📜
๑๗. ตึสนิปาโต
๑. ผุสฺสตฺเถรคาถาวณฺณนา
ตึสนิปาเต ¶ ¶ ปาสาทิเก พหู ทิสฺวาติอาทิกา อายสฺมโต ผุสฺสตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ กุสลํ อุปจินิตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺส มณฺฑลิกรฺโ ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ, ผุสฺโสติ นามํ อโหสิ. โส วิฺุตํ ปตฺโต ขตฺติยกุมาเรหิ สิกฺขิตพฺพสิปฺเปสุ นิปฺผตฺตึ คโต. อุปนิสฺสยสมฺปนฺนตฺตา กาเมสุ อลคฺคจิตฺโต อฺตรสฺส มหาเถรสฺส สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา จริยานุกูลํ กมฺมฏฺานํ คเหตฺวา ภาวนํ อนุยฺุชนฺโต ฌานานิ นิพฺพตฺเตตฺวา ฌานปาทกํ วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา นจิรสฺเสว ฉฬภิฺโ อโหสิ. อเถกทิวสํ ปณฺฑรโคตฺโต นาม เอโก ตาปโส ตสฺส สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา นิสินฺโน สมฺพหุเล ภิกฺขู สีลาจารสมฺปนฺเน สุสํวุตินฺทฺริเย ภาวิตกาเย ภาวิตจิตฺเต ทิสฺวา ปสนฺนจิตฺโต ‘‘สาธุ วตายํ ปฏิปตฺติ โลเก จิรํ ติฏฺเยฺยา’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘กถํ นุ โข, ภนฺเต, อนาคตมทฺธานํ ภิกฺขูนํ ปฏิปตฺติ ภวิสฺสตี’’ติ เถรํ ปุจฺฉิ. ตมตฺถํ ทสฺเสนฺโต สงฺคีติการา –
‘‘ปาสาทิเก พหู ทิสฺวา, ภาวิตตฺเต สุสํวุเต;
อิสิ ปณฺฑรสโคตฺโต, อปุจฺฉิ ผุสฺสสวฺหย’’นฺติ. – คาถํ อาทิโต เปสุํ;
ตตฺถ ¶ ปาสาทิเกติ อตฺตโน ปฏิปตฺติยา ปสาทารเห. พหูติ สมฺพหุเล. ภาวิตตฺเตติ สมถวิปสฺสนาภาวนาหิ ภาวิตจิตฺเต. สุสํวุเตติ สุฏฺุ สํวุตินฺทฺริเย. อิสีติ ตาปโส. ปณฺฑรสโคตฺโตติ ปณฺฑรสฺส นาม อิสิโน วํเส ชาตตฺตา เตน สมานโคตฺโต. ผุสฺสสวฺหยนฺติ ผุสฺสสทฺเทน อวฺหาตพฺพํ, ผุสฺสนามกนฺติ อตฺโถ.
‘‘กึ ¶ ฉนฺทา กิมธิปฺปายา, กิมากปฺปา ภวิสฺสเร;
อนาคตมฺหิ กาลมฺหิ, ตํ เม อกฺขาหิ ปุจฺฉิโต’’ติ. –
อยํ ¶ ตสฺส อิสิโน ปุจฺฉาคาถา.
ตตฺถ กึ ฉนฺทาติ อิมสฺมึ สาสเน อนาคเต ภิกฺขู กีทิสจฺฉนฺทา กีทิสาธิมุตฺติกา, กึ หีนาธิมุตฺติกา, อุทาหุ ปณีตาธิมุตฺติกาติ อตฺโถ. กิมธิปฺปายาติ กีทิสาธิปฺปายา กีทิสชฺฌาสยา, กึ สํกิเลสชฺฌาสยา, อุทาหุ โวทานชฺฌาสยาติ อตฺโถ. อถ วา ฉนฺทา นาม กตฺตุกมฺยตา, ตสฺมา กีทิสี เตสํ กตฺตุกมฺยตาติ อตฺโถ. อธิปฺปาโย อชฺฌาสโยเยว. กิมากปฺปาติ กีทิสากปฺปา. อากปฺปาติ จ เวสคหณาทิวาริตฺตจาริตฺตวนฺโตติ อตฺโถ. ภวิสฺสเรติ ภวิสฺสนฺติ. ตํ เมติ ตํ อนาคเต ภิกฺขูนํ ฉนฺทาธิปฺปายากปฺปเภทํ ปุจฺฉิโต มยฺหํ อกฺขาหิ กเถหีติ เถรํ อชฺเฌสติ. ตสฺส เถโร ตมตฺถํ อาจิกฺขนฺโต สกฺกจฺจสวเน ตาว นิโยเชตุํ –
‘‘สุโณหิ วจนํ มยฺหํ, อิสิ ปณฺฑรสวฺหย;
สกฺกจฺจํ อุปธาเรหิ, อาจิกฺขิสฺสามฺยนาคต’’นฺติ. – คาถมาห;
ตสฺสตฺโถ – โภ ปณฺฑรนาม อิสิ, ยํ ตฺวํ มํ ปุจฺฉสิ, ตํ เต อนาคตํ อาจิกฺขิสฺสามิ, อาจิกฺขโต ปน มม วจนํ สุณาหิ อนาคตตฺถทีปนโต สํเวคาวหโต จ สกฺกจฺจํ อุปธาเรหีติ.
อถ เถโร อนาคตํสาเณน ภิกฺขูนํ ภิกฺขุนีนฺจ ภาวินึ ปวตฺตึ ยถาภูตํ ทิสฺวา ตสฺส อาจิกฺขนฺโต –
‘‘โกธนา อุปนาหี จ, มกฺขี ถมฺภี สา พหู;
อิสฺสุกี นานาวาทา จ, ภวิสฺสนฺติ อนาคเต.
‘‘อฺาตมานิโน ธมฺเม, คมฺภีเร ตีรโคจรา;
ลหุกา อครู ธมฺเม, อฺมฺมคารวา.
‘‘พหู อาทีนวา โลเก, อุปฺปชฺชิสฺสนฺตฺยนาคเต;
สุเทสิตํ อิมํ ธมฺมํ, กิเลสิสฺสนฺติ ทุมฺมตี.
‘‘คุณหีนาปิ ¶ สงฺฆมฺหิ, โวหรนฺตา วิสารทา;
พลวนฺโต ภวิสฺสนฺติ, มุขรา อสฺสุตาวิโน.
‘‘คุณวนฺโตปิ ¶ ¶ สงฺฆมฺหิ, โวหรนฺตา ยถาตฺถโต;
ทุพฺพลา เต ภวิสฺสนฺติ, หิรีมนา อนตฺถิกา.
‘‘รชตํ ชาตรูปฺจ, เขตฺตํ วตฺถุมเชฬกํ.
ทาสิทาสฺจ ทุมฺเมธา, สาทิยิสฺสนฺตฺยนาคเต.
‘‘อุชฺฌานสฺิโน พาลา, สีเลสุ อสมาหิตา;
อุนฺนฬา วิจริสฺสนฺติ, กลหาภิรตา มคา.
‘‘อุทฺธตา จ ภวิสฺสนฺติ, นีลจีวรปารุตา;
กุหา ถทฺธา ลปา สิงฺคี, จริสฺสนฺตฺยริยา วิย.
‘‘เตลสณฺเหิ เกเสหิ, จปลา อฺชนกฺขิกา;
รถิยาย คมิสฺสนฺติ, ทนฺตวณฺณิกปารุตา.
‘‘อเชคุจฺฉํ วิมุตฺเตหิ, สุรตฺตํ อรหทฺธชํ;
ชิคุจฺฉิสฺสนฺติ กาสาวํ, โอทาเตสุ สมุจฺฉิตา.
‘‘ลาภกามา ภวิสฺสนฺติ, กุสีตา หีนวีริยา;
กิจฺฉนฺตา วนปตฺถานิ, คามนฺเตสุ วสิสฺสเร.
‘‘เย เย ลาภํ ลภิสฺสนฺติ, มิจฺฉาชีวรตา สทา;
เต เตว อนุสิกฺขนฺตา, ภชิสฺสนฺติ อสํยตา.
‘‘เย เย อลาภิโน ลาภํ, น เต ปุชฺชา ภวิสฺสเร;
สุเปสเลปิ เต ธีเร, เสวิสฺสนฺติ น เต ตทา.
‘‘มิลกฺขุรชนํ รตฺตํ, ครหนฺตา สกํ ธชํ;
ติตฺถิยานํ ธชํ เกจิ, ธาริสฺสนฺตฺยวทาตกํ.
‘‘อคารโว จ กาสาเว, ตทา เตสํ ภวิสฺสติ;
ปฏิสงฺขา จ กาสาเว, ภิกฺขูนํ น ภวิสฺสติ.
‘‘อภิภูตสฺส ทุกฺเขน, สลฺลวิทฺธสฺส รุปฺปโต;
ปฏิสงฺขา มหาโฆรา, นาคสฺสาสิ อจินฺติยา.
‘‘ฉทฺทนฺโต หิ ตทา ทิสฺวา, สุรตฺตํ อรหทฺธชํ;
ตาวเทวภณี คาถา, คโช อตฺโถปสํหิตา.
‘‘อนิกฺกสาโว กาสาวํ, โย วตฺถํ ปริธสฺสติ;
อเปโต ทมสจฺเจน, น โส กาสาวมรหติ.
‘‘โย จ วนฺตกสาวสฺส, สีเลสุ สุสมาหิโต;
อุเปโต ทมสจฺเจน, ส เว กาสาวมรหติ.
‘‘วิปนฺนสีโล ¶ ทุมฺเมโธ, ปากโฏ กามการิโย;
วิพฺภนฺตจิตฺโต นิสฺสุกฺโก, น โส กาสาวมรหติ.
‘‘โย จ สีเลน สมฺปนฺโน, วีตราโค สมาหิโต;
โอทาตมนสงฺกปฺโป, ส เว กาสาวมรหติ.
‘‘อุทฺธโต อุนฺนโฬ พาโล, สีลํ ยสฺส น วิชฺชติ;
โอทาตกํ อรหติ, กาสาวํ กึ กริสฺสติ.
‘‘ภิกฺขู ¶ จ ภิกฺขุนิโย จ, ทุฏฺจิตฺตา อนาทรา;
ตาทีนํ เมตฺตจิตฺตานํ, นิคฺคณฺหิสฺสนฺตฺยนาคเต.
‘‘สิกฺขาเปนฺตาปิ เถเรหิ, พาลา จีวรธารณํ;
น สุณิสฺสนฺติ ทุมฺเมธา, ปากฏา กามการิยา.
‘‘เต ตถา สิกฺขิตา พาลา, อฺมฺํ อคารวา;
นาทิยิสฺสนฺตุปชฺฌาเย, ขฬุงฺโก วิย สารถึ.
‘‘เอวํ อนาคตทฺธานํ, ปฏิปตฺติ ภวิสฺสติ;
ภิกฺขูนํ ภิกฺขุนีนฺจ, ปตฺเต กาลมฺหิ ปจฺฉิเม.
‘‘ปุรา อาคจฺฉเต เอตํ, อนาคตํ มหพฺภยํ;
สุพฺพจา โหถ สขิลา, อฺมฺํ สคารวา.
‘‘เมตฺตจิตฺตา การุณิกา, โหถ สีเลสุ สํวุตา;
อารทฺธวีริยา ปหิตตฺตา, นิจฺจํ ทฬฺหปรกฺกมา.
‘‘ปมาทํ ¶ ภยโต ทิสฺวา, อปฺปมาทฺจ เขมโต;
ภาเวถฏฺงฺคิกํ มคฺคํ, ผุสนฺตา อมตํ ปท’’นฺติ. – อิมา คาถา อภาสิ;
ตตฺถ โกธนาติ กุชฺฌนสีลา. ภวิสฺสนฺติ อนาคเตติ สมฺพนฺโธ. กึ เถรสฺส กาเล ตถา นาเหสุนฺติ? น นาเหสุํ. ตทา ปน กลฺยาณมิตฺตพหุลตาย โอวาทเกสุ วิฺาปเกสุ สพฺรหฺมจารีสุ พหูสุ วิชฺชมาเนสุ กิเลเสสุ พลวนฺเตสุ ปฏิสงฺขานพหุลตาย จ เยภุยฺเยน ภิกฺขู อกฺโกธนา อเหสุํ, อายตึ ตพฺพิปริยาเย อติโกธนา ภวิสฺสนฺติ, ตสฺมา ‘‘อนาคเต’’ติ วุตฺตํ. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย. อุปนาหีติ อาฆาตวตฺถูสุ อาฆาตสฺส อุปนยฺหนสีลา อุปนาหสมฺภวโต วา อุปนาหี. ตตฺถ ปุริมกาลิโก พฺยาปาโท โกโธ, อปรกาลิโก อุปนาโห. สกึ ปวตฺโต วา โทโส โกโธ, อเนกกฺขตฺตุํ ปวตฺโต อุปนาโห. ปเรสํ วิชฺชมาเน คุเณ มกฺขนฺติ ปฺุชนฺติ, เตสํ วา อุทกปฺุชนิยา วิย อุทกสฺส มกฺโข มกฺขนํ ปฺุชนํ เอเตสํ อตฺถีติ มกฺขี. อติมานลกฺขโณ ถมฺโภ เอเตสํ อตฺถีติ ถมฺภี. สาติ ¶ อสนฺตคุณวิภาวนลกฺขเณน สาเยฺเยน สมนฺนาคตา. อิสฺสุกีติ ปรสมฺปตฺติขิยฺยนลกฺขณาย อิสฺสาย สมนฺนาคตา. นานาวาทาติ อฺมฺํ วิรุทฺธวาทา วิรุทฺธทิฏฺิกา, กลหการกา จาติ อตฺโถ.
อฺาตมานิโน ธมฺเม, คมฺภีเร ตีรโคจราติ คมฺภีเร ทุโรภาเส สทฺธมฺเม อฺาเต เอว ‘‘าโตติ, ทิฏฺโ’’ติ เอวํ มานิโน, ตโต เอว ตสฺส โอรภาเค ปวตฺติตาย โอริมตีรโคจรา. ลหุกาติ ลหุสภาวา จปลา. อครู ธมฺเมติ สทฺธมฺเม คารวรหิตา. อฺมฺมคารวาติ อฺมฺสฺมึ อปฺปติสฺสา, สงฺเฆ สพฺรหฺมจารีสุ จ ครุคารววิรหิตา. พหู อาทีนวาติ วุตฺตปฺปการา, วกฺขมานา จ พหู อเนกโทสา อนฺตรายา ¶ . โลเกติ สตฺตโลเก. อุปฺปชฺชิสฺสนฺตฺยนาคเตติ อนาคเต ปาตุ ภวิสฺสนฺติ. สุเทสิตํ อิมํ ธมฺมนฺติ, สมฺมาสมฺพุทฺเธน สุฏฺุ อวิปรีตํ อาทิกลฺยาณาทิปฺปกาเรน เทสิตํ อิมํ อาคมสทฺธมฺมํ. กิเลสิสฺสนฺตีติ กิลิฏฺํ กิเลสทูสิตํ กริสฺสนฺติ, ‘‘อาปตฺตึ ‘อนาปตฺตี’ติ ครุกาปตฺตึ ‘ลหุกาปตฺตี’’’ติอาทินา ¶ ทุจฺจริตสํกิเลเสน อสทฺธมฺเมน สณฺหสุขุมํ รูปารูปธมฺมํ ปฏิกฺขิปิสฺสนฺติ, ทิฏฺิสํกิเลเสน อุภยตฺราปิ ตณฺหาสํกิเลเสน สํกิเลสิสฺสนฺติ มลินํ กริสฺสนฺติ. ทุมฺมตีติ นิปฺปฺา. วุตฺตฺเหตํ ภควตา – ‘‘ภวิสฺสนฺติ, ภิกฺขเว, ภิกฺขู อนาคตมทฺธานํ…เป… อภิธมฺมกถํ เวทลฺลกถํ กเถนฺตา กณฺหธมฺมํ โอกฺกมมานา น พุชฺฌิสฺสนฺตี’’ติ (อ. นิ. ๕.๗๙).
คุณหีนาติ สีลาทิคุณวิรหิตา ทุสฺสีลา, อลชฺชิโน จ. อถ วา คุณหีนาติ วินยวาริตฺตาทิคุเณน หีนา ธมฺมวินเย อปฺปกตฺุโน. สงฺฆมฺหีติ สงฺฆมชฺเฌ. โวหรนฺตาติ กเถนฺตา, สงฺเฆ วินิจฺฉยกถาย วตฺตมานาย ยํกิฺจิ ภณนฺตา. วิสารทาติ นิพฺภยา ปคพฺภา. พลวนฺโตติ ปกฺขพเลน พลวนฺโต. มุขราติ มุขขรา ขรวาทิโน. อสฺสุตาวิโนติ น สุตวนฺโต, เกวลํ ลาภสกฺการสิโลกสนฺนิสฺสเยน คุณธรา หุตฺวา ‘‘ธมฺมํ ‘อธมฺโม’ติ, อธมฺมฺจ ‘ธมฺโม’ติ, วินยํ ‘อวินโย’ติ, อวินยฺจ ‘วินโย’’’ติ เอวํ อตฺตนา ยถิจฺฉิตมตฺถํ สงฺฆมชฺเฌ ปติฏฺเปนฺตา พลวนฺโต ภวิสฺสนฺติ.
คุณวนฺโตติ สีลาทิคุณสมฺปนฺนา. โวหรนฺตา ยถาตฺถโตติ อตฺถานุรูปํ, อวิปรีตตฺถํ ‘‘ธมฺมํ ‘ธมฺโม’ติ, อธมฺมํ ‘อธมฺโม’ติ, วินยํ ‘วินโย’ติ อวินยํ ‘อวินโย’’’ติ เอวํ ทีเปนฺตา. ทุพฺพลา เต ภวิสฺสนฺตีติ ปริสายํ อลชฺชุสฺสนฺนตาย พลวิรหิตา เต ภวิสฺสนฺติ, เตสํ วจนํ น ติฏฺิสฺสติ. หิรีมนา อนตฺถิกาติ หิรีมนฺโต เกนจิ อนตฺถิกา. เต หิ ธมฺเมน วตฺตุํ สมตฺถาปิ ¶ ปาปชิคุจฺฉตาย อปฺปกิจฺจตาย จ เกหิจิ วิโรธํ อกโรนฺตา อตฺตโน วาทํ ปติฏฺาเปตุํ น วายมนฺตา ทิฏฺาวิกมฺมํ วา อธิฏฺานํ วา อกตฺวา ตุณฺหี โหนฺติ.
รชตนฺติ รูปิยํ, เตน กหาปณโลหมาสกาทีนมฺปิ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ. ชาตรูปนฺติ สุวณฺณํ, เตน มณิมุตฺตาทีนมฺปิ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ. วา-สทฺโท สมุจฺจยตฺโถ ‘‘อปทา วา’’ติอาทีสุ (อ. นิ. ๔.๓๔; ๕.๓๒; อิติวุ. ๙๐) วิย. ‘‘รชตชาตรูปฺจา’’ติ วา ปาโ. เขตฺตนฺติ ยตฺถ ปุพฺพณฺณาปรณฺณํ รุหติ, ตํ เขตฺตํ. ตทตฺถํ อกตภูมิภาโค วตฺถุ. อเชฬกนฺติ เอฬกา นาม อชาเยว, เต เปตฺวา อวเสสา ปสุชาตี อชา นาม. อเชฬกคฺคหเณเนว เหตฺถ โคมหึสาทีนมฺปิ สงฺคโห กโต. ทาสิทาสฺจาติ ทาสิโย จ ทาเส ¶ จ. ทุมฺเมธาติ อวิทฺทสุโน ¶ , กปฺปิยากปฺปิยํ สารุปฺปาสารุปฺปํ อชานนฺตา อตฺตโน อตฺถาย สาทิยิสฺสนฺติ สมฺปฏิจฺฉิสฺสนฺติ.
อุชฺฌานสฺิโนติ ปเร เหฏฺโต กตฺวา โอโลกนจิตฺตา, อนุชฺฌายิตพฺพฏฺาเนปิ วา อุชฺฌานสีลา. พาลาติ ทุจฺจินฺติตจินฺตนาทินา พาลลกฺขเณน สมนฺนาคตา, ตโต เอว สีเลสุ อสมาหิตา จตุปาริสุทฺธิสีเลสุ น สมาหิตจิตฺตา. อุนฺนฬาติ, สมุสฺสิตตุจฺฉมานา. วิจริสฺสนฺตีติ มานทฺธชํ อุกฺขิปิตฺวา วิจริสฺสนฺติ. กลหาภิรตา มคาติ สารมฺภพหุลตาย กรณุตฺตริยปสุตา กลเห เอว อภิรตา มคสทิสา มิคา วิย อตฺตหิตาเปกฺขา ฆาเสสนาภิรตา ทุพฺพลวิเหสปราติ อตฺโถ.
อุทฺธตาติ อุทฺธจฺเจน สมนฺนาคตา จิตฺเตกคฺคตารหิตา. นีลจีวรปารุตาติ อกปฺปิยรชนรตฺเตน นีลวณฺเณน จีวเรน ปารุตา, ตาทิสํ จีวรํ นิวาเสตฺวา เจว ปารุปิตฺวา จ วิจรณกา. กุหาติ สามนฺตชปฺปนาทินา กุหนวตฺถุนา กุหกา, อสนฺตคุณสมฺภาวนิจฺฉาย โกหฺํ กตฺวา ปเรสํ วิมฺหาปยา. ถทฺธาติ โกเธน มาเนน จ ถทฺธมานสา กกฺขฬหทยา. ลปาติ ลปนกา กุหนวุตฺติกา, ปสนฺนมานเสหิ มนุสฺเสหิ ‘‘เกน, ภนฺเต, อยฺยสฺส อตฺโถ’’ติ ปจฺจยทายกานํ วทาปนกา, ปยุตฺตวาจาวเสน, นิปฺเปสิกตาวเสน จ ปจฺจยตฺถํ ลปกาติ วา อตฺโถ. สิงฺคีติ ‘‘ตตฺถ กตมํ สิงฺคํ? ยํ สิงฺคํ สิงฺคารตา จาตุรตา จาตุริยํ ปริกฺขตตา ปาริกฺขติย’’นฺติ (วิภ. ๘๕๒) เอวํ วุตฺเตหิ สิงฺคสทิเสหิ ปากฏกิเลเสหิ สมนฺนาคตา, สิงฺคารจริตาติ อตฺโถ. ‘‘อริยา วิยา’’ติ อิทํ ‘‘กุหา’’ติ เอตสฺเสว อตฺถทสฺสนํ. กุหกานฺหิ อริยานมิว ิตภาวํ ทสฺเสนฺโต อริยา วิย วิจรนฺตีติ อาห.
เตลสณฺเหีติ ¶ สิตฺถกเตเลน วา อุทกเตเลน วา โอสณฺิเตหิ. จปลาติ กายมณฺฑนปริกฺขารมณฺฑนาทินา จาปลฺเลน ยุตฺตา. อฺชนกฺขิกาติ อลงฺการฺชเนน อฺชิตเนตฺตา. รถิยาย คมิสฺสนฺตีติ ภิกฺขาจริยาย กุลูปสงฺกมนาปเทเสหิ, มหารจฺฉาย อิโต จิโต จ ปริพฺภมิสฺสนฺติ. ทนฺตวณฺณิกปารุตาติ ทนฺตวณฺณรตฺเตน จีวเรน ปารุตสรีรา.
อเชคุจฺฉนฺติ ¶ อชิคุจฺฉิตพฺพํ. วิมุตฺเตหีติ อริเยหิ. สุรตฺตนฺติ กปฺปิยรชเนน สุฏฺุ รตฺตํ, อรหนฺตานํ พุทฺธาทีนํ จิณฺณตาย อรหทฺธชํ ชิคุจฺฉิสฺสนฺติ กาสาวํ. กสฺมา? โอทาเตสุ สมุจฺฉิตา เคธํ อาปนฺนา. ทนฺตวณฺณปารุปนสฺส หิ อิทํ ¶ การณวจนํ. เต หิ เสตกํ สมฺภาเวนฺตา ‘‘สพฺเพน สพฺพํ เสตเก คหิเต ลิงฺคปริจฺจาโค เอว สิยา’’ติ ทนฺตวณฺณํ ปารุปนฺติ.
ลาภกามาติ ลาภคิทฺธา. ภิกฺขาจริยาสุปิ โกสชฺชโยคโต กุสีตา. สมณธมฺมํ กาตุํ จิตฺตสฺส อุสฺสาหาภาเวน หีนวีริยา. กิจฺฉนฺตาติ, กิลมนฺตา, วนปตฺเถสุ วสิตุํ กิจฺฉนฺตา กิลนฺตจิตฺตาติ อตฺโถ. คามนฺเตสูติ คามนฺตเสนาสเนสุ คามสมีเปสุ เสนาสเนสุ, คามทฺวาเรสุ วา เสนาสเนสุ. วสิสฺสเรติ วสิสฺสนฺติ.
เต เตว อนุสิกฺขนฺตาติ เย เย มิจฺฉาชีวปฺปโยเคน ลทฺธลาภา, เต เต เอว ปุคฺคเล อนุสิกฺขนฺตา ภมิสฺสนฺติ. ภมิสฺสนฺตีติ สยมฺปิ เต วิย มิจฺฉาชีเวน ลาภํ อุปฺปาเทตุํ ราชกุลาทีนิ เสวนฺตา ปริพฺภมิสฺสนฺติ. ‘‘ภชิสฺสนฺตี’’ติ วา ปาโ, เสวิสฺสนฺตีติ อตฺโถ. อสํยตาติ สีลสํยมรหิตา.
เย เย อลาภิโน ลาภนฺติ เย เย ภิกฺขู มิจฺฉาชีวปริวชฺชเนน อปฺปปฺุตาย จ ลาภสฺส ปจฺจยสฺส น ลาภิโน, เต ปุชฺชา ปูชนียา ปาสํสา ตทา อนาคเต กาเล น ภวิสฺสนฺติ. สุเปสเลปิ เต ธีเรติ ธิติสมฺปนฺนตาย ธีเร สุฏฺุ เปสเลปิ เต ภิกฺขู น เสวิสฺสนฺติ, ตทา อนาคเต เต ลาภิโน ลาภกามาว ภิกฺขูติ อตฺโถ.
มิลกฺขุรชนํ รตฺตนฺติ กาลกจฺฉกรชเนน รตฺตํ. สมาสปทฺเหตํ, คาถาสุขตฺถํ สานุนาสิกนิทฺเทโส. ครหนฺตา สกํ ธชนฺติ อตฺตโน ธชภูตํ กาสาวํ ชิคุจฺฉนฺตา. สาสเน ปพฺพชิตานฺหิ กาสาโว ธโช นาม. ติตฺถิยานํ ธชํ เกจีติ เกจิ สกฺยปุตฺติยภาวํ ปฏิชานนฺตา เอว ติตฺถิยานํ เสตวตฺถิกานํ ธชภูตํ อวทาตกํ เสตวตฺถํ ธาเรสฺสนฺติ.
อคารโว ¶ จ กาสาเวติ อรหทฺธชภูเต กาสาเว อคารโว อพหุมานํ ตทา อนาคเต เตสํ ภวิสฺสติ. ปฏิสงฺขา จ กาสาเวติ ‘‘ปฏิสงฺขา ¶ โยนิโส จีวรํ ปฏิเสวามี’’ติอาทินา (ม. นิ. ๑.๒๓; อ. นิ. ๖.๕๘) นเยน ปจฺจเวกฺขณมตฺตมฺปิ กาสาวปริโภเค น ภวิสฺสติ.
กาสาวํ ธาเรนฺเตน กาสาวํ พหุมาเนน ‘‘ทุจฺจริตโต โอรมิตพฺพ’’นฺติ กาสาวสฺส ครุกาตพฺพภาเว ฉทฺทนฺตชาตกมุทาหรนฺโต ‘‘อภิภูตสฺส ทุกฺเขนา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ สลฺลวิทฺธสฺสาติ ปุถุนา สวิเสน สลฺเลน วิทฺธสฺส, ตโต เอว มหตา ทุกฺเขน อภิภูตสฺส. รุปฺปโตติ สรีรวิการํ อาปชฺชโต. มหาโฆราติ สรีรชีวิเตสุ นิรเปกฺขตาย ภิมฺมา ครุตรา ปฏิสงฺขา อฺเหิ อจินฺติยา จินฺตามตฺเตน ปวตฺเตตุํ อสกฺกุเณยฺยา ฉทฺทนฺตมหานาคสฺสอาสิ, อโหสิ. ฉทฺทนฺตนาคราชกาเล หิ โพธิสตฺโต โสณุตฺตเรน นาม เนสาเทน ปฏิจฺฉนฺนฏฺาเน ¶ ตฺวา วิสปีเตน สลฺเลน วิทฺโธ มหตา ทุกฺเขน อภิภูโต ตํ คเหตฺวา ปริทหิตํ กาสาวํ ทิสฺวา ‘‘อยํ อริยทฺธเชน ปฏิจฺฉนฺโน, น มยา หึสิตพฺโพ’’ติ ตตฺถ เมตฺตจิตฺตเมว ปจฺจุปฏฺเปตฺวา อุปริธมฺมํ เทเสสิ. ยถาห –
‘‘สมปฺปิโต ปุถุสลฺเลน นาโค,
อทุฏฺจิตฺโต ลุทฺทกมชฺฌภาสิ;
กิมตฺถยํ กิสฺส วา สมฺม เหตุ,
มมํ วธี กสฺส วายํ ปโยโค’’ติอาทิ. (ชา. ๑.๑๖.๑๒๔);
อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต เถโร ‘‘ฉทฺทนฺโต หี’’ติอาทิมาห. ตตฺถ สุรตฺตํ อรหทฺธชนฺติ โสณุตฺตเรน ปริทหิตกาสาวํ สนฺธายาห. อภณีติ อภาสิ. คาถาติ คาถาโย. คโชติ ฉทฺทนฺโต นาคราชา. อตฺโถปสํหิตาติ อตฺถสนฺนิสฺสิตา หิตา, หิตยุตฺตาติ อตฺโถ.
