📜
๒๐. สฏฺินิปาโต
๑. มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรคาถาวณฺณนา
สฏฺินิปาเต ¶ ¶ อารฺิกาติอาทิกา อายสฺมโต มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? ตสฺส วตฺถุ ธมฺมเสนาปติวตฺถุมฺหิ วุตฺตเมว. เถโร หิ ปพฺพชิตทิวสโต สตฺตเม ทิวเส มคธรฏฺเ กลฺลวาลคามกํ อุปนิสฺสาย สมณธมฺมํ กโรนฺโต ถินมิทฺเธ โอกฺกนฺเต สตฺถารา – ‘‘โมคฺคลฺลาน, โมคฺคลฺลาน, มา, พฺราหฺมณ, อริยํ ตุณฺหีภาวํ ปมาโท’’ติอาทินา (สํ. นิ. ๒.๒๓๕) สํเวชิโต ถินมิทฺธํ วิโนเทตฺวา ภควตา วุจฺจมานํ ธาตุกมฺมฏฺานํ สุณนฺโต เอว วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา ปฏิปาฏิยา อุปริมคฺคตฺตยํ อุปคนฺตฺวา อคฺคผลกฺขเณ สาวกปารมีาณสฺส มตฺถกํ ปาปุณิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๑.๑.๓๗๕-๓๙๗) –
‘‘อโนมทสฺสี ภควา, โลกเชฏฺโ นราสโภ;
วิหาสิ หิมวนฺตมฺหิ, เทวสงฺฆปุรกฺขโต.
‘‘วรุโณ นาม นาเมน, นาคราชา อหํ ตทา;
กามรูปี วิกุพฺพามิ, มโหทธินิวาสหํ.
‘‘สงฺคณิยํ คณํ หิตฺวา, ตูริยํ ปฏฺเปสหํ;
สมฺพุทฺธํ ปริวาเรตฺวา, วาเทสุํ อจฺฉรา ตทา.
‘‘วชฺชมาเนสุ ตูเรสุ, เทวา ตูรานิ วชฺชยุํ;
อุภินฺนํ สทฺทํ สุตฺวาน, พุทฺโธปิ สมฺปพุชฺฌถ.
‘‘นิมนฺเตตฺวาน สมฺพุทฺธํ, สกํ ภวนุปาคมึ;
อาสนํ ปฺเปตฺวาน, กาลมาโรจยึ อหํ.
‘‘ขีณาสวสหสฺเสหิ, ปริวุโต โลกนายโก;
โอภาเสนฺโต ทิสา สพฺพา, ภวนํ เม อุปาคมิ.
‘‘อุปวิฏฺํ มหาวีรํ, เทวเทวํ นราสภํ;
สภิกฺขุสงฺฆํ ตปฺเปสึ, อนฺนปาเนนหํ ตทา.
‘‘อนุโมทิ ¶ มหาวีโร, สยมฺภู อคฺคปุคฺคโล;
ภิกฺขุสงฺเฆ นิสีทิตฺวา, อิมา คาถา อภาสถ.
‘‘โย ¶ โส สงฺฆํ อปูเชสิ, พุทฺธฺจ โลกนายกํ;
เตน จิตฺตปฺปสาเทน, เทวโลกํ คมิสฺสติ.
‘‘สตฺตสตฺตติกฺขตฺตฺุจ, เทวรชฺชํ กริสฺสติ;
ปถพฺยา รชฺชํ อฏฺสตํ, วสุธํ อาวสิสฺสติ.
‘‘ปฺจปฺาสกฺขตฺตฺุจ, จกฺกวตฺตี ภวิสฺสติ;
โภคา อสงฺขิยา ตสฺส, อุปฺปชฺชิสฺสนฺติ ตาวเท.
‘‘อปริเมยฺเย อิโต กปฺเป, โอกฺกากกุลสมฺภโว;
โคตโม นาม โคตฺเตน, สตฺถา โลเก ภวิสฺสติ.
‘‘นิรยา โส จวิตฺวาน, มนุสฺสตฺตํ คมิสฺสติ;
โกลิโต นาม นาเมน, พฺรหฺมพนฺธุ ภวิสฺสติ.
‘‘โส ปจฺฉา ปพฺพชิตฺวาน, กุสลมูเลน โจทิโต;
โคตมสฺส ภควโต, ทุติโย เหสฺสติ สาวโก.
‘‘อารทฺธวีริโย ปหิตตฺโต, อิทฺธิยา ปารมึ คโต;
สพฺพาสเว ปริฺาย, นิพฺพายิสฺสตินาสโว.
‘‘ปาปมิตฺโตปนิสฺสาย, กามราควสํ คโต;
มาตรํ ปิตรฺจาปิ, ฆาตยึ ทุฏฺมานโส.
‘‘ยํ ยํ โยนุปปชฺชามิ, นิรยํ อถ มานุสํ;
ปาปกมฺมสมงฺคิตา, ภินฺนสีโส มรามหํ.
‘‘อิทํ ปจฺฉิมกํ มยฺหํ, จริโม วตฺตเต ภโว;
อิธาปิ เอทิโส มยฺหํ, มรณกาเล ภวิสฺสติ.
‘‘ปวิเวกมนุยุตฺโต, สมาธิภาวนารโต;
สพฺพาสเว ปริฺาย, วิหรามิ อนาสโว.
‘‘ธรณิมฺปิ สุคมฺภีรํ, พหลํ ทุปฺปธํสิยํ;
วามงฺคุฏฺเน โขเภยฺยํ, อิทฺธิยา ปารมึ คโต.
‘‘อสฺมิมานํ ¶ น ปสฺสามิ, มาโน มยฺหํ น วิชฺชติ;
สามเณเร อุปาทาย, ครุจิตฺตํ กโรมหํ.
‘‘อปริเมยฺเย อิโต กปฺเป, ยํ กมฺมมภินีหรึ;
ตาหํ ภูมิมนุปฺปตฺโต, ปตฺโตมฺหิ อาสวกฺขยํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
อถ นํ สตฺถา อปรภาเค เชตวนมหาวิหาเร อริยคณมชฺเฌ นิสินฺโน เตน เตน คุเณน อตฺตโน สาวเก เอตทคฺเค เปนฺโต ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ อิทฺธิมนฺตานํ ยทิทํ มหาโมคฺคลฺลาโน’’ติ (อ. นิ. ๑.๑๘๘, ๑๙๐) อิทฺธิมนฺตตาย เอตทคฺเค เปสิ. เตน เอวํ สตฺถารา เอตทคฺเค ปิเตน สาวกปารมิยา มตฺถกํ ปตฺเตน มหาเถเรน ตํ ตํ นิมิตฺตํ อาคมฺม ตตฺถ ตตฺถ ภาสิตา คาถา, ตา สงฺคีติกาเล ธมฺมสงฺคาหเกหิ –
‘‘อารฺิกา ¶ ปิณฺฑปาติกา, อฺุฉาปตฺตาคเต รตา;
ทาเลมุ มจฺจุโน เสนํ, อชฺฌตฺตํ สุสมาหิตา.
