ อิมํ ขนฺธาทิโลกํ โอภาเสตีติ.
ยสฺส ปุคฺคลสฺส กตํ อุปจิตํ ปาปกมฺมํ กมฺมกฺขยกเรน โลกุตฺตรกุสเลน อวิปาการหภาวสฺส อาหริตตฺตา วิปากุปฺปาทเน ทฺวารปิธาเนน ปิธียติ ถกียติ. เสสํ วุตฺตนยเมว.
ทหโรติ ตรุโณ, เตนสฺส โยคกฺขมสรีรตํ ทสฺเสติ. โส หิ อุปฺปนฺนํ วาตาตปปริสฺสยํ อภิภวิตฺวา โยคํ กาตุํ สกฺโกติ. ยฺุชติ พุทฺธสาสเน สิกฺขตฺตเย ยุตฺตปฺปยุตฺโต โหติ, สกฺกจฺจํ สมฺปาเทตีติ อตฺโถ.
เอวํ ปีติโสมนสฺสชาโต วิมุตฺติสุเขน วิหรนฺโต ยทา นครํ ปิณฺฑาย ปวิสติ, ตทา อฺเนปิ ขิตฺโต เลฑฺฑุ เถรสฺส กาเย นิปตติ, อฺเนปิ ขิตฺโต ทณฺโฑ ตสฺเสว กาเย นิปตติ. โส ภินฺเนน ปตฺเตน วิหารํ ปวิสิตฺวา สตฺถุ สนฺติกํ คจฺฉติ. สตฺถา ตํ โอวทติ ‘‘อธิวาเสหิ, ตฺวํ พฺราหฺมณ, อธิวาเสหิ, ตฺวํ พฺราหฺมณ, ยสฺส ¶ โข, ตฺวํ พฺราหฺมณ, กมฺมสฺส วิปาเกน พหูนิ วสฺสสหสฺสานิ นิรเย ปจฺเจยฺยาสิ, ตสฺส, ตฺวํ พฺราหฺมณ, กมฺมสฺส วิปากํ ทิฏฺเว ธมฺเม ปฏิสํเวเทสี’’ติ. อถ เถโร อโนธิโส สพฺพสตฺเตสุ เมตฺตจิตฺตํ อุปฏฺเปตฺวา –
‘‘ทิสาปิ ¶ เม ธมฺมกถํ สุณนฺตุ, ทิสาปิ เม ยฺุชนฺตุ พุทฺธสาสเน;
ทิสาปิ เม เต มนุเช ภชนฺตุ, เย ธมฺมเมวาทปยนฺติ สนฺโต.
‘‘ทิสา หิ เม ขนฺติวาทานํ, อวิโรธปฺปสํสินํ;
สุณนฺตุ ธมฺมํ กาเลน, ตฺจ อนุวิธียนฺตุ.
‘‘น หิ ชาตุ โส มมํ หึเส, อฺํ วา ปน กฺจิ นํ;
ปปฺปุยฺย ปรมํ สนฺตึ, รกฺเขยฺย ตสถาวเร.
‘‘อุทกฺหิ นยนฺติ เนตฺติกา, อุสุการา ทมยนฺติ เตชนํ;
ทารุํ ทมยนฺติ ตจฺฉกา, อตฺตานํ ทมยนฺติ ปณฺฑิตา.
‘‘ทณฺเฑเนเก ทมยนฺติ, องฺกุเสภิ กสาหิ จ;
อทณฺเฑน อสตฺเถน, อหํ ทนฺโตมฺหิ ตาทินา.
‘‘อหึสโกติ ¶ เม นามํ, หึสกสฺส ปุเร สโต;
อชฺชาหํ สจฺจนาโมมฺหิ, น นํ หึสามิ กฺจิ นํ.
‘‘โจโร อหํ ปุเร อาสึ, องฺคุลิมาโลติ วิสฺสุโต;
วุยฺหมาโน มโหเฆน, พุทฺธํ สรณมาคมํ.
‘‘โลหิตปาณิ ปุเร อาสึ, องฺคุลิมาโลติ วิสฺสุโต;
สรณคมนํ ปสฺส, ภวเนตฺติ สมูหตา.
‘‘ตาทิสํ กมฺมํ กตฺวาน, พหุํ ทุคฺคติคามินํ;
ผุฏฺโ กมฺมวิปาเกน, อนโณ ภฺุชามิ โภชนํ.
‘‘ปมาทมนุยฺุชนฺติ, พาลา ทุมฺเมธิโน ชนา;
อปฺปมาทฺจ เมธาวี, ธนํ เสฏฺํว รกฺขติ.
‘‘มา ปมาทมนุยฺุเชถ, มา กามรติสนฺถวํ;
อปฺปมตฺโต หิ ฌายนฺโต, ปปฺโปติ ปรมํ สุขํ.
‘‘สฺวาคตํ ¶ นาปคตํ, เนตํ ทุมฺมนฺติตํ มม;
สวิภตฺเตสุ ธมฺเมสุ, ยํ เสฏฺํ ตทุปาคมํ.
‘‘สฺวาคตํ นาปคตํ, เนตํ ทุมฺมนฺติตํ มม;
ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘อรฺเ รุกฺขมูเล วา, ปพฺพเตสุ คุหาสุ วา;
ตตฺถ ตตฺเถว อฏฺาสึ, อุพฺพิคฺคมนโส ตทา.
‘‘สุขํ ¶ สยามิ ายามิ, สุขํ กปฺเปมิ ชีวิตํ;
อหตฺถปาโส มารสฺส, อโห สตฺถานุกมฺปิโต.
‘‘พฺรหฺมชจฺโจ ปุเร อาสึ, อุทิจฺโจ อุภโต อหุ.
โสชฺช ปุตฺโต สุคตสฺส, ธมฺมราชสฺส สตฺถุโน.
‘‘วีตตณฺโห อนาทาโน, คุตฺตทฺวาโร สุสํวุโต;
อฆมูลํ วธิตฺวาน, ปตฺโต เม อาสวกฺขโย.
‘‘ปริจิณฺโณ มยา สตฺถา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ;
โอหิโต ครุโก ภาโร, ภวเนตฺติ สมูหตา’’ติ. – อิมา คาถา อภาสิ;
ตตฺถ ทิสาปีติ มยฺหํ ทิสาปิ อมิตฺตา ปจฺจตฺถิกาปิ เย มํ เอวํ อุปวทนฺติ ‘‘ยถา มยํ องฺคุลิมาลสฺส วเสน าติวิโยคทุกฺขปเรตา ทุกฺขํ ปาปุณาม, เอวํ องฺคุลิมาโลปิ ทุกฺขํ ปาปุณาตู’’ติ. เม ธมฺมกถํ สุณนฺตูติ มยา สตฺถุ สนฺติเก สุตํ จตุสจฺจธมฺมปฏิสํยุตฺตํ กถํ สุณนฺตุ ¶ . ยฺุชนฺตูติ สุตฺวา จ ตทตฺถาย ปฏิปชฺชนฺตุ. เต มนุเช ภชนฺตูติ ตาทิเส สปฺปุริเส กลฺยาณมิตฺเต ภชนฺตุ เสวนฺตุ. เย ธมฺมเมวาทปยนฺติ สนฺโตติ เย สปฺปุริสา กุสลธมฺมเมว, อุตฺตริมนุสฺสธมฺมเมว, นิพฺพตฺติตโลกุตฺตรธมฺมเมว จ อาทเปนฺติ สมาทเปนฺติ คณฺหาเปนฺติ.
ขนฺติวาทานนฺติ อธิวาสนขนฺติเมว วทนฺตานํ ตโต เอว อวิโรธปฺปสํสินนฺติ เกนจิ อวิโรธภูตาย เมตฺตาย เอว ปสํสนสีลานํ. สุณนฺตุ ธมฺมํ ¶ กาเลนาติ ยุตฺตปฺปยุตฺตกาเล เตสํ สนฺติเก ธมฺมํ สุณนฺตุ. ตฺจ อนุวิธียนฺตูติ ตฺจ ยถาสุตํ ธมฺมํ สมฺมเทว อุคฺคหิตฺวา อนุกโรนฺตุ ธมฺมานุธมฺมํ ปฏิปชฺชนฺตูติ อตฺโถ.
น หิ ชาตุ โส มมํ หึเสติ โส มยฺหํ ทิโส ปจฺจตฺถิโก ชาตุ, เอกํเสเนว มํ น หึเส, น พาเธยฺย. อฺํ วา ปน กฺจิ นนฺติ น เกวลํ มํเยว, อฺํ วาปิ กฺจิ สตฺตํ น หึเสยฺย, ปปฺปุยฺย ปรมํ สนฺตินฺติ, ปรมํ อุตฺตมํ สนฺตึ นิพฺพานํ ปาปุเณยฺย, ปาปุณิตฺวา จ รกฺเขยฺย ตสถาวเรติ สพฺเพ จ สตฺเต ปรมาย รกฺขาย รกฺเขยฺย, สิสฺสํ ปุตฺตํ วิย ปริปาเลยฺยาติ อตฺโถ.
เอวํ เถโร อิมาหิ คาถาหิ ปเร ปาปโต ปริโมเจนฺโต ปริตฺตกิริยํ นาม กตฺวา อตฺตโน ปฏิปตฺตึ ปกาเสนฺโต ‘‘อุทกํ หี’’ติ คาถมาห. ตตฺถ ปถวิยา ถลฏฺานํ ขณิตฺวา นินฺนฏฺานํ ปูเรตฺวา มาติกํ วา กตฺวา รุกฺขโทณึ วา เปตฺวา อตฺตนา อิจฺฉิกิจฺฉิตฏฺานํ อุทกํ ¶ เนนฺตีติ เนตฺติกา, อุทกหาริโน. เตชนนฺติ กณฺฑํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – เนตฺติกา อตฺตโน รุจิยา อุทกํ นยนฺติ, อุสุการาปิ ตาเปตฺวา วงฺกาภาวํ หรนฺตา เตชนํ อุสุํ ทมยนฺติ, อุชุกํ กโรนฺติ, ตจฺฉกาปิ เนมิอาทีนํ อตฺถาย ตจฺฉนฺตา ทารุํ ทมยนฺติ อตฺตโน รุจิยา อุชุํ วา วงฺกํ วา กโรนฺติ. เอวํ เอตฺตกํ อารมฺมณํ กตฺวา ปณฺฑิตา สปฺปฺา อริยมคฺคํ อุปฺปาเทนฺตา อตฺตานํ ทเมนฺติ, อรหตฺตปฺปตฺตา ปน เอกนฺตทนฺตา นาม โหนฺตีติ.
อิทานิ ปุริสทมฺมสารถินา สตฺถารา อตฺตโน ทมิตาการํ กตฺุตฺจ ปกาเสนฺโต ‘‘ทณฺเฑเนเก’’ติอาทิกา ปฺจ คาถา อภาสิ. ตตฺถ ทณฺเฑเนเก ทมยนฺตีติ ราชราชมหามตฺตาทโย ทณฺเฑน, หตฺถิอสฺสาทินา พลกาเยน จ ปจฺจตฺถิกาทิเก ทเมนฺติ, โคปาลาทโย จ คาวาทิเก ทณฺเฑน ยฏฺิยา ทเมนฺติ. หตฺถาจริยา หตฺถึ องฺกุเสหิ, อสฺสาจริยา อสฺเส กสาหิ จ ทเมนฺติ. อทณฺเฑน อสตฺเถน, อหํ ทนฺโตมฺหิ ตาทินาติ อหํ ปน อิฏฺาทีสุ ตาทิภาวปฺปตฺเตน สมฺมาสมฺพุทฺเธน วินา เอว ทณฺเฑน, วินา สตฺเถน, นิหิตทณฺฑนิหิตสตฺถภาเวน ทนฺโต ทมิโต นิพฺพิเสวโน คโต อมฺหิ.
อหึสโกติ ¶ ¶ เม นามํ, หึสกสฺส ปุเร สโตติ สตฺถารา สมาคมโต ปุพฺเพ หึสกสฺส เม สมานสฺส อหึสโกติ นามมตฺตํ อโหสิ. อชฺชาหนฺติ อิทานิ ปนาหํ ‘‘อหึสโก’’ติ สจฺจนาโม อวิตถนาโม อมฺหิ. ตสฺมา น นํ หึสามิ กฺจิปิ สตฺตํ น หึสามิ น พาเธมิ, นนฺติ นิปาตมตฺตํ.