ฉทฺทนฺตนาคราเชน วุตฺตคาถาสุ อนิกฺกสาโวติ ราคาทีหิ กสาเวหิ กสาโว, ปริทหิสฺสตีติ นิวาสนปารุปนอตฺถรณวเสน ปริภฺุชิสฺสติ. ‘‘ปริธสฺสตี’’ติ วา ปาโ. อเปโต ทมสจฺเจนาติ อินฺทฺริยทเมน เจว ปรมตฺถสจฺจปกฺขิเกน วจีสจฺเจน จ อเปโต, วิยุตฺโต ปริจฺจตฺโตติ อตฺโถ. น โสติ โส เอวรูโป ปุคฺคโล กาสาวํ ปริทหิตุํ นารหติ.
วนฺตกสาวสฺสาติ ¶ ¶ จตูหิ มคฺเคหิ วนฺตกสาโว ฉฑฺฑิตกสาโว ปหีนกสาโว อสฺส ภเวยฺยาติ อตฺโถ. สีเลสูติ จตุปาริสุทฺธิสีเลสุ. สุสมาหิโตติ สุฏฺุ สมาหิโต. อุเปโตติ อินฺทฺริยทเมน เจว วุตฺตปฺปกาเรน สจฺเจน จ อุปคโต สมนฺนาคโต. ส เวติ โส เอวรูโป ปุคฺคโล ตํ คนฺธกาสาววตฺถํ เอกนฺเตน อรหตีติ อตฺโถ.
วิปนฺนสีโลติ ภินฺนสีโล. ทุมฺเมโธติ นิปฺปฺโ สีลวิโสธนปฺาย วิรหิโต. ปากโฏติ ‘‘ทุสฺสีโล อย’’นฺติ ปากโฏ ปกาโส, วิกฺขิตฺตินฺทฺริยตาย วา ปากโฏ ปากฏินฺทฺริโยติ อตฺโถ. กามการิโยติ ภินฺนสํวรตาย ยถิจฺฉิตการโก, กามสฺส วา มารสฺส ยถากามกรณีโย. วิพฺภนฺตจิตฺโตติ รูปาทีสุ วิสเยสุ วิกฺขิตฺตจิตฺโต. นิสฺสุกฺโกติ อสุกฺโก สุกฺกธมฺมรหิโต หิโรตฺตปฺปวิวชฺชิโต, กุสลธมฺมสมฺปาทนอุสฺสุกฺกรหิโต วา.
วีตราโคติ วิคตจฺฉนฺทราโค. โอทาตมนสงฺกปฺโปติ สุวิสุทฺธมโนวิตกฺโก, อนาวิลสงฺกปฺโป วา.
กาสาวํ กึ กริสฺสตีติ ยสฺส สีลํ นตฺถิ, ตสฺส กาสาวํ กึ นาม ปโยชนํ สาเธสฺสติ, จิตฺตกตสทิสํ ตสฺส ปพฺพชิตลิงฺคนฺติ อตฺโถ.
ทุฏฺจิตฺตาติ ¶ ราคาทิโทเสหิ ทูสิตจิตฺตา. อนาทราติ สตฺถริ ธมฺเม อฺมฺฺจ อาทรรหิตา อคารวา. ตาทีนํ เมตฺตจิตฺตานนฺติ เมตฺตาภาวนาย สมฺปยุตฺตหทเย เตเนว อรหตฺตาธิคเมน อิฏฺาทีสุ ตาทิภาวปฺปตฺเต อุฬารคุเณ. อุปโยคตฺเถ หิ อิทํ สามิวจนํ. นิคฺคณฺหิสฺสนฺตีติ ‘‘สีลาทิสมฺปนฺเน ทิสฺวา เต สมฺภาเวนฺตา วิปนฺนสีเล อมฺเห น พหุํ มฺิสฺสนฺตี’’ติ อตฺตนิ อคารวภเยน ยถา เต อุพฺพาฬฺหา ปกฺกมิสฺสนฺติ, ตถา พาธิสฺสนฺตีติ อตฺโถ.
สิกฺขาเปนฺตาปีติ สิกฺขาปิยมานาปิ. กมฺมตฺเถ หิ อยํ กตฺตุนิทฺเทโส. เถเรหีติ อตฺตโน อาจริยุปชฺฌาเยหิ. จีวรธารณนฺติ อิทํ สมณปฏิปตฺติยา นิทสฺสนมตฺตํ, ตสฺมา ‘‘เอวํ เต อภิกฺกมิตพฺพํ, เอวํ เต ปฏิกฺกมิตพฺพ’’นฺติอาทินา ¶ (อ. นิ. ๔.๑๒๒) สิกฺขาปิยมานาปีติ อตฺโถ. น สุณิสฺสนฺตีติ โอวาทํ น คณฺหิสฺสนฺติ.
เต ตถา สิกฺขิตา พาลาติ เต อนฺธพาลา อาจริยุปชฺฌาเยหิ สิกฺขาปิยมานาปิ อนาทรตาย ¶ อสิกฺขิตาติ. นาทิยิสฺสนฺตุปชฺฌาเยติ อุปชฺฌาเย อาจริเย จ อาทรํ น กโรนฺติ, เตสํ อนุสาสนิยํ น ติฏฺนฺติ. ยถา กึ? ขฬุงฺโก วิย สารถึ ยถา ขฬุงฺโก ทุฏฺสฺโส อสฺสทมกํ นาทิยติ น ตสฺส อุปเทเส ติฏฺติ, เอวํ เตปิ อุปชฺฌายาจริเย น ภายนฺติ น สารชฺชนฺตีติ อตฺโถ.
‘‘เอว’’นฺติอาทิ วุตฺตสฺเสวตฺถสฺส นิคมนํ. ตตฺถ เอวนฺติ วุตฺตปฺปกาเรน. อนาคตทฺธานนฺติ อนาคตมทฺธานํ, อนาคเต กาเลติ อตฺโถ. ตํเยว สรูปโต ทสฺเสนฺโต ‘‘ปตฺเต กาลมฺหิ ปจฺฉิเม’’ติ อาห. ตตฺถ กตโม ปจฺฉิมกาโล? ‘‘ตติยสงฺคีติโต ปฏฺาย ปจฺฉิมกาโล’’ติ เกจิ, ตํ เอเก นานุชานนฺติ. สาสนสฺส หิ ปฺจยุคานิ วิมุตฺติยุคํ, สมาธิยุคํ, สีลยุคํ, สุตยุคํ, ทานยุคนฺติ. เตสุ ปมํ วิมุตฺติยุคํ, ตสฺมึ อนฺตรหิเต สมาธิยุคํ วตฺตติ, ตสฺมิมฺปิ อนฺตรหิเต สีลยุคํ วตฺตติ, ตสฺมิมฺปิ อนฺตรหิเต สุตยุคํ วตฺตเตว. อปริสุทฺธสีโล หิ เอกเทเสน ปริยตฺติพาหุสจฺจํ ปคฺคยฺห ติฏฺติ ลาภาทิกามตาย. ยทา ปน มาติกาปริโยสานา ปริยตฺติ สพฺพโส อนฺตรธายติ, ตโต ปฏฺาย ลิงฺคมตฺตเมว อวสิสฺสติ, ตทา ยถา ตถา ธนํ สํหริตฺวา ทานมุเขน วิสฺสชฺเชนฺติ, สา กิร เนสํ จริมา สมฺมาปฏิปตฺติ. ตตฺถ สุตยุคโต ปฏฺาย ปจฺฉิมกาโล, ‘‘สีลยุคโต ปฏฺายา’’ติ อปเร.
เอวํ เถโร ปจฺฉิเม กาเล อุปฺปชฺชนกํ มหาภยํ ทสฺเสตฺวา ปุน ตตฺถ สนฺนิปติตภิกฺขูนํ โอวาทํ ททนฺโต ‘‘ปุรา อาคจฺฉเต’’ติอาทินา ติสฺโส คาถา อภาสิ. ตตฺถ ปุรา อาคจฺฉเต เอตนฺติ เอตํ มยา ตุมฺหากํ วุตฺตํ ปฏิปตฺติอนฺตรายกรํ อนาคตํ มหาภยํ อาคจฺฉติ ปุรา, ยาว อาคมิสฺสติ, ตาวเทวาติ อตฺโถ. สุพฺพจาติ วจนกฺขมา โสวจสฺสการเกหิ ธมฺเมหิ ¶ สมนฺนาคตา, ครูนํ อนุสาสนิโย ปทกฺขิณคฺคาหิโน โหถาติ อตฺโถ. สขิลาติ มุทุหทยา.
เมตฺตจิตฺตาติ ¶ สพฺพสตฺเตสุ หิตูปสํหารลกฺขณาย เมตฺตาย สมฺปยุตฺตจิตฺตา. การุณิกาติ กรุณาย นิยุตฺตา ปเรสํ ทุกฺขาปนยนาการวุตฺติยา กรุณาย สมนฺนาคตา. อารทฺธวีริยาติ อกุสลานํ ปหานาย กุสลานํ อุปสมฺปทาย ปคฺคหิตวีริยา. ปหิตตฺตาติ นิพฺพานํ ปฏิเปสิตจิตฺตา. นิจฺจนฺติ สพฺพกาลํ. ทฬฺหปรกฺกมาติ ถิรวีริยา.
ปมาทนฺติ ปมชฺชนํ, กุสลานํ ธมฺมานํ อนนุฏฺานํ, อกุสเลสุ จ ธมฺเมสุ จิตฺตโวสฺสคฺโค. วุตฺตฺหิ –
‘‘ตตฺถ ¶ กตโม ปมาโท? กายทุจฺจริเต วา วจีทุจฺจริเต วา มโนทุจฺจริเต วา ปฺจสุ วา กามคุเณสุ จิตฺตสฺส โวสฺสคฺโค โวสฺสคฺคานุปฺปทานํ, กุสลานํ ธมฺมานํ ภาวนาย อสกฺกจฺจกิริยตา’’ติอาทิ (วิภ. ๙๓๐).
อปฺปมาทนฺติ อปฺปมชฺชนํ, โส ปมาทสฺส ปฏิปกฺขโต เวทิตพฺโพ. อตฺถโต หิ อปฺปมาโท นาม สติยา อวิปฺปวาโส, อุปฏฺิตาย สติยา เอว เจตํ นามํ. อยฺเหตฺถ อตฺโถ – ยสฺมา ปมาทมูลกา สพฺเพ อนตฺถา, อปฺปมาทมูลกา จ สพฺเพ อตฺถา, ตสฺมา ปมาทํ ภยโต อุปทฺทวโต ทิสฺวา อปฺปมาทฺจ เขมโต อนุปทฺทวโต ทิสฺวา อปฺปมาทปฏิปตฺติยา สิขาภูตํ สีลาทิกฺขนฺธตฺตยสงฺคหํ สมฺมาทิฏฺิอาทีนํ อฏฺนฺนํ องฺคานํ วเสน อฏฺงฺคิกํ อริยมคฺคํ ภาเวถ, อมตํ นิพฺพานํ ผุสนฺตา สจฺฉิกโรนฺตา อตฺตโน สนฺตาเน อุปฺปาเทถ, ทสฺสนมคฺคมตฺเต อฏฺตฺวา อุปริ ติณฺณํ มคฺคานํ อุปฺปาทนวเสน วฑฺเฒถ, เอวํ โว อปฺปมาทภาวนา สิขาปตฺตา ภวิสฺสตีติ.
เอวํ เถโร สมฺปตฺตปริสํ โอวทติ. อิมา เอว จิมสฺส เถรสฺส อฺาพฺยากรณคาถา อเหสุนฺติ.
ผุสฺสตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. สาริปุตฺตตฺเถรคาถาวณฺณนา
ยถาจารี ¶ ยถาสโตติอาทิกา อายสฺมโต สาริปุตฺตตฺเถรสฺส คาถา. ตสฺส อายสฺมโต มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรสฺส จ วตฺถุ เอวํ เวทิตพฺพํ – อตีเต อิโต สตสหสฺสกปฺปาธิเก อสงฺขฺเยยฺยมตฺถเก อายสฺมา สาริปุตฺโต พฺราหฺมณมหาสาลกุเล นิพฺพตฺติ, นาเมน สรทมาณโว นาม อโหสิ. มหาโมคฺคลฺลาโน คหปติมหาสาลกุเล นิพฺพตฺติ, นาเมน สิริวฑฺฒกุฏุมฺพิโก นาม อโหสิ. เต อุโภปิ สหปํสุกีฬกสหายา อเหสุํ. เตสุ สรทมาณโว ปิตุ อจฺจเยน กุลสนฺตกํ ¶ ธนํ ปฏิปชฺชิตฺวา เอกทิวสํ รโหคโต จินฺเตสิ – ‘‘อิเมสํ สตฺตานํ มรณํ นาม เอกนฺติกํ, ตสฺมา มยา เอกํ ปพฺพชฺชํ อุปคนฺตฺวา โมกฺขมคฺโค คเวสิตพฺโพ’’ติ สหายํ อุปสงฺกมิตฺวา, สมฺม, อหํ ปพฺพชิตุกาโม, กึ ตฺวํ ปพฺพชิตุํ สกฺขิสฺสสี’’ติ วตฺวา เตน ‘‘น สกฺขิสฺสามี’’ติ วุตฺเต ‘‘โหตุ อหเมว ปพฺพชิสฺสามี’’ติ รตนโกฏฺาคารานิ วิวราเปตฺวา กปณทฺธิกาทีนํ ¶ มหาทานํ ทตฺวา ปพฺพตปาทํ คนฺตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิ. ตสฺส ปพฺพชฺชํ อนุปพฺพชิตา จตุสตฺตติสหสฺสมตฺตา พฺราหฺมณปุตฺตา อเหสุํ. โส ปฺจ อภิฺาโย อฏฺ จ สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตตฺวา เตสมฺปิ ชฏิลานํ กสิณปริกมฺมํ อาจิกฺขิ. เตปิ สพฺเพ ปฺจาภิฺา อฏฺ สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตสุํ.
เตน สมเยน อโนมทสฺสี นาม สมฺมาสมฺพุทฺโธ โลเก อุปฺปชฺชิตฺวา ปวตฺติตวรธมฺมจกฺโก สตฺเต สํสารมโหฆโต ตาเรตฺวา เอกทิวสํ ‘‘สรทตาปสสฺส จ อนฺเตวาสิกานฺจ สงฺคหํ กริสฺสามี’’ติ เอโก อทุติโย ปตฺตจีวรมาทาย อากาเสน คนฺตฺวา ‘‘พุทฺธภาวํ เม ชานาตู’’ติ ตาปสสฺส ปสฺสนฺตสฺเสว อากาสโต โอตริตฺวา ปถวิยํ ปติฏฺาสิ. สรทตาปโส สตฺถุ สรีเร มหาปุริสลกฺขณานิ อุปธาเรตฺวา ‘‘สพฺพฺุพุทฺโธเยวาย’’นฺติ นิฏฺํ คนฺตฺวา ปจฺจุคฺคมนํ กตฺวา อาสนํ ปฺาเปตฺวา อทาสิ. นิสีทิ ภควา ปฺตฺเต อาสเน. สรทตาปโส สตฺถุ สนฺติเก เอกมนฺตํ นิสีทิ.
ตสฺมึ สมเย ตสฺส อนฺเตวาสิกา จตุสตฺตติสหสฺสมตฺตา ชฏิลา ปณีตปณีตานิ โอชวนฺตานิ ผลาผลานิ คเหตฺวา อาคตา สตฺถารํ ทิสฺวา ¶ สฺชาตปฺปสาทา อตฺตโน อาจริยสฺส จ สตฺถุ จ นิสินฺนาการํ โอโลเกตฺวา, ‘‘อาจริย, มยํ ปุพฺเพ ‘ตุมฺเหหิ มหนฺตตโร โกจิ นตฺถี’ติ วิจราม, อยํ ปน ปุริโส ตุมฺเหหิ มหนฺตตโร มฺเ’’ติ อาหํสุ. ‘‘กึ วเทถ, ตาตา? สาสเปน สทฺธึ อฏฺสฏฺิโยชนสตสหสฺสุพฺเพธํ สิเนรุํ สมํ กาตุํ อิจฺฉถ? สพฺพฺุพุทฺเธน มํ ตุลฺยํ มา กริตฺถา’’ติ. อถ เต ตาปสา อาจริยสฺส วจนํ สุตฺวา ‘‘ยาว มหา วตายํ ปุริสุตฺตโม’’ติ สพฺเพว ปาเทสุ นิปติตฺวา สตฺถารํ วนฺทึสุ.
อถ เต อาจริโย อาห – ‘‘ตาตา, สตฺถุ อนุจฺฉวิโก โน เทยฺยธมฺโม นตฺถิ, สตฺถา จ ภิกฺขาจารเวลาย อิธาคโต, หนฺท มยํ เทยฺยธมฺมํ ยถาพลํ ทสฺสาม. ตุมฺเหหิ ยํ ยํ ปณีตํ ผลาผลํ อาภตํ, ตํ ตํ อาหรถา’’ติ อาหราเปตฺวา หตฺเถ โธวิตฺวา สยํ ตถาคตสฺส ปตฺเต ปติฏฺาเปสิ. สตฺถารา จ ผลาผเล ปฏิคฺคณฺหิตมตฺเต เทวตา ทิพฺโพชํ ปกฺขิปึสุ. ตาปโส อุทกมฺปิ สยเมว ปริสฺสาเวตฺวา อทาสิ. ตโต โภชนกิจฺจํ นิฏฺาเปตฺวา สตฺถริ นิสินฺเน สพฺเพ อนฺเตวาสิเก ปกฺโกสิตฺวา สตฺถุ สนฺติเก สารณียํ กถํ กเถนฺโต นิสีทิ. สตฺถา ¶ ‘‘ทฺเว อคฺคสาวกา ภิกฺขุสงฺเฆน สทฺธึ อาคจฺฉนฺตู’’ติ จินฺเตสิ. เต สตฺถุ จิตฺตํ ตฺวา ตาวเทว สตสหสฺสขีณาสวปริวารา อคฺคสาวกา อาคนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺํสุ.
ตโต ¶ สรทตาปโส อนฺเตวาสิเก อามนฺเตสิ – ‘‘ตาตา, สตฺถุ ภิกฺขุสงฺฆสฺส จ ปุปฺผาสเนน ปูชา กาตพฺพา, ตสฺมา ปุปฺผานิ อาหรถา’’ติ. เต ตาวเทว อิทฺธิยา วณฺณคนฺธสมฺปนฺนานิ ปุปฺผานิ อาหริตฺวา พุทฺธสฺส โยชนปฺปมาณํ ปุปฺผาสนํ ปฺาเปสุํ, อุภินฺนํ อคฺคสาวกานํ ติคาวุตํ, เสสภิกฺขูนํ อฑฺฒโยชนิกาทิเภทํ, สงฺฆนวกสฺส อุสภมตฺตํ ปฺาเปสุํ. เอวํ เตสํ ปฺตฺเตสุ อาสเนสุ สรทตาปโส ตถาคตสฺส ปุรโต อฺชลึ ปคฺคยฺห ิโต – ‘‘ภนฺเต, มยฺหํ อนุคฺคหตฺถาย อิมํ ปุปฺผาสนํ อภิรุหถา’’ติ อาห. นิสีทิ ภควา ปุปฺผาสเน. สตฺถริ นิสินฺเน ทฺเว อคฺคสาวกา เสสภิกฺขู จ อตฺตโน อตฺตโน ปตฺตาสเน นิสีทึสุ. สตฺถา ‘‘เตสํ มหปฺผลํ โหตู’’ติ นิโรธํ สมาปชฺชิ. สตฺถุ สมาปนฺนภาวํ ตฺวา ทฺเว อคฺคสาวกาปิ เสสภิกฺขูปิ นิโรธํ สมาปชฺชึสุ. ตาปโส ¶ สตฺตาหํ นิรนฺตรํ ปุปฺผจฺฉตฺตํ ธาเรนฺโต อฏฺาสิ. อิตเร ปน วนมูลผลาผลํ ปริภฺุชิตฺวา เสสกาเล อฺชลึ ปคฺคยฺห อฏฺํสุ.
สตฺถา สตฺตาหสฺส อจฺจเยน นิโรธโต วุฏฺาย อคฺคสาวกํ นิสภตฺเถรํ อามนฺเตสิ – ‘‘ตาปสานํ ปุปฺผาสนานุโมทนํ กโรหี’’ติ. เถโร สาวกปารมีาเณ ตฺวา เตสํ ปุปฺผาสนานุโมทนํ อกาสิ. ตสฺส เทสนาวสาเน สตฺถา ทุติยํ อคฺคสาวกํ อโนมตฺเถรํ อามนฺเตสิ – ‘‘ตฺวมฺปิ อิเมสํ ธมฺมํ เทเสหี’’ติ. โสปิ เตปิฏกํ พุทฺธวจนํ สมฺมสิตฺวา เตสํ ธมฺมํ กเถสิ. ทฺวินฺนมฺปิ เทสนาย เอกสฺสปิ ธมฺมาภิสมโย นาโหสิ. อถ สตฺถา พุทฺธวิสเย ตฺวา ธมฺมเทสนํ อารภิ. เทสนาวสาเน เปตฺวา สรทตาปสํ อวเสสา สพฺเพปิ จตุสตฺตติสหสฺสมตฺตา ชฏิลา อรหตฺตํ ปาปุณึสุ. สตฺถา ‘‘เอถ, ภิกฺขโว’’ติ หตฺถํ ปสาเรสิ. เต ตาวเทว อนฺตรหิตตาปสเวสา อฏฺปริกฺขารวรธรา สฏฺิวสฺสิกตฺเถรา วิย อเหสุํ.
สรทตาปโส ปน ‘‘อโห วตาหมฺปิ อยํ นิสภตฺเถโร วิย อนาคเต เอกสฺส พุทฺธสฺส อคฺคสาวโก ภเวยฺย’’นฺติ สตฺถุ เทสนากาเล อุปฺปนฺนปริวิตกฺกตาย อฺวิหิโต หุตฺวา มคฺคผลานิ ปฏิวิชฺฌิตุํ นาสกฺขิ. อถ ตถาคตํ วนฺทิตฺวา ตถา ปณิธานํ อกาสิ. สตฺถาปิสฺส อนนฺตราเยน สมิชฺฌนภาวํ ทิสฺวา – ‘‘อิโต ตฺวํ กปฺปสตสหสฺสาธิกํ เอกํ อสงฺขฺเยยฺยํ อติกฺกมิตฺวา โคตมสฺส นาม สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส อคฺคสาวโก สาริปุตฺโต นาม ภวิสฺสสี’’ติ พฺยากริตฺวา ธมฺมกถํ วตฺวา ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต อากาสํ ปกฺขนฺทิ.
สรทตาปโสปิ ¶ สหายกสฺส สิริวฑฺฒสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา, สมฺม, มยา อโนมทสฺสิสฺส ¶ ภควโต ปาทมูเล อนาคเต อุปฺปชฺชนกสฺส โคตมสฺส นาม สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส อคฺคสาวกฏฺานํ ปตฺถิตํ, ตฺวมฺปิ ตสฺส ทุติยสาวกฏฺานํ ปตฺเถหีติ.
สิริวฑฺโฒ ตํ อุปเทสํ สุตฺวา อตฺตโน นิเวสนทฺวาเร อฏฺกรีสมตฺตํ านํ สมตลํ กาเรตฺวา ลาชปฺจมานิ ปุปฺผานิ วิกิริตฺวา นีลุปฺปลจฺฉทนํ มณฺฑปํ กาเรตฺวา พุทฺธาสนํ ปฺาเปตฺวา ภิกฺขูนมฺปิ อาสนานิ ปฺาเปตฺวา ¶ มหนฺตํ สกฺการสมฺมานํ สชฺเชตฺวา, สรทตาปเสน สตฺถารํ นิมนฺตาเปตฺวา สตฺตาหํ มหาทานํ ปวตฺเตตฺวา, พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสงฺฆํ มหารเหหิ วตฺเถหิ อจฺฉาเทตฺวา, ทุติยสาวกภาวาย ปณิธานํ อกาสิ. สตฺถาปิสฺส อนนฺตราเยน สมิชฺฌนภาวํ ทิสฺวา วุตฺตนเยน พฺยากริตฺวา ภตฺตานุโมทนํ กตฺวา ปกฺกามิ. สิริวฑฺโฒ หฏฺปหฏฺโ ยาวชีวํ กุสลกมฺมํ กตฺวา ทุติยจิตฺตวาเร กามาวจรเทวโลเก นิพฺพตฺติ. สรทตาปโส จตฺตาโร พฺรหฺมวิหาเร ภาเวตฺวา พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺติ.
ตโต ปฏฺาย เนสํ อุภินฺนมฺปิ อนฺตรากมฺมํ น กถิตํ. อมฺหากํ ปน ภควโต อุปฺปตฺติโต ปุเรตรเมว สรทตาปโส ราชคหสฺส อวิทูเร อุปติสฺสคาเม รูปสาริยา พฺราหฺมณิยา กุจฺฉิมฺหิ ปฏิสนฺธึ คณฺหิ. ตํทิวสเมวสฺส สหาโยปิ ราชคหสฺเสว อวิทูเร โกลิตคาเม โมคฺคลิยา พฺราหฺมณิยา กุจฺฉิมฺหิ ปฏิสนฺธึ คณฺหิ. ตานิ กิร ทฺเวปิ กุลานิ ยาว สตฺตมา กุลปริวฏฺฏา อาพทฺธปฏิพทฺธสหายกาเนว. เตสํ ทฺวินฺนํ เอกทิวสเมว คพฺภปริหารมทํสุ. ทสมาสจฺจเยน ชาตานมฺปิ เตสํ ฉสฏฺิ ธาติโย อุปฏฺาเปสุํ, นามคฺคหณทิวเส รูปสาริพฺราหฺมณิยา ปุตฺตสฺส อุปติสฺสคาเม เชฏฺกุลสฺส ปุตฺตตฺตา อุปติสฺโสติ นามํ อกํสุ. อิตรสฺส โกลิตคาเม เชฏฺกุลสฺส ปุตฺตตฺตา โกลิโตติ นามํ อกํสุ. เต อุโภปิ มหตา ปริวาเรน วฑฺฒนฺตา วุทฺธิมนฺวาย สพฺพสิปฺปานํ ปารํ อคมํสุ.
อเถกทิวสํ เต ราชคเห คิรคฺคสมชฺชํ ปสฺสนฺตา มหาชนํ สนฺนิปติตํ ทิสฺวา าณสฺส ปริปากคตตฺตา โยนิโส อุมฺมุชฺชนฺตา ‘‘สพฺเพปิเม โอรํ วสฺสสตานํ มจฺจุมุเข ปติสฺสนฺตี’’ติ สํเวคํ ปฏิลภิตฺวา ‘‘อมฺเหหิ โมกฺขธมฺโม ปริเยสิตพฺโพ, ตฺจ ปริเยสนฺเตหิ เอกํ ปพฺพชฺชํ ลทฺธุํ วฏฺฏตี’’ติ นิจฺฉยํ กตฺวา ปฺจหิ มาณวกสเตหิ สทฺธึ สฺจยสฺส ปริพฺพาชกสฺส สนฺติเก ปพฺพชึสุ. เตสํ ปพฺพชิตกาลโต ปฏฺาย สฺจโย ลาภคฺคยสคฺคปฺปตฺโต อโหสิ ¶ . เต กติปาเหเนว สพฺพํ สฺจยสฺส สมยํ ปริคฺคณฺหิตฺวา ตตฺถ สารํ อทิสฺวา ตโต นิกฺขมิตฺวา ตตฺถ ตตฺถ เต เต ปณฺฑิตสมฺมเต สมณพฺราหฺมเณ ปฺหํ ปุจฺฉนฺติ, เต เตหิ ¶ ปุฏฺา เนว ¶ สมฺปายนฺติ, อฺทตฺถุ เตเยว เตสํ ปฺหํ วิสฺสชฺเชนฺติ. เอวํ เต โมกฺขํ ปริเยสนฺตา กติกํ อกํสุ – ‘‘อมฺเหสุ โย ปมํ อมตํ อธิคจฺฉติ, โส อิตรสฺส อาโรเจตู’’ติ.