‘‘อารฺิกา ¶ ปิณฺฑปาติกา, อฺุฉาปตฺตาคเต รตา;
ธุนาม มจฺจุโน เสนํ, นฬาคารํว กฺุชโร.
‘‘รุกฺขมูลิกา สาตติกา, อฺุฉาปตฺตาคเต รตา;
ทาเลมุ มจฺจุโน เสนํ, อชฺฌตฺตํ สุสมาหิตา.
‘‘รุกฺขมูลิกา สาตติกา, อฺุฉาปตฺตาคเต รตา;
ธุนาม มจฺจุโน เสนํ, นฬาคารํว กฺุชโร.
‘‘อฏฺิกงฺกลกุฏิเก, มํสนฺหารุปสิพฺพิเต;
ธิรตฺถุ ปุเร ทุคฺคนฺเธ, ปรคตฺเต มมายเส.
‘‘ตว สรีรํ นวโสตํ, ทุคฺคนฺธกรํ ปริพนฺธํ;
ภิกฺขุ ปริวชฺชยเต ตํ, มีฬฺหฺจ ยถา สุจิกาโม.
‘‘เอวฺเจ ¶ ตํ ชโน ชฺา, ยถา ชานามิ ตํ อหํ;
อารกา ปริวชฺเชยฺย, คูถฏฺานํว ปาวุเส.
‘‘เอวเมตํ มหาวีร, ยถา สมณ ภาสสิ;
เอตฺถ เจเก วิสีทนฺติ, ปงฺกมฺหิว ชรคฺคโว.
‘‘อากาสมฺหิ หลิทฺทิยา, โย มฺเถ รเชตเว;
อฺเน วาปิ รงฺเคน, วิฆาตุทยเมว ตํ.
‘‘ตทากาสสมํ จิตฺตํ, อชฺฌตฺตํ สุสมาหิตํ;
มา ปาปจิตฺเต อาสาทิ, อคฺคิขนฺธํว ปกฺขิมา.
‘‘ปสฺส จิตฺตกตํ พิมฺพํ, อรุกายํ สมุสฺสิตํ;
อาตุรํ พหุสงฺกปฺปํ, ยสฺส นตฺถิ ธุวํ ิติ.
‘‘ปสฺส จิตฺตกตํ รูปํ, มณินา กุณฺฑเลน จ;
อฏฺึ ตเจน โอนทฺธํ, สห วตฺเถหิ โสภติ.
‘‘อลตฺตกกตา ¶ ปาทา, มุขํ จุณฺณกมกฺขิตํ;
อลํ พาลสฺส โมหาย, โน จ ปารคเวสิโน.
‘‘อฏฺาปทกตา เกสา, เนตฺตา อฺชนมกฺขิตา;
อลํ พาลสฺส โมหาย, โน จ ปารคเวสิโน.
‘‘อฺชนีว นวา จิตฺตา, ปูติกาโย อลงฺกโต;
อลํ พาลสฺส โมหาย, โน จ ปารคเวสิโน.
‘‘โอทหิ มิคโว ปาสํ, นาสทา วาคุรํ มิโค;
ภุตฺวา นิวาปํ คจฺฉาม, กทฺทนฺเต มิคพนฺธเก.
‘‘ฉินฺโน ปาโส มิควสฺส, นาสทา วาคุรํ มิโค;
ภุตฺวา นิวาปํ คจฺฉาม, โสจนฺเต มิคลุทฺทเก.
‘‘ตทาสิ ยํ ภึสนกํ, ตทาสิ โลมหํสนํ;
อเนกาการสมฺปนฺเน, สาริปุตฺตมฺหิ นิพฺพุเต.
‘‘อนิจฺจา ¶ วต สงฺขารา, อุปฺปาทวยธมฺมิโน;
อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌนฺติ, เตสํ วูปสโม สุโข.
‘‘สุขุมํ เต ปฏิวิชฺฌนฺติ, วาลคฺคํ อุสุนา ยถา;
เย ปฺจกฺขนฺเธ ปสฺสนฺติ, ปรโต โน จ อตฺตโต.
‘‘เย จ ปสฺสนฺติ สงฺขาเร, ปรโต โน จ อตฺตโต;
ปจฺจพฺยาธึสุ นิปุณํ, วาลคฺคํ อุสุนา ยถา.
‘‘สตฺติยา วิย โอมฏฺโ, ฑยฺหมาโนว มตฺถเก;
กามราคปฺปหานาย, สโต ภิกฺขุ ปริพฺพเช.
‘‘สตฺติยา วิย โอมฏฺโ, ฑยฺหมาโนว มตฺถเก;
ภวราคปฺปหานาย, สโต ภิกฺขุ ปริพฺพเช.
‘‘โจทิโต ¶ ภาวิตตฺเตน, สรีรนฺติมธารินา;
มิคารมาตุปาสาทํ, ปาทงฺคุฏฺเน กมฺปยึ.
‘‘นยิทํ สิถิลมารพฺภ, นยิทํ อปฺเปน ถามสา;
นิพฺพานมธิคนฺตพฺพํ, สพฺพคนฺถปโมจนํ.
‘‘อยฺจ ทหโร ภิกฺขุ, อยมุตฺตมโปริโส;
ธาเรติ อนฺติมํ เทหํ, เชตฺวา มารํ สวาหนํ.
‘‘วิวรมนุปภนฺติ วิชฺชุตา, เวภารสฺส จ ปณฺฑวสฺส จ;
นควิวรคโต ฌายติ, ปุตฺโต อปฺปฏิมสฺส ตาทิโน.
‘‘อุปสนฺโต ¶ อุปรโต, ปนฺตเสนาสโน มุนิ;
ทายาโท พุทฺธเสฏฺสฺส, พฺรหฺมุนา อภิวนฺทิโต.
‘‘อุปสนฺตํ อุปรตํ, ปนฺตเสนาสนํ มุนึ;
ทายาทํ พุทฺธเสฏฺสฺส, วนฺท พฺราหฺมณ กสฺสปํ.