วิสฺสุโตติ ‘‘ปาณาติปาตี ลุทฺโท โลหิตปาณี’’ติอาทินา ปฺาโต. มโหเฆนาติ กาโมฆาทินา มหตา โอเฆน, ตสฺส โอฆสฺส วิจฺเฉทกรํ พุทฺธํ สรณํ พุทฺธสงฺขาตํ สรณํ อคมํ อุปคจฺฉึ.
โลหิตปาณีติ ปาณมติปาตเนน ปเรสํ โลหิเตน รุหิเรน มกฺขิตปาณิ. สรณคมนํ ปสฺสาติ มหปฺผลํ มม สรณคมนํ ปสฺสาติ อตฺตานเมวาลปติ.
ตาทิสํ กมฺมนฺติ อเนกสตปุริสวธํ ทารุณํ ตถารูปํ ปาปกมฺมํ. ผุฏฺโ กมฺมวิปาเกนาติ ปุพฺเพ กตสฺส ปาปกมฺมสฺส วิปาเกน ผุฏฺโ, สพฺพโส ปหีนกมฺโม วิปากมตฺตํ ปจฺจนุโภนฺโต. อถ วา ผุฏฺโ กมฺมวิปาเกนาติ อุปนิสฺสยภูตสฺส กุสลกมฺมสฺส ผลภูเตน โลกุตฺตรมคฺเคน, โลกุตฺตรกมฺมสฺเสว วา ผเลน วิมุตฺติสุเขน ผุฏฺโ. สพฺพโส กิเลสานํ ขีณตฺตา อนโณ ภฺุชามิ โภชนํ, โภชนาปเทเสน จตฺตาโรปิ ปจฺจเย วทติ.
อิทานิ ปุพฺเพ อตฺตโน ปมาทวิหารํ ครหามุเขน ¶ ปจฺฉา อปฺปมาทปฏิปตฺตึ ปสํสนฺโต ตตฺถ จ ปเรสํ อุสฺสาหํ ชเนนฺโต ‘‘ปมาทมนุยฺุชนฺตี’’ติอาทิกา คาถา อภาสิ. ตตฺถ พาลาติ พาลฺเยน สมนฺนาคตา อิธโลกปรโลกตฺถํ อชานนฺตา. ทุมฺเมธิโนติ นิปฺปฺา, เต ปมาเท อาทีนวํ อปสฺสนฺตา ปมาทํ อนุยฺุชนฺติ ปวตฺเตนฺติ, ปมาเทเนว กาลํ วีตินาเมนฺติ. เมธาวีติ ธมฺโมชปฺาย สมนฺนาคโต ปน ปณฺฑิโต กุลวํสาคตํ เสฏฺํ อุตฺตมํ สตฺตรตนธนํ วิย อปฺปมาทํ รกฺขติ. ยถา หิ ‘‘อุตฺตมํ ธนํ นิสฺสาย โภคสมฺปตฺตึ ปาปุณิสฺสาม, ปุตฺตทารํ โปเสสฺสาม, สุคติมคฺคํ โสเธสฺสามา’’ติ ธเน อานิสํสํ ปสฺสนฺตา ธนํ รกฺขนฺติ; เอวํ ปณฺฑิโตปิ ‘‘อปฺปมาทํ นิสฺสาย ปมชฺฌานาทีนิ ปฏิลภิสฺสามิ ¶ , มคฺคผลานิ ปาปุณิสฺสามิ, ติสฺโส วิชฺชา ฉ อภิฺา สมฺปาเทสฺสามี’’ติ อปฺปมาเท อานิสํสํ ปสฺสนฺโต ธนํ เสฏฺํว อปฺปมาทํ รกฺขตีติ อตฺโถ.
มา ปมาทนฺติ ปมาทํ มา อนุยฺุเชถ ปมาเทน กาลํ มา วีตินามยิตฺถ. กามรติสนฺถวนฺติ ¶ วตฺถุกาเมสุ, กิเลสกาเมสุ จ รติสงฺขาตํ ตณฺหาสนฺถวมฺปิ มา อนุยฺุเชถ มา วินฺทิตฺถ มา ปฏิลภิตฺถ. อปฺปมตฺโต หีติ อุปฏฺิตสติตาย อปฺปมตฺโต ปุคฺคโล ฌายนฺโต ฌายนปฺปสุโต ปรมํ อุตฺตมํ นิพฺพานสุขํ ปาปุณาติ.
สฺวาคตํ นาปคตนฺติ ยํ ตทา มม สตฺถุ สนฺติเก อาคตํ อาคมนํ, สตฺถุ วา ตสฺมึ มหาวเน อาคมนํ, ตํ สฺวาคตํ สฺวาคมนํ นาปคตํ, อตฺถโต อเปตํ วิคตํ น โหติ. เนตํ ทุมฺมนฺติตํ มมาติ ยํ ตทา มยา ‘‘สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิสฺสามี’’ติ มนฺติตํ, อิทมฺปิ มม น ทุมฺมนฺติตํ, สุมนฺติตเมว. กสฺมา? สวิภตฺเตสุ ธมฺเมสูติ สาวชฺชานวชฺชาทิวเสน ปการโต วิภตฺเตสุ ธมฺเมสุ ยํ เสฏฺํ อุตฺตมํ ปวรํ นิพฺพานํ. ตทุปาคมํ ตเทว อุปคจฺฉินฺติ อตฺโถ.
‘‘ตทา ปุถุชฺชนกาเล ปโยคาสยวิปนฺนตาย อรฺาทีสุ ทุกฺขํ วิหาสึ, อิทานิ ปโยคาสยสมฺปนฺนตาย ตตฺถ สุขํ วิหรามี’’ติ สุขวิหารภาวฺเจว ‘‘ปุพฺเพ ชาติมตฺเตน พฺราหฺมโณ, อิทานิ สตฺถุ โอรสปุตฺตตาย พฺราหฺมโณ’’ติ ปรมตฺถพฺราหฺมณภาวฺจ ทสฺเสนฺโต ‘‘อรฺเ’’ติอาทิมาห. ตตฺถ สุขํ สยามีติ สยนฺโตปิ สุขํ สุเขน นิทุกฺเขน จิตฺตุตฺราสาทีนํ อภาเวน เจโตทุกฺขรหิโต สยามิ. ายามีติ ามิ ¶ . อหตฺถปาโส มารสฺสาติ กิเลสมาราทีนํ อโคจโร. อโห สตฺถานุกมฺปิโตติ สตฺถารานุกมฺปิโต อโห.
พฺรหฺมชจฺโจติ พฺราหฺมณชาติโก. อุทิจฺโจ อุภโตติ มาติโต จ ปิติโต จ อุภโต อุทิโต สํสุทฺธคหณิโก. เสสํ ตตฺถ ตตฺถ วุตฺตนยเมว.
องฺคุลิมาลตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. อนุรุทฺธตฺเถรคาถาวณฺณนา
ปหาย ¶ มาตาปิตโรติอาทิกา อายสฺมโต อนุรุทฺธตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล วิภวสมฺปนฺโน กุฏุมฺพิโก หุตฺวา นิพฺพตฺติ. โส เอกทิวสํ วิหารํ คนฺตฺวา สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุณนฺโต สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุํ ทิพฺพจกฺขุกานํ อคฺคฏฺาเน เปนฺตํ ทิสฺวา สยมฺปิ ตํ านนฺตรํ ปตฺเถตฺวา สตสหสฺสภิกฺขุปริวารสฺส ภควโต สตฺตาหํ มหาทานํ ปวตฺเตตฺวา สตฺตเม ทิวเส ภควโต, ภิกฺขุสงฺฆสฺส ¶ จ อุตฺตมานิ วตฺถานิ ทตฺวา ปณิธานมกาสิ. สตฺถาปิสฺส อนนฺตราเยน สมิชฺฌนภาวํ ทิสฺวา ‘‘อนาคเต โคตมสฺส นาม สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สาสเน ทิพฺพจกฺขุกานํ อคฺโค ภวิสฺสตี’’ติ พฺยากาสิ. โสปิ ตตฺถ ปฺุานิ กโรนฺโต สตฺถริ ปรินิพฺพุเต นิฏฺิเต สตฺตโยชนิเก สุวณฺณเจติเย อเนกสหสฺเสหิ ทีปรุกฺเขหิ ทีปกปลฺลิกาหิ จ ‘‘ทิพฺพจกฺขุาณสฺส อุปนิสฺสยปจฺจโย โหตู’’ติ อุฬารํ ทีปปูชํ อกาสิ.
เอวํ ยาวชีวํ ปฺุานิ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต กสฺสปสฺส ภควโต กาเล พาราณสิยํ กุฏุมฺพิกเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺโต สตฺถริ ปรินิพฺพุเต นิฏฺิเต โยชนิเก กนกถูเป พหู กํสปาติโย กาเรตฺวา สปฺปิมณฺฑสฺส ปูเรตฺวา มชฺเฌ เอเกกํ คุฬปิณฺฑํ เปตฺวา มุขวฏฺฏิยา มุขวฏฺฏึ ผุสาเปนฺโต เจติยํ ปริกฺขิปาเปตฺวา อตฺตนา เอกํ มหตึ กํสปาตึ กาเรตฺวา สปฺปิมณฺฑสฺส ปูเรตฺวา สหสฺสวฏฺฏิโย ชาลาเปตฺวา สีเส เปตฺวา สพฺพรตฺตึ เจติยํ อนุปริยายิ.
เอวํ ตสฺมิมฺปิ อตฺตภาเว ยาวชีวํ กุสลํ กตฺวา ตโต จุโต เทวโลเก นิพฺพตฺติตฺวา ตตฺถ ยาวตายุกํ ตฺวา ตโต จุโต อนุปฺปนฺเน พุทฺเธ พาราณสิยํเยว ทุคฺคตกุเล นิพฺพตฺติ, อนฺนภาโรติสฺส นามํ อโหสิ. โส สุมนเสฏฺิสฺส นาม เคเห กมฺมํ กโรนฺโต ชีวติ. โส เอกทิวสํ อุปริฏฺํ นาม ปจฺเจกพุทฺธํ นิโรธสมาปตฺติโต วุฏฺาย คนฺธมาทนปพฺพตโต อากาเสนาคนฺตฺวา พาราณสีนครทฺวาเร โอตริตฺวา จีวรํ ¶ ปารุปิตฺวา นคเร ปิณฺฑาย ปวิสนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนจิตฺโต ปตฺตํ คเหตฺวา อตฺตโน อตฺถาย ปิตํ เอกํ ภาคภตฺตํ ปตฺเต ปกฺขิปิตฺวา ปจฺเจกพุทฺธสฺส ทาตุกาโม อารภิ. ภริยาปิสฺส อตฺตโน ภาคภตฺตํ ตตฺเถว ¶ ปกฺขิปิ. โส ตํ เนตฺวา ปจฺเจกพุทฺธสฺส หตฺเถ เปสิ. ปจฺเจกพุทฺโธ ตํ คเหตฺวา อนุโมทนํ กตฺวา ปกฺกามิ. ตํ ทิสฺวา รตฺตึ สุมนเสฏฺิสฺส ฉตฺเต อธิวตฺถา เทวตา ‘‘อโห ทานํ ปรมทานํ, อุปริฏฺเ, สุปฺปติฏฺิต’’นฺติ มหาสทฺเทน อนุโมทิ. ตํ สุตฺวา สุมนเสฏฺิ ‘‘เอวํ เทวตาย อนุโมทิตํ อิทเมว อุตฺตมทาน’’นฺติ จินฺเตตฺวา ตตฺถ ปตฺตึ ยาจิ. อนฺนภาโร ปน ตสฺส ปตฺตึ อทาสิ. เตน ปสนฺนจิตฺโต สุมนเสฏฺิ ตสฺส สหสฺสํ ทตฺวา ‘‘อิโต ปฏฺาย ตุยฺหํ สหตฺเถน กมฺมกรณกิจฺจํ นตฺถิ, ปติรูปํ เคหํ กตฺวา นิจฺจํ วสาหี’’ติ อาห.