เตน จ สมเยน อมฺหากํ สตฺถริ ปมาภิสมฺโพธึ ปตฺวา ปวตฺติตวรธมฺมจกฺเก อนุปุพฺเพน อุรุเวลกสฺสปาทิเก สหสฺสชฏิเล ทเมตฺวา ราชคเห วิหรนฺเต เอกทิวสํ อุปติสฺโส ปริพฺพาชโก ปริพฺพาชการามํ คจฺฉนฺโต อายสฺมนฺตํ อสฺสชิตฺเถรํ ราชคเห ปิณฺฑาย จรนฺตํ ทิสฺวา ‘‘น มยา เอวรูโป อากปฺปสมฺปนฺโน ปพฺพชิโต ทิฏฺปุพฺโพ, สนฺตธมฺเมน นาม เอตฺถ ภวิตพฺพ’’นฺติ สฺชาตปฺปสาโท ปฺหํ ปุจฺฉิตุํ อายสฺมนฺตํ อุทิกฺขนฺโต ปิฏฺิโต ปิฏฺิโต อนุพนฺธิ. เถโรปิ ลทฺธปิณฺฑปาโต ปริภฺุชิตุํ ปติรูปํ โอกาสํ คโต. ปริพฺพาชโก อตฺตโน ปริพฺพาชกปีํ ปฺาเปตฺวา อทาสิ. ภตฺตกิจฺจปริโยสาเน จสฺส อตฺตโน กุณฺฑิกาย อุทกํ อทาสิ.
เอวํ โส อาจริยวตฺตํ กตฺวา กตภตฺตกิจฺเจน เถเรน สทฺธึ ปฏิสนฺถารํ กตฺวา ‘‘โก วา เต สตฺถา, กสฺส วา ตฺวํ ธมฺมํ โรเจสี’’ติ ปุจฺฉิ. เถโร สมฺมาสมฺพุทฺธํ อปทิสิ. ปุน เตน ‘‘กึวาที ปนายสฺมโต สตฺถา’’ติ ปุฏฺโ ‘‘อิมสฺส สาสนสฺส คมฺภีรตํ ทสฺเสสฺสามี’’ติ อตฺตโน นวกภาวํ ปเวเทตฺวา สงฺเขปวเสน จสฺส สาสนธมฺมํ กเถนฺโต ‘‘เย ธมฺมา เหตุปฺปภวา’’ติ (มหาว. ๖๐; อป. เถร ๑.๑.๒๘๖; เปฏโก. ๙) คาถมาห. ปริพฺพาชโก ปมปททฺวยเมว สุตฺวา สหสฺสนยสมฺปนฺเน โสตาปตฺติผเล ปติฏฺาสิ, อิตรํ ปททฺวยํ โสตาปนฺนกาเล นิฏฺาสิ. คาถาปริโยสาเน ปน โสตาปนฺโน หุตฺวา อุปริ วิเสเส อปฺปวตฺเตนฺเต ‘‘ภวิสฺสติ เอตฺถ การณ’’นฺติ สลฺลกฺเขตฺวา เถรํ อาห – ‘‘มา, ภนฺเต, อุปริ ธมฺมเทสนํ วฑฺฒยิตฺถ, เอตฺตกเมว โหตุ, กหํ อมฺหากํ สตฺถา วสตี’’ติ? ‘‘เวฬุวเน’’ติ. ‘‘ภนฺเต, ตุมฺเห ปุรโต คจฺฉถ, อหํ มยฺหํ สหายกสฺส กตปฏิฺํ โมเจตฺวา ตํ คเหตฺวา อาคมิสฺสามี’’ติ ปฺจปติฏฺิเตน วนฺทิตฺวา ¶ ติกฺขตฺตุํ ปทกฺขิณํ กตฺวา เถรํ อุยฺโยเชตฺวา ปริพฺพาชการามํ อคมาสิ.
โกลิตปริพฺพาชโก ตํ ทูรโตว อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ‘‘มุขวณฺโณ น อฺทิวเสสุ วิย, อทฺธาเนน อมตํ อธิคตํ ภวิสฺสตี’’ติ เตเนวสฺส วิเสสาธิคมํ สมฺภาเวตฺวา อมตาธิคมํ ปุจฺฉิ. โสปิสฺส ‘‘อามาวุโส, อมตํ อธิคต’’นฺติ ปฏิชานิตฺวา ตเมว คาถํ อภาสิ. คาถาปริโยสาเน โกลิโต โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหิตฺวา ¶ อาห – ‘‘กหํ โน สตฺถา’’ติ? ‘‘เวฬุวเน’’ติ. ‘‘เตน หิ, อาวุโส, อายาม, สตฺถารํ ปสฺสิสฺสามา’’ติ. อุปติสฺโส ¶ สพฺพกาลมฺปิ อาจริยปูชโกว, ตสฺมา สฺจยสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา สตฺถุ คุเณ ปกาเสตฺวา ตมฺปิ สตฺถุ สนฺติกํ เนตุกาโม อโหสิ. โส ลาภาสาปกโต อนฺเตวาสิกภาวํ อนิจฺฉนฺโต ‘‘น สกฺโกมิ จาฏิ หุตฺวา อุทกสิฺจนํ โหตุ’’นฺติ ปฏิกฺขิปิ. เต อเนเกหิ การเณหิ ตํ สฺาเปตุํ อสกฺโกนฺตา อตฺตโน โอวาเท วตฺตมาเนหิ อฑฺฒเตยฺยสเตหิ อนฺเตวาสิเกหิ สทฺธึ เวฬุวนํ อคมํสุ. สตฺถา เต ทูรโตว อาคจฺฉนฺเต ทิสฺวา ‘‘เอตํ เม สาวกยุคํ ภวิสฺสติ อคฺคํ ภทฺทยุค’’นฺติ วตฺวา เตสํ ปริสาย จริยวเสน ธมฺมํ เทเสตฺวา อรหตฺเต ปติฏฺาเปตฺวา เอหิภิกฺขุภาเวน อุปสมฺปทํ อทาสิ. ยถา เตสํ, เอวํ อคฺคสาวกานมฺปิ อิทฺธิมยปตฺตจีวรํ อาคตเมว. อุปริมคฺคตฺตยกิจฺจํ ปน น นิฏฺาติ. กสฺมา? สาวกปารมีาณสฺส มหนฺตตาย.
เตสุ อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน ปพฺพชิตทิวสโต สตฺตเม ทิวเส มคธรฏฺเ กลฺลวาลคาเม สมณธมฺมํ กโรนฺโต ถินมิทฺเธ โอกฺกนฺเต สตฺถารา สํเวชิโต ถินมิทฺธํ วิโนเทตฺวา ธาตุกมฺมฏฺานํ (อ. นิ. ๗.๖๑) สุณนฺโต เอว อุปริมคฺคตฺตยํ อธิคนฺตฺวา สาวกปารมีาณสฺส มตฺถกํ ปาปุณิ. อายสฺมา สาริปุตฺโต ปพฺพชิตทิวสโต อฑฺฒมาสํ อติกฺกมิตฺวา สตฺถารา สทฺธึ ราชคเห สูกรขตเลเณ วิหรนฺโต อตฺตโน ภาคิเนยฺยสฺส ทีฆนขปริพฺพาชกสฺส เวทนาปริคฺคหสุตฺตนฺเต (ม. นิ. ๒.๒๐๑ อาทโย) เทสิยมาเน เทสนานุสาเรน าณํ เปเสตฺวา ปรสฺส วฑฺฒิตํ ภตฺตํ ภฺุชนฺโต วิย สาวกปารมีาณสฺส ¶ มตฺถกํ ปาปุณิ. อิติ ทฺวินฺนมฺปิ อคฺคสาวกานํ สตฺถุ สมีเป เอว สาวกปารมีาณํ มตฺถกํ ปตฺตํ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๑.๑.๑๔๑-๓๗๔) –
‘‘หิมวนฺตสฺส อวิทูเร, ลมฺพโก นาม ปพฺพโต;
อสฺสโม สุกโต มยฺหํ, ปณฺณสาลา สุมาปิตา.
‘‘อุตฺตานกูลา นทิกา, สุปติตฺถา มโนรมา;
สุสุทฺธปุลินากิณฺณา, อวิทูเร มมสฺสมํ.
‘‘อสกฺขรา อปพฺภารา, สาทุ อปฺปฏิคนฺธิกา;
สนฺทตี นทิกา ตตฺถ, โสภยนฺตา มมสฺสมํ.
‘‘กุมฺภีลา มกรา เจตฺถ, สุสุมารา จ กจฺฉปา;
จรนฺติ นทิยา ตตฺถ, โสภยนฺตา มมสฺสมํ.
‘‘ปาีนา ปาวุสา มจฺฉา, พลชา มฺุชโรหิตา;
วคฺคฬา ปปตายนฺตา, โสภยนฺติ มมสฺสมํ.
‘‘อุโภ กูเลสุ นทิยา, ปุปฺผิโน ผลิโน ทุมา;
อุภโต อภิลมฺพนฺตา, โสภยนฺติ มมสฺสมํ.
‘‘อมฺพา ¶ สาลา จ ติลกา, ปาฏลี สินฺทุวารกา;
ทิพฺพคนฺธา สมฺปวนฺติ, ปุปฺผิตา มม อสฺสเม.
‘‘จมฺมกา สฬลา นีปา, นาคปุนฺนาคเกตกา;
ทิพฺพคนฺธา สมฺปวนฺติ, ปุปฺผิตา มม อสฺสเม.
‘‘อติมุตฺตา อโสกา จ, ภคินีมาลา จ ปุปฺผิตา;
องฺโกลา พิมฺพิชาลา จ, ปุปฺผิตา มม อสฺสเม.
‘‘เกตกา กนฺทลิ เจว, โคธุกา ติณสูลิกา;
ทิพฺพคนฺธํ สมฺปวนฺตา, โสภยนฺติ มมสฺสมํ.
‘‘กณิการา กณฺณิกา จ, อสนา อชฺชุนา พหู;
ทิพฺพคนฺธํ สมฺปวนฺตา, โสภยนฺติ มมสฺสมํ.
‘‘ปุนฺนาคา คิริปุนฺนาคา, โกวิฬารา จ ปุปฺผิตา;
ทิพฺพคนฺธํ สมฺปวนฺตา, โสภยนฺติ มมสฺสมํ.
‘‘อุทฺทาลกา ¶ จ กุฏชา, กทมฺพา วกุลา พหู;
ทิพฺพคนฺธํ สมฺปวนฺตา, โสภยนฺติ มมสฺสมํ.
‘‘อาฬกา อิสิมุคฺคา จ, กทลิมาตุลุงฺคิโย;
คนฺโธทเกน สํวฑฺฒา, ผลานิ ธารยนฺติ เต.
‘‘อฺเ ปุปฺผนฺติ ปทุมา, อฺเ ชายนฺติ เกสรี;
อฺเ โอปุปฺผา ปทุมา, ปุปฺผิตา ตฬาเก ตทา.
‘‘คพฺภํ คณฺหนฺติ ปทุมา, นิทฺธาวนฺติ มุฬาลิโย;
สิงฺฆาฏิปตฺตมากิณฺณา, โสภนฺติ ตฬาเก ตทา.
‘‘นยิตา อมฺพคนฺธี จ, อุตฺตลี พนฺธุชีวกา;
ทิพฺพคนฺธา สมฺปวนฺติ, ปุปฺผิตา ตฬาเก ตทา.
‘‘ปาีนา ปาวุสา มจฺฉา, พลชา มฺุชโรหิตา;
สํคุลา มคฺคุรา เจว, วสนฺติ ตฬาเก ตทา.
‘‘กุมฺภีลา สุสุมารา จ, ตนฺติคาหา จ รกฺขสา;
โอคุหา อชครา จ, วสนฺติ ตฬาเก ตทา.
‘‘ปาเรวตา รวิหํสา, จกฺกวากา นทีจรา;
โกกิลา สุกสาฬิกา, อุปชีวนฺติ ตํ สรํ.
‘‘กุกุตฺถกา กุฬีรกา, วเน โปกฺขรสาตกา;
ทินฺทิภา สุวโปตา จ, อุปชีวนฺติ ตํ สรํ.
‘‘หํสา โกฺจา มยูรา จ, โกกิลา ตมฺพจูฬกา;
ปมฺปกา ชีวํชีวา จ, อุปชีวนฺติ ตํ สรํ.
‘‘โกสิกา ¶ โปฏฺสีสา จ, กุรรา เสนกา พหู;
มหากาฬา จ สกุณา, อุปชีวนฺติ ตํ สรํ.
‘‘ปสทา จ วราหา จ, จมรา คณฺฑกา พหู;
โรหิจฺจา สุกโปตา จ, อุปชีวนฺติ ตํ สรํ.
‘‘สีหพฺยคฺฆา จ ทีปี จ, อจฺฉโกกตรจฺฉกา;
ติธา ปภินฺนมาตงฺคา, อุปชีวนฺติ ตํ สรํ.
‘‘กินฺนรา ¶ วานรา เจว, อโถปิ วนกมฺมิกา;
เจตา จ ลุทฺทกา เจว, อุปชีวนฺติ ตํ สรํ.
‘‘ตินฺทุกานิ ปิยาลานิ, มธุเก กาสุมาริโย;
ธุวํ ผลานิ ธาเรนฺติ, อวิทูเร มมสฺสมํ.
‘‘โกสมฺพา สฬลา นิมฺพา, สาทุผลสมายุตา;
ธุวํ ผลานิ ธาเรนฺติ, อวิทูเร มมสฺสมํ.
‘‘หรีตกา อามลกา, อมฺพชมฺพุวิภีตกา;
โกลา ภลฺลาตกา พิลฺลา, ผลานิ ธารยนฺติ เต.
‘‘อาลุวา จ กฬมฺพา จ, พิฬาลีตกฺกฬานิ จ;
ชีวกา สุตกา เจว, พหุกา มม อสฺสเม.
‘‘อสฺสมสฺสาวิทูรมฺหิ, ตฬากาสุํ สุนิมฺมิตา;
อจฺโฉทกา สีตชลา, สุปติตฺถา มโนรมา.
‘‘ปทุมุปฺปลสฺฉนฺนา, ปุณฺฑรีกสมายุตา;
มนฺทาลเกหิ สฺฉนฺนา, ทิพฺพคนฺโธปวายติ.
‘‘เอวํ สพฺพงฺคสมฺปนฺเน, ปุปฺผิเต ผลิเต วเน;
สุกเต อสฺสเม รมฺเม, วิหรามิ อหํ ตทา.
‘‘สีลวา วตสมฺปนฺโน, ฌายี ฌานรโต สทา;
ปฺจาภิฺาพลปฺปตฺโต, สุรุจิ นาม ตาปโส.
‘‘จตุวีสสหสฺสานิ, สิสฺสา มยฺหํ อุปฏฺหุํ;
สพฺเพ มํ พฺราหฺมณา เอเต, ชาติมนฺโต ยสสฺสิโน.
‘‘ลกฺขเณ อิติหาเส จ, สนิฆณฺฑุสเกฏุเภ;
ปทกา เวยฺยากรณา, สธมฺเม ปารมึ คตา.
‘‘อุปฺปาเตสุ นิมิตฺเตสุ, ลกฺขเณสุ จ โกวิทา;
ปถพฺยา ภูมนฺตลิกฺเข, มม สิสฺสา สุสิกฺขิตา.
‘‘อปฺปิจฺฉา นิปกา เอเต, อปฺปาหารา อโลลุปา;
ลาภาลาเภน สนฺตุฏฺา, ปริวาเรนฺติ มํ สทา.
‘‘ฌายี ¶ ¶ ฌานรตา ธีรา, สนฺตจิตฺตา สมาหิตา;
อากิฺจฺํ ปตฺถยนฺตา, ปริวาเรนฺติ มํ สทา.
‘‘อภิฺาปารมิปฺปตฺตา, เปตฺติเก โคจเร รตา;
อนฺตลิกฺขจรา ธีรา, ปริวาเรนฺติ มํ สทา.
‘‘สํวุตา ฉสุ ทฺวาเรสุ, อเนชา รกฺขิตินฺทฺริยา;
อสํสฏฺา จ เต ธีรา, มม สิสฺสา ทุราสทา.
‘‘ปลฺลงฺเกน นิสชฺชาย, านจงฺกมเนน จ;
วีตินาเมนฺติ เต รตฺตึ, มม สิสฺสา ทุราสทา.
‘‘รชฺชนีเย น รชฺชนฺติ, ทุสฺสนีเย น ทุสฺสเร;
โมหนีเย น มุยฺหนฺติ, มม สิสฺสา ทุราสทา.
‘‘อิทฺธึ วีมํสมานา เต, วตฺตนฺติ นิจฺจกาลิกํ;
ปถวึ เต ปกมฺเปนฺติ, สารพฺเภน ทุราสทา.
‘‘กีฬมานา จ เต สิสฺสา, กีฬนฺติ ฌานกีฬิตํ.
ชมฺพุโต ผลมาเนนฺติ, มม สิสฺสา ทุราสทา.
‘‘อฺเ คจฺฉนฺติ โคยานํ, อฺเ ปุพฺพวิเทหกํ;
อฺเ จ อุตฺตรกุรุํ, เอสนาย ทุราสทา.
‘‘ปุรโต เปเสนฺติ ขารึ, ปจฺฉโต จ วชนฺติ เต;
จตุวีสสหสฺเสหิ, ฉาทิตํ โหติ อมฺพรํ.
‘‘อคฺคิปากี อนคฺคี จ, ทนฺโตทุกฺขลิกาปิ จ;
อสฺเมน โกฏฺฏิตา เกจิ, ปวตฺตผลโภชนา.
‘‘อุทโกโรหณา เกจิ, สายํ ปาโต สุจีรตา;
โตยาภิเสจนกรา, มม สิสฺสา ทุราสทา.
‘‘ปรูฬฺหกจฺฉนขโลมา, ปงฺกทนฺตา รชสฺสิรา;
คนฺธิตา สีลคนฺเธน, มม สิสฺสา ทุราสทา.
‘‘ปาโตว สนฺนิปติตฺวา, ชฏิลา อุคฺคตาปนา;
ลาภาลาภํ ปกิตฺเตตฺวา, คจฺฉนฺติ อมฺพเร ตทา.
‘‘เอเตสํ ¶ ปกฺกมนฺตานํ, มหาสทฺโท ปวตฺตติ;
อชินจมฺมสทฺเทน, มุทิตา โหนฺติ เทวตา.
‘‘ทิโสทิสํ ปกฺกมนฺติ, อนฺตลิกฺขจรา อิสี;
สเก พเลนุปตฺถทฺธา, เต คจฺฉนฺติ ยทิจฺฉกํ.
‘‘ปถวีกมฺปกา เอเต, สพฺเพว นภจาริโน;
อุคฺคเตชา ทุปฺปสหา, สาคโรว อโขภิยา.
‘‘านจงฺกมิโน ¶ เกจิ, เกจิ เนสชฺชิกา อิสี;
ปวตฺตโภชนา เกจิ, มม สิสฺสา ทุราสทา.
‘‘เมตฺตาวิหาริโน เอเต, หิเตสี สพฺพปาณินํ;
อนตฺตุกฺกํสกา สพฺเพ, น เต วมฺเภนฺติ กสฺสจิ.
‘‘สีหราชาวสมฺภีตา, คชราชาว ถามวา;
ทุราสทา พฺยคฺฆาริว, อาคจฺฉนฺติ มมนฺติเก.
‘‘วิชฺชาธรา เทวตา จ, นาคคนฺธพฺพรกฺขสา;
กุมฺภณฺฑา ทานวา ครุฬา, อุปชีวนฺติ ตํ สรํ.
‘‘เต ชฏาขาริภริตา, อชินุตฺตรวาสนา;
อนฺตลิกฺขจรา สพฺเพ, อุปชีวนฺติ ตํ สรํ.
‘‘สทานุจฺฉวิกา เอเต, อฺมฺํ สคารวา;
จตุพฺพีสสหสฺสานํ, ขิปิตสทฺโท น วิชฺชติ.
‘‘ปาเท ปาทํ นิกฺขิปนฺตา, อปฺปสทฺทา สุสํวุตา;
อุปสงฺกมฺม สพฺเพว, สิรสา วนฺทเร มมํ.
‘‘เตหิ สิสฺเสหิ ปริวุโต, สนฺเตหิ จ ตปสฺสิภิ;
วสามิ อสฺสเม ตตฺถ, ฌายี ฌานรโต อหํ.
‘‘อิสีนํ สีลคนฺเธน, ปุปฺผคนฺเธน จูภยํ;
ผลีนํ ผลคนฺเธน, คนฺธิโต โหติ อสฺสโม.
‘‘รตฺตินฺทิวํ น ชานามิ, อรติ เม น วิชฺชติ;
สเก สิสฺเส โอวทนฺโต, ภิยฺโย หาสํ ลภามหํ.
‘‘ปุปฺผานํ ¶ ปุปฺผมานานํ, ผลานฺจ วิปจฺจตํ;
ทิพฺพคนฺธา ปวายนฺติ, โสภยนฺตา มมสฺสมํ.
‘‘สมาธิมฺหา วุฏฺหิตฺวา, อตาปี นิปโก อหํ;
ขาริภารํ คเหตฺวาน, วนํ อชฺโฌคหึ อหํ.
‘‘อุปฺปาเต สุปิเน จาปิ, ลกฺขเณสุ สุสิกฺขิโต;
ปวตฺตมานํ มนฺตปทํ, ธารยามิ อหํ ตทา.
‘‘อโนมทสฺสี ภควา, โลกเชฏฺโ นราสโภ;
วิเวกกาโม สมฺพุทฺโธ, หิมวนฺตมุปาคมิ.
‘‘อชฺโฌคาเหตฺวา หิมวนฺตํ, อคฺโค การุณิโก มุนิ;
ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวาน, นิสีทิ ปุริสุตฺตโม.
‘‘ตมทฺทสาหํ สมฺพุทฺธํ, สปฺปภาสํ มโนรมํ;
อินฺทีวรํว ชลิตํ, อาทิตฺตํว หุตาสนํ.
‘‘ชลนฺตํ ¶ ทีปรุกฺขํว, วิชฺชุตํ คคเน ยถา;
สุผุลฺลํ สาลราชํว, อทฺทสํ โลกนายกํ.
‘‘อยํ นาโค มหาวีโร, ทุกฺขสฺสนฺตกโร มุนิ;
อิมํ ทสฺสนมาคมฺม, สพฺพทุกฺขา ปมุจฺจเร.
‘‘ทิสฺวานาหํ เทวเทวํ, ลกฺขณํ อุปธารยึ;
พุทฺโธ นุ โข น วา พุทฺโธ, หนฺท ปสฺสามิ จกฺขุมํ.
‘‘สหสฺสารานิ จกฺกานิ, ทิสฺสนฺติ จรณุตฺตเม;
ลกฺขณานิสฺส ทิสฺวาน, นิฏฺํ คจฺเฉ ตถาคเต.
‘‘สมฺมชฺชนึ คเหตฺวาน, สมฺมชฺชิตฺวานหํ ตทา;
อถ ปุปฺเผ สมาเนตฺวา, พุทฺธเสฏฺํ อปูชยึ.
‘‘ปูชยิตฺวาน สมฺพุทฺธํ, โอฆติณฺณมนาสวํ;
เอกํสํ อชินํ กตฺวา, นมสฺสึ โลกนายกํ.
‘‘เยน าเณน สมฺพุทฺโธ, วิหรติ อนาสโว;
ตํ าณํ กิตฺตยิสฺสามิ, สุณาถ มม ภาสโต.
‘‘สมุทฺธรสิมํ ¶ โลกํ, สยมฺภู อมิโตทย;
ตว ทสฺสนมาคมฺม, กงฺขาโสตํ ตรนฺติ เต.
‘‘ตุวํ สตฺถา จ เกตุ จ, ธโช ยูโป จ ปาณินํ;
ปรายโณ ปติฏฺา จ, ทีโป จ ทฺวิปทุตฺตโม.
‘‘สกฺกา สมุทฺเท อุทกํ, ปเมตุํ อาฬฺหเกน วา;
น ตฺเวว ตว สพฺพฺุ, าณํ สกฺกา ปเมตเว.
‘‘ธาเรตุํ ปถวึ สกฺกา, เปตฺวา ตุลมณฺฑเล;
น ตฺเวว ตว สพฺพฺุ, าณํ สกฺกา ธเรตเว.
‘‘อากาโส มินิตุํ สกฺกา, รชฺชุยา องฺคุเลน วา;
น ตฺเวว ตว สพฺพฺุ, าณํ สกฺกา ปเมตเว.
‘‘มหาสมุทฺเท อุทกํ, ปถวิฺจาขิลฺชเห;
พุทฺธาณํ อุปาทาย, อุปมาโต น ยุชฺชเร.
‘‘สเทวกสฺส โลกสฺส, จิตฺตํ เยสํ ปวตฺตติ;
อนฺโตชาลีกตา เอเต, ตว าณมฺหิ จกฺขุม.
‘‘เยน าเณน ปตฺโตสิ, เกวลํ โพธิมุตฺตมํ;
เตน าเณน สพฺพฺุ, มทฺทสี ปรติตฺถิเย.
‘‘อิมา คาถา ถวิตฺวาน, สุรุจิ นาม ตาปโส;
อชินํ ปตฺถริตฺวาน, ปถวิยํ นิสีทิ โส.
‘‘จุลฺลาสีติสหสฺสานิ ¶ , อชฺโฌคาฬฺโห มหณฺณเว;
อจฺจุคฺคโต ตาวเทว, คิริราชา ปวุจฺจติ.
‘‘ตาว อจฺจุคฺคโต เนรุ, อายโต วิตฺถโต จ โส;
จุณฺณิโต อณุเภเทน, โกฏิสตสหสฺสโส.
‘‘ลกฺเข ปิยมานมฺหิ, ปริกฺขยมคจฺฉถ;
น ตฺเวว ตว สพฺพฺุ, าณํ สกฺกา ปเมตเว.
‘‘สุขุมจฺฉิเกน ชาเลน, อุทกํ โย ปริกฺขิเป;
เย เกจิ อุทเก ปาณา, อนฺโตชาลีกตา สิยุํ.
‘‘ตเถว ¶ หิ มหาวีร, เย เกจิ ปุถุติตฺถิยา;
ทิฏฺิคหนปกฺขนฺทา, ปรามาเสน โมหิตา.
‘‘ตว สุทฺเธน าเณน, อนาวรณทสฺสินา;
อนฺโตชาลีกตา เอเต, าณํ เต นาติวตฺตเร.
‘‘ภควา ตมฺหิ สมเย, อโนมทสฺสี มหายโส;
วุฏฺหิตฺวา สมาธิมฺหา, ทิสํ โอโลกยี ชิโน.
‘‘อโนมทสฺสิมุนิโน, นิสโภ นาม สาวโก;
ปริวุโต สตสหสฺเสหิ, สนฺตจิตฺเตหิ ตาทิภิ.
‘‘ขีณาสเวหิ สุทฺเธหิ, ฉฬภิฺเหิ ฌายิภิ;
จิตฺตมฺาย พุทฺธสฺส, อุเปสิ โลกนายกํ.
‘‘อนฺตลิกฺเข ิตา ตตฺถ, ปทกฺขิณมกํสุ เต;
นมสฺสนฺตา ปฺชลิกา, โอตรุํ พุทฺธสนฺติเก.
‘‘อโนมทสฺสี ภควา, โลกเชฏฺโ นราสโภ;
ภิกฺขุสงฺเฆ นิสีทิตฺวา, สิตํ ปาตุกรี ชิโน.
‘‘วรุโณ นามุปฏฺาโก, อโนมทสฺสิสฺส สตฺถุโน;
เอกํสํ จีวรํ กตฺวา, อปุจฺฉิ โลกนายกํ.
‘‘โก นุ โข ภควา เหตุ, สิตกมฺมสฺส สตฺถุโน;
น หิ พุทฺธา อเหตูหิ, สิตํ ปาตุกโรนฺติ เต.
‘‘อโนมทสฺสี ภควา, โลกเชฏฺโ นราสโภ;
ภิกฺขุมชฺเฌ นิสีทิตฺวา, อิมํ คาถํ อภาสถ.
‘‘โย มํ ปุปฺเผน ปูเชสิ, าณฺจาปิ อนุตฺถวิ;
ตมหํ กิตฺตยิสฺสามิ, สุโณถ มม ภาสโต.
‘‘พุทฺธสฺส คิรมฺาย, สพฺเพ เทวา สมาคตา;
สทฺธมฺมํ โสตุกามา เต, สมฺพุทฺธมุปสงฺกมุํ.
‘‘ทสสุ ¶ โลกธาตูสุ, เทวกายา มหิทฺธิกา;
สทฺธมฺมํ โสตุกามา เต, สมฺพุทฺธมุปสงฺกมุํ.
‘‘หตฺถี ¶ อสฺสา รถา ปตฺตี, เสนา จ จตุรงฺคินี;
ปริวาเรสฺสนฺติมํ นิจฺจํ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘สฏฺิตูริยสหสฺสานิ, เภริโย สมลงฺกตา;
อุปฏฺิสฺสนฺติมํ นิจฺจํ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘โสฬสิตฺถิสหสฺสานิ, นาริโย สมลงฺกตา;
วิจิตฺตวตฺถาภรณา, อามุตฺตมณิกุณฺฑลา.