‘‘โย จ ชาติสตํ คจฺเฉ, สพฺพา พฺราหฺมณชาติโย;
โสตฺติโย เวทสมฺปนฺโน, มนุสฺเสสุ ปุนปฺปุนํ.
‘‘อชฺฌายโกปิ เจ อสฺส, ติณฺณํ เวทาน ปารคู;
เอตสฺส วนฺทนาเยตํ, กลํ นาคฺฆติ โสฬสึ.
‘‘โย ¶ โส อฏฺ วิโมกฺขานิ, ปุเรภตฺตํ อผสฺสยิ;
อนุโลมํ ปฏิโลมํ, ตโต ปิณฺฑาย คจฺฉติ.
‘‘ตาทิสํ ภิกฺขุํ มาสาทิ, มาตฺตานํ ขณิ พฺราหฺมณ;
อภิปฺปสาเทหิ มนํ, อรหนฺตมฺหิ ตาทิเน;
ขิปฺปํ ปฺชลิโก วนฺท, มา เต วิชฏิ มตฺถกํ.
‘‘เนโส ปสฺสติ สทฺธมฺมํ, สํสาเรน ปุรกฺขโต;
อโธคมํ ชิมฺหปถํ, กุมฺมคฺคมนุธาวติ.
‘‘กิมีว มีฬฺหสลฺลิตฺโต, สงฺขาเร อธิมุจฺฉิโต;
ปคาฬฺโห ลาภสกฺกาเร, ตุจฺโฉ คจฺฉติ โปฏฺิโล.
‘‘อิมฺจ ปสฺส อายนฺตํ, สาริปุตฺตํ สุทสฺสนํ;
วิมุตฺตํ อุภโตภาเค, อชฺฌตฺตํ สุสมาหิตํ.
‘‘วิสลฺลํ ขีณสํโยคํ, เตวิชฺชํ มจฺจุหายินํ;
ทกฺขิเณยฺยํ มนุสฺสานํ, ปฺุกฺเขตฺตํ อนุตฺตรํ.
๑๑๘๗. ‘‘เอเต ¶ สมฺพหุลา เทวา, อิทฺธิมนฺโต ยสสฺสิโน.
ทส เทวสหสฺสานิ, สพฺเพ พฺรหฺมปุโรหิตา;
โมคฺคลฺลานํ นมสฺสนฺตา, ติฏฺนฺติ ปฺชลีกตา.
‘‘นโม เต ปุริสาชฺ, นโม เต ปุริสุตฺตม;
ยสฺส เต อาสวา ขีณา, ทกฺขิเณยฺโยสิ มาริส.
‘‘ปูชิโต นรเทเวน, อุปฺปนฺโน มรณาภิภู;
ปุณฺฑรีกํว โตเยน, สงฺขาเรนุปลิมฺปติ.
‘‘ยสฺส มุหุตฺเตน สหสฺสธา โลโก, สํวิทิโต สพฺรหฺมกปฺโป วสิ;
อิทฺธิคุเณ จุตุปปาเต กาเล, ปสฺสติ เทวตา ส ภิกฺขุ.
‘‘สาริปุตฺโตว ¶ ¶ ปฺาย, สีเลน อุปสเมน จ;
โยปิ ปารงฺคโต ภิกฺขุ, เอตาวปรโม สิยา.
‘‘โกฏิสตสหสฺสสฺส, อตฺตภาวํ ขเณน นิมฺมิเน;
อหํ วิกุพฺพนาสุ กุสโล, วสีภูโตมฺหิ อิทฺธิยา.
‘‘สมาธิวิชฺชาวสิปารมีคโต, โมคฺคลฺลานโคตฺโต อสิตสฺส สาสเน;
ธีโร สมุจฺฉินฺทิ สมาหิตินฺทฺริโย, นาโค ยถา ปูติลตํว พนฺธนํ.
‘‘ปริจิณฺโณ มยา สตฺถา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ;
โอหิโต ครุโก ภาโร, ภวเนตฺติ สมูหตา.
‘‘ยสฺส จตฺถาย ปพฺพชิโต, อคารสฺมานคาริยํ;
โส เม อตฺโถ อนุปฺปตฺโต, สพฺพสํโยชนกฺขโย.
‘‘กีทิโส นิรโย อาสิ, ยตฺถ ทุสฺสี อปจฺจถ;
วิธุรํ สาวกมาสชฺช, กกุสนฺธฺจ พฺราหฺมณํ.
‘‘สตํ อาสิ อโยสงฺกู, สพฺเพ ปจฺจตฺตเวทนา;
อีทิโส นิรโย อาสิ, ยตฺถ ทุสฺสี อปจฺจถ;
วิธุรํ สาวกมาสชฺช, กกุสนฺธฺจ พฺราหฺมณํ.
‘‘โย เอตมภิชานาติ, ภิกฺขุ พุทฺธสฺส สาวโก;
ตาทิสํ ภิกฺขุมาสชฺช, กณฺห ทุกฺขํ นิคจฺฉสิ.
‘‘มชฺเฌสรสฺมึ ติฏฺนฺติ, วิมานา กปฺปายิโน;
เวฬุริยวณฺณา รุจิรา, อจฺจิมนฺโต ปภสฺสรา;
อจฺฉรา ตตฺถ นจฺจนฺติ, ปุถุ นานตฺตวณฺณิโย.
‘‘โย เอตมภิชานาติ…เป… กณฺห ทุกฺขํ นิคจฺฉสิ.
‘‘โย เว พุทฺเธน โจทิโต, ภิกฺขุสงฺฆสฺส เปกฺขโต;
มิคารมาตุปาสาทํ, ปาทงฺคุฏฺเน กมฺปยิ.
‘‘โย ¶ ¶ เอตมภิชานาติ…เป… กณฺห ทุกฺขํ นิคจฺฉสิ.
‘‘โย เวชยนฺตปาสาทํ, ปาทงฺคุฏฺเน กมฺปยิ;
อิทฺธิพเลนุปตฺถทฺโธ, สํเวเชสิ จ เทวตา.
‘‘โย เอตมภิชานาติ…เป… กณฺห ทุกฺขํ นิคจฺฉสิ.
‘‘โย เวชยนฺตปาสาเท, สกฺกํ โส ปริปุจฺฉติ;
อปิ อาวุโส ชานาสิ, ตณฺหกฺขยวิมุตฺติโย;
ตสฺส สกฺโก วิยากาสิ, ปฺหํ ปุฏฺโ ยถาตถํ.