ยสฺมา นิโรธโต วุฏฺิตสฺส ปจฺเจกพุทฺธสฺส ทินฺนปิณฺฑปาโต ตํทิวสเมว อุฬารตรวิปาโก โหติ, ตสฺมา ตํทิวสํ สุมนเสฏฺิ รฺโ สนฺติกํ คจฺฉนฺโต ตํ คเหตฺวา อคมาสิ. ราชา ปน ตํ อาทรวเสน โอโลเกสิ. เสฏฺิ ‘‘มหาราช, อยํ โอโลเกตพฺพยุตฺโตเยวา’’ติ วตฺวา ตทา ¶ เตน กตปฺุํ อตฺตนาปิสฺส สหสฺสํ ทินฺนภาวํ กเถสิ. ตํ สุตฺวา ราชา ตุสฺสิตฺวา สหสฺสํ ทตฺวา อสุกสฺมึ นาม าเน เคหํ กตฺวา วสา’’ติ เคหฏฺานมสฺส อาณาเปสิ. ตสฺส ตํ านํ โสธาเปนฺตสฺส มหนฺติโย นิธิกุมฺภิโย อุฏฺหึสุ. ตา ทิสฺวา โส รฺโ อาโรเจสิ. ราชา สพฺพํ ธนํ อุทฺธราเปตฺวา ราสิกตํ ทิสฺวา ‘‘เอตฺตกํ ธนํ อิมสฺมึ นคเร กสฺส เคเห อตฺถี’’ติ? ‘‘น กสฺสจิ, เทวา’’ติ. ‘‘เตน หิ อยํ อนฺนภาโร อิมสฺมึ นคเร มหาธนเสฏฺิ นาม โหตู’’ติ ตํทิวสเมว ตสฺส เสฏฺิฉตฺตํ อุสฺสาเปสิ.
โส ตโต ปฏฺาย ยาวชีวํ กุสลกมฺมํ กตฺวา ตโต จุโต เทวมนุสฺเสสุ สํสริตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท กปิลวตฺถุนคเร สุกฺโกทนสกฺกสฺส เคเห ปฏิสนฺธึ คณฺหิ, อนุรุทฺโธติสฺส นามํ อโหสิ. โส มหานามสฺส สกฺกสฺส กนิฏฺภาตา, สตฺถุ จูฬปิตุ ปุตฺโต ปรมสุขุมาโล มหาปฺุโ ติณฺณํ อุตูนํ อนุจฺฉวิเกสุ ตีสุ ปาสาเทสุ อลงฺกตนาฏกิตฺถีหิ ปริวุโต เทโว วิย สมฺปตฺตึ อนุภวนฺโต สุทฺโธทนมหาราเชน อุสฺสาหิเตหิ สกฺยราชูหิ สตฺถุ ปริวารตฺถํ เปสิเตหิ ภทฺทิยกุมาราทีหิ อนุปิยมฺพวเน วิหรนฺตํ สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา อนฺโตวสฺเสเยว ทิพฺพจกฺขุํ นิพฺพตฺเตตฺวา, ปุน ¶ ธมฺมเสนาปติสฺส สนฺติเก กมฺมฏฺานํ คเหตฺวา เจติยรฏฺเ ปาจีนวํสทายํ คนฺตฺวา สมณธมฺมํ กโรนฺโต สตฺตมหาปุริสวิตกฺเก วิตกฺเกตฺวา อฏฺมํ ชานิตุํ นาสกฺขิ. ตสฺส ตํ ปวตฺตึ ตฺวา สตฺถา อฏฺมํ มหาปุริสวิตกฺกํ กเถตฺวา ¶ จตุปจฺจยสนฺโตสภาวนารามปฏิมณฺฑิตํ มหาอริยวํสปฏิปทํ เทเสติ. โส เทสนานุสาเรน วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อภิฺาปฏิสมฺภิทาปริวารํ อรหตฺตํ สจฺฉากาสิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๑.๑.๔๒๑-๔๓๓) –
‘‘สุเมธํ ภควนฺตาหํ, โลกเชฏฺํ นราสภํ;
วูปกฏฺํ วิหรนฺตํ, อทฺทสํ โลกนายกํ.
‘‘อุปคนฺตฺวาน สมฺพุทฺธํ, สุเมธํ โลกนายกํ;
อฺชลึ ปคฺคเหตฺวาน, พุทฺธเสฏฺมยาจหํ.
‘‘อนุกมฺป มหาวีร, โลกเชฏฺ นราสภ;
ปทีปํ เต ปทสฺสามิ, รุกฺขมูลมฺหิ ฌายโต.
‘‘อธิวาเสสิ โส ธีโร, สยมฺภู วทตํ วโร;
ทุเมสุ วินิวิชฺฌิตฺวา, ยนฺตํ โยชิยหํ ตทา.
‘‘สหสฺสวฏฺฏึ ปาทาสึ, พุทฺธสฺส โลกพนฺธุโน;
สตฺตาหํ ปชฺชลิตฺวาน, ทีปา วูปสมึสุ เม.
‘‘เตน ¶ จิตฺตปฺปสาเทน, เจตนาปณิธีหิ จ;
ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, วิมานมุปปชฺชหํ.
‘‘อุปปนฺนสฺส เทวตฺตํ, พฺยมฺหํ อาสิ สุนิมฺมิตํ;
สมนฺตโต ปชฺชลติ, ทีปทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘สมนฺตา โยชนสตํ, วิโรเจสิมหํ ตทา;
สพฺเพ เทเว อภิโภมิ, ทีปทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘ตึสกปฺปานิ เทวินฺโท, เทวรชฺชมการยึ;
น มํ เกจีติมฺนฺติ, ทีปทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘อฏฺวีสติกฺขตฺตฺุจ, จกฺกวตฺตี อโหสหํ;
ทิวา รตฺติฺจ ปสฺสามิ, สมนฺตา โยชนํ ตทา.
‘‘สหสฺสโลกํ ¶ าเณน, ปสฺสามิ สตฺถุ สาสเน;
ทิพฺพจกฺขุมนุปฺปตฺโต, ทีปทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘สุเมโธ นาม สมฺพุทฺโธ, ตึสกปฺปสหสฺสิโต;
ตสฺส ทีโป มยา ทินฺโน, วิปฺปสนฺเนน เจตสา.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
อถ นํ สตฺถา อปรภาเค เชตวนมหาวิหาเร อริยคณมชฺเฌ นิสินฺโน ทิพฺพจกฺขุกานํ อคฺคฏฺาเน เปสิ ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ ทิพฺพจกฺขุกานํ ยทิทํ อนุรุทฺโธ’’ติ (อ. นิ. ๑.๑๘๐, ๑๙๒).
โส วิมุตฺติสุขํ ปฏิสํเวที วิหรนฺโต เอกทิวสํ อตฺตโน ปฏิปตฺตึ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปีติโสมนสฺสชาโต อุทานวเสน ‘‘ปหาย มาตาปิตโร’’ติอาทิกา คาถา อภาสิ. เกจิ ปน ‘‘เถรสฺส ปพฺพชฺชํ อรหตฺตปฺปตฺติฺจ ปกาเสนฺเตหิ สงฺคีติกาเรหิ อาทิโต จตสฺโส คาถา ภาสิตา. ตโต ปรา เถรสฺส อริยวํสปฏิปตฺติยา อาราธิตจิตฺเตน ภควตา ภาสิตา. อิตรา สพฺพาปิ เตน เตน การเณน เถเรเนว ภาสิตา’’ติ วทนฺติ. อิติ สพฺพถาปิ อิมา คาถา เถเรน ภาสิตาปิ, เถรํ อุทฺทิสฺส ภาสิตาปิ เถรสฺส เจตา คาถาติ เวทิตพฺพา. เสยฺยถิทํ –
‘‘ปหาย มาตาปิตโร, ภคินี าติภาตโร;
ปฺจ กามคุเณ หิตฺวา, อนุรุทฺโธว ฌายติ.
‘‘สเมโต นจฺจคีเตหิ, สมฺมตาฬปฺปโพธโน;
น เตน สุทฺธิมชฺฌคํ, มารสฺส วิสเย รโต.
‘‘เอตฺจ ¶ สมติกฺกมฺม, รโต พุทฺธสฺส สาสเน;
สพฺโพฆํ สมติกฺกมฺม, อนุรุทฺโธว ฌายติ.
‘‘รูปา สทฺทา รสา คนฺธา, โผฏฺพฺพา จ มโนรมา;
เอเต จ สมติกฺกมฺม, อนุรุทฺโธว ฌายติ.
‘‘ปิณฺฑปาตมติกฺกนฺโต, เอโก อทุติโย มุนิ;
เอสติ ปํสุกูลานิ อนุรุทฺโธ อนาสโว.
‘‘วิจินี ¶ อคฺคหี โธวิ, รชยี ธารยี มุนิ;
ปํสุกูลานิ มติมา, อนุรุทฺโธ อนาสโว.
‘‘มหิจฺโฉ จ อสนฺตุฏฺโ, สํสฏฺโ โย จ อุทฺธโต;
ตสฺส ธมฺมา อิเม โหนฺติ, ปาปกา สํกิเลสิกา.
‘‘สโต จ โหติ อปฺปิจฺโฉ, สนฺตุฏฺโ อวิฆาตวา;
ปวิเวกรโต วิตฺโต, นิจฺจมารทฺธวีริโย.
‘‘ตสฺส ¶ ธมฺมา อิเม โหนฺติ, กุสลา โพธิปกฺขิกา;
อนาสโว จ โส โหติ, อิติ วุตฺตํ มเหสินา.
‘‘มม สงฺกปฺปมฺาย, สตฺถา โลเก อนุตฺตโร;
มโนมเยน กาเยน, อิทฺธิยา อุปสงฺกมิ.
‘‘ยทา เม อหุ สงฺกปฺโป, ตโต อุตฺตริ เทสยิ;
นิปฺปปฺจรโต พุทฺโธ, นิปฺปปฺจมเทสยิ.
‘‘ตสฺสาหํ ธมฺมมฺาย, วิหาสึ สาสเน รโต;
ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฺจปฺาสวสฺสานิ, ยโต เนสชฺชิโก อหํ;
ปฺจวีสติวสฺสานิ, ยโต มิทฺธํ สมูหตํ.
‘‘นาหุ อสฺสาสปสฺสาสา, ิตจิตฺตสฺส ตาทิโน;
อเนโช สนฺติมารพฺภ, จกฺขุมา ปรินิพฺพุโต.
‘‘อสลฺลีเนน จิตฺเตน, เวทนํ อชฺฌวาสยิ;
ปชฺโชตสฺเสว นิพฺพานํ, วิโมกฺโข เจตโส อหุ.
‘‘เอเต ปจฺฉิมกา ทานิ, มุนิโน ผสฺสปฺจมา;
นาฺเ ธมฺมา ภวิสฺสนฺติ, สมฺพุทฺเธ ปรินิพฺพุเต.
‘‘นตฺถิ ทานิ ปุนาวาโส, เทวกายสฺมิ ชาลินิ;
วิกฺขีโณ ชาติสํสาโร, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว.
‘‘ยสฺส ¶ ¶ มุหุตฺเตน สหสฺสธา, โลโก สํวิทิโต สพฺรหฺมกปฺโป;
วสี อิทฺธิคุเณ จุตูปปาเต, กาเล ปสฺสติ เทวตา ส ภิกฺขุ.
‘‘อนฺนภาโร ปุเร อาสึ, ทลิทฺโท ฆาสหารโก;
สมณํ ปฏิปาเทสึ, อุปริฏฺํ ยสสฺสินํ.
‘‘โสมฺหิ สกฺยกุเล ชาโต, อนุรุทฺโธติ มํ วิทู;
อุเปโต นจฺจคีเตหิ, สมฺมตาฬปฺปโพธโน.
‘‘อถทฺทสาสึ ¶ สมฺพุทฺธํ, สตฺถารํ อกุโตภยํ;
ตสฺมึ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา, ปพฺพชึ อนคาริยํ.