‘‘อฬารปมฺหา หสุลา, สุสฺา ตนุมชฺฌิมา;
ปริวาเรสฺสนฺติมํ นิจฺจํ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘กปฺปสตสหสฺสานิ, เทวโลเก รมิสฺสติ;
สหสฺสกฺขตฺตุํ จกฺกวตฺตี, ราชา รฏฺเ ภวิสฺสติ.
‘‘สหสฺสกฺขตฺตุํ เทวินฺโท, เทวรชฺชํ กริสฺสติ;
ปเทสรชฺชํ วิปุลํ, คณนาโต อสงฺขิยํ.
‘‘ปจฺฉิเม ภวสมฺปตฺเต, มนุสฺสตฺตํ คมิสฺสติ;
พฺราหฺมณี สาริยา นาม, ธารยิสฺสติ กุจฺฉินา.
‘‘มาตุยา นามโคตฺเตน, ปฺายิสฺสติยํ นโร;
สาริปุตฺโตติ นาเมน, ติกฺขปฺโ ภวิสฺสติ.
‘‘อสีติโกฏี ฉฑฺเฑตฺวา, ปพฺพชิสฺสติกิฺจโน;
คเวสนฺโต สนฺติปทํ, จริสฺสติ มหึ อิมํ.
‘‘อปริเมยฺเย อิโต กปฺเป, โอกฺกากกุลสมฺภโว;
โคตโม นาม โคตฺเตน, สตฺถา โลเก ภวิสฺสติ.
‘‘ตสฺส ธมฺเมสุ ทายาโท, โอรโส ธมฺมนิมฺมิโต;
สาริปุตฺโตติ นาเมน, เหสฺสติ อคฺคสาวโก.
‘‘อยํ ภาคีรถี คงฺคา, หิมวนฺตา ปภาวิตา;
มหาสมุทฺทมปฺเปติ, ตปฺปยนฺตี มโหทธึ.
‘‘ตเถวายํ สาริปุตฺโต, สเก ตีสุ วิสารโท;
ปฺาย ปารมึ คนฺตฺวา, ตปฺปยิสฺสติ ปาณิเน.
‘‘หิมวนฺตมุปาทาย ¶ , สาครฺจ มโหทธึ;
เอตฺถนฺตเร ยํ ปุลินํ, คณนาโต อสงฺขิยํ.
‘‘ตมฺปิ สกฺกา อเสเสน, สงฺขาตุํ คณนา ยถา;
น ตฺเวว สาริปุตฺตสฺส, ปฺายนฺโต ภวิสฺสติ.
‘‘ลกฺเข ¶ ปิยมานมฺหิ, ขีเย คงฺคาย วาลุกา;
น ตฺเวว สาริปุตฺตสฺส, ปฺายนฺโต ภวิสฺสติ.
‘‘มหาสมุทฺเท อูมิโย, คณนาโต อสงฺขิยา;
ตเถว สาริปุตฺตสฺส, ปฺายนฺโต น เหสฺสติ.
‘‘อาราธยิตฺวา สมฺพุทฺธํ, โคตมํ สกฺยปุงฺควํ;
ปฺาย ปารมึ คนฺตฺวา, เหสฺสติ อคฺคสาวโก.
‘‘ปวตฺติตํ ธมฺมจกฺกํ, สกฺยปุตฺเตน ตาทินา;
อนุวตฺเตสฺสติ สมฺมา, วสฺเสนฺโต ธมฺมวุฏฺิโย.
‘‘สพฺพเมตํ อภิฺาย, โคตโม สกฺยปุงฺคโว;
ภิกฺขุสงฺเฆ นิสีทิตฺวา, อคฺคฏฺาเน เปสฺสติ.
‘‘อโห เม สุกตํ กมฺมํ, อโนมทสฺสิสฺส สตฺถุโน;
ยสฺสาหํ การํ กตฺวาน, สพฺพตฺถ ปารมึ คโต.
‘‘อปริเมยฺเย กตํ กมฺมํ, ผลํ ทสฺเสติ เม อิธ;
สุมุตฺโต สรเวโคว, กิเลเส ฌาปยึ อหํ.
‘‘อสงฺขตํ คเวสนฺโต, นิพฺพานํ อจลํ ปทํ;
วิจินํ ติตฺถิเย สพฺเพ, เอสาหํ สํสรึ ภเว.
‘‘ยถาปิ พฺยาธิโต โปโส, ปริเยเสยฺย โอสธํ;
วิจิเนยฺย วนํ สพฺพํ, พฺยาธิโต ปริมุตฺติยา.
‘‘อสงฺขตํ คเวสนฺโต, นิพฺพานํ อมตํ ปทํ;
อพฺโพกิณฺณํ ปฺจสตํ, ปพฺพชึ อิสิปพฺพชํ.
‘‘ชฏาภาเรน ภริโต, อชินุตฺตรนิวาสโน;
อภิฺาปารมึ คนฺตฺวา, พฺรหฺมโลกํ อคจฺฉิหํ.
‘‘นตฺถิ ¶ พาหิรเก สุทฺธิ, เปตฺวา ชินสาสนํ;
เย เกจิ พุทฺธิมา สตฺตา, สุชฺฌนฺติ ชินสาสเน.
‘‘อตฺตการมยํ เอตํ, นยิทํ อิติหีติหํ;
อสงฺขตํ คเวสนฺโต, กุติตฺเถ สฺจรึ อหํ.
‘‘ยถา สารตฺถิโก โปโส, กทลึ เฉตฺวาน ผาลเย;
น ตตฺถ สารํ วินฺเทยฺย, สาเรน ริตฺตโก หิ โส.
‘‘ตเถว ติตฺถิยา โลเก, นานาทิฏฺี พหุชฺชนา.
อสงฺขเตน ริตฺตาเส, สาเรน กทลี ยถา.
‘‘ปจฺฉิเม ภวสมฺปตฺเต, พฺรหฺมพนฺธุ อโหสหํ;
มหาโภคํ ฉฑฺเฑตฺวาน, ปพฺพชึ อนคาริยํ.
‘‘อชฺฌายโก ¶ มนฺตธโร, ติณฺณํ เวทาน ปารคู;
พฺราหฺมโณ สฺจโย นาม, ตสฺส มูเล วสามหํ.
‘‘สาวโก เต มหาวีร, อสฺสชิ นาม พฺราหฺมโณ;
ทุราสโท อุคฺคเตโช, ปิณฺฑาย จรตี ตทา.
‘‘ตมทฺทสาสึ สปฺปฺํ, มุนึ โมเน สมาหิตํ;
สนฺตจิตฺตํ มหานาคํ, สุผุลฺลํ ปทุมํ ยถา.
‘‘ทิสฺวา เม จิตฺตมุปฺปชฺชิ, สุทนฺตํ สุทฺธมานสํ;
อุสภํ ปวรํ วีรํ, อรหายํ ภวิสฺสติ.
‘‘ปาสาทิโก อิริยติ, อภิรูโป สุสํวุโต;
อุตฺตเม ทมเถ ทนฺโต, อมตทสฺสี ภวิสฺสติ.
‘‘ยํนูนาหํ อุตฺตมตฺถํ, ปุจฺเฉยฺยํ ตุฏฺมานสํ;
โส เม ปุฏฺโ กเถสฺสติ, ปฏิปุจฺฉามหํ ตทา.
‘‘ปิณฺฑปาตํ จรนฺตสฺส, ปจฺฉโต อคมาสหํ;
โอกาสํ ปฏิมาเนนฺโต, ปุจฺฉิตุํ อมตํ ปทํ.
‘‘วีถินฺตเร อนุปฺปตฺตํ, อุปคนฺตฺวาน ปุจฺฉหํ;
กถํ โคตฺโตสิ ตฺวํ วีร, กสฺส สิสฺโสสิ มาริส.
‘‘โส ¶ เม ปุฏฺโ วิยากาสิ, อสมฺภีโตว เกสรี;
พุทฺโธ โลเก สมุปฺปนฺโน, ตสฺส สิสฺโสมฺหิ อาวุโส.
‘‘กีทิสํ เต มหาวีร, อนุชาโต มหายโส;
พุทฺธสฺส สาสนํ ธมฺมํ, สาธุ เม กถยสฺสุ โภ.
‘‘โส เม ปุฏฺโ กถี สพฺพํ, คมฺภีรํ นิปุณํ ปทํ;
ตณฺหาสลฺลสฺส หนฺตารํ, สพฺพทุกฺขาปนูทนํ.
‘‘เย ธมฺมา เหตุปฺปภวา, เตสํ เหตุํ ตถาคโต อาห;
เตสฺจ โย นิโรโธ, เอวํวาที มหาสมโณ.
‘‘โสหํ วิสฺสชฺชิเต ปฺเห, ปมํ ผลมชฺฌคํ;
วิรโช วิมโล อาสึ, สุตฺวาน ชินสาสนํ.
‘‘สุตฺวาน มุนิโน วากฺยํ, ปสฺสิตฺวา ธมฺมมุตฺตมํ;
ปริโยคาฬฺหสทฺธมฺโม, อิมํ คาถมภาสหํ.
‘‘เอเสว ธมฺโม ยทิ ตาวเทว, ปจฺจพฺยถ ปทมโสกํ;
อทิฏฺํ อพฺภตีตํ, พหุเกหิ กปฺปนหุเตหิ.
‘‘ยฺวาหํ ธมฺมํ คเวสนฺโต, กุติตฺเถ สฺจรึ อหํ;
โส เม อตฺโถ อนุปฺปตฺโต, กาโล เม นปฺปมชฺชิตุํ.
‘‘โตสิโตหํ ¶ อสฺสชินา, ปตฺวาน อจลํ ปทํ;
สหายกํ คเวสนฺโต, อสฺสมํ อคมาสหํ.
‘‘ทูรโตว มมํ ทิสฺวา, สหาโย เม สุสิกฺขิโต;
อิริยาปถสมฺปนฺโน, อิทํ วจนมพฺรวิ.
‘‘ปสนฺนมุขเนตฺโตสิ, มุนิภาโวว ทิสฺสติ;
อมตาธิคโต กจฺจิ, นิพฺพานมจฺจุตํ ปทํ.
‘‘สุภานุรูโป อายาสิ, อาเนฺชการิโต วิย;
ทนฺโตว ทนฺตทมโถ, อุปสนฺโตสิ พฺราหฺมณ.
‘‘อมตํ มยาธิคตํ, โสกสลฺลาปนูทนํ;
ตฺวมฺปิ ตํ อธิคจฺเฉสิ, คจฺฉาม พุทฺธสนฺติกํ.
‘‘สาธูติ ¶ โส ปฏิสฺสุตฺวา, สหาโย เม สุสิกฺขิโต;
หตฺเถน หตฺถํ คณฺหิตฺวา, อุปคมฺม ตวนฺติกํ.
‘‘อุโภปิ ปพฺพชิสฺสาม, สกฺยปุตฺต ตวนฺติเก;
ตว สาสนมาคมฺม, วิหราม อนาสวา.
‘‘โกลิโต อิทฺธิยา เสฏฺโ, อหํ ปฺาย ปารโค;
อุโภว เอกโต หุตฺวา, สาสนํ โสภยามเส.
‘‘อปริโยสิตสงฺกปฺโป, กุติตฺเถ สฺจรึ อหํ;
ตว ทสฺสนมาคมฺม, สงฺกปฺโป ปูริโต มม.
‘‘ปถวิยํ ปติฏฺาย, ปุปฺผนฺติ สมเย ทุมา;
ทิพฺพคนฺธา สมฺปวนฺติ, โตเสนฺติ สพฺพปาณินํ.
‘‘ตเถวาหํ มหาวีร, สกฺยปุตฺต มหายส;
สาสเน เต ปติฏฺาย, สมเยสามิ ปุปฺผิตุํ.
‘‘วิมุตฺติปุปฺผํ เอสนฺโต, ภวสํสารโมจนํ;
วิมุตฺติปุปฺผลาเภน, โตเสมิ สพฺพปาณินํ.
‘‘ยาวตา พุทฺธเขตฺตมฺหิ, เปตฺวาน มหามุนึ;
ปฺาย สทิโส นตฺถิ, ตว ปุตฺตสฺส จกฺขุม.
‘‘สุวินีตา จ เต สิสฺสา, ปริสา จสุสิกฺขิตา;
อุตฺตเม ทมเถ ทนฺตา, ปริวาเรนฺติ ตํ สทา.
‘‘ฌายี ฌานรตา ธีรา, สนฺตจิตฺตา สมาหิตา;
มุนี โมเนยฺยสมฺปนฺนา, ปริวาเรนฺติ ตํ สทา.
‘‘อปฺปิจฺฉา นิปกา ธีรา, อปฺปาหารา อโลลุปา;
ลาภาลาเภน สนฺตุฏฺา, ปริวาเรนฺติ ตํ สทา.
‘‘อารฺิกา ¶ ธุตรตา, ฌายิโน ลูขจีวรา;
วิเวกาภิรตา ธีรา, ปริวาเรนฺติ ตํ สทา.
‘‘ปฏิปนฺนา ผลฏฺา จ, เสขา ผลสมงฺคิโน;
อาสีสกา อุตฺตมตฺถํ, ปริวาเรนฺติ ตํ สทา.
‘‘โสตาปนฺนา ¶ จ วิมลา, สกทาคามิโน จ เย;
อนาคามี จ อรหา, ปริวาเรนฺติ ตํ สทา.
‘‘สติปฏฺานกุสลา, โพชฺฌงฺคภาวนารตา;
สาวกา เต พหู สพฺเพ, ปริวาเรนฺติ ตํ สทา.
‘‘อิทฺธิปาเทสุ กุสลา, สมาธิภาวนารตา;
สมฺมปฺปธานานุยุตฺตา, ปริวาเรนฺติ ตํ สทา.
‘‘เตวิชฺชา ฉฬภิฺา จ, อิทฺธิยา ปารมึ คตา;
ปฺาย ปารมึ ปตฺตา, ปริวาเรนฺติ ตํ สทา.
‘‘เอทิสา เต มหาวีร, ตว สิสฺสา สุสิกฺขิตา;
ทุราสทา อุคฺคเตชา, ปริวาเรนฺติ ตํ สทา.
‘‘เตหิ สิสฺเสหิ ปริวุโต, สฺเตหิ ตปสฺสิภิ;
มิคราชาวสมฺภีโต, อุฬุราชาว โสภสิ.
‘‘ปถวิยํ ปติฏฺาย, รุหนฺติ ธรณีรุหา;
เวปุลฺลตํ ปาปุณนฺติ, ผลฺจ ทสฺสยนฺติ เต.
‘‘ปถวีสทิโส ตฺวํสิ, สกฺยปุตฺต มหายส;
สาสเน เต ปติฏฺาย, ลภนฺติ อมตํ ผลํ.
‘‘สินฺธุ สรสฺสตี เจว, นนฺทิโย จนฺทภาคิกา;
คงฺคา จ ยมุนา เจว, สรภู จ อโถ มหี.
‘‘เอตาสํ สนฺทมานานํ, สาคโรว สมฺปฏิจฺฉติ;
ชหนฺติ ปุริมํ นามํ, สาคโรเตว ายติ.
‘‘ตเถวิเม จตุพฺพณฺณา, ปพฺพชิตฺวา ตวนฺติเก;
ชหนฺติ ปุริมํ นามํ, พุทฺธปุตฺตาติ ายเร.
‘‘ยถาปิ จนฺโท วิมโล, คจฺฉํ อากาสธาตุยา;
สพฺเพ ตารคเณ โลเก, อาภาย อติโรจติ.
‘‘ตเถว ¶ ตฺวํ มหาวีร, ปริวุโต เทวมานุเส;
เอเต สพฺเพ อติกฺกมฺม, ชลสิ สพฺพทา ตุวํ.
‘‘คมฺภีเร ¶ อุฏฺิตา อูมี, น เวลมติวตฺตเร;
สพฺพา เวลํว ผุสนฺติ, สฺจุณฺณา วิกิรนฺติ ตา.
‘‘ตเถว ติตฺถิยา โลเก, นานาทิฏฺี พหุชฺชนา;
ธมฺมํ วาทิตุกามา เต, นาติวตฺตนฺติ ตํ มุนึ.
‘‘สเจ จ ตํ ปาปุณนฺติ, ปฏิวาเทหิ จกฺขุม;
ตวนฺติกํ อุปคนฺตฺวา, สฺจุณฺณาว ภวนฺติ เต.
‘‘ยถาปิ อุทเก ชาตา, กุมุทา มนฺทาลกา พหู;
อุปลิมฺปนฺติ โตเยน, กทฺทมกลเลน จ.
‘‘ตเถว พหุกา สตฺตา, โลเก ชาตา วิรูหเร;
อฏฺฏิตา ราคโทเสน, กทฺทเม กุมุทํ ยถา.
‘‘ยถาปิ ปทุมํ ชลชํ, ชลมชฺเฌ วิรูหติ;
น โส ลิมฺปติ โตเยน, ปริสุทฺโธ หิ เกสรี.
‘‘ตเถว ตฺวํ มหาวีร, โลเก ชาโต มหามุนิ;
โนปลิมฺปสิ โลเกน, โตเยน ปทุมํ ยถา.
‘‘ยถาปิ รมฺมเก มาเส, พหู ปุปฺผนฺติ วาริชา;
นาติกฺกมนฺติ ตํ มาสํ, สมโย ปุปฺผนาย โส.
‘‘ตเถว ตฺวํ มหาวีร, ปุปฺผิโต เต วิมุตฺติยา;
สาสนํ นาติวตฺตนฺติ, ปทุมํ วาริชํ ยถา.
‘‘สุปุปฺผิโต สาลราชา, ทิพฺพคนฺธํ ปวายติ;
อฺสาเลหิ ปริวุโต, สาลราชาว โสภติ.
‘‘ตเถว ตฺวํ มหาวีร, พุทฺธาเณน ปุปฺผิโต;
ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต, สาลราชาว โสภสิ.
‘‘ยถาปิ เสโล หิมวา, โอสโธ สพฺพปาณินํ;
นาคานํ อสุรานฺจ, เทวตานฺจ อาลโย.
‘‘ตเถว ตฺวํ มหาวีร, โอสโธ วิย ปาณินํ;
เตวิชฺชา ฉฬภิฺา จ, อิทฺธิยา ปารมึ คตา.
‘‘อนุสิฏฺา ¶ มหาวีร, ตยา การุณิเกน เต;
รมนฺติ ธมฺมรติยา, วสนฺติ ตว สาสเน.
‘‘มิคราชา ยถา สีโห, อภินิกฺขมฺม อาสยา;
จตุทฺทิสานุวิโลเกตฺวา, ติกฺขตฺตุํ อภินาทติ.
‘‘สพฺเพ มิคา อุตฺตสนฺติ, มิคราชสฺส คชฺชโต;
ตถา หิ ชาติมา เอโส, ปสู ตาเสติ สพฺพทา.
‘‘คชฺชโต เต มหาวีร, วสุธา สมฺปกมฺปติ;
โพธเนยฺยาวพุชฺฌนฺติ, ตสนฺติ มารกายิกา.
‘‘ตสนฺติ ¶ ติตฺถิยา สพฺเพ, นทโต เต มหามุนิ;
กากา เสนาว วิพฺภนฺตา, มิครฺา ยถา มิคา.
‘‘เย เกจิ คณิโน โลเก, สตฺถาโรติ ปวุจฺจเร;
ปรมฺปราคตํ ธมฺมํ, เทเสนฺติ ปริสาย เต.
‘‘น เหวํ ตฺวํ มหาวีร, ธมฺมํ เทเสสิ ปาณินํ;
สามํ สจฺจานิ พุชฺฌิตฺวา, เกวลํ โพธิปกฺขิยํ.
‘‘อาสยานุสยํ ตฺวา; อินฺทฺริยานํ พลาพลํ;
ภพฺพาภพฺเพ วิทิตฺวาน, มหาเมโฆว คชฺชสิ.
‘‘จกฺกวาฬปริยนฺตา, นิสินฺนา ปริสา ภเว;
นานาทิฏฺี วิจินนฺตํ, วิมติจฺเฉทนาย ตํ.
‘‘สพฺเพสํ จิตฺตมฺาย, โอปมฺมกุสโล มุนิ;
เอกํ ปฺหํ กเถนฺโตว, วิมตึ ฉินฺทสิ ปาณินํ.
‘‘อุปติสฺสสทิเสเหว, วสุธา ปูริตา ภเว;
สพฺเพว เต ปฺชลิกา, กิตฺตยุํ โลกนายกํ.
‘‘กปฺปํ วา เต กิตฺตยนฺตา, นานาวณฺเณหิ กิตฺตยุํ;
ปริเมตุํ น สกฺเกยฺยุํ, อปฺปเมยฺโย ตถาคโต.
‘‘ยถา สเกน ถาเมน, กิตฺติโต หิ มยา ชิโน;
กปฺปโกฏีปิ กิตฺเตนฺตา, เอวเมว ปกิตฺตยุํ.
‘‘สเจ ¶ หิ โกจิ เทโว วา, มนุสฺโส วา สุสิกฺขิโต;
ปเมตุํ ปริกปฺเปยฺย, วิฆาตํว ลเภยฺย โส.
‘‘สาสเน เต ปติฏฺาย, สกฺยปุตฺต มหายส;
ปฺาย ปารมึ คนฺตฺวา, วิหรามิ อนาสโว.
‘‘ติตฺถิเย สมฺปมทฺทามิ, วตฺเตมิ ชินสาสนํ;
ธมฺมเสนาปติ อชฺช, สกฺยปุตฺตสฺส สาสเน.
‘‘อปริเมยฺเย กตํ กมฺมํ, ผลํ ทสฺเสสิ เม อิธ;
สุขิตฺโต สรเวโคว, กิเลเส ฌาปยี มม.
‘‘โย โกจิ มนุโช ภารํ, ธาเรยฺย มตฺถเก สทา;
ภาเรน ทุกฺขิโต อสฺส, ภาเรหิ ภริโต ตถา.
‘‘ฑยฺหมาโน ตีหคฺคีหิ, ภเวสุ สํสรึ อหํ;
ภริโต ภวภาเรน, คิรึ อุจฺจาริโต ยถา.
‘‘โอโรปิโต จ เม ภาโร, ภวา อุคฺฆาฏิตา มยา;
กรณียํ กตํ สพฺพํ, สกฺยปุตฺตสฺส สาสเน.
‘‘ยาวตา ¶ พุทฺธเขตฺตมฺหิ, เปตฺวา สกฺยปุงฺควํ;
อหํ อคฺโคมฺหิ ปฺาย, สทิโส เม น วิชฺชติ.
‘‘สมาธิมฺหิ สุกุสโล, อิทฺธิยา ปารมึ คโต;
อิจฺฉมาโน จหํ อชฺช, สหสฺสํ อภินิมฺมิเน.
‘‘อนุปุพฺพวิหารสฺส, วสีภูโต มหามุนิ;
กเถสิ สาสนํ มยฺหํ, นิโรโธ สยนํ มม.
‘‘ทิพฺพจกฺขุ วิสุทฺธํ เม, สมาธิกุสโล อหํ;
สมฺมปฺปธานานุยุตฺโต, โพชฺฌงฺคภาวนารโต.
‘‘สาวเกน หิ ปตฺตพฺพํ, สพฺพเมว กตํ มยา;
โลกนาถํ เปตฺวาน, สทิโส เม น วิชฺชติ.
‘‘สมาปตฺตีนํ กุสโล, ฌานวิโมกฺขาน ขิปฺปปฏิลาภี;
โพชฺฌงฺคภาวนารโต, สาวกคุณปารมิคโตสฺมิ.
‘‘สาวกคุเณนปิ ¶ ผุสฺเสน, พุทฺธิยา ปริสุตฺตมภารวา;
ยํ สทฺธาสงฺคหิตํ จิตฺตํ, สทา สพฺรหฺมจารีสุ.
‘‘อุทฺธตวิโสว สปฺโป, ฉินฺนวิสาโณว อุสโภ;
นิกฺขิตฺตมานทปฺโปว, อุเปมิ ครุคารเวน คณํ.
‘‘ยทิ รูปินี ภเวยฺย, ปฺา เม วสุมตีปิ น สเมยฺย;
อโนมทสฺสิสฺส ภควโต, ผลเมตํ าณถวนาย.
‘‘ปวตฺติตํ ธมฺมจกฺกํ, สกฺยปุตฺเตน ตาทินา;
อนุวตฺเตมหํ สมฺมา, าณถวนายิทํ ผลํ.
‘‘มา เม กทาจิ ปาปิจฺโฉ, กุสีโต หีนวีริโย;
อปฺปสฺสุโต อนาจาโร, สเมโต อหุ กตฺถจิ.
‘‘พหุสฺสุโต จ เมธาวี, สีเลสุ สุสมาหิโต;
เจโตสมถานุยุตฺโต, อปิ มุทฺธนิ ติฏฺตุ.
‘‘ตํ โว วทามิ ภทฺทนฺเต, ตาวนฺเตตฺถ สมาคตา;
อปฺปิจฺฉา โหถ สนฺตุฏฺา, ฌายี ฌานรตา สทา.
‘‘ยมหํ ปมํ ทิสฺวา, วิรโช วิมโล อหุํ;
โส เม อาจริโย ธีโร, อสฺสชิ นาม สาวโก.
‘‘ตสฺสาหํ วาหสา อชฺช, ธมฺมเสนาปตี อหุํ;
สพฺพตฺถ ปารมึ ปตฺวา, วิหรามิ อนาสโว.
‘‘โย เม อาจริโย อาสิ, อสฺสชิ นาม สาวโก;
ยสฺสํ ทิสายํ วสติ, อุสฺสีสมฺหิ กโรมหํ.
‘‘มม ¶ กมฺมํ สริตฺวาน, โคตโม สกฺยปุงฺคโว;
ภิกฺขุสงฺเฆ นิสีทิตฺวา, อคฺคฏฺาเน เปสิ มํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
อปรภาเค ปน สตฺถา เชตวนมหาวิหาเร อริยคณมชฺเฌ นิสินฺโน อตฺตโน สาวเก เตน เตน คุณวิเสเสน เอตทคฺเค เปนฺโต – ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ มหาปฺานํ ยทิทํ สาริปุตฺโต’’ติ ¶ (อ. นิ. ๑.๑๘๘-๑๘๙) เถรํ มหาปฺภาเวน เอตทคฺเค เปสิ. โส เอวํ สาวกปารมีาณสฺส มตฺถกํ ปตฺวา ธมฺมเสนาปติฏฺาเน ปติฏฺหิตฺวา สตฺตหิตํ กโรนฺโต เอกทิวสํ สพฺรหฺมจารีนํ ¶ อตฺตโน จริยวิภาวนมุเขน อฺํ พฺยากโรนฺโต –
‘‘ยถาจารี ยถาสโต สตีมา, ยตสงฺกปฺปชฺฌายิ อปฺปมตฺโต;
อชฺฌตฺตรโต สมาหิตตฺโต, เอโก สนฺตุสิโต ตมาหุ ภิกฺขุํ.
‘‘อลฺลํ สุกฺขํ วา ภฺุชนฺโต, น พาฬฺหํ สุหิโต สิยา;
อูนูทโร มิตาหาโร, สโต ภิกฺขุ ปริพฺพเช.
‘‘จตฺตาโร ปฺจ อาโลเป, อภุตฺวา อุทกํ ปิเว;
อลํ ผาสุวิหาราย, ปหิตตฺตสฺส ภิกฺขุโน.
‘‘กปฺปิยํ ตฺเจ ฉาเทติ, จีวรํ อิทมตฺถิกํ;
อลํ ผาสุวิหาราย, ปหิตตฺตสฺส ภิกฺขุโน.
‘‘ปลฺลงฺเกน นิสินฺนสฺส, ชณฺณุเก นาภิวสฺสติ;
อลํ ผาสุวิหาราย, ปหิตตฺตสฺส ภิกฺขุโน.
‘‘โย สุขํ ทุกฺขโต อทฺท, ทุกฺขมทฺทกฺขิ สลฺลโต;
อุภยนฺตเรน นาโหสิ, เกน โลกสฺมิ กึ สิยา.
‘‘มา เม กทาจิ ปาปิจฺโฉ, กุสีโต หีนวีริโย;
อปฺปสฺสุโต อนาทโร, เกน โลกสฺมิ กึ สิยา.
‘‘พหุสฺสุโต จ เมธาวี, สีเลสุ สุสมาหิโต;
เจโตสมถมนุยุตฺโต, อปิ มุทฺธนิ ติฏฺตุ.
‘‘โย ปปฺจมนุยุตฺโต, ปปฺจาภิรโต มโค;
วิราธยี โส นิพฺพานํ, โยคกฺเขมํ อนุตฺตรํ.
‘‘โย ¶ ¶ จ ปปฺจํ หิตฺวาน, นิปฺปปฺจปเถ รโต;
อาราธยี โส นิพฺพานํ, โยคกฺเขมํ อนุตฺตรํ.
‘‘คาเม วา ยทิ วารฺเ, นินฺเน วา ยทิ วา ถเล;
ยตฺถ อรหนฺโต วิหรนฺติ, ตํ ภูมิรามเณยฺยกํ.