‘‘โย ¶ เอตมภิชานาติ…เป… กณฺห ทุกฺขํ นิคจฺฉสิ.
‘‘โย พฺรหฺมานํ ปริปุจฺฉติ, สุธมฺมายํ ิโต สภํ;
อชฺชาปิ ตฺยาวุโส สา ทิฏฺิ, ยา เต ทิฏฺิ ปุเร อหุ;
ปสฺสสิ วีติวตฺตนฺตํ, พฺรหฺมโลเก ปภสฺสรํ.
‘‘ตสฺส พฺรหฺมา วิยากาสิ, ปฺหํ ปุฏฺโ ยถาตถํ;
น เม มาริส สา ทิฏฺิ, ยา เม ทิฏฺิ ปุเร อหุ.
‘‘ปสฺสามิ วีติวตฺตนฺตํ, พฺรหฺมโลเก ปภสฺสรํ;
โสหํ อชฺช กถํ วชฺชํ, อหํ นิจฺโจมฺหิ สสฺสโต.
‘‘โย เอตมภิชานาติ…เป… กณฺห ทุกฺขํ นิคจฺฉสิ.
‘‘โย มหาเนรุโน กูฏํ, วิโมกฺเขน อผสฺสยิ;
วนํ ปุพฺพวิเทหานํ, เย จ ภูมิสยา นรา.
‘‘โย เอตมภิชานาติ, ภิกฺขุ พุทฺธสฺส สาวโก;
ตาทิสํ ภิกฺขุมาสชฺช, กณฺห ทุกฺขํ นิคจฺฉสิ.
‘‘น เว อคฺคิ เจตยติ, อหํ พาลํ ฑหามิติ;
พาโลว ชลิตํ อคฺคึ, อาสชฺช นํ ปฑยฺหติ.
‘‘เอวเมว ¶ ตุวํ มาร, อาสชฺช นํ ตถาคตํ;
สยํ ฑหิสฺสสิ อตฺตานํ, พาโล อคฺคึว สมฺผุสํ.
‘‘อปฺุํ ปสวี มาโร, อาสชฺช นํ ตถาคตํ;
กินฺนุ มฺสิ ปาปิม, น เม ปาปํ วิปจฺจติ.
‘‘กรโต เต จียเต ปาปํ, จิรรตฺตาย อนฺตก;
มาร นิพฺพินฺท พุทฺธมฺหา, อาสํ มากาสิ ภิกฺขุสุ.
‘‘อิติ มารํ อตชฺเชสิ, ภิกฺขุ เภสกฬาวเน;
ตโต โส ทุมฺมโน ยกฺโข, ตตฺเถวนฺตรธายถา’’ติ. –
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน เถโร คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
อิมินา อนุกฺกเมน เอกจฺจํ สงฺคหํ อาโรเปตฺวา ปิตา.
ตตฺถ ‘‘อารฺิกา’’ติอาทิกา จตสฺโส คาถา ภิกฺขูนํ โอวาททานวเสน ภาสิตา. อารฺิกาติ คามนฺตเสนาสนํ ปฏิกฺขิปิตฺวา อารฺกธุตงฺคสมาทาเนน อารฺิกา. สงฺฆภตฺตํ ปฏิกฺขิปิตฺวา ปิณฺฑปาติกงฺคสมาทาเนน ¶ ปิณฺฑปาติกา, ฆเร ฆเร ลทฺธปิณฺฑปาเตน ยาปนกา. อฺุฉาปตฺตาคเต ¶ รตาติ อฺุฉาจริยาย ปตฺเต อาคเต ปตฺตปริยาปนฺเน รตา, เตเนว อภิรตา สนฺตุฏฺา. ทาเลมุ มจฺจุโน เสนนฺติ อตฺตานํ อนตฺถชนเน สหายภาวูปคมนโต มจฺจุราชสฺส เสนาภูตํ กิเลสวาหินึ สมุจฺฉินฺเทม. อชฺฌตฺตํ สุสมาหิตาติ โคจรชฺฌตฺเตสุ สุฏฺุ สมาหิตา หุตฺวา, เอเตนสฺส ปทาลนุปายมาห.
ธุนามาติ นิทฺธุนาม วิทฺธํเสม.
สาตติกาติ สาตจฺจการิโน ภาวนาย สตตปวตฺตวีริยา.
‘‘อฏฺิกงฺกลกุฏิเก’’ติอาทิกา จตสฺโส คาถา อตฺตานํ ปโลเภตุํ อุปคตาย คณิกาย โอวาทวเสน อภาสิ. ตตฺถ อฏฺิกงฺกลกุฏิเกติ อฏฺิสงฺขลิกามยกุฏิเก. นฺหารุปสิพฺพิเตติ นวหิ นฺหารุสเตหิ สมนฺตโต สิพฺพิเต. อรฺเ กุฏิโย ทารุทณฺเฑ อุสฺสาเปตฺวา ¶ วลฺลิอาทีหิ พนฺธิตฺวา กริยนฺติ, ตฺวํ ปน ปรมเชคุจฺเฉน อฏฺิกงฺกเลน ปรมเชคุจฺเฉเหว นฺหารูหิ พนฺธิตฺวา กตา, อติวิย เชคุจฺฉา ปฏิกฺกูลา จาติ ทสฺเสติ. ธิรตฺถุ ปูเร ทุคฺคนฺเธติ เกสโลมาทิโน นานปฺปการสฺส อสุจิโน ปูเร ปริปุณฺเณ, ตโต เอว ทุคฺคนฺเธ ธิรตฺถุ ตว ธีกาโร โหตุ. ปรคตฺเต มมายเสติ อิทฺจ เต ทุคฺคนฺธสฺส อุปริ โผฏสมุฏฺานํ ปริสฺสยํ เอวํ อสุจิทุคฺคนฺธํ เชคุจฺฉํ ปฏิกฺกูลสมาทานํ ตาทิเส เอว อฺสฺมึ ปเทเส โสณสิงฺคาลกิมิกุลาทีนํ คตฺตภูเต กเฬวเร มมตฺตํ กโรสิ.
คูถภสฺเตติ คูถภริตภสฺตสทิเส. ตโจนทฺเธติ ตเจน โอนทฺเธ ฉวิมตฺตปฏิจฺฉาทิตกิพฺพิเส. อุรคณฺฑิปิสาจินีติ อุเร ิตคณฺฑทฺวยวตี ภยานกภาวโต อนตฺถาวหโต จ ปิสาจสทิสี. ยานิ สนฺทนฺติ สพฺพทาติ ยานิ นว โสตานิ, นว วณมุขานิ สพฺพทา รตฺตินฺทิวํ สนฺทนฺติ, สวนฺติ, อสุจึ ปคฺฆรนฺติ.