‘‘ปุพฺเพนิวาสํ ชานามิ, ยตฺถ เม วุสิตํ ปุเร;
ตาวตึเสสุ เทเวสุ, อฏฺาสึ สกฺกชาติยา.
‘‘สตฺตกฺขตฺตุํ มนุสฺสินฺโท, อหํ รชฺชมการยึ;
จาตุรนฺโต วิชิตาวี, ชมฺพุสณฺฑสฺส อิสฺสโร;
อทณฺเฑน อสตฺเถน, ธมฺเมน อนุสาสยึ.
‘‘อิโต สตฺต ตโต สตฺต, สํสารานิ จตุทฺทส;
นิวาสมภิชานิสฺสํ, เทวโลเก ิโต ตทา.
‘‘ปฺจงฺคิเก สมาธิมฺหิ, สนฺเต เอโกทิภาวิเต;
ปฏิปฺปสฺสทฺธิลทฺธมฺหิ, ทิพฺพจกฺขุ วิสุชฺฌิ เม.
‘‘จุตูปปาตํ ชานามิ, สตฺตานํ อาคตึ คตึ;
อิตฺถภาวฺถาภาวํ, ฌาเน ปฺจงฺคิเก ิโต.
‘‘ปริจิณฺโณ มยา สตฺถา…เป… ภวเนตฺติ สมูหตา.
‘‘วชฺชีนํ เวฬุวคาเม, อหํ ชีวิตสงฺขยา;
เหฏฺโต เวฬุคุมฺพสฺมึ, นิพฺพายิสฺสํ อนาสโว’’ติ.
ตตฺถ ¶ ปหายาติ ปชหิตฺวา. มาตาปิตโรติ มาตรฺจ ปิตรฺจ. อยฺเหตฺถ อธิปฺปาโย – ยถา อฺเ เกจิ าติปาริชฺุเน วา โภคปาริชฺุเน วา อภิภูตา ปพฺพชนฺติ, ปพฺพชิตา จ กิจฺจนฺตรปสุตา วิหรนฺติ, น เอวํ มยํ. มยํ ปน มหนฺตํ าติปริวฏฺฏํ, มหนฺตฺจ โภคกฺขนฺธํ ปหาย กาเมสุ นิรเปกฺขา ปพฺพชิตาติ. ฌายตีติ อารมฺมณูปนิชฺฌานํ ลกฺขณูปนิชฺฌานฺจาติ, ทุวิธมฺปิ ฌานํ อนุยุตฺโต วิหรติ.
สเมโต นจฺจคีเตหีติ นจฺเจหิ จ คีเตหิ จ สมงฺคีภูโต, นจฺจานิ ปสฺสนฺโต คีตานิ สุณนฺโตติ ¶ อตฺโถ. ‘‘สมฺมโต’’ติ จ ปนฺติ, นจฺจคีเตหิ ปูชิโตติ อตฺโถ. สมฺมตาฬปฺปโพธโนติ สมฺมตาฬสทฺเทหิ ปจฺจูสกาเล ปโพเธตพฺโพ. น เตน สุทฺธิมชฺฌคนฺติ เตน กามโภเคน สํสารสุทฺธึ นาธิคจฺฉึ. มารสฺส วิสเย รโตติ กิเลสมารสฺส วิสยภูเต กามคุเณ รโต. ‘‘กิเลสมารสฺส วิสยภูเตน กามคุณโภเคน สํสารสุทฺธิ โหตี’’ติ เอวํทิฏฺิโก อหุตฺวาติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘เอตฺจ สมติกฺกมฺมา’’ติอาทิ. ตตฺถ เอตนฺติ เอตํ ปฺจวิธมฺปิ กามคุณํ. สมติกฺกมฺมาติ สมติกฺกมิตฺวา, อนเปกฺโข ฉฑฺเฑตฺวาติ อตฺโถ. สพฺโพฆนฺติ กาโมฆาทิกํ สพฺพมฺปิ โอฆํ.
ปฺจ กามคุเณ สรูปโต ทสฺเสตุํ ‘‘รูปา สทฺทา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ¶ มโนรมาติ โลภนียฏฺเน มนํ รมยนฺตีติ มโนรมา, มนาปิยาติ วุตฺตํ โหติ. ยถาห ‘‘กตเม ปฺจ มนาปิยา รูปา, มนาปิยา สทฺทา’’ติอาทิ (ม. นิ. ๓.๓๒๘ อตฺถโต สมานํ).
ปิณฺฑปาตมติกฺกนฺโตติ ปิณฺฑปาตคฺคหณํ อติกฺกนฺโต, ปิณฺฑปาตคฺคหณโต นิวตฺเตนฺโตติ อตฺโถ. เอโกติ เอกากี อปจฺฉาสมโณ. อทุติโยติ นิตฺตณฺโห. ตณฺหา หิ ปุริสสฺส ทุติโย นาม. ยถาห ‘‘ตณฺหาทุติโย ปุริโส’’ติ (อิติวุ. ๑๕, ๑๐๕; มหานิ. ๑๙๑). เอสตีติ ปริเยสติ.
วิจินีติ เอสนฺโตว ตตฺถ ตตฺถ สงฺการกูฏาทิเก ปํสุกูลุปฺปตฺติฏฺาเน วิจินิ. อคฺคหีติ วิจินิตฺวา อสุจิมกฺขิตมฺปิ อชิคุจฺฉนฺโต คณฺหิ. โธวีติ, วิกฺขาเลสิ. รชยีติ โธวิตฺวา คหิตํ สิพฺพิตฺวา กปฺปิยรชเนน รชยิ. ธารยีติ รชิตฺวา กปฺปพินฺทุํ ทตฺวา ธาเรสิ, นิวาเสสิ เจว ปารุปิ จ.
อิทานิ ¶ ปาจีนวํสทาเย สตฺถารา ทินฺนโอวาทํ ตสฺส จ อตฺตนา มตฺถกปฺปตฺตภาวํ ทีเปนฺโต ‘‘มหิจฺโฉ จ อสนฺตุฏฺโ’’ติอาทิกา คาถา อภาสิ. ตตฺถ มหิจฺโฉติ มหติยา ปจฺจยิจฺฉาย สมนฺนาคโต, อุฬารุฬาเร พหู จ ปจฺจเย อิจฺฉนฺโตติ อตฺโถ. อสนฺตุฏฺโติ นิสฺสนฺตุฏฺโ, ยถาลาภสนฺโตสาทินา สนฺโตเสน วิรหิโต. สํสฏฺโติ คิหีหิ เจว ปพฺพชิเตหิ จ อนนุโลมิเกน สํสคฺเคน สํสฏฺโ. อุทฺธโตติ อุกฺขิตฺโต. ตสฺสาติ ‘‘มหิจฺโฉ’’ติอาทินา วุตฺตปุคฺคลสฺส. ธมฺมาติ มหิจฺฉตา อสนฺโตโส, สํสฏฺตา วิกฺเขโปติ อีทิสา. ลามกฏฺเน ปาปกา. สํกิเลสิกาติ ตสฺส จิตฺตสฺส มลีนภาวกรณโต สํกิเลสิกา ธมฺมา โหนฺติ.
สโต ¶ จ โหติ อปฺปิจฺโฉติ ยทา ปนายํ ปุคฺคโล กลฺยาณมิตฺเต เสวนฺโต ภชนฺโต ปยิรุปาสนฺโต สทฺธมฺมํ สุณนฺโต โยนิโส มนสิ กโรนฺโต สติมา จ มหิจฺฉตํ ปหาย อปฺปิจฺโฉ จ โหติ. อสนฺโตสํ ปหาย สนฺตุฏฺโ, จิตฺตสฺส วิฆาตกรํ วิกฺเขปํ ปหาย อวิฆาตวา อวิกฺขิตฺโต สมาหิโต, คณสงฺคณิกํ ปหาย ปวิเวกรโต, วิเวกาภิรติยา นิพฺพิทาย ธมฺมปีติยา วิตฺโต สุมโน ตุฏฺจิตฺโต, สพฺพโส โกสชฺชปหาเนน อารทฺธวีริโย.
ตสฺส เอวํ อปฺปิจฺฉตาทิคุณสมนฺนาคตสฺส อิเม สติปฏฺานาทโย สตฺตตึสปฺปเภทา ติวิธวิปสฺสนาสงฺคหา โกสลฺลสมฺภูตฏฺเน กุสลา, มคฺคปริยาปนฺนา โพธิปกฺขิกา ธมฺมา โหนฺติ. โส เตหิ สมนฺนาคโต สพฺพโส อาสวานํ เขปเนน อคฺคมคฺคกฺขณโต ปฏฺาย อนาสโว จ โหติ. อิติ เอวํ วุตฺตํ มเหสินา สมฺมาสมฺพุทฺเธน ปาจีนวํสทาเย มหาปุริสวิตกฺเก มตฺถกํ ปาปนวเสนาติ อธิปฺปาโย.
มม ¶ สงฺกปฺปมฺายาติ ‘‘อปิจฺฉสฺสายํ, ภิกฺขเว, ธมฺโม, นายํ ธมฺโม มหิจฺฉสฺสา’’ติอาทินา (อ. นิ. ๘.๓๐) มหาปุริสวิตกฺกวเสน อารทฺธํ, เต จ มตฺถกํ ปาเปตุํ อสมตฺถภาเวน ิตํ มม สงฺกปฺปํ ชานิตฺวา. มโนมเยนาติ มโนมเยน วิย, มนสา นิมฺมิตสทิเสน ปริณามิเตนาติ อตฺโถ. อิทฺธิยาติ ‘‘อยํ กาโย อิทํ จิตฺตํ วิย โหตู’’ติ เอวํ ปวตฺตอธิฏฺานิทฺธิยา.
ยทา ¶ เม อหุ สงฺกปฺโปติ ยสฺมึ กาเล มยฺหํ ‘‘กีทิโส นุ โข อฏฺโม มหาปุริสวิตกฺโก’’ติ ปริวิตกฺโก อโหสิ. ตโต มม สงฺกปฺปมฺาย อิทฺธิยา อุปสงฺกมีติ โยชนา. อุตฺตริ เทสยีติ ‘‘นิปฺปปฺจารามสฺสายํ, ภิกฺขเว, ธมฺโม นิปฺปปฺจรติโน, นายํธมฺโม ปปฺจารามสฺส ปปฺจรติโน’’ติ (อ. นิ. ๘.๓๐) อิมมฏฺมํ มหาปุริสวิตกฺกํ ปูเรนฺโต อุปริ เทสยิ. ตํ ปน เทสิตํ ธมฺมํ เทเสนฺโต อาห ‘‘นิปฺปปฺจรโต พุทฺโธ, นิปฺปปฺจมเทสยี’’ติ. ปปฺจา นาม ราคาทโย กิเลสา, เตสํ วูปสมตาย, ตทภาวโต จ โลกุตฺตรธมฺมา นิปฺปปฺจา นาม. ตสฺมึ นิปฺปปฺเจ รโต อภิรโต สมฺมาสมฺพุทฺโธ ยถา ตํ ปาปุณามิ, ตถา ตาทิสํ ธมฺมํ อเทสยิ, สามุกฺกํสิกํ จตุสจฺจธมฺมเทสนํ ปกาสยีติ อตฺโถ.
ตสฺสาหํ ธมฺมมฺายาติ ตสฺสา สตฺถุ เทสนาย ธมฺมํ ชานิตฺวา ยถานุสิฏฺํ ปฏิปชฺชนฺโต วิหาสึ สิกฺขตฺตยสงฺคเห สาสเน รโต อภิรโต หุตฺวาติ อตฺโถ.