‘‘รมณียานิ อรฺานิ, ยตฺถ น รมตี ชโน;
วีตราคา รมิสฺสนฺติ, น เต กามคเวสิโน.
‘‘นิธีนํว ปวตฺตารํ, ยํ ปสฺเส วชฺชทสฺสินํ;
นิคฺคยฺหวาทึ เมธาวึ, ตาทิสํ ปณฺฑิตํ ภเช;
ตาทิสํ ภชมานสฺส, เสยฺโย โหติ น ปาปิโย.
‘‘โอวเทยฺยานุสาเสยฺย, อสพฺภา จ นิวารเย;
สตฺหิ โส ปิโย โหติ, อสตํ โหติ อปฺปิโย.
‘‘อฺสฺส ¶ ภควา พุทฺโธ, ธมฺมํ เทเสสิ จกฺขุมา;
ธมฺเม เทสิยมานมฺหิ, โสตมาเธสิมตฺถิโก;
ตํ เม อโมฆํ สวนํ, วิมุตฺโตมฺหิ อนาสโว.
‘‘เนว ปุพฺเพนิวาสาย, นปิ ทิพฺพสฺส จกฺขุโน;
เจโตปริยาย อิทฺธิยา, จุติยา อุปปตฺติยา;
โสตธาตุวิสุทฺธิยา, ปณิธี เม น วิชฺชติ.
‘‘รุกฺขมูลํว นิสฺสาย, มุณฺโฑ สงฺฆาฏิปารุโต;
ปฺาย อุตฺตโม เถโร, อุปติสฺโสว ฌายติ.
‘‘อวิตกฺกํ สมาปนฺโน, สมฺมาสมฺพุทฺธสาวโก;
อริเยน ตุณฺหีภาเวน, อุเปโต โหติ ตาวเท.
‘‘ยถาปิ ปพฺพโต เสโล, อจโล สุปฺปติฏฺิโต;
เอวํ โมหกฺขยา ภิกฺขุ, ปพฺพโตว น เวธติ.
‘‘อนงฺคณสฺส โปสสฺส, นิจฺจํ สุจิคเวสิโน;
วาลคฺคมตฺตํ ปาปสฺส, อพฺภมตฺตํว ขายติ.
‘‘นาภินนฺทามิ ¶ มรณํ, นาภินนฺทามิ ชีวิตํ;
นิกฺขิปิสฺสํ อิมํ กายํ, สมฺปชาโน ปฏิสฺสโต.
‘‘นาภินนฺทามิ มรณํ, นาภินนฺทามิ ชีวิตํ;
กาลฺจ ปฏิกงฺขามิ, นิพฺพิสํ ภตโก ยถา.
‘‘อุภเยน ¶ มิทํ มรณเมว, นามรณํ ปจฺฉา วา ปุเร วา;
ปฏิปชฺชถ มา วินสฺสถ, ขโณ โว มา อุปจฺจคา.
‘‘นครํ ยถา ปจฺจนฺตํ, คุตฺตํ สนฺตรพาหิรํ;
เอวํ โคเปถ อตฺตานํ, ขโณ โว มา อุปจฺจคา;
ขณาตีตา หิ โสจนฺติ, นิรยมฺหิ สมปฺปิตา.
‘‘อุปสนฺโต อุปรโต, มนฺตภาณี อนุทฺธโต;
ธุนาติ ปาปเก ธมฺเม, ทุมปตฺตํว มาลุโต.
‘‘อุปสนฺโต อุปรโต, มนฺตภาณี อนุทฺธโต;
อปฺปาสิ ปาปเก ธมฺเม, ทุมปตฺตํว มาลุโต.
‘‘อุปสนฺโต อนายาโส, วิปฺปสนฺโน อนาวิโล;
กลฺยาณสีโล เมธาวี, ทุกฺขสฺสนฺตกโร สิยา.
‘‘น วิสฺสเส เอกติเยสุ เอวํ, อคาริสุ ปพฺพชิเตสุ จาปิ;
สาธูปิ หุตฺวาน อสาธุ โหนฺติ, อสาธุ หุตฺวา ปุน สาธุ โหนฺติ.
‘‘กามจฺฉนฺโท ¶ จ พฺยาปาโท, ถินมิทฺธฺจ ภิกฺขุโน;
อุทฺธจฺจํ วิจิกิจฺฉา จ, ปฺเจเต จิตฺตเกลิสา.
‘‘ยสฺส สกฺกริยมานสฺส, อสกฺกาเรน จูภยํ;
สมาธิ น วิกมฺปติ, อปฺปมาทวิหาริโน.
‘‘ตํ ฌายินํ สาตติกํ, สุขุมทิฏฺิปสฺสกํ;
อุปาทานกฺขยารามํ, อาหุ สปฺปุริโส อิติ.
‘‘มหาสมุทฺโท ¶ ปถวี, ปพฺพโต อนิโลปิ จ;
อุปมาย น ยุชฺชนฺติ, สตฺถุ วรวิมุตฺติยา.
‘‘จกฺกานุวตฺตโก เถโร, มหาาณี สมาหิโต;
ปถวาปคฺคิสมาโน, น รชฺชติ น ทุสฺสติ.
‘‘ปฺาปารมิตํ ปตฺโต, มหาพุทฺธิ มหามติ;
อชโฬ ชฬสมาโน, สทา จรติ นิพฺพุโต.
‘‘ปริจิณฺโณ มยา สตฺถา…เป… ภวเนตฺติสมูหตา.
‘‘สมฺปาเทถปฺปมาเทน, เอสา เม อนุสาสนี;
หนฺทาหํ ปรินิพฺพิสฺสํ, วิปฺปมุตฺโตมฺหิ สพฺพธี’’ติ. –
อิมา คาถา อภาสิ. อิมา หิ กาจิ คาถา เถเรน ภาสิตา, กาจิ เถรํ อารพฺภ ภควตา ภาสิตา, สพฺพา ปจฺฉา อตฺตโน จริยปเวทนวเสน เถเรน ภาสิตตฺตา เถรสฺเสว คาถา อเหสุํ.
ตตฺถ ¶ ยถาจารีติ ยถา กายาทีหิ สํยโต, สํวุโต หุตฺวา จรติ วิหรติ, ยถาจรณสีโลติ วา ยถาจารี, สีลสมฺปนฺโนติ อตฺโถ. ยถาสโตติ ยถาสนฺโต. คาถาสุขตฺถฺหิ อนุนาสิกโลปํ กตฺวา นิทฺเทโส กโต, สนฺโต วิย, อริเยหิ นิพฺพิเสโสติ อตฺโถ. สตีมาติ ปรมาย สติยา สมนฺนาคโต. ยตสงฺกปฺปชฺฌายีติ สพฺพโส มิจฺฉาสงฺกปฺปํ ปหาย เนกฺขมฺมสงฺกปฺปาทิวเสน สํยตสงฺกปฺโป หุตฺวา อารมฺมณูปนิชฺฌาเนน ลกฺขณูปนิชฺฌาเนน จ ฌายนสีโล. อปฺปมตฺโตติ ตสฺมึเยว ยถาจาริภาเว ยตสงฺกปฺโป หุตฺวา ฌายเนน จ ปมาทรหิโต สพฺพตฺถ สุปฺปติฏฺิตสติสมฺปชฺโ. อชฺฌตฺตรโตติ โคจรชฺฌตฺเต กมฺมฏฺานภาวนาย อภิรโต. สมาหิตตฺโตติ ตาย เอว ภาวนาย เอกคฺคจิตฺโต. เอโกติ อสหาโย คณสํสคฺคํ, กิเลสสํสคฺคฺจ ปหาย กายวิเวกํ, จิตฺตวิเวกฺจ ปริพฺรูหยนฺโต. สนฺตุสิโตติ ปจฺจยสนฺโตเสน จ ภาวนารามสนฺโตเสน จ สมฺมเทว ตุสิโต ตุฏฺโ. ภาวนาย หิ อุปรูปริ วิเสสํ อาวหนฺติยา อุฬารํ ปีติปาโมชฺชํ อุปฺปชฺชติ, มตฺถกํ ปตฺตาย ปน วตฺตพฺพเมว นตฺถิ. ตมาหุ ¶ ภิกฺขุนฺติ ตํ เอวรูปํ ปุคฺคลํ สิกฺขตฺตยปาริปูริยา ภยํ อิกฺขนตาย ภินฺนกิเลสตาย จ ภิกฺขูติ วทนฺติ.
อิทานิ ¶ ยถาวุตฺตสนฺโตสทฺวเย ปจฺจยสนฺโตสํ ตาว ทสฺเสนฺโต ‘‘อลฺลํ สุกฺขํ วา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ อลฺลนฺติ สปฺปิอาทิอุปเสเกน ตินฺตํ สินิทฺธํ. สุกฺขนฺติ ตทภาเวน ลูขํ. วา-สทฺโท อนิยมตฺโถ, อลฺลํ วา สุกฺขํ วาติ. พาฬฺหนฺติ อติวิย. สุหิโตติ ธาโต น สิยาติ อตฺโถ. กถํ ปน สิยาติ อาห ‘‘อูนูทโร มิตาหาโร’’ติ ปณีตํ ลูขํ วาปิ โภชนํ ภฺุชนฺโต ภิกฺขุ ยาวทตฺถํ อภฺุชิตฺวา อูนูทโร สลฺลหุกุทโร, ตโต เอว มิตาหาโร ปริมิตโภชโน อฏฺงฺคสมนฺนาคตํ อาหารํ อาหรนฺโต ตตฺถ มตฺตฺุตาย ปจฺจเวกฺขณสติยา จ สโต หุตฺวา ปริพฺพเช วิหเรยฺย.
ยถา ปน อูนูทโร มิตาหาโร จ นาม โหติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘จตฺตาโร’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อภุตฺวาติ จตฺตาโร วา ปฺจ วา อาโลเป กพเฬ อภฺุชิตฺวา ตตฺตกสฺส อาหารสฺส โอกาสํ เปตฺวา ปานียํ ปิเวยฺย. อยฺหิ อาหาเร สลฺลหุกวุตฺติ. นิพฺพานฺหิ เปสิตจิตฺตสฺส ภิกฺขุโน ผาสุวิหาราย ฌานาทีนํ อธิคมโยคฺยตาย สุขวิหาราย อลํ ปริยตฺตนฺติ อตฺโถ. อิมินา กุจฺฉิปริหาริยํ ปิณฺฑปาตํ วทนฺโต ปิณฺฑปาเต อิตรีตรสนฺโตสํ ทสฺเสติ. ‘‘ภุตฺวานา’’ติ วา ปาโ, โส จตุปฺจาโลปมตฺเตนาปิ อาหาเรน สรีรํ ยาเปตุํ สมตฺถสฺส อติวิย ถิรปกติกสฺส ปุคฺคลสฺส วเสน วุตฺโต สิยา, อุตฺตรคาถาหิปิ สํสนฺทติ เอว อปฺปกสฺเสว จีวรสฺส เสนาสนสฺส จ วกฺขมานตฺตา.
กปฺปิยนฺติ ¶ ยํ กปฺปิยกปฺปิยานุโลเมสุ โขมาทีสุ อฺตรนฺติ อตฺโถ. ตฺเจ ฉาเทตีติ กปฺปิยํ จีวรํ สมานํ ฉาเทตพฺพํ านํ ฉาเทติ เจ, สตฺถารา อนฺุาตชาติยํ สนฺตํ เหฏฺิมนฺเตน อนฺุาตปมาณยุตฺตํ เจ โหตีติ อตฺโถ. อิทมตฺถิกนฺติ อิทํ ปโยชนตฺถํ สตฺถารา วุตฺตปโยชนตฺถํ ยาวเทว สีตาทิปฏิฆาตนตฺถฺเจว หิรีโกปีนปฏิจฺฉาทนตฺถฺจาติ อตฺโถ. เอเตน กายปริหาริยํ จีวรํ ตตฺถ อิตรีตรสนฺโตสฺจ วทติ.
ปลฺลงฺเกน นิสินฺนสฺสาติ ปลฺลงฺกํ วุจฺจติ สมนฺตโต อูรุพทฺธาสนํ, เตน นิสินฺนสฺส, ติสนฺธิปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา นิสินฺนสฺสาติ อตฺโถ. ชณฺณุเก ¶ นาภิวสฺสตีติ ยสฺสํ กุฏิยํ ตถา นิสินฺนสฺส เทเว วสฺสนฺเต ชณฺณุกทฺวยํ วสฺโสทเกน น เตมิยติ, เอตฺตกมฺปิ สพฺพปริยนฺตเสนาสนํ ¶ , สกฺกา หิ ตตฺถ นิสีทิตฺวา อตฺถกามรูเปน กุลปุตฺเตน สทตฺถํ นิปฺผาเทตุํ. เตนาห ‘‘อลํ ผาสุวิหาราย, ปหิตตฺตสฺส ภิกฺขุโน’’ติ.
เอวํ เถโร อิมาหิ จตูหิ คาถาหิ เย เต ภิกฺขู มหิจฺฉา อสนฺตุฏฺา, เตสํ ปรมุกฺกํสคตํ สลฺเลขโอวาทํ ปกาเสตฺวา อิทานิ เวทนามุเขน ภาวนารามสนฺโตสํ ทสฺเสนฺโต ‘‘โย สุข’’นฺติอาทิมาห. ตตฺถ สุขนฺติ สุขเวทนํ. ทุกฺขโตติ วิปริณามทุกฺขโต. อทฺทาติ อทฺทส, วิปสฺสนาปฺาสหิตาย มคฺคปฺาย ยถาภูตํ โย อปสฺสีติ อตฺโถ. สุขเวทนา หิ ปริโภคกาเล อสฺสาทิยมานาปิ วิสมิสฺสํ วิย โภชนํ วิปริณามกาเล ทุกฺขาเยว โหติ. เตเนตฺถ ทุกฺขานุปสฺสนํ ทสฺเสติ. ทุกฺขมทฺทกฺขิ สลฺลโตติ ทุกฺขเวทนํ โย สลฺลนฺติ ปสฺสิ. ทุกฺขเวทนา หิ ยถา สลฺลํ สรีรํ อนุปวิสนฺตมฺปิ อนุปวิสิตฺวา ิตมฺปิ อุทฺธริยมานมฺปิ ปีฬนเมว ชเนติ, เอวํ อุปฺปชฺชมานาปิ ิติปฺปตฺตาปิ ภิชฺชมานาปิ วิพาธติเยวาติ. เอเตเนตฺถ ทุกฺขานุปสฺสนํเยว อุกฺกํเสตฺวา วทติ, เตน จ ‘‘ยํ ทุกฺขํ ตทนตฺตา’’ติ (สํ. นิ. ๓.๑๕) วจนโต เวทนาทฺวเย อตฺตตฺตนิยคาหํ วินิเวเติ. อุภยนฺตเรนาติ อุภเยสํ อนฺตเร, สุขทุกฺขเวทนานํ มชฺฌภูเต อทุกฺขมสุเขติ อตฺโถ. นาโหสีติ ยถาภูตาวโพธเน อตฺตตฺตนิยาภินิเวสนํ อโหสิ. เกน โลกสฺมิ กึ สิยาติ เอวํ เวทนามุเขน ปฺจปิ อุปาทานกฺขนฺเธ ปริชานิตฺวา ตปฺปฏิพทฺธํ สกลกิเลสชาลํ สมุจฺฉินฺทิตฺวา ิโต เกน นาม กิเลเสน โลกสฺมึ พทฺโธ, เทวตาทีสุ กึ วา อายติ สิยา, อฺทตฺถุ ฉินฺนพนฺธโน อปฺตฺติโกว สิยาติ อธิปฺปาโย.
อิทานิ มิจฺฉาปฏิปนฺเน ปุคฺคเล ครหนฺโต สมฺมาปฏิปนฺเน ปสํสนฺโต ‘‘มา เม’’ติอาทิกา จตสฺโส คาถา อภาสิ. ตตฺถ มา เม กทาจิ ปาปิจฺโฉติ โย อสนฺตคุณสมฺภาวนิจฺฉาย ปาปิจฺโฉ ¶ , สมณธมฺเม อุสฺสาหาภาเวน กุสีโต, ตโตเยว หีนวีริโย, สจฺจปฏิจฺจสมุปฺปาทาทิปฏิสํยุตฺตสฺส สุตสฺส อภาเวน อปฺปสฺสุโต, โอวาทานุสาสนีสุ อาทราภาเวน อนาทโร, ตาทิโส อติหีนปุคฺคโล มม ¶ สนฺติเก กทาจิปิ มา โหตุ. กสฺมา? เกน โลกสฺมิ กึ สิยาติ โลกสฺมึ สตฺตนิกาเย ตสฺส ตาทิสสฺส ปุคฺคลสฺส เกน โอวาเทน กึ ภวิตพฺพํ, เกน วา กเตน กึ สิยา, นิรตฺถกเมวาติ อตฺโถ.
พหุสฺสุโต จาติ โย ปุคฺคโล สีลาทิปฏิสํยุตฺตสฺส สุตฺตเคยฺยาทิเภทสฺส พหุโน สุตสฺส สมฺภเวน พหุสฺสุโต, ธมฺโมชปฺาย ปาริหาริยปฺาย ปฏิเวธปฺาย จ วเสน เมธาวี, สีเลสุ จ สุฏฺุ ปติฏฺิตตฺตา สุสมาหิโต, เจโตสมถํ โลกิยโลกุตฺตรเภทํ จิตฺตสมาธานํ ¶ อนุยุตฺโต, ตาทิโส ปุคฺคโล มยฺหํ มตฺถเกปิ ติฏฺตุ, ปเคว สหวาโส.
โย ปปฺจมนุยุตฺโตติ โย ปน ปุคฺคโล กมฺมารามตาทิวเสน รูปาภิสงฺคาทิวเสน จ ปวตฺติยา ปปฺจนฏฺเน ตณฺหาทิเภทํ ปปฺจํ อนุยุตฺโต, ตตฺถ จ อนาทีนวทสฺสเนน อภิรโต มคสทิโส, โส นิพฺพานํ วิราธยิ, โส นิพฺพานา สุวิทูรวิทูเร ิโต.
โย จ ปปฺจํ หิตฺวานาติ โย ปน ปุคฺคโล ตณฺหาปปฺจํ ปหาย ตทภาวโต นิปฺปปฺจสฺส นิพฺพานสฺส ปเถ อธิคมุปาเย อริยมคฺเค รโต ภาวนาภิสมเย อภิรโต, โส นิพฺพานํ อาราธยิ สาเธสิ อธิคจฺฉีติ อตฺโถ.
อเถกทิวสํ เถโร อตฺตโน กนิฏฺภาติกสฺส เรวตตฺเถรสฺส กณฺฏกนิจิตขทิรรุกฺขสฺฉนฺเน นิรุทกกนฺตาเร วาสํ ทิสฺวา ตํ ปสํสนฺโต ‘‘คาเม วา’’ติอาทิกา ทฺเว คาถา อภาสิ. ตตฺถ คาเม วาติ กิฺจาปิ อรหนฺโต คามนฺเต กายวิเวกํ น ลภนฺติ, จิตฺตวิเวกํ ปน ลภนฺเตว. เตสฺหิ ทิพฺพปฏิภาคานิปิ อารมฺมณานิ จิตฺตํ จาเลตุํ น สกฺโกนฺติ, ตสฺมา คาเม วา โหตุ อรฺาทีสุ อฺตรํ วา, ยตฺถ อรหนฺโต วิหรนฺติ, ตํ ภูมิรามเณยฺยกนฺติ โส ภูมิปฺปเทโส รมณีโย เอวาติ อตฺโถ.
อรฺานีติ สุปุปฺผิตตรุสณฺฑมณฺฑิตานิ วิมลสลิลาสยสมฺปนฺนานิ อรฺานิ รมณียานีติ สมฺพนฺโธ. ยตฺถาติ เยสุ อรฺเสุ วิกสิเตสุ วิย รมมาเนสุ กามปกฺขิโก กามคเวสโก ชโน น รมติ. วีตราคาติ วิคตราคา ปน ขีณาสวา ภมรมธุกรา วิย ปทุมวเนสุ ¶ ¶ ตถารูเปสุ อรฺเสุ รมิสฺสนฺตีติ. น เต กามคเวสิโนติ ยสฺมา เต วีตราคา กามคเวสิโน น โหนฺตีติ อตฺโถ.
ปุน เถโร ราธํ นาม ทุคฺคตพฺราหฺมณํ อนุกมฺปาย ปพฺพาเชตฺวา, อุปสมฺปาเทตฺวา ตเมว ปจฺฉาสมณํ กตฺวา วิจรนฺโต เอกทิวสํ ตสฺส จ สุพฺพจภาเวน ตุสฺสิตฺวา โอวาทํ เทนฺโต ‘‘นิธีนํวา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ นิธีนํวาติ ตตฺถ ตตฺถ นิทหิตฺวา ปิตานํ หิรฺสุวณฺณาทิปูรานํ นิธิกุมฺภีนํ. ปวตฺตารนฺติ กิจฺฉชีวิเก ทุคฺคตมนุสฺเส อนุกมฺปํ กตฺวา ‘‘เอหิ เต สุเขน ชีวิตุํ อุปายํ ทสฺเสสฺสามี’’ติ นิธิฏฺานํ เนตฺวา หตฺถํ ปสาเรตฺวา ‘‘อิมํ คเหตฺวา สุขํ ชีวาหี’’ติ อาจิกฺขิตารํ วิย. วชฺชทสฺสินนฺติ ทฺเว วชฺชทสฺสิโน – ‘‘อิมินา นํ อสารุปฺเปน วา ขลิเตน วา สงฺฆมชฺเฌ นิคฺคณฺหิสฺสามี’’ติ รนฺธคเวสโก จ, อฺาตํ าเปตุกาโม าตํ อสฺสาเทนฺโต สีลาทิวุทฺธิกามตาย ตํ ตํ วชฺชํ โอโลเกนฺโต อุลฺลุมฺปนสภาวสณฺิโต ¶ จาติ, อยํ อิธ อธิปฺเปโต. ยถา หิ ทุคฺคตมนุสฺโส ‘‘อิมํ นิธึ คณฺหาหี’’ติ นิคฺคยฺหมาโนปิ นิธิทสฺสเน โกปํ น กโรติ, ปมุทิโตว โหติ, เอวํ เอวรูเปสุ ปุคฺคเลสุ อสารุปฺปํ วา ขลิตํ วา ทิสฺวา อาจิกฺขนฺเต โกโป น กาตพฺโพ, ตุฏฺจิตฺเตเนว ภวิตพฺพํ, ‘‘ภนฺเต, ปุนปิ มํ เอวรูปํ วเทยฺยาถา’’ติ ปวาเรตพฺพเมว. นิคฺคยฺหวาทินฺติ โย วชฺชํ ทิสฺวา อยํ เม สทฺธิวิหาริโก, อนฺเตวาสิโก, อุปการโกติ อจินฺเตตฺวา วชฺชานุรูปํ ตชฺเชนฺโต ปณาเมนฺโต ทณฺฑกมฺมํ กโรนฺโต สิกฺขาเปติ, อยํ นิคฺคยฺหวาที นาม สมฺมาสมฺพุทฺโธ วิย. วุตฺตฺเหตํ – ‘‘นิคฺคยฺห นิคฺคยฺหาหํ, อานนฺท, วกฺขามิ; ปวยฺห ปวยฺห, อานนฺท, วกฺขามิ. โย สาโร โส สฺสตี’’ติ (ม. นิ. ๓.๑๙๖). เมธาวินฺติ ธมฺโมชปฺาย สมนฺนาคตํ. ตาทิสนฺติ เอวรูปํ ปณฺฑิตํ. ภเชติ ปยิรุปาเสยฺย. ตาทิสฺหิ อาจริยํ ภชมานสฺส อนฺเตวาสิกสฺส เสยฺโย โหติ, น ปาปิโย, วุฑฺฒิเยว โหติ, โน ปริหานีติ อตฺโถ.
อเถกทา อสฺสชิปุนพฺพสุเกหิ กีฏาคิริสฺมึ อาวาเส ทูสิเต สตฺถารา อาณตฺโต อตฺตโน ปริสาย มหาโมคฺคลฺลาเนน จ สทฺธึ ตตฺถ คโต ธมฺมเสนาปติ อสฺสชิปุนพฺพสุเกสุ โอวาทํ อนาทิยนฺเตสุ อิมํ คาถมาห. ตตฺถ โอวเทยฺยาติ โอวาทํ อนุสิฏฺึ ทเทยฺย. อนุสาเสยฺยาติ ตสฺเสว ปริยายวจนํ. อถ วา อุปฺปนฺเน วตฺถุสฺมึ วทนฺโต โอวทติ ¶ นาม, อนุปฺปนฺเน ‘‘อยโสปิ เต สิยา’’ติอาทึ อนาคตํ อุทฺทิสฺส วทนฺโต อนุสาสติ นาม. สมฺมุขา วทนฺโต วา โอวทติ นาม, ปรมฺมุขา ทูตํ, สาสนํ วา เปเสตฺวา วทนฺโต อนุสาสติ นาม. สกึ วทนฺโต วา โอวทติ นาม, ปุนปฺปุนํ วทนฺโต อนุสาสติ นาม. อสพฺภา จาติ อกุสลา ธมฺมา จ นิวารเย, กุสเล ธมฺเม จ ปติฏฺาเปยฺยาติ อตฺโถ. สตฺหิ โสติ เอวรูโป ปุคฺคโล ¶ สาธูนํ ปิโย โหติ. เย ปน อสนฺตา อสปฺปุริสา วิติณฺณปรโลกา อามิสจกฺขุกา ชีวิกตฺถาย ปพฺพชิตา, เตสํ โส โอวาทโก อนุสาสโก ‘‘น ตฺวํ อมฺหากํ อุปชฺฌาโย, น อาจริโย, กสฺมา อมฺเห วทสี’’ติ เอวํ มุขสตฺตีหิ วิชฺฌนฺตานํ อปฺปิโย โหตีติ.
‘‘ยํ อารพฺภ สตฺถา ธมฺมํ เทเสติ, โส เอว อุปนิสฺสยสมฺปนฺโน’’ติ ภิกฺขูสุ กถาย สมุฏฺิตาย ‘‘นยิทเมต’’นฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อฺสฺสา’’ติ คาถมาห. ตตฺถ อฺสฺสาติ อตฺตโน ภาคิเนยฺยํ ทีฆนขปริพฺพาชกํ สนฺธายาห. ตสฺส หิ สตฺถารา เวทนาปริคฺคหสุตฺเต (ม. นิ. ๒.๒๐๕-๒๐๖) เทสิยมาเน อยํ มหาเถโร ภาวนามคฺเค อธิคนฺตฺวา สาวกปารมีาณสฺส มตฺถกํ ปตฺโต. โสตโมเธสิมตฺถิโกติ สตฺถารํ พีชยมาโน ิโต อตฺถิโก หุตฺวา สุสฺสูสนฺโต โสตํ โอทหึ. ตํ ¶ เม อโมฆํ สวนนฺติ ตํ ตถา สุตํ สวนํ มยฺหํ อโมฆํ อวฺฌํ อโหสิ, อคฺคสาวเกน ปตฺตพฺพํ สมฺปตฺตีนํ อวสฺสโย อโหสิ. เตนาห ‘‘วิมุตฺโตมฺหี’’ติอาทิ.
ตตฺถ เนว ปุพฺเพนิวาสายาติ อตฺตโน ปเรสฺจ ปุพฺเพนิวาสชานนาณตฺถาย, ปณิธี เม เนว วิชฺชตีติ โยชนา. ปริกมฺมกรณวเสน ตทตฺถํ จิตฺตปณิธานมตฺตมฺปิ เนวตฺถิ เนว อโหสีติ อตฺโถ. เจโตปริยายาติ เจโตปริยาณสฺส. อิทฺธิยาติ อิทฺธิวิธาณสฺส. จุติยา อุปปตฺติยาติ, สตฺตานํ จุติยา อุปปตฺติยา จ ชานนาณาย จุตูปปาตาณตฺถาย. โสตธาตุวิสุทฺธิยาติ ทิพฺพโสตาณสฺส. ปณิธี เม น วิชฺชตีติ อิเมสํ อภิฺาวิเสสานํ อตฺถาย ปริกมฺมวเสน จิตฺตสฺส ปณิธิ จิตฺตาภินีหาโร เม นตฺถิ นาโหสีติ อตฺโถ. สพฺพฺุคุณา วิย หิ พุทฺธานํ อคฺคมคฺคาธิคเมเนว สาวกานํ ¶ สพฺเพ สาวกคุณา หตฺถคตา โหนฺติ, น เตสํ อธิคมาย วิสุํ ปริกมฺมกรณกิจฺจํ อตฺถีติ.