ปริพนฺธนฺติ สมฺมาปฏิปตฺติปริพนฺธภูตํ. ภิกฺขูติ สํสาเร ภยํ อิกฺขนฺโต ภินฺนกิเลโส วา ทูรโต ปริวชฺชยเตติ มมตฺตํ น กโรติ. มีฬฺหฺจ ยถา สุจิกาโมติ จ-อิติ นิปาตมตฺตํ. ยถา สุจิชาติโก สุจิเมว อิจฺฉนฺโต สสีสํ นฺหาโต มีฬฺหํ ทิสฺวา ทูรโตว ปริวชฺเชสิ, เอวเมวํ ภิกฺขูติ อตฺโถ.
เอวฺเจ ตํ ชโน ชฺา, ยถา ชานามิ ตํ อหนฺติ เอวํ สรีรสฺิตํ อสุจิปฺุชํ ยถา อหํ ยถาภูตํ ชานามิ, เอวเมว มหาชโน ชาเนยฺย, ตํ อารกา ทูรโตว ปริวชฺเชยฺย. คูถฏฺานํว ¶ ปาวุเสติ ปาวุสกาเล กิลินฺนาสุจึ นิรนฺตรํ คูถฏฺานํ วิย สุจิชาติโก. ยสฺมา ปน ตํ ยถาภูตํ น ชานาติ, ตสฺมา ตตฺถ นิมุคฺโค สีสํ น อุกฺขิปตีติ อธิปฺปาโย.
เอวํ ¶ เถเรน สรีเร โทเส วิภาวิเต สา คณิกา ลชฺชาวนตมุขา เถเร คารวํ ปจฺจุปฏฺเปตฺวา ‘‘เอวเมตํ มหาวีรา’’ติ คาถํ วตฺวา เถรํ วนฺทิตฺวา อฏฺาสิ. ตตฺถ เอตฺถ เจเกติ เอวํ ปากฏปฏิกฺกูลสภาเวปิ เอตสฺมึ กาเย เอกจฺเจ สตฺตา อาสตฺติพลวตาย วิสีทนฺติ วิสาทํ ¶ อาปชฺชนฺติ. ปงฺกมฺหิว ชรคฺคโว มหากทฺทมกุจฺฉิยํ สมฺปติตทุพฺพลพลิพทฺโท วิย พฺยสนเมว ปาปุณนฺตีติ อตฺโถ.
ปุน ตํ เถโร มาทิเส เอวรูปา ปฏิปตฺติ นิรตฺถกา วิฆาตาวหา เอวาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อากาสมฺหี’’ติอาทินา คาถาทฺวยมาห. ตสฺสตฺโถ – โย ปุคฺคโล หลิทฺทิยา อฺเน วา รงฺคชาเตน อากาสํ รฺชิตุํ มฺเยฺย, ตสฺส ตํ กมฺมํ วิฆาตุทยํ จิตฺตวิฆาตาวหเมว สิยา, ยถา ตํ อวิสเย โยโค.
ตทากาสสมํ จิตฺตนฺติ ตยิทํ มม จิตฺตํ อากาสสมํ กตฺถจิ อลคฺคภาเวน อชฺฌตฺตํ สุฏฺุ สมาหิตํ, ตสฺมา มา ปาปจิตฺเต อาสาทีติ กาเมสุ นิมุคฺคตาย ลามกจิตฺเต นิหีนจิตฺเต มาทิเส มา อาสาเทหิ. อคฺคิขนฺธํว ปกฺขิมาติ ปกฺขิมา สลโภ อคฺคิกฺขนฺธํ อาสาเทนฺโต อนตฺถเมว ปาปุณาติ, เอวํ สมฺปทมิทํ ตุยฺหนฺติ ทสฺเสติ.
ปสฺส จิตฺตกตนฺติอาทิกา สตฺต คาถา ตเมว คณิกํ ทิสฺวา วิปลฺลตฺตจิตฺตานํ ภิกฺขูนํ โอวาททานวเสน วุตฺตา. ตํ สุตฺวา สา คณิกา มงฺกุภูตา อาคตมคฺเคเนว ปลาตา.
ตทาสีติอาทิกา จตสฺโส คาถา อายสฺมโต สาริปุตฺตตฺเถรสฺส ปรินิพฺพานํ อารพฺภ วุตฺตา. ตตฺถ อเนกาการสมฺปนฺเนติ อเนเกหิ สีลสํวราทิปฺปกาเรหิ ปริปุณฺเณ.
สุขุมํ เต ปฏิวิชฺฌนฺตีติ เต โยคิโน อติสุขุมํ ปฏิวิชฺฌนฺติ นาม. ยถา กึ? วาลคฺคํ อุสุนา ยถา ยถา สตธาภินฺนสฺส วาลสฺส เอกํ อํสุ อคฺคํ รตฺตนฺธการติมิสาย วิชฺชุลฺลโตภาเสน วิชฺฌนฺตา วิยาติ อตฺโถ. เก ปน เตติ อาห ‘‘เย ปฺจกฺขนฺเธ ปสฺสนฺติ, ปรโต โน จ อตฺตโต’’ติ. ตตฺถ ปรโตติ อนตฺตโต. ตสฺส อตฺตคฺคาหปฏิกฺเขปทสฺสนฺเหตํ. เตนาห ‘‘โน จ อตฺตโต’’ติ. เอเตน อนตฺตโต อภิวุฏฺิตสฺส อริยมคฺคสฺส วเสน ทุกฺขสจฺเจ ¶ ปริฺาภิสมยํ อาห, ตทวินาภาวโต ปน อิตเรสมฺปิ อภิสมยานํ สุปฺปฏิวิชฺฌตา วุตฺตา เอว โหตีติ ทฏฺพฺพํ. เกจิ ปน ‘‘อนตฺถการกโต ปเร นาม ปฺจุปาทานกฺขนฺธาติ ‘ปรโต ปสฺสนฺตี’ติ อิมินา วิเสสโต สพฺโพปิ สมฺมเทว วุตฺโต’’ติ วทนฺติ. ปจฺจพฺยาธึสูติ ปฏิวิชฺฌึสุ.