สตฺถารา ¶ อตฺตโน สมาคมํ เตน สาธิตมตฺถํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อตฺตโน ปพฺพชิตกาลโต ปฏฺาย อารทฺธวีริยตํ, กาเย อนเปกฺขตาย เสยฺยสุขปสฺสสุขานํ ปริจฺจาคํ, อปฺปมิทฺธกาลโต ปฏฺาย อารทฺธวีริยตฺจ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปฺจปฺาสวสฺสานี’’ติ คาถมาห. ตตฺถ ยโต เนสชฺชิโก อหนฺติ ยโต ปฏฺาย ‘‘โยคานุกูลตา กมฺมฏฺานปริยุฏฺิตสปฺปุริสจริยา สลฺเลขวุตฺตี’’ติ เอวมาทิคุเณ ทิสฺวา เนสชฺชิโก อโหสึ ตานิ ปฺจปฺาส วสฺสานิ. ยโต มิทฺธํ สมูหตนฺติ ยโต ปฏฺาย มยา นิทฺทา ปริจฺจตฺตา ตานิ ปฺจวีสติวสฺสานิ. ‘‘เถรสฺส ปฺจปฺาสาย วสฺเสสุ เนสชฺชิกสฺส สโต อาทิโต ปฺจวีสติวสฺสานิ นิทฺทา นาโหสิ, ตโต ปรํ สรีรกิลมเถน ปจฺฉิมยาเม นิทฺทา อโหสี’’ติ วทนฺติ.
‘‘นาหุ อสฺสาสปสฺสาสา’’ ติอาทิกา ติสฺโส คาถา สตฺถุ ปรินิพฺพานกาเล ภิกฺขูหิ ‘‘กึ ภควา ปรินิพฺพุโต’’ติ ปุฏฺโ ปรินิพฺพานภาวํ ปเวเทนฺโต อาห. ตตฺถ นาหุ อสฺสาสปสฺสาสา, ิตจิตฺตสฺส ตาทิโนติ ¶ อนุโลมปฏิโลมโต อเนกาการโวการา สพฺพา สมาปตฺติโย ¶ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺาย สพฺพปจฺฉา จตุตฺถชฺฌาเน ิตจิตฺตสฺส ตาทิโน พุทฺธสฺส ภควโต อสฺสาสปสฺสาสา นาหุ นาเหสุนฺติ อตฺโถ. เอเตน ยสฺมา จตุตฺถชฺฌานํ สมาปนฺนสฺส กายสงฺขารา นิรุชฺฌนฺติ. กายสงฺขาราติ จ อสฺสาสปสฺสาสา วุจฺจนฺติ, ตสฺมา จตุตฺถชฺฌานกฺขณโต ปฏฺาย อสฺสาสปสฺสาสา นาเหสุนฺติ ทสฺเสติ. ตณฺหาสงฺขาตาย เอชาย อภาวโต อเนโช, สมาธิสฺมึ ิตตฺตา วา อเนโช. สนฺติมารพฺภาติ อนุปาทิเสสํ นิพฺพานํ อารพฺภ ปฏิจฺจ สนฺธาย. จกฺขุมาติ ปฺจหิ จกฺขูหิ จกฺขุมา. ปรินิพฺพุโตติ ปรินิพฺพายิ. อยฺเหตฺถ อตฺโถ – นิพฺพานารมฺมณจตุตฺถชฺฌานผลสมาปตฺตึ สมาปชฺชิตฺวา ตทนนฺตรเมว อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพุโตติ.
อสลฺลีเนนาติ อลีเนน อสํกุฏิเตน สุวิกสิเตเนว จิตฺเตน. เวทนํ อชฺฌวาสยีติ สโต สมฺปชาโน หุตฺวา มารณนฺติกํ เวทนํ อธิวาเสสิ, น เวทนานุวตฺตี หุตฺวา อิโต จิโต จ สมฺปริวตฺติ. ปชฺโชตสฺเสว นิพฺพานํ, วิโมกฺโข เจตโส อหูติ ยถา เตลฺจ ปฏิจฺจ, วฏฺฏิฺจ ปฏิจฺจ ปชฺชลนฺโต ปชฺโชโต ปทีโป เตสํ ปริกฺขเย นิพฺพายติ. นิพฺพุโต จ กตฺถจิ คนฺตฺวา น ติฏฺติ, อฺทตฺถุ อนฺตรธายติ, อทสฺสนเมว คจฺฉติ; เอวํ กิเลสาภิสงฺขาเร นิสฺสาย ปวตฺตมาโน ขนฺธสนฺตาโน เตสํ ปริกฺขเย นิพฺพายติ, นิพฺพุโต จ กตฺถจิ คนฺตฺวา น ติฏฺติ, อฺทตฺถุ อนฺตรธายติ, อทสฺสนเมว คจฺฉตีติ ทสฺเสติ. เตน วุตฺตํ ‘‘นิพฺพนฺติ ธีรา ยถายํ ปทีโป’’ติ (ขุ. ปา. ๖.๑๕), ‘‘อจฺจี ยถา วาตเวเคน ขิตฺตา’’ติ (สุ. นิ. ๑๐๘๐) จ อาทิ.
เอเตติ ¶ ปรินิพฺพานกฺขเณ สตฺถุ สนฺตาเน ปวตฺตมานานํ ธมฺมานํ อตฺตโน ปจฺจกฺขตาย วุตฺตํ. ปจฺฉิมกา ตโต ปรํ จิตฺตุปฺปาทาภาวโต. ทานีติ เอตรหิ. ผสฺสปฺจมาติ ผสฺสปฺจมกานํ ธมฺมานํ ปากฏภาวโต วุตฺตํ. ตถา หิ จิตฺตุปฺปาทกถายมฺปิ ผสฺสปฺจมกาว อาทิโต วุตฺตา. อฺเ ธมฺมาติ สห นิสฺสเยน อฺเ จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา, น ปรินิพฺพานจิตฺตเจตสิกา. นนุ เตปิ น ภวิสฺสนฺเตวาติ? สจฺจํ น ภวิสฺสนฺติ, อาสงฺกาภาวโต ปน เต สนฺธาย ‘‘น ภวิสฺสนฺตี’’ติ น วตฺตพฺพเมว. ‘‘อิตเร ปน เสกฺขปุถุชฺชนานํ วิย ภวิสฺสนฺติ นุ โข’’ติ สิยา อาสงฺกาติ ตทาสงฺกานิวตฺตนตฺถํ ‘‘นาฺเ ธมฺมา ภวิสฺสนฺตี’’ติ วุตฺตํ.
นตฺถิ ¶ ทานิ ปุนาวาโส, เทวกายสฺมิ ชาลินีติ, เอตฺถ ชาลินีติ ¶ เทวตํ อาลปติ, เทวเต เทวกายสฺมึ เทวสมูเห อุปปชฺชนวเสน ปุน อาวาโส อาวสนํ อิทานิ มยฺหํ นตฺถีติ อตฺโถ. ตตฺถ การณมาห ‘‘วิกฺขีโณ’’ติอาทินา. สา กิร เทวตา ปุริมตฺตภาเว เถรสฺส ปาทปริจาริกา, ตสฺมา อิทานิ เถรํ ชิณฺณํ วุทฺธํ ทิสฺวา ปุริมสิเนเหน อาคนฺตฺวา ‘‘ตตฺถ จิตฺตํ ปณิเธหิ, ยตฺถ เต วุสิตํ ปุเร’’ติ เทวูปปตฺตึ ยาจิ. อถ ‘‘ทานิ นตฺถี’’ติอาทินา เถโร ตสฺสา ปฏิวจนํ อทาสิ. ตํ สุตฺวา เทวตา วิหตาสา ตตฺเถวนฺตรธายิ.
อถ เถโร เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา อตฺตโน อานุภาวํ สพฺรหฺมจารีนํ ปกาเสนฺโต ‘‘ยสฺส มุหุตฺเตนา’’ติ คาถมาห. ตสฺสตฺโถ – ยสฺส ขีณาสวภิกฺขุโน มุหุตฺตมตฺเตน เอว สหสฺสธา สหสฺสปฺปกาโร ติสหสฺสิมหาสหสฺสิปเภโท, โลโก สพฺรหฺมกปฺโป สหพฺรหฺมโลโก, สํวิทิโต สมฺมเทว วิทิโต าโต ปจฺจกฺขํ กโต, เอวํ อิทฺธิคุเณ อิทฺธิสมฺปทาย จุตูปปาเต จ วสีภาวปฺปตฺโต โส ภิกฺขุ อุปคตกาเล เทวตา ปสฺสติ, น ตสฺส เทวตานํ ทสฺสเน ปริหานีติ. เถเรน กิร ชาลินิยา เทวตาย ปฏิวจนทานวเสน ‘‘นตฺถิ ทานี’’ติ คาถาย วุตฺตาย ภิกฺขู ชาลินึ อปสฺสนฺตา ‘‘กึ นุ โข เถโร ธมฺมาลปนวเสน กิฺจิ อาลปตี’’ติ จินฺเตสุํ. เตสํ จิตฺตาจารํ ตฺวา เถโร ‘‘ยสฺส มุหุตฺเตนา’’ติ อิมํ คาถมาห.
อนฺนภาโร ปุเรติ เอวํนาโม ปุริมตฺตภาเว. ฆาสหารโกติ ฆาสมตฺตสฺส อตฺถาย ภตฺตึ กตฺวา ชีวนโก. สมณนฺติ สมิตปาปํ. ปฏิปาเทสินฺติ ปฏิมุโข หุตฺวา ปาทาสึ, ปสาเทน อภิมุโข หุตฺวา อาหารทานํ อทาสินฺติ อธิปฺปาโย. อุปริฏฺนฺติ เอวํนามกํ ปจฺเจกพุทฺธํ. ยสสฺสินนฺติ กิตฺติมนฺตํ ปตฺถฏยสํ. อิมาย คาถาย ยาว จริมตฺตภาวา อุฬารสมฺปตฺติเหตุภูตํ อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ ทสฺเสติ. เตนาห ‘‘โสมฺหิ สกฺยกุเล ชาโต’’ติอาทิ.
อิโต ¶ สตฺตาติ อิโต มนุสฺสโลกโต จวิตฺวา เทวโลเก ทิพฺเพน อาธิปจฺเจน สตฺต. ตโต สตฺตาติ ตโต เทวโลกโต จวิตฺวา มนุสฺสโลเก จกฺกวตฺติภาเวน สตฺต. สํสารานิ จตุทฺทสาติ จตุทฺทส ภวนฺตรสํสรณานิ. นิวาสมภิชานิสฺสนฺติ ปุพฺเพนิวาสํ อฺาสึ. เทวโลเก ¶ ิโต ตทาติ ตฺจ โข น อิมสฺมึเยว อตฺตภาเว, อปิ จ โข ยทา อิโต อนนฺตราตีเต อตฺตภาเว เทวโลเก ิโต, ตทา อฺาสินฺติ อตฺโถ.
อิทานิ อตฺตนา ทิพฺพจกฺขุาณจุตูปปาตาณานํ อธิคตาการํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปฺจงฺคิเก’’ติอาทินา ทฺเว คาถา อภาสิ. ตตฺถ ปฺจงฺคิเก สมาธิมฺหีติ อภิฺาปาทกจตุตฺถชฺฌานสมาธิมฺหิ. โส หิ ปีติผรณตา, สุขผรณตา, เจโตผรณตา, อาโลกผรณตา ¶ , ปจฺจเวกฺขณนิมิตฺตนฺติ อิเมหิ ปฺจหิ องฺเคหิ สมนฺนาคตตฺตา ปฺจงฺคิโก สมาธีติ วุจฺจติ. สนฺเตติ ปฏิปกฺขวูปสเมน องฺคสนฺตตาย จ สนฺเต. เอโกทิภาวิเตติ เอโกทิภาวคเต, สุจิณฺเณ วสีภาวปฺปตฺเตติ อตฺโถ. ปฏิปฺปสฺสทฺธิลทฺธมฺหีติ กิเลสานํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิยา ลทฺเธ. ทิพฺพจกฺขุ วิสุชฺฌิ เมติ เอวํวิเธ สมาธิมฺหิ สมฺปาทิเต มยฺหํ ทิพฺพจกฺขุาณํ วิสุชฺฌิ, เอกาทสหิ อุปกฺกิเลเสหิ วิมุตฺติยา วิสุทฺธํ อโหสิ.