รุกฺขมูลนฺติอาทิกา ติสฺโส คาถา กโปตกนฺทรายํ วิหรนฺตสฺส ยกฺเขน ปหตกาเล สมาปตฺติพเลน อตฺตโน นิพฺพิการตาทีปนวเสน วุตฺตา. ตตฺถ มุณฺโฑติ น โวโรปิตเกโส. สงฺฆาฏิปารุโตติ สงฺฆาฏึ ปารุปิตฺวา นิสินฺโน. ‘‘สงฺฆาฏิยา สุปารุโต’’ติ จ ปนฺติ. ปฺาย อุตฺตโม เถโรติ เถโร หุตฺวา ปฺาย อุตฺตโม, สาวเกสุ ปฺาย เสฏฺโติ อตฺโถ. ฌายตีติ อารมฺมณูปนิชฺฌาเนน ลกฺขณูปนิชฺฌาเนน จ ฌายติ, พหุลํ สมาปตฺติวิหาเรน วิหรตีติ อตฺโถ.
อุเปโต โหติ ตาวเทติ ยทา ยกฺเขน สีเส ปหโต, ตาวเทว อวิตกฺกํ จตุตฺถชฺฌานิกผลสมาปตฺตึ ¶ สมาปนฺโน อริเยน ตุณฺหีภาเวน อุเปโต สมนฺนาคโต อโหสิ. อตีตตฺเถ หิ โหตีติ อิทํ วตฺตมานวจนํ.
ปพฺพโตว น เวธตีติ โมหกฺขยา ภินฺนสพฺพกิเลโส ภิกฺขุ. โส เสลมยปพฺพโต วิย อจโล สุปฺปติฏฺิโต อิฏฺาทินา เกนจิ น เวธติ, สพฺพตฺถ นิพฺพิกาโร โหตีติ อตฺโถ.
อเถกทิวสํ เถรสฺส อสติยา นิวาสนกณฺเณ โอลมฺพนฺเต อฺตโร สามเณโร, ‘‘ภนฺเต, ปริมณฺฑลํ นิวาเสตพฺพ’’นฺติ อาห. ตํ สุตฺวา ‘‘ภทฺทํ ตยา สุฏฺุ วุตฺต’’นฺติ สิรสา วิย สมฺปฏิจฺฉนฺโต ตาวเทว โถกํ อปกฺกมิตฺวา ปริมณฺฑลํ นิวาเสตฺวา ‘‘มาทิสานํ อยมฺปิ โทโสเยวา’’ติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อนงฺคณสฺสา’’ติ คาถมาห.
ปุน มรเณ ชีวิเต จ อตฺตโน สมจิตฺตตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘นาภินนฺทามี’’ติอาทินา ทฺเว คาถา วตฺวา ปเรสํ ธมฺมํ กเถนฺโต ‘‘อุภเยน มิท’’นฺติอาทินา คาถาทฺวยมาห. ตตฺถ อุภเยนาติ อุภเยสุ, อุโภสุ กาเลสูติ อตฺโถ. มิทนฺติ ¶ ม-กาโร ปทสนฺธิกโร. อิทํ มรณเมว, มรณํ อตฺเถว นาม, อมรณํ นาม นตฺถิ. เกสุ อุโภสุ กาเลสูติ อาห ¶ ‘‘ปจฺฉา วา ปุเร วา’’ติ มชฺฌิมวยสฺส ปจฺฉา วา ชราชิณฺณกาเล ปุเร วา ทหรกาเล มรณเมว มรณํ เอกนฺติกเมว. ตสฺมา ปฏิปชฺชถ สมฺมา ปฏิปตฺตึ ปูเรถ วิปฺปฏิปชฺชิตฺวา มา วินสฺสถ อปาเยสุ มหาทุกฺขํ มานุภวถ. ขโณ โว มา อุปจฺจคาติ อฏฺหิ อกฺขเณหิ วิวชฺชิโต อยํ นวโม ขโณ มา ตุมฺเห อติกฺกมีติ อตฺโถ.
อเถกทิวสํ อายสฺมนฺตํ มหาโกฏฺิกํ ทิสฺวา ตสฺส คุณํ ปกาเสนฺโต ‘‘อุปสนฺโต’’ติอาทินา ติสฺโส คาถา อภาสิ. ตตฺถ อนุทฺเทสิกวเสน ‘‘ธุนาตี’’ติ วุตฺตเมวตฺถํ ปุน เถรสนฺนิสฺสิตํ กตฺวา วทนฺโต ‘‘อปฺปาสี’’ติอาทิมาห. ตตฺถ อปฺปาสีติ อธุนา ปหาสีติ อตฺโถ. อนายาโสติ อปริสฺสโม, กิเลสทุกฺขรหิโตติ อตฺโถ. วิปฺปสนฺโน อนาวิโลติ วิปฺปสนฺโน อสทฺธิยาทีนํ อภาเวน สุฏฺุ ปสนฺนจิตฺโต อนาวิลสงฺกปฺปตาย อนาวิโล.
น วิสฺสเสติ คาถา เทวทตฺตํ สทฺทหิตฺวา ตสฺส ทิฏฺึ โรเจตฺวา ิเต วชฺชิปุตฺตเก อารพฺภ วุตฺตา. ตตฺถ น วิสฺสเสติ วิสฺสฏฺโ น ภเวยฺย, น สทฺทเหยฺยาติ อตฺโถ. เอกติเยสูติ เอกจฺเจสุ อนวฏฺิตสภาเวสุ ปุถุชฺชเนสุ. เอวนฺติ ยถา ตุมฺเห ‘‘เทวทตฺโต สมฺมา ปฏิปนฺโน’’ติ วิสฺสาสํ อาปชฺชิตฺถ, เอวํ. อคาริสูติ คหฏฺเสุ. สาธูปิ หุตฺวานาติ ยสฺมา ปุถุชฺชนภาโว นาม ¶ อสฺสปิฏฺเ ปิตกุมฺภณฺฑํ วิย ถุสราสิมฺหิ นิขาตขาณุกํ วิย จ อนวฏฺิโต, ตสฺมา เอกจฺเจ อาทิโต สาธู หุตฺวา ิตาปิ ปจฺฉา อสาธู โหนฺติ. ยถา เทวทตฺโต ปุพฺเพ สีลสมฺปนฺโน อภิฺาสมาปตฺติลาภี หุตฺวา ลาภสกฺการปกโต อิทานิ ปริหีนวิเสโส ฉินฺนปกฺขกาโก วิย อาปายิโก ชาโต. ตสฺมา ตาทิโส ทิฏฺมตฺเตน ‘‘สาธู’’ติ น วิสฺสาสิตพฺโพ. เอกจฺเจ ปน กลฺยาณมิตฺตสํสคฺคาภาเวน อาทิโต อสาธู หุตฺวาปิ ปจฺฉา กลฺยาณสํสคฺเคน สาธู โหนฺติเยว, ตสฺมา เทวทตฺตสทิเส สาธุปติรูเป ‘‘สาธู’’ติ น วิสฺสาเสยฺยาติ อตฺโถ.
เยสํ กามจฺฉนฺทาทโย จิตฺตุปกฺกิเลสา อวิคตา, เต อสาธู. เยสํ เต วิคตา, เต สาธูติ ทสฺเสตุํ ‘‘กามจฺฉนฺโท’’ติ คาถํ วตฺวา อสาธารณโต อุกฺกํสคตํ สาธุลกฺขณํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยสฺส สกฺกริยมานสฺสา’’ติอาทินา คาถาทฺวยํ วุตฺตํ.
อสาธารณโต ¶ ปน อุกฺกํสคตํ ตํ ทสฺเสตุํ สตฺถารํ อตฺตานฺจ อุทาหรนฺโต ‘‘มหาสมุทฺโท’’ติอาทิกา คาถา อภาสิ. ตตฺถ มหาสมุทฺโทติ ¶ อยํ มหาสมุทฺโท, มหาปถวี เสโล ปพฺพโต, ปุรตฺถิมาทิเภทโต อนิโล จ อตฺตโน อเจตนาภาเวน อิฏฺานิฏฺํ สหนฺติ, น ปฏิสงฺขานพเลน, สตฺถา ปน ยสฺสา อรหตฺตุปฺปตฺติยา วเสน อุตฺตเม ตาทิภาเว ิโต อิฏฺาทีสุ สพฺพตฺถ สโม นิพฺพิกาโร, ตสฺสา สตฺถุ วรวิมุตฺติยา อคฺคผลวิมุตฺติยา เต มหาสมุทฺทาทโย อุปมาย อุปมาภาเวน น ยุชฺชนฺติ กลภาคมฺปิ น อุเปนฺตีติ อตฺโถ.
จกฺกานุวตฺตโกติ สตฺถารา วตฺติตสฺส ธมฺมจกฺกสฺส อนุวตฺตโก. เถโรติ อเสกฺเขหิ สีลกฺขนฺธาทีหิ สมนฺนาคเมน เถโร. มหาาณีติ มหาปฺโ. สมาหิโตติ อุปจารปฺปนาสมาธินา อนุตฺตรสมาธินา จ สมาหิโต. ปวาปคฺคิสมาโนติ อิฏฺาทิอารมฺมณสนฺนิปาเต นิพฺพิการตาย ปถวิยา อาเปน อคฺคินา จ สทิสวุตฺติโก. เตนาห ‘‘น รชฺชติ น ทุสฺสตี’’ติ.
ปฺาปารมิตํ ปตฺโตติ สาวกาณสฺส ปารมึ ปารโกฏึ ปตฺโต. มหาพุทฺธีติ มหาปุถุหาสชวนติกฺขนิพฺเพธิกภาวปฺปตฺตาย มหติยา พุทฺธิยา ปฺาย สมนฺนาคโต. มหามตีติ ธมฺมนฺวยเวทิตสงฺขาตาย มหติยา นยคฺคาหมติยา สมนฺนาคโต. เย หิ เต จตุพฺพิธา, โสฬสวิธา, จตุจตฺตาลีสวิธา, เตสตฺตติวิธา จ ปฺปฺปเภทา. เตสํ สพฺพโส อนวเสสานํ ¶ อธิคตตฺตา มหาปฺตา ทิวิเสสโยคโต จ อยํ มหาเถโร สาติสยํ ‘‘มหาพุทฺธี’’ติ วตฺตพฺพตํ อรหติ. ยถาห ภควา –
‘‘ปณฺฑิโต, ภิกฺขเว, สาริปุตฺโต; มหาปฺโ, ภิกฺขเว, สาริปุตฺโต; ปุถุปฺโ, ภิกฺขเว, สาริปุตฺโต; หาสปฺโ, ภิกฺขเว, สาริปุตฺโต; ชวนปฺโ, ภิกฺขเว, สาริปุตฺโต; ติกฺขปฺโ, ภิกฺขเว, สาริปุตฺโต; นิพฺเพธิกปฺโ, ภิกฺขเว, สาริปุตฺโต’’ติอาทิ (ม. นิ. ๓.๙๓).
ตตฺถายํ ปณฺฑิตภาวาทีนํ วิภาควิภาวนา. ธาตุกุสลตา, อายตนกุสลตา, ปฏิจฺจสมุปฺปาทกุสลตา, านาฏฺานกุสลตาติ ¶ อิเมหิ จตูหิ การเณหิ ปณฺฑิโต. มหาปฺตาทีนํ วิภาคทสฺสเน อยํ ปาฬิ –
‘‘กตมา มหาปฺา? มหนฺเต อตฺเถ ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปฺา, มหนฺเต ธมฺเม ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปฺา, มหนฺตา นิรุตฺติโย ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปฺา, มหนฺตานิ ปฏิภานานิ ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปฺา, มหนฺเต สีลกฺขนฺเธ ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปฺา, มหนฺเต สมาธิกฺขนฺเธ ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปฺา, มหนฺเต ปฺากฺขนฺเธ ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปฺา, มหนฺเต วิมุตฺติกฺขนฺเธ ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปฺา, มหนฺเต วิมุตฺติาณทสฺสนกฺขนฺเธ ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปฺา, มหนฺตานิ านาฏฺานานิ ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปฺา, มหนฺตา วิหารสมาปตฺติโย ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปฺา, มหนฺตานิ อริยสจฺจานิ ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปฺา, มหนฺเต สติปฏฺาเน ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปฺา, มหนฺเต สมฺมปฺปธาเน ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปฺา, มหนฺเต อิทฺธิปาเท ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปฺา, มหนฺตานิ อินฺทฺริยานิ ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปฺา, มหนฺตานิ พลานิ ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปฺา, มหนฺเต โพชฺฌงฺเค ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปฺา, มหนฺเต อริยมคฺเค ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปฺา, มหนฺตานิ สามฺผลานิ ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปฺา, มหนฺตา อภิฺาโย ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปฺา, มหนฺตํ ปรมตฺถํ นิพฺพานํ ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปฺา.
‘‘กตมา ปุถุปฺา? ปุถุนานาขนฺเธสุ าณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปฺา ¶ , ปุถุนานาธาตูสุ าณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปฺา, ปุถุนานาอายตเนสุ าณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปฺา, ปุถุนานาปฏิจฺจสมุปฺปาเทสุ าณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปฺา, ปุถุนานาสฺุตมนุปลพฺเภสุ ¶ าณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปฺา, ปุถุนานาอตฺเถสุ าณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปฺา, ปุถุนานาธมฺเมสุ าณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปฺา, ปุถุนานานิรุตฺตีสุ าณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปฺา, ปุถุนานาปฏิภาเนสุ าณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปฺา, ปุถุนานาสีลกฺขนฺเธสุ าณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปฺา, ปุถุนานาสมาธิกฺขนฺเธสุ าณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปฺา, ปุถุนานาปฺากฺขนฺเธสุ าณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปฺา, ปุถุนานาวิมุตฺติกฺขนฺเธสุ าณํ ¶ ปวตฺตตีติ ปุถุปฺา, ปุถุนานาวิมุตฺติาณทสฺสนกฺขนฺเธสุ าณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปฺา, ปุถุนานาานาฏฺาเนสุ าณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปฺา, ปุถุนานาวิหารสมาปตฺตีสุ าณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปฺา, ปุถุนานาอริยสจฺเจสุ าณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปฺา, ปุถุนานาสติปฏฺาเนสุ าณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปฺา, ปุถุนานาสมฺมปฺปธาเนสุ าณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปฺา, ปุถุนานาอิทฺธิปาเทสุ าณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปฺา, ปุถุนานาอินฺทฺริเยสุ าณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปฺา, ปุถุนานาพเลสุ าณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปฺา, ปุถุนานาโพชฺฌงฺเคสุ าณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปฺา, ปุถุนานาอริยมคฺเคสุ าณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปฺา, ปุถุนานาสามฺผเลสุ าณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปฺา, ปุถุนานาอภิฺาสุ าณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปฺา, ปุถุชฺชนสาธารเณ ธมฺเม อติกฺกมฺม ปรมตฺเถ นิพฺพาเน าณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปฺา.
‘‘กตมา หาสปฺา? อิเธกจฺโจ หาสพหุโล เวทพหุโล ตุฏฺิพหุโล ปาโมชฺชพหุโล สีลานิ ปริปูเรตีติ หาสปฺา, หาสพหุโล…เป… ปาโมชฺชพหุโล อินฺทฺริยสํวรํ ปริปูเรตีติ หาสปฺา, หาสพหุโล…เป… ปาโมชฺชพหุโล โภชเน มตฺตฺุตํ ปริปูเรตีติ หาสปฺา, หาสพหุโล…เป… ปาโมชฺชพหุโล ชาคริยานุโยคํ ปริปูเรตีติ หาสปฺา, หาสพหุโล…เป… ปาโมชฺชพหุโล สีลกฺขนฺธํ…เป… สมาธิกฺขนฺธํ, ปฺากฺขนฺธํ, วิมุตฺติกฺขนฺธํ, วิมุตฺติาณทสฺสนกฺขนฺธํ ปริปูเรตีติ…เป… ปฏิวิชฺฌตีติ. วิหารสมาปตฺติโย ปริปูเรตีติ, อริยสจฺจานิ ปฏิวิชฺฌตีติ, สติปฏฺาเน ภาเวตีติ, สมฺมปฺปธาเน ภาเวตีติ, อิทฺธิปาเท ภาเวตีติ, อินฺทฺริยานิ ภาเวตีติ, พลานิ ภาเวตีติ, โพชฺฌงฺเค ภาเวตีติ, อริยมคฺคํ ภาเวตีติ…เป… สามฺผลานิ สจฺฉิกโรตีติ หาสปฺา, หาสพหุโล เวทพหุโล ตุฏฺิพหุโล ปาโมชฺชพหุโล อภิฺาโย ปฏิวิชฺฌตีติ หาสปฺา; หาสพหุโล เวทพหุโล ตุฏฺิพหุโล ปาโมชฺชพหุโล ปรมตฺถํ นิพฺพานํ สจฺฉิกโรตีติ หาสปฺา.
‘‘กตมา ¶ ชวนปฺา? ยํ กิฺจิ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ…เป… ยํ ทูเร สนฺติเก วา, สพฺพํ รูปํ อนิจฺจโต ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปฺา, ทุกฺขโต ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปฺา, อนตฺตโต ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปฺา; ยา กาจิ เวทนา…เป… ¶ ยํ กิฺจิ วิฺาณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ…เป… สพฺพํ วิฺาณํ อนิจฺจโต ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปฺา, ทุกฺขโต ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปฺา, อนตฺตโต ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปฺา. จกฺขุ…เป… ชรามรณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ, อนิจฺจโต ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปฺา, ทุกฺขโต ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปฺา, อนตฺตโต ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปฺา.
‘‘รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจํ ขยฏฺเน, ทุกฺขํ ภยฏฺเน, อนตฺตา อสารกฏฺเนาติ ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา รูปนิโรเธ นิพฺพาเน ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปฺา…เป… เวทนา…เป… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ… จกฺขุ…เป… ชรามรณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจํ ขยฏฺเน, ทุกฺขํ ภยฏฺเน, อนตฺตา อสารกฏฺเนาติ ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา ชรามรณนิโรเธ นิพฺพาเน ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปฺา.
‘‘รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ ขยธมฺมํ วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺมนฺติ ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา รูปนิโรเธ ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปฺา. เวทนา…เป… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ… จกฺขุ…เป… ชรามรณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ ขยธมฺมํ วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺมนฺติ ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา ชรามรณนิโรเธ นิพฺพาเน ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปฺา.
‘‘กตมา ติกฺขปฺา? ขิปฺปํ กิเลเส ฉินฺทตีติ ติกฺขปฺา, อุปฺปนฺนํ กามวิตกฺกํ นาธิวาเสติ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ ¶ อนภาวํ คเมตีติ ติกฺขปฺา; อุปฺปนฺนํ พฺยาปาทวิตกฺกํ นาธิวาเสติ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวํ คเมตีติ ติกฺขปฺา; อุปฺปนฺนํ วิหึสาวิตกฺกํ นาธิวาเสติ…เป… อุปฺปนฺนุปฺปนฺเน ปาปเก อกุสเล ธมฺเม นาธิวาเสติ ปชหติ วิโนเทติ ¶ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวํ คเมตีติ ติกฺขปฺา; อุปฺปนฺนํ ราคํ นาธิวาเสติ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวํ คเมตีติ ติกฺขปฺา; อุปฺปนฺนํ โทสํ…เป… อุปฺปนฺนํ โมหํ… อุปฺปนฺนํ โกธํ… อุปฺปนฺนํ อุปนาหํ… มกฺขํ… ปฬาสํ… อิสฺสํ… มจฺฉริยํ… มายํ… สาเยฺยํ… ถมฺภํ… สารมฺภํ… มานํ… อติมานํ… มทํ… ปมาทํ… สพฺเพ กิเลเส… สพฺเพ ทุจฺจริเต… สพฺเพ อภิสงฺขาเร…เป… สพฺเพ ภวคามิกมฺเม นาธิวาเสติ ปชหติ ¶ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวํ คเมตีติ ติกฺขปฺา. เอกสฺมึ อาสเน จตฺตาโร จ อริยมคฺคา, จตฺตาริ สามฺผลานิ, จตสฺโส ปฏิสมฺภิทาโย, ฉ อภิฺาโย อธิคตา โหนฺติ สจฺฉิกตา ผสฺสิตา ปฺายาติ ติกฺขปฺา.
‘‘กตมา นิพฺเพธิกปฺา? อิเธกจฺโจ สพฺพสงฺขาเรสุ อุพฺเพคพหุโล โหติ อุตฺตาสพหุโล อุกฺกณฺนพหุโล อรติพหุโล อนภิรติพหุโล พหิมุโข น รมติ สพฺพสงฺขาเรสุ, อนิพฺพิทฺธปุพฺพํ อปทาลิตปุพฺพํ โลภกฺขนฺธํ นิพฺพิชฺฌติ ปทาเลตีติ นิพฺเพธิกปฺา, อนิพฺพิทฺธปุพฺพํ อปทาลิตปุพฺพํ โทสกฺขนฺธํ นิพฺพิชฺฌติ ปทาเลตีติ นิพฺเพธิกปฺา, อนิพฺพิทฺธปุพฺพํ อปทาลิตปุพฺพํ โมหกฺขนฺธํ นิพฺพิชฺฌติ ปทาเลตีติ นิพฺเพธิกปฺา; อนิพฺพิทฺธปุพฺพํ อปทาลิตปุพฺพํ โกธํ…เป… อุปนาหํ…เป… สพฺเพ ภวคามิกมฺเม นิพฺพิชฺฌติ ปทาเลตีติ นิพฺเพธิกปฺา’’ติ (ปฏิ. ม. ๓.๖-๗).
เอวํ ยถาวุตฺตวิภาคาย มหติยา ปฺาย สมนฺนาคตตฺตา ‘‘มหาพุทฺธี’’ติ วุตฺตํ.
อปิจ อนุปทธมฺมวิปสฺสนาวเสนาปิ อิมสฺส เถรสฺส มหาปฺตา เวทิตพฺพา. วุตฺตฺเหตํ –
‘‘สาริปุตฺโต, ภิกฺขเว, อฑฺฒมาสํ อนุปทธมฺมวิปสฺสนํ วิปสฺสติ. ตตฺริทํ, ภิกฺขเว, สาริปุตฺตสฺส อนุปทธมฺมวิปสฺสนาย โหติ.
‘‘อิธ, ภิกฺขเว, สาริปุตฺโต วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. เย จ ปเม ฌาเน ธมฺมา วิตกฺโก จ…เป… จิตฺเตกคฺคตา จ ผสฺโส เวทนา สฺา เจตนา จิตฺตํ ฉนฺโท ¶ อธิโมกฺโข วีริยํ สติ อุเปกฺขา มนสิกาโร, ตฺยาสฺส ธมฺมา อนุปทววตฺถิตา โหนฺติ, ตฺยาสฺส ธมฺมา วิทิตา อุปฺปชฺชนฺติ, วิทิตา อุปฏฺหนฺติ, วิทิตา อพฺภตฺถํ คจฺฉนฺติ. โส เอวํ ปชานาติ ‘เอวํ กิร เม ธมฺมา อหุตฺวา สมฺโภนฺติ, หุตฺวา ปฏิเวนฺตี’ติ. โส เตสุ ธมฺเมสุ อนุปาโย อนปาโย อนิสฺสิโต อปฺปฏิพทฺโธ วิปฺปมุตฺโต วิสํยุตฺโต วิมริยาทีกเตน เจตสา วิหรติ. โส ‘อตฺถิ อุตฺตริ นิสฺสรณ’นฺติ ปชานาติ. ตพฺพหุลีการา อตฺถิตฺเววสฺส โหติ.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, สาริปุตฺโต วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา…เป… ทุติยํ ฌานํ… ¶ ตติยํ ฌานํ… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. อากาสานฺจายตนํ… วิฺาณฺจายตนํ… อากิฺจฺายตนํ… สพฺพโส ¶ อากิฺจฺายตนํ สมติกฺกมฺม เนวสฺานาสฺายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. โส ตาย สมาปตฺติยา สโต วุฏฺหติ, โส ตาย สมาปตฺติยา สโต วุฏฺหิตฺวา เย ธมฺมา อตีตา นิรุทฺธา วิปริณตา, เต ธมฺเม สมนุปสฺสติ ‘‘เอวํ กิร เม ธมฺมา อหุตฺวา สมฺโภนฺติ, หุตฺวา ปฏิเวนฺตี’’ติ. โส เตสุ ธมฺเมสุ อนุปาโย อนปาโย อนิสฺสิโต อปฺปฏิพทฺโธ วิปฺปมุตฺโต วิสํยุตฺโต วิมริยาทีกเตน เจตสา วิหรติ. โส ‘อตฺถิ อุตฺตริ นิสฺสรณ’นฺติ ปชานาติ. ตพฺพหุลีการา อตฺถิตฺเววสฺส โหติ.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, สาริปุตฺโต สพฺพโส เนวสฺานาสฺายตนํ สมติกฺกมฺม สฺาเวทยิตนิโรธํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. ปฺาย จสฺส ทิสฺวา อาสวา ปริกฺขีณา โหนฺติ. โส ตาย สมาปตฺติยา สโต วุฏฺหติ, โส ตาย สมาปตฺติยา สโต วุฏฺหิตฺวา เย ธมฺมา อตีตา นิรุทฺธา วิปริณตา, เต ธมฺเม สมนุปสฺสติ ‘เอวํ กิร เม ธมฺมา อหุตฺวา สมฺโภนฺติ, หุตฺวา ปฏิเวนฺตี’ติ. โส เตสุ ธมฺเมสุ อนุปาโย อนปาโย อนิสฺสิโต อปฺปฏิพทฺโธ วิปฺปมุตฺโต วิสํยุตฺโต วิมริยาทีกเตน เจตสา วิหรติ, โส ‘นตฺถิ อุตฺตริ ¶ นิสฺสรณ’นฺติ ปชานาติ. ตพฺพหุลีการา นตฺถิตฺเววสฺส โหติ.
‘‘ยํ โข ตํ, ภิกฺขเว, สมฺมา วทมาโน วเทยฺย ‘วสิปฺปตฺโต ปารมิปฺปตฺโต อริยสฺมึ สีลสฺมึ, วสิปฺปตฺโต ปารมิปฺปตฺโต อริยสฺมึ สมาธิสฺมึ, วสิปฺปตฺโต ปารมิปฺปตฺโต อริยาย ปฺาย, วสิปฺปตฺโต ปารมิปฺปตฺโต อริยาย วิมุตฺติยา’ติ. สาริปุตฺตเมเวตํ สมฺมา วทมาโน วเทยฺยา’’ติ (ม. นิ. ๓.๙๓-๙๗).
เอวํ มหาปุถุหาสชวนติกฺขนิพฺเพธิกภาวปฺปตฺตาย มหติยา พุทฺธิยา สมนฺนาคตตฺตา เถโร มหาพุทฺธีติ อตฺโถ. ธมฺมนฺวยเวทิตา ปนสฺส สมฺปสาทนียสุตฺเตน (ที. นิ. ๓.๑๔๑ อาทโย) ทีเปตพฺพา. ตตฺถ หิ สพฺพฺุตฺาณสทิโส เถรสฺส นยคฺคาโห วุตฺโต. อชโฬ ชฬสมาโนติ สาวเกสุ ปฺาย อุกฺกํสคตตฺตา สพฺพถาปิ อชโฬ สมาโน ปรมปฺปิจฺฉตาย อตฺตานํ อชานนฺตํ วิย กตฺวา, ทสฺสเนน ชฬสทิโส มนฺทสริกฺโข กิเลสปริฬาหาภาเวน นิพฺพุโต สีติภูโต สทา จรติ นิจฺจํ วิหรตีติ อตฺโถ.
ปริจิณฺโณติ ¶ คาถา เถเรน อตฺตโน กตกิจฺจตํ ปกาเสนฺเตน ภาสิตา, สาปิ วุตฺตตฺถาเยว.
สมฺปาเทถปฺปมาเทนาติ อยํ ปน อตฺตโน ปรินิพฺพานกาเล สนฺนิปติตานํ ภิกฺขูนํ โอวาททานวเสน ภาสิตา. สาปิ วุตฺตตฺถาเยวาติ.
สาริปุตฺตตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. อานนฺทตฺเถรคาถาวณฺณนา
ปิสุเณน ¶ จ โกธเนนาติอาทิกา อายสฺมโต อานนฺทตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล หํสวตีนคเร สตฺถุ เวมาติกภาตา หุตฺวา นิพฺพตฺติ, สุมโนติสฺส นามํ อโหสิ. ปิตา ปนสฺส อานนฺทราชา นาม. โส อตฺตโน ปุตฺตสฺส สุมนกุมารสฺส วยปฺปตฺตสฺส หํสวติโต วีสโยชนสเต าเน โภคนครํ อทาสิ. โส กทาจิ กทาจิ อาคนฺตฺวา อตฺตานฺจ ¶ ปิตรฺจ ปสฺสติ. ตทา ราชา สตฺถารฺจ สตสหสฺสปริมาณํ ภิกฺขุสงฺฆฺจ สยเมว สกฺกจฺจํ อุปฏฺหิ, อฺเสํ อุปฏฺาตุํ น เทติ.