สตฺติยา ¶ วิย โอมฏฺโติ ปมคาถา ติสฺสตฺเถรํ อารพฺภ วุตฺตา, ทุติยา วฑฺฒมานตฺเถรํ. ตา เหฏฺา วุตฺตตฺถาว.
โจทิโต ¶ ภาวิตตฺเตนาติ คาถา ปาสาทกมฺปนสุตฺตนฺตํ อารพฺภ วุตฺตา. ตตฺถ ภาวิตตฺเตน สรีรนฺติมธารินาติ ภควนฺตํ สนฺธาย วทติ.
นยิทํ สิถิลมารพฺภาติอาทิกา ทฺเว คาถา หีนวีริยํ เวทนามกํ ทหรภิกฺขุํ อารพฺภ วุตฺตา. ตตฺถ สิถิลมารพฺภาติ สิถิลํ กตฺวา วีริยํ อกตฺวา. อปฺเปน ถามสาติ อปฺปเกน วีริยพเลน นยิทํ นิพฺพานํ อธิคนฺตพฺพํ, มหนฺเตเนว ปน จตุพฺพิธสมฺมปฺปธานวีริเยน ปตฺตพฺพนฺติ อตฺโถ.
วิวรมนุปภนฺตีติอาทิกา ทฺเว คาถา อตฺตโน วิเวกภาวํ อารพฺภ วุตฺตา. ตตฺถ พฺรหฺมุนา อภิวนฺทิโตติ มหาพฺรหฺมุนา สเทวเกน โลเกน จ อภิมุเขน หุตฺวา โถมิโต นมสฺสิโต จ.
อุปสนฺตํ อุปรตนฺติอาทิกา ปฺจ คาถา ราชคหํ ปิณฺฑาย ปวิสนฺตํ มหากสฺสปตฺเถรํ ทิสฺวา ‘‘กาฬกณฺณี มยา ทิฏฺา’’ติ โอโลเกตฺวา ิตํ สาริปุตฺตตฺเถรสฺส ภาคิเนยฺยํ มิจฺฉาทิฏฺิพฺราหฺมณํ ทิสฺวา ตสฺส อนุกมฺปาย ‘‘อยํ พฺราหฺมโณ มา นสฺสี’’ติ อริยูปวาทปฏิฆาตตฺถํ ‘‘เถรํ วนฺทาหี’’ติ ตํ อุยฺโยเชนฺเตน วุตฺตา. ตตฺถ ชาติสตํ คจฺเฉติ ชาตีนํ สตํ อุปคจฺเฉยฺย. โสตฺติโยติ โสตฺติยชาติโก. เวทสมฺปนฺโนติ าณสมฺปนฺโน. เอตสฺสาติ เถรสฺส. อยฺเหตฺถ สงฺเขปตฺโถ – โย ปุคฺคโล อุทิโตทิตา อสมฺภินฺนา สตพฺราหฺมณชาติโย อนุปฏิปาฏิยา อุปฺปชฺชนวเสน อุปคจฺเฉยฺย, ตตฺถ จ พฺราหฺมณานํ วิชฺชาสุ นิปฺผตฺตึ คโต ติณฺณํ เวทานํ ปารคู สิยา พฺราหฺมณวตฺตฺจ ปูเรนฺโต, ตสฺเสตํ วิชฺชาทิอนุฏฺานํ เอตสฺส มหากสฺสปตฺเถรสฺส วนฺทนาย วนฺทนามยปฺุสฺส โสฬสึ กลํ นาคฺฆติ, วนฺทนามยปฺุเมว ตโต มหนฺตตรนฺติ.
อฏฺ ¶ วิโมกฺขานีติ รูปชฺฌานาทิเก อฏฺ วิโมกฺเข. ภาวนาวเสน หิ ลทฺธานิ รูปชฺฌานานิ ปจฺจนีกธมฺเมหิ สุฏฺุ วิมุตฺตตํ อภิรติวเสน อารมฺมเณ นิราสงฺคฺจ ปวตฺตึ อุปาทาย ‘‘วิโมกฺขานี’’ติ วุจฺจนฺติ. นิโรธสมาปตฺติ ปน ปจฺจนีกธมฺเมหิ วิมุตฺตตฺตา เอว. อิธ ปน ฌานเมว เวทิตพฺพํ. อนุโลมํ ¶ ปฏิโลมนฺติ ปมชฺฌานโต ปฏฺาย ยาว เนวสฺานาสฺายตนา อนุโลมํ, เนวสฺานาสฺายตนโต ปฏฺาย ยาว ปมชฺฌานา ปฏิโลมํ. ปุเรภตฺตนฺติ ภตฺตกิจฺจโต ปุเรเยว. อผสฺสยีติ อเนกาการโวการา สมาปตฺติโย สมาปชฺชิ. ตโต ปิณฺฑาย คจฺฉตีติ ตโต สมาปตฺติโต วุฏฺาย, ตโต วา สมาปตฺติสมาปชฺชิตโต ปจฺฉา อิทานิ ปิณฺฑาย คจฺฉตีติ ตทหุ ปวตฺตํ เถรสฺส ปฏิปตฺตึ สนฺธาย วทติ. เถโร ปน ทิวเส ทิวเส ตเถว ปฏิปชฺชติ.
ตาทิสํ ¶ ภิกฺขุํ มาสาทีติ ยาทิสสฺส คุณา เอกเทเสน วุตฺตา, ตาทิสํ ตถารูปํ พุทฺธานุพุทฺธํ มหาขีณาสวํ ภิกฺขุํ มา อาสาเทหิ. มาตฺตานํ ขณิ พฺราหฺมณาติ อาสาทเนน จ, พฺราหฺมณ, มา อตฺตานํ ขณิ, อริยูปวาเทน อตฺตโน กุสลธมฺมํ วา อุมฺมุเลหิ. อภิปฺปสาเทหิ มนนฺติ ‘‘สาธุรูโป วต อยํ สมโณ’’ติ อตฺตโน จิตฺตํ ปสาเทหิ. มา เต วิชฏิ มตฺถกนฺติ ตว มตฺถกํ ตสฺมึ กเตน อปราเธน สตฺตธา มา ผลิ. ตสฺมา ตสฺส ปฏิการตฺถํ ขิปฺปเมว ปฺชลิโก วนฺทาติ. พฺราหฺมโณ ตํ สุตฺวา ภีโต สํวิคฺโค โลมหฏฺชาโต ตาวเทว เถรํ ขมาเปสิ.