จุตูปปาตํ ชานามีติ สตฺตานํ จุติฺจ อุปปตฺติฺจ ชานามิ, ชานนฺโต จ ‘‘อิเม สตฺตา อมุมฺหา โลกมฺหา อาคนฺตฺวา อิธูปปนฺนา, อิมมฺหา จ โลกา คนฺตฺวา อมุมฺหิ โลเก อุปปชฺชิสฺสนฺตี’’ติ สตฺตานํ อาคตึ คติฺจ ชานามิ, ชานนฺโต เอว จ เนสํ อิตฺถภาวํ มนุสฺสภาวํ ตโต อฺถาภาวํ อฺถาติรจฺฉานภาวฺจ อุปปตฺติโต ปุเรตรเมว ชานามิ. ตยิทํ สพฺพมฺปิ ปฺจงฺคิเก สมาธิมฺหิ สมฺปาทิเต เอวาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ฌาเน ปฺจงฺคิเก ิโต’’ติ. ตตฺถ ปฺจงฺคิเก ฌาเน ิโต ปติฏฺิโต หุตฺวา เอวํ ชานามีติ อตฺโถ.
เอวํ วิชฺชาตฺตยํ ทสฺเสตฺวา ตปฺปสงฺเคน ปุพฺเพ ทสฺสิตมฺปิ ตติยวิชฺชํ สห กิจฺจนิปฺผตฺติยา ทสฺเสนฺโต ‘‘ปริจิณฺโณ มยา สตฺถา’’ติอาทินา คาถาทฺวยมาห. ตตฺถ วชฺชีนํ เวฬุวคาเมติ วชฺชิรฏฺสฺส เวฬุวคาเม, วชฺชิรฏฺเ ยตฺถ ปจฺฉิมวสฺสํ อุปคจฺฉิ เวฬุวคาเม. เหฏฺโต เวฬุคุมฺพสฺมินฺติ ตตฺถ อฺตรสฺส เวฬุคุมฺพสฺส เหฏฺา. นิพฺพายิสฺสนฺติ นิพฺพายิสฺสามิ, อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายิสฺสามีติ อตฺโถ.
อนุรุทฺธตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. ปาราปริยตฺเถรคาถาวณฺณนา
สมณสฺส ¶ ¶ อหุ จินฺตาติอาทิกา อายสฺมโต ปาราปริยตฺเถรสฺส คาถา. อิมสฺส วตฺถุ เหฏฺา อาคตเมว. ตา จ คาถา สตฺถริ ธรนฺเต อตฺตโน ปุถุชฺชนกาเล มนจฺฉฏฺานํ อินฺทฺริยานํ นิคฺคณฺหนจินฺตาย ปกาสนวเสน ภาสิตา. อิมา ปน อปรภาเค สตฺถริ ปรินิพฺพุเต อตฺตโน จ ปรินิพฺพาเน อุปฏฺิเต ตทา อายติฺจ ภิกฺขูนํ อุทฺธมฺมปฏิปตฺติยา ปกาสนวเสน ภาสิตา. ตตฺถ –
‘‘สมณสฺส ¶ อหุ จินฺตา, ปุปฺผิตมฺหิ มหาวเน;
เอกคฺคสฺส นิสินฺนสฺส, ปวิวิตฺตสฺส ฌายิโน’’ติ. –
อยํ คาถา สงฺคีติกาเรหิ ปิตา. ตสฺสตฺโถ เหฏฺา วุตฺตนโยว. อยํ ปน สมฺพนฺโธ – สตฺถริ อคฺคสาวเกสุ เอกจฺเจสุ มหาเถเรสุ จ ปรินิพฺพุเตสุ อตีตสตฺถุเก ปาวจเน สุพฺพเจสุ สิกฺขากาเมสุ ภิกฺขูสุ ทุลฺลเภสุ, ทุพฺพเจสุ มิจฺฉาปฏิปตฺติพหุเลสุ ภิกฺขูสุ จ ชาเตสุ สุปุปฺผิเต มหนฺเต สาลวเน นิสินฺนสฺส ปวิวิตฺตสฺส เอกคฺคสฺส ฌายนสีลสฺส, สมิตปาปตาย สมณสฺส, ปาราปริยตฺเถรสฺส ปฏิปตฺตึ นิสฺสาย จินฺตา วีมํสา อโหสีติ อิตรา –
‘‘อฺถา โลกนาถมฺหิ, ติฏฺนฺเต ปุริสุตฺตเม;
อิริยํ อาสิ ภิกฺขูนํ, อฺถา ทานิ ทิสฺสติ.
‘‘สีตวาตปริตฺตาณํ, หิริโกปีนฉาทนํ;
มตฺตฏฺิยํ อภฺุชึสุ, สนฺตุฏฺา อิตรีตเร.
‘‘ปณีตํ ยทิ วา ลูขํ, อปฺปํ วา ยทิ วา พหุํ;
ยาปนตฺถํ อภฺุชึสุ, อคิทฺธา นาธิมุจฺฉิตา.
‘‘ชีวิตานํ ปริกฺขาเร, เภสชฺเช อถ ปจฺจเย;
น พาฬฺหํ อุสฺสุกา อาสุํ, ยถา เต อาสวกฺขเย.
‘‘อรฺเ รุกฺขมูเลสุ, กนฺทราสุ คุหาสุ จ;
วิเวกมนุพฺรูหนฺตา, วิหํสุ ตปฺปรายณา.
‘‘นีจา ¶ นิวิฏฺา สุภรา, มุทู อถทฺธมานสา;
อพฺยาเสกา อมุขรา, อตฺถจินฺตาวสานุคา.
‘‘ตโต ปาสาทิกํ อาสิ, คตํ ภุตฺตํ นิเสวิตํ;
สินิทฺธา เตลธาราว, อโหสิ อิริยาปโถ.
‘‘สพฺพาสวปริกฺขีณา ¶ , มหาฌายี มหาหิตา;
นิพฺพุตา ทานิ เต เถรา, ปริตฺตา ทานิ ตาทิสา.
‘‘กุสลานฺจ ธมฺมานํ, ปฺาย จ ปริกฺขยา;
สพฺพาการวรูเปตํ, ลุชฺชเต ชินสาสนํ.
‘‘ปาปกานฺจ ธมฺมานํ, กิเลสานฺจ โย อุตุ;
อุปฏฺิตา วิเวกาย, เย จ สทฺธมฺมเสสกา.
‘‘เต กิเลสา ปวฑฺฒนฺตา, อาวิสนฺติ พหุํ ชนํ;
กีฬนฺติ มฺเ พาเลหิ, อุมฺมตฺเตหิว รกฺขสา.
‘‘กิเลเสหาภิภูตา เต, เตน เตน วิธาวิตา;
นรา กิเลสวตฺถูสุ, สสงฺคาเมว โฆสิเต.
‘‘ปริจฺจชิตฺวา สทฺธมฺมํ, อฺมฺเหิ ภณฺฑเร;
ทิฏฺิคตานิ อนฺเวนฺตา, อิทํ เสยฺโยติ มฺเร.
‘‘ธนฺจ ปุตฺตํ ภริยฺจ, ฉฑฺฑยิตฺวาน นิคฺคตา;
กฏจฺฉุภิกฺขเหตูปิ, อกิจฺฉานิ นิเสวเร.
‘‘อุทราวเทหกํ ¶ ภุตฺวา, สยนฺตุตฺตานเสยฺยกา;
กถา วฑฺเฒนฺติ ปฏิพุทฺธา, ยา กถา สตฺถุครหิตา.
‘‘สพฺพการุกสิปฺปานิ, จิตฺตึ กตฺวาน สิกฺขเร;
อวูปสนฺตา อชฺฌตฺตํ, สามฺตฺโถติอจฺฉติ.
‘‘มตฺติกํ เตลจุณฺณฺจ, อุทกาสนโภชนํ;
คิหีนํ อุปนาเมนฺติ, อากงฺขนฺตา พหุตฺตรํ.
‘‘ทนฺตโปนํ กปิตฺถฺจ, ปุปฺผํ ขาทนิยานิ จ;
ปิณฺฑปาเต จ สมฺปนฺเน, อมฺเพ อามลกานิ จ.
‘‘เภสชฺเชสุ ¶ ยถา เวชฺชา, กิจฺจากิจฺเจ ยถา คิหี;
คณิกาว วิภูสายํ, อิสฺสเร ขตฺติยา ยถา.
‘‘เนกติกา วฺจนิกา, กูฏสกฺขี อปาฏุกา;
พหูหิ ปริกปฺเปหิ, อามิสํ ปริภฺุชเร.
‘‘เลสกปฺเป ปริยาเย, ปริกปฺเปนุธาวิตา;
ชีวิกตฺถา อุปาเยน, สงฺกฑฺฒนฺติ พหุํ ธนํ.
‘‘อุปฏฺาเปนฺติ ¶ ปริสํ, กมฺมโต โน จ ธมฺมโต;
ธมฺมํ ปเรสํ เทเสนฺติ, ลาภโต โน จ อตฺถโต.
‘‘สงฺฆลาภสฺส ภณฺฑนฺติ, สงฺฆโต ปริพาหิรา;
ปรลาโภปชีวนฺตา, อหิรีกา น ลชฺชเร.
‘‘นานุยุตฺตา ตถา เอเก, มุณฺฑา สงฺฆาฏิปารุตา;
สมฺภาวนํเยวิจฺฉนฺติ, ลาภสกฺการมุจฺฉิตา.
‘‘เอวํ นานปฺปยาตมฺหิ, น ทานิ สุกรํ ตถา;
อผุสิตํ วา ผุสิตุํ, ผุสิตํ วานุรกฺขิตุํ.
‘‘ยถา กณฺฏกฏฺานมฺหิ, จเรยฺย อนุปาหโน;
สตึ อุปฏฺเปตฺวาน, เอวํ คาเม มุนี จเร.
‘‘สริตฺวา ปุพฺพเก โยคี, เตสํ วตฺตมนุสฺสรํ;
กิฺจาปิ ปจฺฉิโม กาโล, ผุเสยฺย อมตํ ปทํ.
‘‘อิทํ วตฺวา สาลวเน, สมโณ ภาวิตินฺทฺริโย;
พฺราหฺมโณ ปรินิพฺพายี, อิสิ ขีณปุนพฺภโว’’ติ. –
อิมา คาถา เถเรเนว ภาสิตา.
ตตฺถ อิริยํ อาสิ ภิกฺขูนนฺติ ปุริสุตฺตเม โลกนาถมฺหิ สมฺมาสมฺพุทฺเธ ติฏฺนฺเต ธรนฺเต เอตรหิ ปฏิปตฺติภาวโต. อฺถา อฺเน ปกาเรน ¶ ภิกฺขูนํ อิริยํ จริตํ อโหสิ ยถานุสิฏฺํ ปฏิปตฺติภาวโต. อฺถา ทานิ ทิสฺสตีติ อิทานิ ปน ตโต อฺถา ภิกฺขูนํ อิริยํ ทิสฺสติ อยาถาวปฏิปตฺติภาวโตติ อธิปฺปาโย ¶ .
อิทานิ สตฺถริ ธรนฺเต เยนากาเรน ภิกฺขูนํ ปฏิปตฺติ อโหสิ, ตํ ตาว ทสฺเสตุํ ‘‘สีตวาตปริตฺตาณ’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ มตฺตฏฺิยนฺติ ตํ มตฺตํ ปโยชนํ. ยาวเทว สีตวาตปริตฺตาณํ, ยาวเทว หิรีโกปีนปฏิจฺฉาทนํ กตฺวา จีวรํ ปริภฺุชึสุ. กถํ? สนฺตุฏฺา อิตรีตเร ยสฺมึ ตสฺมึ หีเน ปณีเต วา ยถาลทฺเธ ปจฺจเย สนฺโตสํ อาปนฺนา.
ปณีตนฺติ อุฬารํ สปฺปิอาทินา สํสฏฺํ, ตทภาเวน ลูขํ. อปฺปนฺติ, จตุปฺจาโลปมตฺตมฺปิ. พหุํ ยาปนตฺถํ อภฺุชึสูติ ปณีตํ พหุํ ภฺุชนฺตาปิ ยาปนมตฺตเมว อาหารํ ภฺุชึสุ. ตโต เอว อคิทฺธา เคธํ อนาปนฺนา. นาธิมุจฺฉิตา น อชฺโฌสิตา อกฺขพฺภฺชนํ วิย สากฏิกา, วณเลปนํ วิย วณิโน อภฺุชึสุ.