เตน สมเยน ปจฺจนฺโต กุปิโต อโหสิ. กุมาโร ตสฺส กุปิตภาวํ รฺโ อนาโรเจตฺวา สยเมว ตํ วูปสเมติ. ตํ สุตฺวา ราชา ตุฏฺมานโส ปุตฺตํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘วรํ เต, ตาต ทมฺมิ, วรํ คณฺหาหี’’ติ อาห. กุมาโร ‘‘สตฺถารํ ภิกฺขุสงฺฆฺจ เตมาสํ อุปฏฺหนฺโต ชีวิตํ อวฺฌํ กาตุํ อิจฺฉามี’’ติ อาห. ‘‘เอตํ น สกฺกา, อฺํ วเทหี’’ติ. ‘‘เทว, ขตฺติยานํ ทฺเวกถา นาม นตฺถิ, เอตเทว เม เทหิ, น มยฺหํ อฺเน อตฺโถ’’ติ. ‘‘สเจ สตฺถา อนุชานาติ, ทินฺนเมวา’’ติ. โส ‘‘สตฺถุ จิตฺตํ ชานิสฺสามี’’ติ วิหารํ คโต.
เตน จ สมเยน ภควา ภตฺตกิจฺจํ นิฏฺาเปตฺวา คนฺธกุฏึ ปวิฏฺโ โหติ. โส ภิกฺขู อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘อหํ, ภนฺเต, ภควนฺตํ ทสฺสนาย อาคโต, ทสฺเสถ เม ภควนฺต’’นฺติ อาห. ภิกฺขู ‘‘สุมโน นาม เถโร สตฺถุ อุปฏฺาโก, ตสฺส สนฺติกํ คจฺฉาหี’’ติ อาหํสุ. โส เถรสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา ‘‘สตฺถารํ, ภนฺเต, เม ทสฺเสถา’’ติ อาห. อถ เถโร ตสฺส ปสฺสนฺตสฺเสว ¶ ปถวิยํ นิมุชฺชิตฺวา สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘ภนฺเต, ราชปุตฺโต ตุมฺหากํ ทสฺสนาย อาคโต’’ติ อาห. ‘‘เตน หิ, ภิกฺขุ, พหิ อาสนํ ปฺาเปหี’’ติ. เถโร ปุนปิ ตสฺส ปสฺสนฺตสฺเสว พุทฺธาสนํ คเหตฺวา อนฺโตคนฺธกุฏิยํ นิมุชฺชิตฺวา พหิปริเวเณ ปาตุภวิตฺวา คนฺธกุฏิปริเวเณ อาสนํ ปฺาเปสิ. กุมาโร ตํ ทิสฺวา ‘‘มหนฺโต วตายํ ภิกฺขู’’ติ จิตฺตํ อุปฺปาเทสิ.
ภควาปิ คนฺธกุฏิโต นิกฺขมิตฺวา ปฺตฺตาสเน นิสีทิ. ราชปุตฺโต สตฺถารํ วนฺทิตฺวา, ปฏิสนฺถารํ กตฺวา, อยํ, ภนฺเต, เถโร ตุมฺหากํ สาสเน วลฺลโภ มฺเติ. ‘‘อาม กุมาร, วลฺลโภ’’ติ? ‘‘กึ กตฺวา, ภนฺเต, เอส วลฺลโภ โหตี’’ติ?‘‘ทานาทีนิ ปฺุานิ กตฺวา’’ติ. ‘‘ภควา ¶ , อหมฺปิ อยํ เถโร วิย อนาคเต พุทฺธสาสเน วลฺลโภ โหตุกาโม’’ติ สตฺถาหํ ขนฺธาวารภตฺตํ นาม ทตฺวาปิ สตฺตเม ทิวเส, ภนฺเต, มยา ปิตุ สนฺติกา เตมาสํ ตุมฺหากํ ปฏิชคฺคนวโร ลทฺโธ, เตมาสํ เม วสฺสาวาสํ อธิวาเสถาติ. ภควา, ‘‘อตฺถิ นุ โข ตตฺถ คเตน อตฺโถ’’ติ โอโลเกตฺวา ‘‘อตฺถี’’ติ ทิสฺวา ‘‘สฺุาคาเร โข, กุมาร, ตถาคตา อภิรมนฺตี’’ติ อาห. กุมาโร ‘‘อฺาตํ ¶ ภควา, อฺาตํ สุคตา’’ติ วตฺวา ‘‘อหํ, ภนฺเต, ปุริมตรํ คนฺตฺวา วิหารํ กาเรมิ, มยา เปสิเต ภิกฺขุสตสหสฺเสน สทฺธึ อาคจฺฉถา’’ติ ปฏิฺํ คเหตฺวา ปิตุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘ทินฺนา เม, เทว, ภควตา ปฏิฺา, มยา ปหิเต ภควนฺตํ เปเสยฺยาถา’’ติ ปิตรํ วนฺทิตฺวา, นิกฺขมิตฺวา โยชเน โยชเน วิหารํ กโรนฺโต วีสโยชนสตํ อทฺธานํ คโต. คนฺตฺวา จ อตฺตโน นคเร วิหารฏฺานํ วิจินนฺโต โสภนสฺส นาม กุฏุมฺพิกสฺส อุยฺยานํ ทิสฺวา สตสหสฺเสน กิณิตฺวา สตสหสฺสํ วิสฺสชฺเชตฺวา วิหารํ กาเรสิ. ตตฺถ ภควโต คนฺธกุฏึ เสสภิกฺขูนฺจ รตฺติฏฺานทิวาฏฺานตฺถาย กุฏิเลณมณฺฑเป กาเรตฺวา ปาการปริกฺเขปํ ทฺวารโกฏฺกฺจ นิฏฺาเปตฺวา ปิตุ สนฺติกํ เปเสสิ ‘‘นิฏฺิตํ มยฺหํ กิจฺจํ, สตฺถารํ ปหิณถา’’ติ.
ราชา ภควนฺตํ โภเชตฺวา ‘‘ภควา สุมนสฺส กิจฺจํ นิฏฺิตํ, ตุมฺหากํ คมนํ ปจฺจาสีสตี’’ติ อาห. ภควา สตสหสฺสภิกฺขุปริวุโต โยชเน โยชเน วิหาเรสุ วสมาโน อคมาสิ. กุมาโร ‘‘สตฺถา อาคจฺฉตี’’ติ สุตฺวา โยชนํ ปจฺจุคฺคนฺตฺวา คนฺธมาลาทีหิ ปูชยมาโน สตสหสฺเสน กีเต โสภเน นาม อุยฺยาเน สตสหสฺเสน การิตํ วิหารํ ปเวเสตฺวา –
‘‘สตสหสฺเสน เม กีตํ, สตสหสฺเสน มาปิตํ;
โสภนํ นาม อุยฺยานํ, ปฏิคฺคณฺห มหามุนี’’ติ. –
ตํ ¶ นิยฺยาเทสิ. โส วสฺสูปนายิกทิวเส มหาทานํ ปวตฺเตตฺวา ‘‘อิมินาว นีหาเรน ทานํ ทเทยฺยาถา’’ติ ปุตฺตทาเร อมจฺเจ จ กิจฺจกรณีเยสุ จ นิโยเชตฺวา สยํ สุมนตฺเถรสฺส วสนฏฺานสมีเปเยว วสนฺโต เตมาสํ สตฺถารํ อุปฏฺหนฺโต อุปกฏฺาย ปวารณาย คามํ ปวิสิตฺวา สตฺตาหํ มหาทานํ ปวตฺเตตฺวา สตฺตเม ทิวเส สตฺถุ ภิกฺขุสตสหสฺสสฺส จ ปาทมูเล ติจีวรานิ เปตฺวา วนฺทิตฺวา, ‘‘ภนฺเต, ยเทตํ มยา สตฺตาหํ ขนฺธาวารทานโต ปฏฺาย ปฺุํ กตํ, น ตํ สคฺคสมฺปตฺติอาทีนํ อตฺถาย, อถ โข อหํ อยํ สุมนตฺเถโร วิย อนาคเต เอกสฺส พุทฺธสฺส อุปฏฺาโก ภเวยฺย’’นฺติ ¶ ปณิธานํ อกาสิ. สตฺถาปิสฺส อนนฺตรายตํ ทิสฺวา พฺยากริตฺวา ปกฺกามิ.
โสปิ ¶ ตสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท วสฺสสตสหสฺสํ ปฺุานิ กตฺวา ตโต ปรมฺปิ ตตฺถ ตตฺถ ภเว อุฬารานิ ปฺุกมฺมานิ อุปจินิตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต กสฺสปสฺส ภควโต กาเล ปิณฺฑาย จรโต เอกสฺส เถรสฺส ปตฺตคฺคหณตฺถํ อุตฺตรสาฏกํ ทตฺวา ปูชํ อกาสิ. ปุน สคฺเค นิพฺพตฺติตฺวา ตโต จุโต พาราณสิราชา หุตฺวา อฏฺ ปจฺเจกพุทฺเธ ทิสฺวา เต โภเชตฺวา อตฺตโน มงฺคลุยฺยาเน อฏฺ ปณฺณสาลาโย กาเรตฺวา เตสํ นิสีทนตฺถาย อฏฺ สพฺพรตนมยปีเ เจว มณิอาธารเก จ ปฏิยาเทตฺวา ทสวสฺสสหสฺสานิ อุปฏฺานํ อกาสิ. เอตานิ ปากฏฏฺานานิ.
กปฺปสตสหสฺสํ ปน ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปฺุานิ กโรนฺโตว อมฺหากํ โพธิสตฺเตน สทฺธึ ตุสิตปุเร นิพฺพตฺติตฺวา ตโต จุโต อมิโตทนสกฺกสฺส เคเห นิพฺพตฺติ. ตสฺส สพฺเพ าตเก อานนฺทิเต กโรนฺโต ชาโตติ อานนฺโทตฺเวว นามํ อโหสิ. โส อนุกฺกเมน วยปฺปตฺโต กตาภินิกฺขมเน สมฺมาสมฺโพธึ ปตฺวา ปวตฺติตวรธมฺมจกฺเก ปมํ กปิลวตฺถุํ คนฺตฺวา ตโต นิกฺขนฺเต ภควติ ตสฺส ปริวารตฺถํ ปพฺพชิตุํ นิกฺขนฺเตหิ ภทฺทิยาทีหิ สทฺธึ นิกฺขมิตฺวา ภควโต สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อายสฺมโต ปุณฺณสฺส มนฺตาณิปุตฺตสฺส สนฺติเก ธมฺมกถํ สุตฺวา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหิ.
เตน จ สมเยน ภควโต ปมโพธิยํ วีสติวสฺสานิ อนิพทฺธอุปฏฺากา อเหสุํ. เอกทา นาคสมาโล ปตฺตจีวรํ คเหตฺวา วิจริ, เอกทา นาคิโต, เอกทา อุปวาโน, เอกทา สุนกฺขตฺโต, เอกทา จุนฺโท สมณุทฺเทโส, เอกทา สาคโต, เอกทา เมฆิโย, เต เยภุยฺเยน สตฺถุ จิตฺตํ นาราธยึสุ. อเถกทิวสํ ภควา คนฺธกุฏิปริเวเณ ปฺตฺตวรพุทฺธาสเน ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต นิสินฺโน ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘อหํ, ภิกฺขเว, อิทานิมฺหิ มหลฺลโก, เอกจฺเจ ภิกฺขู ‘อิมินา มคฺเคน คจฺฉามา’ติ วุตฺเต อฺเน คจฺฉนฺติ, เอกจฺเจ มยฺหํ ปตฺตจีวรํ ¶ ภูมิยํ นิกฺขิปนฺติ, มยฺหํ นิพทฺธุปฏฺากํ ภิกฺขุํ ชานาถา’’ติ. ตํ สุตฺวา ภิกฺขูนํ ธมฺมสํเวโค อุทปาทิ. อถายสฺมา สาริปุตฺโต อุฏฺาย ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา – ‘‘อหํ, ภนฺเต, ตุมฺเห อุปฏฺหิสฺสามี’’ติ อาห. ตํ ภควา ปฏิกฺขิปิ. เอเตนุปาเยน มหาโมคฺคลฺลานํ อาทึ กตฺวา สพฺเพ มหาสาวกา – ‘‘อหํ อุปฏฺหิสฺสามิ, อหํ อุปฏฺหิสฺสามี’’ติ อุฏฺหึสุ เปตฺวา อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ, เตปิ ภควา ปฏิกฺขิปิ ¶ . โส ปน ตุณฺหีเยว นิสีทิ. อถ นํ ภิกฺขู อาหํสุ – ‘‘อาวุโส, ตฺวมฺปิ สตฺถุ อุปฏฺากฏฺานํ ยาจาหี’’ติ. ยาจิตฺวา ลทฺธฏฺานํ นาม กีทิสํ โหติ, สเจ ¶ รุจฺจติ, สตฺถา สยเมว วกฺขตีติ. อถ ภควา ‘‘น, ภิกฺขเว, อานนฺโท อฺเหิ อุสฺสาเหตพฺโพ, สยเมว ชานิตฺวา มํ อุปฏฺหิสฺสตี’’ติ อาห. ตโต ภิกฺขู ‘‘อุฏฺเหิ, อาวุโส อานนฺท, สตฺถารํ อุปฏฺากฏฺานํ ยาจาหี’’ติ อาหํสุ.
เถโร อุฏฺหิตฺวา ‘‘สเจ เม, ภนฺเต, ภควา อตฺตนา ลทฺธํ ปณีตจีวรํ น ทสฺสติ, ปณีตปิณฺฑปาตํ น ทสฺสติ, เอกคนฺธกุฏิยํ วสิตุํ น ทสฺสติ, นิมนฺตนํ คเหตฺวา น คมิสฺสติ, เอวาหํ ภควนฺตํ อุปฏฺหิสฺสามี’’ติ อาห. ‘‘เอตฺตเก คุเณ ลภโต สตฺถุ อุปฏฺาเน โก ภาโร’’ติ อุปวาทโมจนตฺถํ อิเม จตฺตาโร ปฏิกฺเขปา จ – ‘‘สเจ, ภนฺเต, ภควา มยา คหิตนิมนฺตนํ คมิสฺสติ, สจาหํ เทสนฺตรโต อาคตาคเต ตาวเทว ทสฺเสตุํ ลจฺฉามิ; ยทา เม กงฺขา อุปฺปชฺชติ, ตาวเทว ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตุํ ลจฺฉามิ, สเจ ภควา ปรมฺมุขา เทสิตํ ธมฺมํ ปุน มยฺหํ กเถสฺสติ, เอวาหํ ภควนฺตํ อุปฏฺหิสฺสามี’’ติ ‘‘เอตฺตกมฺปิ สตฺถุ สนฺติเก อนุคฺคหํ น ลภตี’’ติ อุปวาทโมจนตฺถฺเจว ธมฺมภณฺฑาคาริกภาวปารมีปูรณตฺถฺจ อิมา จตสฺโส อายาจนา จาติ อฏฺ วเร คเหตฺวา นิพทฺธุปฏฺาโก อโหสิ. ตสฺเสว านนฺตรสฺส อตฺถาย กปฺปสตสหสฺสํ ปูริตานํ ปารมีนํ ผลํ ปาปุณิ. โส อุปฏฺากฏฺานํ ลทฺธทิวสโต ปฏฺาย ทสพลํ ทุวิเธน อุทเกน, ติวิเธน ทนฺตกฏฺเน, หตฺถปาทปริกมฺเมน ปิฏฺิปริกมฺเมน, คนฺธกุฏิปริเวณสมฺมชฺชเนนาติ เอวมาทีหิ กิจฺเจหิ อุปฏฺหนฺโต ‘‘อิมาย นาม เวลาย สตฺถุ อิทํ นาม ลทฺธุํ วฏฺฏติ, อิทํ นาม กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ ทิวสภาคํ สนฺติกาวจโร หุตฺวา, รตฺติภาเค มหนฺตํ ทณฺฑทีปิกํ คเหตฺวา คนฺธกุฏิปริเวณํ นว วาเร อนุปริยายติ, สตฺถริ ปกฺโกสนฺเต ปฏิวจนทานาย ถินมิทฺธวิโนทนตฺถํ.
อถ นํ สตฺถา เชตวเน อริยคณมชฺเฌ นิสินฺโน อเนกปริยาเยน ปสํสิตฺวา ‘‘พหุสฺสุตานํ สติมนฺตานํ คติมนฺตานํ ธิติมนฺตานํ อุปฏฺากานฺจ ภิกฺขูนํ อคฺคฏฺาเน เปสิ. เอวํ สตฺถารา ปฺจสุ าเนสุ เอตทคฺเค ปิโต จตูหิ อจฺฉริยพฺภุตธมฺเมหิ สมนฺนาคโต สตฺถุ ธมฺมโกสารกฺโข ¶ อยํ มหาเถโร เสโขว สมาโน สตฺถริ ปรินิพฺพุเต เหฏฺา วุตฺตนเยน ภิกฺขูหิ สมุตฺเตชิโต ¶ เทวตาย จ สํเวชิโต ‘‘สฺเวเยว จ ทานิ ธมฺมสงฺคีติ กาตพฺพา, น โข ปน เมตํ ปติรูปํ, ยฺวายํ เสโข สกรณีโย หุตฺวา อเสเขหิ เถเรหิ สทฺธึ ธมฺมํ สงฺคายิตุํ สนฺนิปาตํ คนฺตุ’’นฺติ สฺชาตุสฺสาโห วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา พหุเทวรตฺตึ วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต จงฺกเม วีริยสมตํ อลภิตฺวา วิหารํ ปวิสิตฺวา สยเน นิสีทิตฺวา สยิตุกาโม กายํ ¶ อาวฏฺเฏสิ. อปฺปตฺตฺจ สีสํ พิมฺโพหนํ ปาทา จ ภูมิโต มุตฺตมตฺตา, เอตสฺมึ อนฺตเร อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุจฺจิ ฉฬภิฺโ อโหสิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๑.๑.๖๔๔-๖๖๓) –
‘‘อารามทฺวารา นิกฺขมฺม, ปทุมุตฺตโร มหามุนิ;
วสฺเสนฺโต อมตํ วุฏฺึ, นิพฺพาเปสิ มหาชนํ.
‘‘สตสหสฺสํ เต ธีรา, ฉฬภิฺา มหิทฺธิกา;
ปริวาเรนฺติ สมฺพุทฺธํ, ฉายาว อนปายินี.
‘‘หตฺถิกฺขนฺธคโต อาสึ, เสตจฺฉตฺตํ วรุตฺตมํ;
สุจารุรูปํ ทิสฺวาน, วิตฺติ เม อุทปชฺชถ.
‘‘โอรุยฺห หตฺถิขนฺธมฺหา, อุปคจฺฉึ นราสภํ;
รตนามยฉตฺตํ เม, พุทฺธเสฏฺสฺส ธารยึ.
‘‘มม สงฺกปฺปมฺาย, ปทุมุตฺตโร มหาอิสิ;
ตํ กถํ ปยิตฺวาน, อิมา คาถา อภาสถ.
‘‘โย โส ฉตฺตมธาเรสิ, โสณฺณาลงฺการภูสิตํ;
ตมหํ กิตฺตยิสฺสามิ, สุโณถ มม ภาสโต.
‘‘อิโต คนฺตฺวา อยํ โปโส, ตุสิตํ อาวสิสฺสติ;
อนุโภสฺสติ สมฺปตฺตึ, อจฺฉราหิ ปุรกฺขโต.
‘‘จตุตึสติกฺขตฺตฺุจ, เทวรชฺชํ กริสฺสติ;
พลาธิโป อฏฺสตํ, วสุธํ อาวสิสฺสติ.
‘‘อฏฺปฺาสกฺขตฺตฺุจ, จกฺกวตฺตี ภวิสฺสติ;
ปเทสรชฺชํ วิปุลํ, มหิยา การยิสฺสติ.
‘‘กปฺปสตสหสฺสมฺหิ ¶ , โอกฺกากกุลสมฺภโว;
โคตโม นาม โคตฺเตน, สตฺถา โลเก ภวิสฺสติ.
‘‘สกฺยานํ กุลเกตุสฺส, าติพนฺธุ ภวิสฺสติ;
อานนฺโท นาม นาเมน, อุปฏฺาโก มเหสิโน.
‘‘อาตาปี ¶ นิปโก จาปิ, พาหุสจฺเจสุ โกวิโท;
นิวาตวุตฺติ อตฺถทฺโธ, สพฺพปาี ภวิสฺสติ.
‘‘ปธานปหิตตฺโต โส, อุปสนฺโต นิรูปธิ;
สพฺพาสเว ปริฺาย, นิพฺพายิสฺสตินาสโว.
‘‘สนฺติ อารฺกา นาคา, กฺุชรา สฏฺิหายนา;
ติธาปภินฺนา มาตงฺคา, อีสาทนฺตา อุรูฬฺหวา.
‘‘อเนกสตสหสฺสา, ปณฺฑิตาปิ มหิทฺธิกา;
สพฺเพ เต พุทฺธนาคสฺส, น โหนฺตุปณิธิมฺหิ เต.
‘‘อาทิยา เม นมสฺสามิ, มชฺฌิเม อถ ปจฺฉิเม;
ปสนฺนจิตฺโต สุมโน, พุทฺธเสฏฺํ อุปฏฺหึ.
‘‘อาตาปี นิปโก จาปิ, สมฺปชาโน ปฏิสฺสโต;
โสตาปตฺติผลํ ปตฺโต, เสขภูมีสุ โกวิโท.
‘‘สตสหสฺสิโต กปฺเป, ยํ กมฺมมภินีหรึ;
ตาหํ ภูมิมนุปฺปตฺโต, ิตา สทฺธมฺมมาจลา.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
ฉฬภิฺโ ปน หุตฺวา สงฺคีติมณฺฑปํ ปวิสิตฺวา ธมฺมํ สงฺคายนฺโต ตตฺถ ตตฺถ ภิกฺขูนํ โอวาททานวเสน อตฺตโน ปฏิปตฺติทีปนาทิวเสน จ ภาสิตคาถา เอกชฺฌํ กตฺวา อนุกฺกเมว ขุทฺทกนิกายสงฺคายนกาเล เถรคาถาสุ สงฺคีตึ อาโรเปนฺโต –
‘‘ปิสุเณน จ โกธเนน จ, มจฺฉรินา จ วิภูตนนฺทินา;
สขิตํ น กเรยฺย ปณฺฑิโต, ปาโป กาปุริเสน สงฺคโม.
‘‘สทฺเธน ¶ จ เปสเลน จ, ปฺวตา พหุสฺสุเตน จ;
สขิตํ กเรยฺย ปณฺฑิโต, ภทฺโท สปฺปุริเสน สงฺคโม.
‘‘ปสฺส จิตฺตกตํ พิมฺพํ, อรุกายํ สมุสฺสิตํ;
อาตุรํ พหุสงฺกปฺปํ, ยสฺส นตฺถิ ธุวํ ิติ.
‘‘ปสฺส จิตฺตกตํ รูปํ, มณินา กุณฺฑเลน จ;
อฏฺิตเจน โอนทฺธํ, สห วตฺเถหิ โสภติ.
‘‘อลตฺตกกตา ปาทา, มุขํ จุณฺณกมกฺขิตํ;
อลํ พาลสฺส โมหาย, โน จ ปารคเวสิโน.
‘‘อฏฺปทกตา เกสา, เนตฺตา อฺชนมกฺขิตา;
อลํ พาลสฺส โมหาย, โน จ ปารคเวสิโน.
‘‘อฺชนีว ¶ นวา จิตฺตา, ปูติกาโย อลงฺกโต;
อลํ พาลสฺส โมหาย, โน จ ปารคเวสิโน.
‘‘โอทหิ มิคโว ปาสํ, นาสทา วาคุรํ มิโค;
ภุตฺวา นิวาปํ คจฺฉาม, กนฺทนฺเต มิคพนฺธเก.
‘‘ฉินฺโน ปาโส มิควสฺส, นาสทา วาคุรํ มิโค;
ภุตฺวา นิวาปํ คจฺฉาม, โสจนฺเต มิคลุทฺทเก.
‘‘พหุสฺสุโต ¶ จิตฺตกถี, พุทฺธสฺส ปริจารโก;
ปนฺนภาโร วิสฺุตฺโต, เสยฺยํ กปฺเปติ โคตโม.
‘‘ขีณาสโว วิสฺุตฺโต, สงฺคาตีโต สุนิพฺพุโต;
ธาเรติ อนฺติมํ เทหํ, ชาติมรณปารคู.
‘‘ยสฺมึ ปติฏฺิตา ธมฺมา, พุทฺธสฺสาทิจฺจพนฺธุโน;
นิพฺพานคมเน มคฺเค, โสยํ ติฏฺติ โคตโม.
‘‘ทฺวาสีติ พุทฺธโต คณฺหึ, ทฺเว สหสฺสานิ ภิกฺขุโต;
จตุราสีติสหสฺสานิ, เย เม ธมฺมา ปวตฺติโน.
‘‘อปฺปสฺสุตายํ ¶ ปุริโส, พลิพทฺโทว ชีรติ;
มํสานิ ตสฺส วฑฺฒนฺติ, ปฺา ตสฺส น วฑฺฒติ.
‘‘พหุสฺสุโต อปฺปสฺสุตํ, โย สุเตนาติมฺติ;
อนฺโธ ปทีปธาโรว, ตเถว ปฏิภาติ มํ.
‘‘พหุสฺสุตํ อุปาเสยฺย, สุตฺจ น วินาสเย;
ตํ มูลํ พฺรหฺมจริยสฺส, ตสฺมา ธมฺมธโร สิยา.
‘‘ปุพฺพาปรฺู อตฺถฺู, นิรุตฺติปทโกวิโท;
สุคฺคหีตฺจ คณฺหาติ, อตฺถฺโจปปริกฺขติ.
‘‘ขนฺตฺยา ฉนฺทิกโต โหติ, อุสฺสหิตฺวา ตุเลติ ตํ;
สมเย โส ปทหติ, อชฺฌตฺตํ สุสมาหิโต.
‘‘พหุสฺสุตํ ธมฺมธรํ, สปฺปฺํ พุทฺธสาวกํ;
ธมฺมวิฺาณมากงฺขํ, ตํ ภเชถ ตถาวิธํ.
‘‘พหุสฺสุโต ธมฺมธโร, โกสารกฺโข มเหสิโน;
จกฺขุ สพฺพสฺส โลกสฺส, ปูชนีโย พหุสฺสุโต.
‘‘ธมฺมาราโม ธมฺมรโต, ธมฺมํ อนุวิจินฺตยํ;
ธมฺมํ อนุสฺสรํ ภิกฺขุ, สทฺธมฺมา น ปริหายติ.
‘‘กายมจฺเฉรครุโน ¶ , หิยฺยมาเน อนุฏฺเห;
สรีรสุขคิทฺธสฺส, กุโต สมณผาสุตา.
‘‘น ปกฺขนฺติ ทิสา สพฺพา, ธมฺมา น ปฏิภนฺติ มํ;
คเต กลฺยาณมิตฺตมฺหิ, อนฺธการํว ขายติ.
‘‘อพฺภตีตสหายสฺส, อตีตคตสตฺถุโน;
นตฺถิ เอตาทิสํ มิตฺตํ, ยถา กายคตา สติ.
‘‘เย ปุราณา อตีตา เต, นเวหิ น สเมติ เม;
สฺวชฺช เอโกว ฌายามิ, วสฺสุเปโตว ปกฺขิมา.
‘‘ทสฺสนาย ¶ อภิกฺกนฺเต, นานาเวรชฺชเก พหู;
มา วารยิตฺถ โสตาโร, ปสฺสนฺตุ สมโย มมํ.
‘‘ทสฺสนาย อภิกฺกนฺเต, นานาเวรชฺชเก ปุถุ;
กโรติ สตฺถา โอกาสํ, น นิวาเรติ จกฺขุมา.
‘‘ปณฺณวีสติ วสฺสานิ, เสขภูตสฺส เม สโต;
น กามสฺา อุปฺปชฺชิ, ปสฺส ธมฺมสุธมฺมตํ.
‘‘ปณฺณวีสติ วสฺสานิ, เสขภูตสฺส เม สโต;
น โทสสฺา อุปฺปชฺชิ, ปสฺส ธมฺมสุธมฺมตํ.
‘‘ปณฺณวีสติ ¶ วสฺสานิ, ภควนฺตํ อุปฏฺหึ;
เมตฺเตน กายกมฺเมน, ฉายาว อนปายินี.
‘‘ปณฺณวีสติ วสฺสานิ, ภควนฺตํ อุปฏฺหึ;
เมตฺเตน วจีกมฺเมน, ฉายาว อนปายินี.
‘‘ปณฺณวีสติ วสฺสานิ, ภควนฺตํ อุปฏฺหึ;
เมตฺเตน มโนกมฺเมน, ฉายาว อนปายินี.
‘‘พุทฺธสฺส จงฺกมนฺตสฺส, ปิฏฺิโต อนุจงฺกมึ;
ธมฺเม เทสิยมานมฺหิ, าณํ เม อุทปชฺชถ.
‘‘อหํ สกรณีโยมฺหิ, เสโข อปฺปตฺตมานโส;
สตฺถุ จ ปรินิพฺพานํ, โย อมฺหํ อนุกมฺปโก.
‘‘ตทาสิ ยํ ภึสนกํ, ตทาสิ โลมหํสนํ;
สพฺพการวรูเปเต, สมฺพุทฺเธ ปรินิพฺพุเต.