เนโส ปสฺสตีติอาทิกา ทฺเว คาถา โปฏฺิลํ นาม ภิกฺขุํ สมฺมา อปฏิปชฺชนฺตํ มิจฺฉาชีวกตํ ทิสฺวา โจทนาวเสน วุตฺตา. ตตฺถ เนโส ปสฺสติ สทฺธมฺมนฺติ เอโส โปฏฺิโล ภิกฺขุ สตํ พุทฺธาทีนํ ธมฺมํ มคฺคผลนิพฺพานํ น ปสฺสติ. กสฺมา? สํสาเรน ปุรกฺขโต สํสารพนฺธนอวิชฺชาทินา ปุรกฺขโต อปาเยสุ นิพฺพตฺตนโต อโธคมํ เหฏฺาคามึ มายาสาเยฺยานุคตตฺตา ชิมฺหปถํ มิจฺฉามคฺคภาวโต กุมฺมคฺคภูตํ มิจฺฉาชีวํ อนุธาวติ อนุปริวตฺตติ.
กิมีว มีฬฺหสลฺลิตฺโตติ คูถกิมี วิย มีฬฺเหน สมนฺตโต ลิตฺโต กิเลสาสุจิวิมิสฺสิเต สงฺขาเร อธิมุจฺฉิโต อชฺฌาปนฺโน. ปคาฬฺโห ลาภสกฺกาเรติ ลาเภ จ สกฺกาเร จ ตณฺหาวเสน ปการโต คาฬฺโห โอคาฬฺโห. ตุจฺโฉ คจฺฉติ โปฏฺิโลติ อธิสีลสิกฺขาภาวโต ตุจฺโฉ อสาโร หุตฺวา โปฏฺิโล ภิกฺขุ คจฺฉติ ปวตฺตติ.
อิมฺจ ¶ ¶ ปสฺสาติอาทิกา ทฺเว คาถา อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตํ ปสํสนฺเตน วุตฺตา. ตตฺถ อิมฺจ ปสฺสาติ อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตตฺเถรํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส อตฺตโน จิตฺตํ อาลปติ. สุทสฺสนนฺติ อเสกฺขานํ สีลกฺขนฺธานฺเจว ปาริปูริยา สาวกปารมีาณสฺส จ ปาริปูริยา สุนฺทรทสฺสนํ. วิมุตฺตํ อุภโตภาเคติ อุภโตภาคโต วิมุตฺตตฺตา อุภโตภาควิมุตฺตํ อุภโตภาเคติ อรูปสมาปตฺติยา รูปกายโต, มคฺเคน นามกายโต, ยถารหํ เตหิเยว วิกฺขมฺภนสมุจฺเฉทภาเคหิ วิมุตฺตนฺติ อตฺโถ. สพฺพโส ราคสลฺลาทีนํ อภาเวน วิสลฺลํ กามาทิโยคานํ สมฺมเทว ขีณตฺตา ขีณสํโยคํ สุปริสุทฺธสฺส วิชฺชาตฺตยสฺส อธิคตตฺตา เตวิชฺชํ มจฺจุราชสฺส ภฺชิตตฺตา มจฺจุหายินํ ปสฺสาติ โยชนา.
เอเต สมฺพหุลาติอาทิกา คาถา อายสฺมตา สาริปุตฺตตฺเถเรน มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรํ ปสํสนฺเตน วุตฺตา. ตตฺถ ปูชิโต นรเทเวนาติ นเรหิ จ เทเวหิ จ ปรมาย ปูชาย ¶ ปูชิโต. อุปฺปนฺโน มรณาภิภูติ โลเก อุปฺปนฺโน หุตฺวา มรณํ อภิภวิตฺวา ิโต. อถ วา ปูชิโต นรเทเวน สมฺมาสมฺพุทฺเธน การณภูเตน อริยาย ชาติยา อุปฺปนฺโน. สมฺมาสมฺพุทฺโธ หิ ปมํ กมฺมุนา นโร มนุสฺโส หุตฺวา ปจฺฉาปิ อริยาย ชาติยา อุตฺตโม เทโว เทวาติเทโว อโหสิ, ตสฺมา ‘‘นรเทโว’’ติ วุจฺจติ. ปูชิโต นรเทเวน ภควตา ปสํสาวเสน อุปฺปนฺโน มรณาภิภูเต โลเก อุปฺปนฺโน หุตฺวา มรณาภิภู มจฺจุหายี. ปุณฺฑรีกํว โตเยน อุทเกน ปุณฺฑรีกํ วิย สงฺขารคเต ตณฺหาทิฏฺิเลเปน น อุปลิมฺปติ, กตฺถจิปิ อนิสฺสิโตติ อตฺโถ.
ยสฺสาติ เยน. มุหุตฺเตติ ขณมตฺเต กาเล. สหสฺสธาติ สหสฺสปกาโร. โลโกติ โอกาสโลโก. อยฺเหตฺถ อตฺโถ – เยน มหิทฺธิเกน อายสฺมตา มหาโมคฺคลฺลาเนน สหสฺสิโลกธาตุ ขเณเนว สมฺมเทว วิทิโต, ปจฺจกฺขโต าโต สพฺรหฺมกปฺโป มหาพฺรหฺมสทิโส อาวชฺชนาทิวสีภาวปฺปตฺติยา อิทฺธิสมฺปทาย จุตูปปาเต จ วสี. กาเล ปสฺสตีติ ตทนุรูเป กาเล ทิพฺเพน จกฺขุนา เทวตา ปสฺสตีติ.
สาริปุตฺโตวาติอาทิกา คาถา อายสฺมตา มหาโมคฺคลฺลาเนน อตฺตโน คุเณ ปกาเสนฺเตน วุตฺตา. ตตฺถ สาริปุตฺโตวาติ คาถาย ¶ อยํ สงฺเขปตฺโถ – ปฺาย ปฺาสมฺปทาย, สีเลน สีลสมฺปตฺติยา, อุปสเมน กิเลสวูปสเมน, โย ภิกฺขุ ปารงฺคโต ปารํ ปริยนฺตํ อุกฺกํสํ คโต โส สาริปุตฺโต สาวเกหิ ปฺาทีหิ คุเณหิ ปรมุกฺกํสคโต. ปฺาย สีเลน หิ ปรมุกฺกํสคโต. เอตาวปรโม สิยา เอตปรโม เอว, นตฺถิ ตโต อุตฺตรีติ. อิมํ ปน เถโร ยถา สาริปุตฺโต ปฺาย อุตฺตโม, ตถา อหํ สมาธินา อุตฺตโมติ ทีเปตุํ อโวจ. เตเนวาห ‘‘โกฏิสตสหสฺสสฺสา’’ติอาทิ.