ชีวิตานํ ¶ ปริกฺขาเร, เภสชฺเช อถ ปจฺจเยปิ ชีวิตานํ ปวตฺติยา ปริกฺขารภูเต เภสชฺชสงฺขาเต ปจฺจเย คิลานปจฺจเย. ยถา เตติ ยถา เต ปุริมกา ภิกฺขู อาสวกฺขเย อุสฺสุกา ยุตฺตา อาสุํ, ตถา เต โรคาภิภูตาปิ คิลานปจฺจเย พาฬฺหํ อติวิย อุสฺสุกา นาเหสุนฺติ อตฺโถ.
ตปฺปรายณาติ วิเวกปรายณา วิเวกโปณา. เอวํ จตูหิ คาถาหิ จตุปจฺจยสนฺโตสํ ภาวนาภิรติฺจ ทสฺเสนฺเตน เตสํ อริยวํสปฏิปทา ทสฺสิตา.
นีจาติ ‘‘มยํ ปํสุกูลิกา ปิณฺฑปาติกา’’ติ อตฺตุกฺกํสนปรวมฺภนานิ อกตฺวา นีจวุตฺติโน, นิวาตวุตฺติโนติ อตฺโถ. นิวิฏฺาติ สาสเน นิวิฏฺสทฺธา. สุภราติ อปฺปิจฺฉตาทิภาเวน สุโปสา. มุทูติ วตฺตปฏิปตฺติยํ สกเล จ พฺรหฺมจริเย มุทู, สุปริกมฺมกตสุวณฺณํ วิย วินิโยคกฺขมา. มุทูติ วา อภากุฏิกา อุตฺตานมุขา ปุปฺผิตมุเขน ปฏิสนฺถารวุตฺติโน, สุติตฺถํ วิย สุขาวหาติ วุตฺตํ โหติ. อถทฺธมานสาติ อกถินจิตฺตา ¶ เตน สุพฺพจภาวมาห. อพฺยาเสกาติ สติวิปฺปวาสาภาวโต กิเลสพฺยาเสกรหิตา, อนฺตรนฺตรา ตณฺหาทิฏฺิมานาทีหิ อโวกิณฺณาติ อตฺโถ. อมุขราติ น มุขรา, น มุเขน ขรา วจีปาคพฺภิยรหิตาติ วา อตฺโถ. อตฺถจินฺตาวสานุคาติ หิตจินฺตาวสานุคาหิตจินฺตาวสิกา, อตฺตโน ปเรสฺจ หิตจินฺตเมว อนุปริวตฺตนกา.
ตโตติ ตสฺมา นีจวุตฺตาทิเหตุ. ปาสาทิกนฺติ ปสาทชนิกํ ปฏิปตฺตึ ปสฺสนฺตานํ สุณนฺตานฺจ ปสาทาวหํ. คตนฺติ อภิกฺกนฺตปฏิกฺกนฺตปริวตฺตนาทิคมนํ. คตนฺติ วา กายวาจาปวตฺติ. ภุตฺตนฺติ จตุปจฺจยปริโภโค. นิเสวิตนฺติ โคจรนิเสวนํ. สินิทฺธา ¶ เตลธาราวาติ ยถา อนิวตฺติตา กุสลชนาภิสิฺจิตา สวนฺตี เตลธารา อวิจฺฉินฺนา สินิทฺธา มฏฺา ทสฺสนียา ปาสาทิกา โหติ, เอวํ เตสํ อากปฺปสมฺปนฺนานํ อิริยาปโถ อจฺฉิทฺโท สณฺโห มฏฺโ ทสฺสนีโย ปาสาทิโก อโหสิ.
มหาฌายีติ มหนฺเตหิ ฌาเนหิ ฌายนสีลา, มหนฺตํ วา นิพฺพานํ ฌายนฺตีติ มหาฌายี. ตโต เอว มหาหิตา, มหนฺเตหิ หิเตหิ สมนฺนาคตาติ อตฺโถ. เต เถราติ เต ยถาวุตฺตปฺปการา ปฏิปตฺติปรายณา เถรา อิทานิ ปรินิพฺพุตาติ อตฺโถ. ปริตฺตา ทานิ ตาทิสาติ อิทานิ ปจฺฉิเม กาเล ตาทิสา ตถารูปา เถรา ปริตฺตา อปฺปกา กติปยา เอวาติ วุตฺตํ โหติ.
กุสลานฺจ ¶ ธมฺมานนฺติ วิวฏฺฏสฺส อุปนิสฺสยภูตานํ วิโมกฺขสมฺภารานํ อนวชฺชธมฺมานํ. ปฺาย จาติ ตถารูปาย ปฺาย จ. ปริกฺขยาติ อภาวโต อนุปฺปตฺติโต. กามฺเจตฺถ ปฺาปิ สิยา อนวชฺชธมฺมา, พหุการภาวทสฺสนตฺถํ ปนสฺสา วิสุํ คหณํ ยถา ปฺุาณสมฺภาราติ. สพฺพาการวรูเปตนฺติ อาทิกลฺยาณตาทีหิ สพฺเพหิ อาการวเรหิ ปการวิเสเสหิ อุเปตํ ยุตฺตํ ชินสฺส ภควโต สาสนํ ลุชฺชติ วินสฺสตีติ อตฺโถ.
ปาปกานฺจ ธมฺมานํ, กิเลสานฺจ โย อุตูติ กายทุจฺจริตาทีนํ ปาปธมฺมานํ โลภาทีนฺจ กิเลสานํ โย อุตุ โย กาโล, โส อยํ ¶ วตฺตตีติ วจนเสโส. อุปฏฺิตา วิเวกาย, เย จ สทฺธมฺมเสสกาติ เย ปน เอวรูเป กาเล กายจิตฺตอุปธิวิเวกตฺถาย อุปฏฺิตา อารทฺธวีริยา, เต จ เสสปฏิปตฺติสทฺธมฺมกา โหนฺติ. อยฺเหตฺถ อธิปฺปาโย – สุวิสุทฺธสีลาจาราปิ สมานา อิทานิ เอกจฺเจ ภิกฺขู อิริยาปถสณฺาปนํ, สมถวิปสฺสนาภาวนาวิธานํ, มหาปลิโพธูปจฺเฉโท, ขุทฺทกปลิโพธูปจฺเฉโทติ เอวมาทิปุพฺพกิจฺจํ สมฺปาเทตฺวา ภาวนมนุยฺุชนฺติ. เต เสสปฏิปตฺติสทฺธมฺมกา, ปฏิปตฺตึ มตฺถกํ ปาเปตุํ น สกฺโกนฺตีติ.
เต กิเลสา ปวฑฺฒนฺตาติ เย ภควโต โอรสปุตฺเตหิ จ ตทา ปริกฺขยํ ปริยาทานํ คมิตา กิเลสา, เต เอตรหิ ลทฺโธกาสา ภิกฺขูสุ วุทฺธึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลํ อาปชฺชนฺตา. อาวิสนฺติ พหุํ ชนนฺติ กลฺยาณมิตฺตรหิตํ อโยนิโสมนสิการพหุลํ อนฺธพาลชนํ อภิภวิตฺวา อวสํ กโรนฺตา อาวิสนฺติ สนฺตานํ อนุปวิสนฺติ. เอวํภูตา จ เต กีฬนฺติ มฺเ พาเลหิ, อุมฺมตฺเตหิว รกฺขสา, ยถา นาม เกฬิสีลา รกฺขสา ภิสกฺกรหิเต อุมฺมตฺเต อาวิสิตฺวา เต อนยพฺยสนํ อาปาเทนฺตา เตหิ กีฬนฺติ, เอวํ เต กิเลสา สมฺมาสมฺพุทฺธภิสกฺกรหิเต อนฺธพาเล ภิกฺขู อาวิสิตฺวา เตสํ ทิฏฺธมฺมิกาทิเภทํ อนตฺถํ อุปฺปาเทนฺตา เตหิ สทฺธึ กีฬนฺติ มฺเ, กีฬนฺตา วิย โหนฺตีติ อตฺโถ.
เตน ¶ เตนาติ เตน เตน อารมฺมณภาเคน. วิธาวิตาติ วิรูปํ ธาวิตา อสารุปฺปวเสน ปฏิปชฺชนฺตา. กิเลสวตฺถูสูติ ปมํ อุปฺปนฺนํ กิเลสา ปจฺฉา อุปฺปชฺชนกานํ การณภาวโต กิเลสาว กิเลสวตฺถูนิ, เตสุ กิเลสวตฺถูสุ สมูหิเตสุ. สสงฺคาเมว โฆสิเตติ หิรฺสุวณฺณมณิมุตฺตาทิกํ ธนํ วิปฺปกิริตฺวา ‘‘ยํ ยํ หิรฺสุวณฺณาทิ ยสฺส ยสฺส หตฺถคตํ, ตํ ตํ ตสฺส ตสฺเสว โหตู’’ติ เอวํ กามโฆสนา สสงฺคามโฆสนา นาม. ตตฺถายมตฺโถ ¶ – กิเลสวตฺถูสุ ‘‘โย โย กิเลโส ยํ ยํ สตฺตํ คณฺหาติ อภิภวติ, โส โส ตสฺส ตสฺส โหตู’’ติ กิเลสเสนาปตินา มาเรน สสงฺคาเม โฆสิเต วิย. เตหิ เตหิ กิเลเสหิ อภิภูตา เต พาลปุถุชฺชนา เตน เตน อารมฺมณภาเคน วิธาวิตา โวสิตาติ.
เต ¶ เอวํ วิธาวิตา กึ กโรนฺตีติ อาห ‘‘ปริจฺจชิตฺวา สทฺธมฺมํ, อฺมฺเหิ ภณฺฑเร’’ติ. ตสฺสตฺโถ – ปฏิปตฺติสทฺธมฺมํ ฉฑฺเฑตฺวา อามิสกิฺชกฺขเหตุ อฺมฺเหิ ภณฺฑเร กลหํ กโรนฺตีติ. ทิฏฺิคตานีติ ‘‘วิฺาณมตฺตเมว อตฺถิ, นตฺเถว รูปธมฺมา’’ติ, ‘‘ยถา ปุคฺคโล นาม ปรมตฺถโต นตฺถิ, เอวํ สภาวธมฺมาปิ ปรมตฺถโต นตฺถิ, โวหารมตฺตเมวา’’ติ จ เอวมาทีนิ ทิฏฺิคตานิ มิจฺฉาคาเห อนฺเวนฺตา อนุคจฺฉนฺตา อิทํ เสยฺโย อิทเมว เสฏฺํ, อฺํ มิจฺฉาติ มฺนฺติ.
นิคฺคตาติ เคหโต นิกฺขนฺตา. กฏจฺฉุภิกฺขเหตูปีติ กฏจฺฉุมตฺตภิกฺขานิมิตฺตมฺปิ. ตํ ททนฺตสฺส คหฏฺสฺส อนนุโลมิกสํสคฺควเสน อกิจฺจานิ ปพฺพชิเตน อกตฺตพฺพานิ กมฺมานิ นิเสวเร กโรนฺติ.
อุทราวเทหกํ ภุตฺวาติ ‘‘อูนูทโร มิตาหาโร’’ติ (เถรคา. ๙๘๒; มิ. ป. ๖.๕.๑๐) วุตฺตวจนํ อจินฺเตตฺวา อุทรปูรํ ภฺุชิตฺวา. สยนฺตุตฺตานเสยฺยกาติ ‘‘ทกฺขิเณน ปสฺเสน สีหเสยฺยํ กปฺเปติ ปาเท ปาทํ อจฺจาธาย สโต สมฺปชาโน’’ติ (อ. นิ. ๘.๙; วิภ. ๕๑๙) วุตฺตวิธานํ อนนุสฺสริตฺวา อุตฺตานเสยฺยกา สยนฺติ. ยา กถา สตฺถุครหิตาติ ราชกถาทิติรจฺฉานกถํ สนฺธาย วทติ.