‘‘พหุสฺสุโต ธมฺมธโร, โกสารกฺโข มเหสิโน;
จกฺขุ สพฺพสฺส โลกสฺส, อานนฺโท ปรินิพฺพุโต.
‘‘พหุสฺสุโต ¶ ธมฺมธโร, โกสารกฺโข มเหสิโน;
จกฺขุ สพฺพสฺส โลกสฺส, อนฺธกาเร ตโมนุโท.
‘‘คติมนฺโต ¶ สติมนฺโต, ธิติมนฺโต จ โย อิสิ;
สทฺธมฺมธารโก เถโร, อานนฺโท รตนากโร.
‘‘ปริจิณฺโณ มยา สตฺถา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ;
โอหิโต ครุโก ภาโร, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว’’ติ. –
อิมา คาถา อภาสิ.
ตตฺถ ปิสุเณน จาติ อาทิโต ทฺเว คาถา ฉพฺพคฺคิเย ภิกฺขู เทวทตฺตปกฺขิเยหิ ภิกฺขูหิ สทฺธึ สํสคฺคํ กโรนฺเต ทิสฺวา เตสํ โอวาททานวเสน วุตฺตา. ตตฺถ ปิสุเณนาติ ปิสุณาย วาจาย. ตาย หิ ยุตฺโต ปุคฺคโล ‘‘ปิสุโณ’’ติ วุตฺโต ยถา นีลคุณยุตฺโต ปโฏ นีโลติ. โกธเนนาติ กุชฺฌนสีเลน. อตฺตสมฺปตฺตินิคูหณลกฺขณสฺส มจฺเฉรสฺส สมฺภวโต มจฺฉรินา. วิภูตนนฺทินาติ สตฺตานํ วิภูตํ วิภวนํ วินาสํ อิจฺฉนฺเตน, วิภูตํ วา วิสุํ ภาโว เภโท, ตํ นนฺทเนน, สพฺพเมตํ เทวทตฺตปกฺขิเยว สนฺธาย วุตฺตํ. เต หิ ปฺจวตฺถุทีปนาย พหู ชเน สมฺมาปฏิปนฺเน ภินฺทนฺตา สตฺถริ พหิทฺธตาย ถทฺธมจฺฉริยาทิมจฺฉริยปกตา มหาชนสฺส มหโต อนตฺถาย ปฏิปชฺชึสุ. สขิตนฺติ สหายภาวํ สํสคฺคํ น กเรยฺย, กึการณา? ปาโป ¶ กาปุริเสน สงฺคโม กาปุริเสน ปาปปุคฺคเลน สมาคโม นิหีโน ลามโก. เย หิสฺส ทิฏฺานุคตึ อาปชฺชนฺติ. เตสํ ทุจินฺติตาทิเภทํ พาลลกฺขณเมว อาวหติ, ปเคว วจนกรสฺส. เตนาห ภควา – ‘‘ยานิ กานิจิ, ภิกฺขเว, ภยานิ อุปฺปชฺชนฺติ, สพฺพานิ ตานิ พาลโต อุปฺปชฺชนฺติ, โน ปณฺฑิตโต’’ติอาทิ (อ. นิ. ๓.๑).
เยน ปน สํสคฺโค กาตพฺโพ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘สทฺเธน จา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ สทฺเธนาติ กมฺมกมฺมผลสทฺธาย เจว, รตนตฺตยสทฺธาย จ สมนฺนาคเตน. เปสเลนาติ ปิยสีเลน สีลสมฺปนฺเนน. ปฺวตาติ อุทยตฺถคามินิยา นิพฺเพธิกาย ปฺาย วเสน ปฺาสมฺปนฺเนน. พหุสฺสุเตนาติ ปริยตฺติปฏิเวธพาหุสจฺจานํ ปาริปูริยา พหุสฺสุเตน. ภทฺโทติ เตน ตาทิเสน สาธุนา สงฺคโม ภทฺโท สุนฺทโร กลฺยาโณ ทิฏฺธมฺมิกาทิเภทํ อตฺถํ อาวหตีติ อธิปฺปาโย.
ปสฺส จิตฺตกตนฺติอาทิกา สตฺต คาถา อตฺตโน รูปสมฺปตฺตึ ทิสฺวา กามสฺํ อุปฺปาเทนฺติยา อุตฺตราย นาม อุปาสิกาย กายวิจฺฉนฺทชนนตฺถํ ภาสิตา ¶ . ‘‘อมฺพปาลึ คณิกํ ทิสฺวา วิกฺขิตฺตจิตฺตานํ โอวาททานตฺถ’’นฺติปิ วทนฺติ. ตา เหฏฺา วุตฺตตฺถา เอว.
พหุสฺสุโต ¶ จิตฺตกถีติอาทิกา ทฺเว คาถา เถเรน อรหตฺตํ ปตฺวา อุทานวเสน ภาสิตา. ตตฺถ ปริจารโกติ อุปฏฺาโก. เสยฺยํ กปฺเปตีติ อรหตฺตปฺปตฺติสมนนฺตรํ สยิตตฺตา วุตฺตํ. เถโร หิ พหุเทว รตฺตึ จงฺกเมน วีตินาเมตฺวา สรีรํ อุตุํ คาหาเปตุํ โอวรกํ ปวิสิตฺวา สยิตุํ มฺจเก นิสินฺโน ปาทา จ ภูมิโต มุตฺตา, อปฺปตฺตฺจ สีสํ พิมฺโพหนํ, เอตฺถนฺตเร อรหตฺตํ ปตฺวา สยิ.
ขีณาสโวติ ปริกฺขีณจตุราสโว, ตโต เอว จตูหิปิ โยเคหิ วิสํยุตฺโต, ราคสงฺคาทีนํ อติกฺกนฺตตฺตา สงฺคาตีโต, สพฺพโส กิเลสปริฬาหสฺส วูปสนฺตตฺตา สุนิพฺพุโต สีติภูโตติ อตฺโถ.
ยสฺมึ ปติฏฺิตา ธมฺมาติ เถรํ อุทฺทิสฺส ขีณาสวมหาพฺรหฺมุนา ภาสิตา คาถา. อุปฏฺิตาย หิ ธมฺมสงฺคีติยา เถรํ อุทฺทิสฺส เยหิ ภิกฺขูหิ ‘‘เอโก ภิกฺขุ วิสฺสคนฺธํ วายตี’’ติ วุตฺตํ. อถ เถโร อธิคเต อรหตฺเต สตฺตปณฺณิคุหาทฺวารํ สงฺฆสฺส สามคฺคีทานตฺถํ อาคโต, ตสฺส ขีณาสวภาวปฺปกาสเนน สุทฺธาวาสมหาพฺรหฺมา. เต ภิกฺขู ลชฺชาเปนฺโต ‘‘ยสฺมึ ปติฏฺิตา ธมฺมา’’ติ คาถมาห. ตสฺสตฺโถ – พุทฺธสฺส ภควโต ธมฺมา เตเนว อธิคตา ปเวทิตา จ ปฏิเวธปริยตฺติธมฺมา. ยสฺมึ ปุริสวิเสเส ปติฏฺิตา, โสยํ โคตฺตโต โคตโม ธมฺมภณฺฑาคาริโก ¶ สอุปาทิเสสนิพฺพานสฺส อธิคตตฺตา อิทานิ อนุปาทิเสสนิพฺพานคมเน มคฺเค ปติฏฺหิ, ตสฺส เอกํสภาคีติ.
อเถกทิวสํ โคปกโมคฺคลฺลาโน นาม พฺราหฺมโณ เถรํ ปุจฺฉิ – ‘‘ตฺวํ พหุสฺสุโตติ พุทฺธสฺส สาสเน ปากโฏ, กิตฺตกา ธมฺมา เต สตฺถารา ภาสิตา, ตยา ธาริตา’’ติ? ตสฺส เถโร ปฏิวจนํ เทนฺโต ‘‘ทฺวาสีตี’’ติ คาถมาห. ตตฺถ ทฺวาสีติ สหสฺสานีติ โยชนา, พุทฺธโต คณฺหินฺติ สมฺมาสมฺพุทฺธโต อุคฺคณฺหึ ทฺวิสหสฺสาธิกานิ อสีติธมฺมกฺขนฺธสหสฺสานิ สตฺถุ สนฺติกา อธิคณฺหินฺติ อตฺโถ. ทฺเว สหสฺสานิ ภิกฺขุโตติ ทฺเว ธมฺมกฺขนฺธสหสฺสานิ ภิกฺขุโต คณฺหึ, ธมฺมเสนาปติอาทีนํ ภิกฺขูนํ สนฺติกา อธิคจฺฉึ. จตุราสีติสหสฺสานีติ ตทุภยํ สโมธาเนตฺวา ¶ จตุสหสฺสาธิกานิ อสีติสหสฺสานิ. เย เม ธมฺมา ปวตฺติโนติ เย ยถาวุตฺตปริมาณา ธมฺมกฺขนฺธา มยฺหํ ปคุณา วาจุคฺคตา ชิวฺหคฺเค ปริวตฺตนฺตีติ.
อเถกทา เถโร สาสเน ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนาธุเรปิ คนฺถธุเรปิ อนนุยุตฺตํ เอกํ ปุคฺคลํ ทิสฺวา พาหุสจฺจาภาเว อาทีนวํ ปกาเสนฺโต ‘‘อปฺปสฺสุตาย’’นฺติ คาถมาห. ตตฺถ อปฺปสฺสุตายนฺติ ¶ เอกสฺส ทฺวินฺนํ วา ปณฺณาสานํ, อถ วา ปน วคฺคานํ อนฺตมโส เอกสฺส ทฺวินฺนํ วา สุตฺตนฺตานมฺปิ อุคฺคหิตานํ อภาเวน อปฺปสฺสุโต อยํ, กมฺมฏฺานํ ปน อุคฺคเหตฺวา อนุยฺุชนฺโต พหุสฺสุโตว. พลิพทฺโทว ชีรตีติ ยถา พลิพทฺโท ชีรมาโน วฑฺฒมาโน เนว มาตุ น ปิตุ, น เสสาตกานํ อตฺถาย วฑฺฒติ, อถ โข นิรตฺถกเมว ชีรติ; เอวเมวํ อยมฺปิ น อุปชฺฌายวตฺตํ กโรติ, น อาจริยวตฺตํ, น อาคนฺตุกวตฺตาทีนิ, น ภาวนํ อนุยฺุชติ, นิรตฺถกเมว ชีรติ. มํสานิ ตสฺส วฑฺฒนฺตีติ ยถา พลิพทฺทสฺส ‘‘กสนภารวหนาทีสุ อสมตฺโถ เอโส’’ติ อรฺเ วิสฺสฏฺสฺส ยถา ตถา วิจรนฺตสฺส ขาทนฺตสฺส ปิวนฺตสฺส มํสานิ ตสฺส วฑฺฒนฺติ; เอวเมวํ อิมสฺสาปิ อุปชฺฌายาทีหิ วิสฺสฏฺสฺส สงฺฆํ นิสฺสาย จตฺตาโร ปจฺจเย ลภิตฺวา อุทฺธํวิเรจนาทีนิ กตฺวา กายํ โปเสนฺตสฺส มํสานิ วฑฺฒนฺติ ถูลสรีโร หุตฺวา วิจรติ. ปฺาติ โลกิยโลกุตฺตรา ปนสฺส ปฺา เอกงฺคุลิมตฺตาปิ น วฑฺฒติ, อรฺเ คจฺฉลตาทีนิ วิย อสฺส ฉทฺวารานิ นิสฺสาย ตณฺหา เจว นววิธมาโน จ วฑฺฒตีติ อธิปฺปาโย.
พหุสฺสุโตติ คาถา อตฺตโน พาหุสจฺจํ นิสฺสาย อฺํ อติมฺนฺตํ เอกํ ภิกฺขุํ อุทฺทิสฺส วุตฺตา. ตตฺถ สุเตนาติ สุตเหตุ อตฺตโน พาหุสจฺจนิมิตฺตํ. อติมฺตีติ อติกฺกมิตฺวา มฺติ อตฺตานํ อุกฺกํเสนฺโต ปรํ ปริภวติ. ตเถวาติ ยถา อนฺโธ อนฺธกาเร เตลปชฺโชตํ ธาเรนฺโต อาโลกทาเนน ปเรสํเยว อตฺถาวโห ¶ , น อตฺตโน, ตเถว ปริยตฺติพาหุสจฺเจน สุตวา ปุคฺคโล สุเตน อนุปปนฺโน อตฺตโน อตฺถํ อปริปูเรนฺโต อนฺโธ าณาโลกทาเนน ปเรสํเยว อตฺถาวโห, น อตฺตโน, ทีปธาโร อนฺโธ วิย มยฺหํ อุปฏฺาตีติ.
อิทานิ พาหุสจฺเจ อานิสํสํ ทสฺเสนฺโต ‘‘พหุสฺสุต’’นฺติ คาถมาห. ตตฺถ อุปาเสยฺยาติ ปยิรุปาเสยฺย. สุตฺจ น วินาสเยติ พหุสฺสุตํ ปยิรุปาสิตฺวา ¶ ลทฺธํ สุตฺจ น วินาเสยฺย, น สุสฺเสยฺย ธารณปริจยปริปุจฺฉามนสิกาเรหิ วฑฺเฒยฺย. ตํ มูลํ พฺรหฺมจริยสฺสาติ ยสฺมา พหุสฺสุตํ ปยิรุปาสิตฺวา ลทฺธํ ตํ สุตํ ปริยตฺติพาหุสจฺจํ มคฺคพฺรหฺมจริยสฺส มูลํ ปธานการณํ. ตสฺมา ธมฺมธโร สิยา วิมุตฺตายตนสีเส ตฺวา ยถาสุตสฺส ธมฺมสฺส ธารเณ ปมํ ปริยตฺติธมฺมธโร ภเวยฺย.
อิทานิ ปริยตฺติพาหุสจฺเจน สาเธตพฺพมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปุพฺพาปรฺู’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ปุพฺพฺจ อปรฺจ ชานาตีติ ปุพฺพาปรฺู. เอกิสฺสา หิ คาถาย ปุพฺพภาเค อปฺายมาเนปิ ปุพฺพภาเค วา ปฺายมาเน อปรภาเค อปฺายมาเนปิ ‘‘อิมสฺส อปรภาคสฺส อิมินา ปุพฺพภาเคน ¶ , อิมสฺส วา ปุพฺพภาคสฺส อิมินา อปรภาเคน ภวิตพฺพ’’นฺติ ชานนฺโต ปุพฺพาปรฺู นาม. อตฺตตฺถาทิเภทํ ตสฺส ตสฺส ภาสิตสฺส อตฺถํ ชานาตีติ อตฺถฺู. นิรุตฺติปทโกวิโทติ นิรุตฺติยํ เสสปเทสุปิ จาติ จตูสุปิ ปฏิสมฺภิทาสุ เฉโก. สุคฺคหีตฺจ คณฺหาตีติ เตเนว โกวิทภาเวน อตฺถโต พฺยฺชนโต จ ธมฺมํ สุคหิตเมว กตฺวา คณฺหาติ. อตฺถฺโจปปริกฺขตีติ ยถาสุตสฺส ยถาปริยตฺตสฺส ธมฺมสฺส อตฺถํ อุปปริกฺขติ ‘‘อิติ สีลํ, อิติ สมาธิ, อิติ ปฺา, อิเม รูปารูปธมฺมา’’ติ มนสา อนุเปกฺขติ.
ขนฺตฺยา ฉนฺทิกโต โหตีติ เตสุ มนสา อนุเปกฺขิเตสุ ธมฺเมสุ ทิฏฺินิชฺฌานกฺขนฺติยา นิชฺฌานํ ขมาเปตฺวา รูปปริคฺคหาทิมุเขน วิปสฺสนาภินิเวเส ฉนฺทิกโต ฉนฺทชาโต โหติ. ตถาภูโต จ วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต อุสฺสหิตฺวา ตุเลติ ตํตํปจฺจยนามรูปทสฺสนวเสน อุสฺสาหํ กตฺวา ตโต ปรํ ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวา ตุเลติ ‘‘อนิจฺจ’’นฺติปิ, ‘‘ทุกฺข’’นฺติปิ, ‘‘อนตฺตา’’ติปิ ตํ นามรูปํ ตีเรติ วิปสฺสติ. สมเย โส ปทหติ, อชฺฌตฺตํ สุสมาหิโตติ โส เอวํ ปสฺสนฺโต ปคฺคเหตพฺพาทิสมเย จิตฺตสฺส ปคฺคณฺหนาทินา ปทหติ, ปทหนฺโต จ อชฺฌตฺตํ โคจรชฺฌตฺเต วิปสฺสนาสมาธินา มคฺคสมาธินา จ สุฏฺุ สมาหิโต ภเวยฺย, อสมาธานเหตุภูเต กิเลเส ปชเหยฺย. สฺวายํ คุโณ สพฺโพปิ ยสฺมา พหุสฺสุตํ ธมฺมธรํ สปฺปฺํ พุทฺธสาวกํ ปยิรุปาสนฺตสฺส โหติ, ตสฺมา อสงฺขตํ ธมฺมํ อารพฺภ ทุกฺขาทีสุ ปริฺาทิวิสิฏฺกิจฺจตาย ธมฺมวิฺาณสงฺขาตํ ธมฺมาณํ อากงฺขนฺโต ตถาวิธํ ¶ วุตฺตปฺปการํ กลฺยาณมิตฺตํ ภเชถ, เสเวยฺย ปยิรุปาเสยฺยาติ อตฺโถ.
เอวํ ¶ พหุปการตาย ตสฺส ปูชนียกํ ทสฺเสนฺโต ‘‘พหุสฺสุโต’’ติ คาถมาห. ตสฺสตฺโถ – สุตฺตเคยฺยาทิ พหุ สุตํ เอตสฺสาติ พหุสฺสุโต. ตเมว เทสนาธมฺมํ สุวณฺณภาชเน ปกฺขิตฺตสีหวสา วิย อวินสฺสนฺตํ ธาเรตีติ ธมฺมธโร. ตโต เอว มเหสิโน ภควโต ธมฺมโกสํ ธมฺมรตนํ อารกฺขตีติ โกสารกฺโข. ยสฺมา สเทวกสฺส โลกสฺส สมทสฺสเนน จกฺขุภูโต, ตสฺมา จกฺขุ สพฺพสฺส โลกสฺส ปูชนีโย มานนีโยติ, พหุสฺสุตภาเวน พหุชนสฺส ปูชนียภาวทสฺสนตฺถํ นิคมนวเสน ปุนปิ ‘‘พหุสฺสุโต’’ติ วุตฺตํ.
เอวรูปํ กลฺยาณมิตฺตํ ลภิตฺวาปิ การกสฺเสว อปริหานิ, น อการกสฺสาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ธมฺมาราโม’’ติ คาถมาห. ตตฺถ นิวาสนฏฺเน สมถวิปสฺสนาธมฺโม อาราโม, ตสฺมึ เอว ธมฺเม รโต อภิรโตติ ธมฺมรโต, ตสฺเสว ธมฺมสฺส ปุนปฺปุนํ วิจินฺตเนน ธมฺมํ อนุวิจินฺตยํ ธมฺมํ อาวชฺเชนฺโต มนสิ กโรตีติ อตฺโถ. อนุสฺสรนฺติ ตเมว ธมฺมํ อนุสฺสรนฺโต. สทฺธมฺมาติ เอวรูโป ¶ ภิกฺขุ สตฺตตึสปเภทา โพธิปกฺขิยธมฺมา นววิธโลกุตฺตรธมฺมา จ น ปริหายติ, น กทาจิ ตสฺส ตโต ปริหานิ โหตีติ อตฺโถ.
อเถกทิวสํ กาเย อวีตราคํ กุสีตํ หีนวีริยํ โกสลฺลายา ติ นามํ ภิกฺขุํ สํเวเชนฺโต ‘‘กายมจฺเฉรครุโน’’ติ คาถมาห. ตตฺถ กายมจฺเฉรครุโนติ ‘‘กายทฬฺหีพหุลสฺส กาเย มมตฺตสฺส อาจริยุปชฺฌายานมฺปิ กาเยน กตฺตพฺพํ กิฺจิ อกตฺวา วิจรนฺตสฺส. หิยฺยมาเนติ อตฺตโน กาเย ชีวิเต จ ขเณ ขเณ ปริหิยฺยมาเน. อนุฏฺเหติ สีลาทีนํ ปริปูรณวเสน อุฏฺานวีริยํ น กเรยฺย. สรีรสุขคิทฺธสฺสาติ อตฺตโน สรีรสฺส สุขาปเนเนว เคธํ อาปนฺนสฺส. กุโต สมณผาสุตาติ เอวรูปสฺส ปุคฺคลสฺส สามฺวเสน กุโต สุขวิหาโร, ผาสุวิหาโร น ตสฺส วิชฺชตีติ อตฺโถ.
น ปกฺขนฺตีติอาทิกา อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส ธมฺมเสนาปติโน ปรินิพฺพุตภาวํ สุตฺวา เถเรน ภาสิตา. ตตฺถ น ปกฺขนฺติ ทิสา สพฺพาติ ปุรตฺถิมาทิเภทา ¶ สพฺพา ทิสา น ปกฺขยนฺติ, ทิสามูฬฺโหติ อตฺโถ. ธมฺมา น ปฏิภนฺติ มนฺติ ปุพฺเพ สุฏฺุ ปคุณาปิ ปริยตฺติธมฺมา อิทานิ สกฺกจฺจํ สมนฺนาหริยมานาปิ มยฺหํ น อุปฏฺหนฺติ. คเต กลฺยาณมิตฺตมฺหีติ สเทวกสฺส โลกสฺส กลฺยาณมิตฺตภูเต ธมฺมเสนาปติมฺหิ อนุปาทิเสสนิพฺพานํ คเต. อนฺธการํว ขายตีติ สพฺโพปายํ โลโก อนฺธกาโร วิย อุปฏฺาติ.
อพฺภตีตสหายสฺสาติ ¶ อปคตสหายสฺส, กลฺยาณมิตฺตรหิตสฺสาติ อตฺโถ. อตีตคตสตฺถุโนติ อายสฺมโต อตีโต หุตฺวา นิพฺพานคตสตฺถุกสฺส, สตฺถริ ปรินิพฺพุเตติ อตฺโถ. ยถา กายคตา สตีติ กายคตาสติภาวนา ตกฺกรสฺส ยถา เอกนฺตหิตาวหา, เอวํ เอตาทิสํ อนาถสฺส ปุคฺคลสฺส เอกนฺตหิตาวหํ อฺํ มิตฺตํ นาม นตฺถิ, สนาถสฺส อฺาปิ ภาวนา หิตาวหา เอวาติ อธิปฺปาโย.
ปุราณาติ โปราณา, สาริปุตฺตาทิเก กลฺยาณมิตฺเต สนฺธาย วทติ. นเวหีติ นวเกหิ. น สเมติ เมติ มยฺหํ จิตฺตํ น สมาคจฺฉติ, น เต มม จิตฺตํ อาราเธนฺตีติ อตฺโถ. สฺวชฺช เอโกว ฌายามีติ โสหํ อชฺช วุฑฺฒตเรหิ วิรหิโต เอโกว หุตฺวา ฌายามิ ฌานปสุโต โหมิ. วสฺสุเปโตติ วสฺสกาเล กุลาวกํ อุเปโต ปกฺขี วิย. ‘‘วาสุเปโต’’ติปิ ปาฬิ, วาสํ อุปคโตติ อตฺโถ.
ทสฺสนาย ¶ อภิกฺกนฺเตติ คาถา สตฺถารา ภาสิตา. ตสฺสตฺโถ – มม ทสฺสนาย อภิกฺกนฺเต นานาวิธวิเทสปวาสิกพหุชเน, อานนฺท, มม อุปสงฺกมนํ มา วาเรสิ. กสฺมา? เต โสตาโร ธมฺมสฺส, มมํ ปสฺสนฺตุ, อยเมว ทสฺสนาย สมโยติ.
ตํ สุตฺวา เถโร ‘‘ทสฺสนาย อภิกฺกนฺเต’’ติ อปรํ คาถมาห. อิมาย หิ คาถาย สมฺพนฺธตฺถํ ปุริมคาถา อิธ นิกฺขิตฺตา. เตเนว สจาหํ เทสนฺตรโต อาคตาคเต ตาวเทว ทสฺเสตุํ ลจฺฉามีติ เอตสฺส ปทสฺส อตฺถสิทฺธึ ทสฺเสติ.
ปณฺณวีสติ วสฺสานีติ ปฺจ คาถา อตฺตโน อคฺคุปฏฺากภาวํ ทีเปตุํ วุตฺตา. อารทฺธกมฺมฏฺานภาเวน หิ สตฺถุ อุปฏฺานปสุตภาเวน จ เถรสฺส ¶ มคฺเคน อสมุจฺฉินฺนาปิ กามสฺาทโย น อุปฺปชฺชึสุ, กายวจีมโนกมฺมานิ จ สพฺพกาลํ สตฺถริ เมตฺตาปุพฺพงฺคมานิ เมตฺตานุปริวตฺตานิ อเหสุํ. ตตฺถ ปณฺณวีสติ วสฺสานีติ ปฺจวีสติ สํวจฺฉรานิ. เสขภูตสฺส เม สโตติ เสขภูมิยํ โสตาปตฺติผเล ิตสฺส เม สโต. กามสฺาติ กามสหคตา สฺา น อุปฺปชฺชิ, เอตฺถ จ กามสฺาทิอนุปฺปตฺติวจเนน อตฺตโน อาสยสุทฺธึ ทสฺเสติ, ‘‘เมตฺเตน กายกมฺเมนา’’ติอาทินา ปโยคสุทฺธึ. ตตฺถ คนฺธกุฏิยํ ปริภณฺฑกรณาทินา สตฺถุ วตฺตปฏิวตฺตกรเณน จ เมตฺตํ กายกมฺมํ เวทิตพฺพํ, ธมฺมเทสนากาลาโรจนาทินา เมตฺตํ วจีกมฺมํ, รโหคตสฺส สตฺถารํ อุทฺทิสฺส หิตูปสํหารมนสิกาเรน เมตฺตํ มโนกมฺมํ. าณํ เม อุทปชฺชถาติ อตฺตโน เสกฺขภูมิปตฺติมาห.
อหํ สกรณีโยมฺหีติ สตฺถุ ปรินิพฺพาเน อุปฏฺิเต มณฺฑลมาฬํ ปวิสิตฺวา กปิสีสํ อาลมฺพิตฺวา โสกาภิภูเตน วุตฺตคาถา ¶ . ตตฺถ สกรณีโยมฺหีติ ทุกฺขปริชานนาทินา กรณีเยน สกรณีโย อมฺหิ. อปฺปตฺตมานโสติ อนธิคตารหตฺโต. สตฺถุ จ ปรินิพฺพานนฺติ มยฺหํ สตฺถุ ปรินิพฺพานฺจ อุปฏฺิตํ. โย อมฺหํ อนุกมฺปโกติ โย สตฺถา มยฺหํ อนุคฺคาหโก.
ตทาสิ ยํ ภึสนกนฺติ คาถา สตฺถุ ปรินิพฺพานกาเล ปถวีกมฺปนเทวทุนฺทุภิผลนาทิเก ทิสฺวา สฺชาตสํเวเคน วุตฺตคาถา.
พหุสฺสุโตติอาทิกา ติสฺโส คาถา เถรํ ปสํสนฺเตหิ สงฺคีติกาเรหิ ปิตา. ตตฺถ คติมนฺโตติ อสทิสาย าณคติยา สมนฺนาคโต. สติมนฺโตติ ปรเมน สติเนปกฺเกน สมนฺนาคโต. ธิติมนฺโตติ อสาธารณาย พฺยฺชนตฺถาวธารณสมตฺถาย ธิติสมฺปตฺติยา สมนฺนาคโต. อยฺหิ เถโร เอกปเทเยว ¶ ตฺวา สฏฺิปทสหสฺสานิ สตฺถารา กถิตนิยาเมเนว คณฺหาติ, คหิตฺจ สุวณฺณภาชเน ปกฺขิตฺตสีหวสา วิย สพฺพกาลํ น วินสฺสติ, อวิปรีตพฺยฺชนาวธารณสมตฺถาย สติปุพฺพงฺคมาย ปฺาย, อตฺถาวธารณสมตฺถาย ปฺาปุพฺพงฺคมาย สติยา จ สมนฺนาคโต. เตนาห ภควา – ‘‘เอตทคฺคํ ¶ , ภิกฺขเว, มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ พหุสฺสุตาน’’นฺติอาทิ (อ. นิ. ๑.๒๑๙). ตถา จาห ธมฺมเสนาปติ – ‘‘อายสฺมา อานนฺโท อตฺถกุสโล’’ติอาทิ (อ. นิ. ๕.๑๖๙). รตนากโรติ สทฺธมฺมรตนสฺส อากรภูโต.
ปริจิณฺโณติ คาถา ปรินิพฺพานกาเล เถเรน ภาสิตา, สา วุตฺตตฺถา เอว.
อานนฺทตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
ตึสนิปาตวณฺณนา นิฏฺิตา.