สพฺพการุกสิปฺปานีติ สพฺเพหิ เวสฺสาทีหิ การุเกหิ กตฺตพฺพานิ ภตฺตตาลวณฺฏกรณาทีนิ หตฺถสิปฺปานิ. จิตฺตึ กตฺวานาติ สกฺกจฺจํ สาทรํ กตฺวา. อวูปสนฺตา อชฺฌตฺตนฺติ กิเลสวูปสมาภาวโต คทฺทุหนมตฺตมฺปิ สมาธานาภาวโต จ อชฺฌตฺตํ อวูปสนฺตา, อวูปสนฺตจิตฺตาติ อตฺโถ. สามฺตฺโถติ สมณธมฺโม. อติอจฺฉตีติ เตสํ อาชีวกิจฺจปสุตตาย เอกเทสมฺปิ อผุสนโต วิสุํเยว นิสีทติ, อนลฺลียตีติ วุตฺตํ โหติ.
มตฺติกนฺติ ¶ ปากติกํ วา ปฺจวณฺณํ วา คิหีนํ วินิโยคกฺขมํ มตฺติกํ. เตลจุณฺณฺจาติ ปากติกํ, อภิสงฺขตํ วา เตลฺจ จุณฺณฺจ. อุทกาสนโภชนนฺติ อุทกฺจ อาสนฺจ ¶ โภชนฺจ. อากงฺขนฺตา พหุตฺตรนฺติ พหุํ ปิณฺฑปาตาทิอุตฺตรุตฺตรํ อากงฺขนฺตา ‘‘อมฺเหหิ มตฺติกาทีสุ ทินฺเนสุ มนุสฺสา ทฬฺหภตฺติกา หุตฺวา พหุํ อุตฺตรุตฺตรํ จตุปจฺจยชาตํ ทสฺสนฺตี’’ติ อธิปฺปาเยน คิหีนํ อุปนาเมนฺตีติ อตฺโถ.
ทนฺเต ¶ ปุนนฺติ โสเธนฺติ เอเตนาติ ทนฺตโปนํ, ทนฺตกฏฺํ. กปิตฺถนฺติ กปิตฺถผลํ. ปุปฺผนฺติ สุมนจมฺปกาทิปุปฺผํ. ขาทนียานีติ อฏฺารสวิเธปิ ขชฺชกวิเสเส. ปิณฺฑปาเต จ สมฺปนฺเนติ วณฺณาทิสมฺปยุตฺเต โอทนวิเสเส. ‘‘อมฺเพ อามลกานิ จา’’ติ จ-สทฺเทน มาตุลุงฺคตาลนาฬิเกราทิผลานิ อวุตฺตานิ สงฺคณฺหาติ. สพฺพตฺถ คิหีนํ อุปนาเมนฺติ อากงฺขนฺตา พหุตฺตรนฺติ โยชนา.
เภสชฺเชสุ ยถา เวชฺชาติ คิหีนํ เภสชฺชปฺปโยเคสุ ยถา เวชฺชา, ตถา ภิกฺขู ปฏิปชฺชนฺตีติ อธิปฺปาโย. กิจฺจากิจฺเจ ยถา คิหีติ คหฏฺานํ ขุทฺทเก เจว มหนฺเต จ กิจฺเจ กตฺตพฺเพ คิหี วิย. คณิกาว วิภูสายนฺติ อตฺตโน สรีรสฺส วิภูสเน รูปูปชีวินิโย วิย. อิสฺสเร ขตฺติยา ยถาติ อิสฺสเร อิสฺสริยปวตฺตเน ยถา ขตฺติยา, เอวํ กุลปตี หุตฺวา วตฺตนฺตีติ อตฺโถ.
เนกติกาติ นิกติยํ นิยุตฺตา, อมณึเยว มณึ, อสุวณฺณํเยว สุวณฺณํ กตฺวา ปฏิรูปสาจิโยคนิรตา. วฺจนิกาติ กูฏมานาทีหิ วิปฺปลมฺพกา. กูฏสกฺขีติ อยาถาวสกฺขิโน. อปาฏุกาติ วามกา, อสํยตวุตฺตีติ อตฺโถ. พหูหิ ปริกปฺเปหีติ ยถาวุตฺเตหิ อฺเหิ จ พหูหิ มิจฺฉาชีวปฺปกาเรหิ.
เลสกปฺเปติ กปฺปิยเลเส กปฺปิยปฏิรูเป. ปริยาเยติ, ปจฺจเยสุ ปริยายสฺส โยเค. ปริกปฺเปติ วฑฺฒิอาทิวิกปฺปเน, สพฺพตฺถ วิสเย ภุมฺมํ. อนุธาวิตาติ มหิจฺฉตาทีหิ ปาปธมฺเมหิ อนุธาวิตา โวสิตา. ชีวิกตฺถา ชีวิกปฺปโยชนา อาชีวเหตุกา. อุปาเยนาติ ปริกถาทินา อุปาเยน ปจฺจยุปฺปาทนนเยน. สงฺกฑฺฒนฺตีติ สํหรนฺติ.
อุปฏฺาเปนฺติ ปริสนฺติ ปริสาย อตฺตานํ อุปฏฺเปนฺติ, ยถา ปริสา อตฺตานํ อุปฏฺเปนฺติ, เอวํ ปริสํ สงฺคณฺหนฺตีติ อตฺโถ. กมฺมโตติ กมฺมเหตุ. เต หิ อตฺตโน กตฺตพฺพเวยฺยาวจฺจนิมิตฺตํ อุปฏฺเปนฺติ. โน จ ธมฺมโตติ ธมฺมนิมิตฺตํ โน จ อุปฏฺเปนฺติ. โย สตฺถารา อุลฺลุมฺปนสภาวสณฺิตาย ปริสาย สงฺคโห อนฺุาโต, เตน น สงฺคณฺหนฺตีติ อตฺโถ. ลาภโตติ ¶ ลาภเหตุ, ‘‘อยฺโย ¶ พหุสฺสุโต, ภาณโก, ‘ธมฺมกถิโก’ติ เอวํ สมฺภาเวนฺโต มหาชโน มยฺหํ ลาภสกฺกาเร อุปนยิสฺสตี’’ติ ¶ อิจฺฉาจาเร ตฺวา ลาภนิมิตฺตํ ปเรสํ ธมฺมํ เทเสนฺติ. โน จ อตฺถโตติ โย โส วิมุตฺตายตนสีเส ตฺวา สทฺธมฺมํ กเถนฺเตน ปตฺตพฺโพ อตฺโถ, น ตํทิฏฺธมฺมิกาทิเภทหิตนิมิตฺตํ ธมฺมํ เทเสนฺตีติ อตฺโถ.
สงฺฆลาภสฺส ภณฺฑนฺตีติ สงฺฆลาภเหตุ ภณฺฑนฺติ ‘‘มยฺหํ ปาปุณาติ, น ตุยฺห’’นฺติอาทินา กลหํ กโรนฺติ. สงฺฆโต ปริพาหิราติ, อริยสงฺฆโต พหิภูตา อริยสงฺเฆ ตทภาวโต. ปรลาโภปชีวนฺตาติ สาสเน ลาภสฺส อนฺธพาลปุถุชฺชเนหิ ปเร สีลาทิคุณสมฺปนฺเน เสกฺเข อุทฺทิสฺส อุปฺปนฺนตฺตา ตํ ปรลาภํ, ปรโต วา ทายกโต ลทฺธพฺพลาภํ อุปชีวนฺตา ภณฺฑนการกา ภิกฺขู ปาปชิคุจฺฉาย อภาวโต อหิริกา สมานา จ ‘‘มยํ ปรลาภํ ภฺุชาม, ปรปฏิพทฺธชีวิกา’’ติปิ น ลชฺชเร น หิรียนฺติ.
นานุยุตฺตาติ สมณกรเณหิ ธมฺเมหิ อนนุยุตฺตา. ตถาติ ยถา ปุพฺเพ วุตฺตา พนฺธนการกาทโย, ตถา. เอเกติ เอกจฺเจ. มุณฺฑา สงฺฆาฏิปารุตาติ เกวลํ มุณฺฑิตเกสตาย มุณฺฑา ปิโลติกขณฺเฑหิ สงฺฆฏิตฏฺเน ‘‘สงฺฆาฏี’’ติ ลทฺธนาเมน จีวเรน ปารุตสรีรา. สมฺภาวนํเยวิจฺฉนฺติ, ลาภสกฺการมุจฺฉิตาติ ลาภสกฺการาสาย มุจฺฉิตา อชฺโฌสิตา หุตฺวา, ‘‘เปสโล ธุตวาโท พหุสฺสุโต’’ติ วา มธุรวจนมนุยุตฺตา ‘‘อริโย’’ติ จ เกวลํ สมฺภาวนํ พหุมานํเยว อิจฺฉนฺติ เอสนฺติ, น ตนฺนิมิตฺเต คุเณติ อตฺโถ.
เอวนฺติ ‘‘กุสลานฺจ ธมฺมานํ ปฺาย จ ปริกฺขยา’’ติ วุตฺตนเยน. นานปฺปยาตมฺหีติ นานปฺปกาเร เภทนธมฺเม ปยาเต สมกเต, นานปฺปกาเรน วา สํกิเลสธมฺเม ปยาตุํ ปวตฺติตุํ อารทฺเธ. น ทานิ สุกรํ ตถาติ อิทานิ อิมสฺมึ ทุลฺลภกลฺยาณมิตฺเต ทุลฺลภสปฺปายสทฺธมฺมสฺสวเน จ กาเล ยถา สตฺถริ ธรนฺเต อผุสิตํ อผุฏฺํ, อนธิคตํ ฌานวิปสฺสนํ ผุสิตุํ อธิคนฺตุํ, ผุสิตํ วา หานภาคิยํ ิติภาคิยเมว วา อหุตฺวา ยถา วิเสสภาคิยํ โหติ, ตถา อนุรกฺขิตุํ ปาเลตุํ สุกรํ, ตถา น สุกรํ, ตถา สมฺปาเทตุํ น สกฺกาติ อตฺโถ.
อิทานิ ¶ อตฺตโน ปรินิพฺพานกาลสฺส อาสนฺนตฺตา สํขิตฺเตน โอวาเทน สพฺรหฺมจารึ โอวทนฺโต ‘‘ยถา กณฺฏกฏฺานมฺหี’’ติอาทิมาห. ตสฺสตฺโถ – ยถา ปุริโส เกนจิเทว ปโยชเนน กณฺฏกนิจิเต ปเทเส อนุปาหโน วิจรนฺโต ‘‘มา มํ กณฺฏโก วิชฺฌี’’ติ ¶ สตึ อุปฏฺเปตฺวาว ¶ วิจรติ, เอวํ กิเลสกณฺฏกนิจิเต โคจรคาเม ปโยชเนน จรนฺโต มุนิ สตึ อุปฏฺเปตฺวาน สติสมฺปชฺยุตฺโต อปฺปมตฺโตว จเรยฺย กมฺมฏฺานํ อวิชหนฺโตติ วุตฺตํ โหติ.
สริตฺวา ปุพฺพเก โยคี, เตสํ วตฺตมนุสฺสรนฺติ ปุริมเก โยเค ภาวนาย ยุตฺตตาย โยคี อารทฺธวิปสฺสเก สริตฺวา เตสํ วตฺตํ อาคมานุสาเรน สมฺมาปฏิปตฺติภาวนาวิธึ อนุสฺสรนฺโต ธุรนิกฺเขปํ อกตฺวา ยถาปฏิปชฺชนฺโต. กิฺจาปิ ปจฺฉิโม กาโลติ ยทิปายํ อตีตสตฺถุโก จริโม กาโล, ตถาปิ ยถาธมฺมเมว ปฏิปชฺชนฺโต วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปนฺโต ผุเสยฺย อมตํ ปทํ นิพฺพานํ อธิคจฺเฉยฺย.
อิทํ วตฺวาติ, ยถาทสฺสิตํ สํกิเลสโวทาเนสุ อิมํ ปฏิปตฺติวิธึ กเถตฺวา. อยฺจ โอสานคาถา สงฺคีติกาเรหิ เถรสฺส ปรินิพฺพานํ ปกาเสตุํ วุตฺตาติ เวทิตพฺพา.
ปาราปริยตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
วีสตินิปาตวณฺณนา นิฏฺิตา.