ตตฺถ ¶ ขเณน นิมฺมิเนติ ขเณเนว โกฏิสตสหสฺสอตฺตภาวํ นิมฺมิเนยฺย นิมฺมิตุํ สมตฺโถ. ตสฺส นิมฺมินเน น มยฺหํ ภาโร อตฺถิ. วิกุพฺพนาสุ กุสโล, วสีภูโตมฺหิ อิทฺธิยาติ น เกวลํ มโนมยวิกุพฺพนาสุ เอว, สพฺพายปิ อิทฺธิยา วสีภาวปฺปตฺโต อมฺหิ.
สมาธิวิชฺชาวสิปารมีคโตติ สวิตกฺกสวิจาราทิสมาธีสุ เจว ปุพฺเพนิวาสาณาทิวิชฺชาสุ จ วสีภาเวน ปารมึ โกฏึ ปตฺโต อสิ. ตสฺส ตณฺหานิสฺสยาทิรหิตสฺส สตฺถุ สาสเน ยถาวุตฺเตหิ คุเณหิ อุกฺกํสคโต. ธิติสมฺปนฺนตาย ธีโร, โมคฺคลฺลานโคตฺโต โมคฺคลฺลาโน, สุฏฺุ ปิตอินฺทฺริยตาย สมาหิตินฺทฺริโย, ยถา หตฺถินาโค ปูติลตาพนฺธนํ สุเขเนว ฉินฺทติ, เอวํ สกลํ กิเลสพนฺธนํ สมุจฺฉินฺทิ เอวาติ.
กีทิโส ¶ นิรโย อาสีติอาทโย คาถา โกฏฺํ อนุปวิสิตฺวา นิกฺขมิตฺวา ิตมารํ ตชฺเชนฺเตน เถเรน วุตฺตา. ตตฺถ กีทิโสติ กึปกาโร. ยตฺถ ทุสฺสีติ ยสฺมึ นิรเย ‘‘ทุสฺสี’’ติ เอวํนาโม มาโร. อปจฺจถาติ นิรยคฺคินา อปจฺจิ. วิธุรํ สาวกนฺติ วิธุรํ นาม กกุสนฺธสฺส ภควโต อคฺคสาวกํ. อาสชฺชาติ ฆฏฺฏยิตฺวา พาธิตฺวา. กกุสนฺธฺจ พฺราหฺมณนฺติ กกุสนฺธฺจ สมฺมาสมฺพุทฺธํ อาสชฺชาติ อตฺโถ. ภควนฺตํ อุทฺทิสฺส กุมารํ อาวิสิตฺวา มาเรน ขิตฺตา สกฺขรา เถรสฺส สีเส ปติ.
สตํ อาสิ อโยสงฺกูติ ตสฺมึ กิร นิรเย อุปปนฺนานํ ติคาวุโต อตฺตภาโว โหติ, ทุสฺสีมารสฺสาปิ ตาทิโสว อโหสิ. อถ นิรยปาลา ตาลกฺขนฺธปฺปมาณานํ อโยสูลานํ อาทิตฺตานํ สมฺปชฺชลิตานํ สโชติภูตานํ สตเมว คเหตฺวา ‘‘อิมสฺมึว เต าเน ิเตน ¶ หทเยน จินฺเตตฺวา ปาปํ กต’’นฺติ สุธาโทณิยํ สุธํ โกฏฺเฏนฺตา วิย หทยมชฺฌํ โกฏฺเฏตฺวา ปณฺณาส ชนา ปาทาภิมุขา, ปณฺณาส ชนา สีสาภิมุขา โกฏฺเฏนฺตา คจฺฉนฺติ, เอวํ คจฺฉนฺตา จ ปฺจหิ วสฺสสเตหิ อุโภ อนฺเต ปตฺวา ปุน นิวตฺตมานา ปฺจหิ วสฺสสเตหิ หทยมชฺฌํ อุปคจฺฉนฺติ, ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘สตํ อาสิ อโยสงฺกู’’ติ. สพฺเพ ปจฺจตฺตเวทนาติ สยเมว ปาฏิเยกฺกเวทนาชนกา. สา กิร เวทนา มหานิรยเวทนาโต ทุกฺขตรา โหติ, ยถา หิ สิเนหปานสตฺตาหโต ปริหารสตฺตาหํ ทุกฺขตรํ, เอวํ มหานิรยทุกฺขโต อุสฺสเท วุฏฺานเวทนา ทุกฺขตรา. อีทิโส นิรโย อาสีติ อิมสฺมึ าเน เทวทูตสุตฺเตน (อ. นิ. ๓.๓๖; ม. นิ. ๓.๒๖๑) นิรโย ทีเปตพฺโพ.
โย เอตมภิชานาตีติ โย มหาภิฺโ เอตํ กมฺมผลฺจ หตฺถตเล ปิตอามลกํ วิย อภิมุขํ ¶ กตฺวา ปจฺจกฺขโต ชานาติ. ภิกฺขุ พุทฺธสฺส สาวโกติ ภินฺนกิเลโส ภิกฺขุ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สาวโก. กณฺห, ทุกฺขํ นิคจฺฉสีติ เอกนฺตกาฬเกหิ ปาปธมฺเมหิ สมนฺนาคตตฺตา, กณฺห มาร, ทุกฺขํ วินฺทิสฺสสิ.
มชฺเฌสรสฺมินฺติ มหาสมุทฺทสฺส มชฺเฌ กิร อุทกํ วตฺถุํ กตฺวา นิพฺพตฺตวิมานานิ กปฺปฏฺิติกานิ โหนฺติ. เตนาห ‘‘วิมานา กปฺปายิโน’’ติ. เตสํ เวฬุริยสฺส วิย วณฺโณ โหติ, ปพฺพตมตฺถเก ชลิตนฬคฺคิขนฺโธ วิย จ เอเตสํ อจฺจิโย โชตนฺติ, เตน เต อติวิย ปภสฺสรา ปภาสมฺปนฺนา โหนฺติ. เตนาห ‘‘เวฬุริยวณฺณา รุจิรา, อจฺจิมนฺโต ปภสฺสรา’’ติ. ปุถุ ¶ นานตฺตวณฺณิโยติ นีลาทิวเสน นานตฺตวณฺณา พหู อจฺฉรา ตตฺถ เตสุ วิมาเนสุ นจฺจนฺติ.
โย เอตมภิชานาตีติ โย เอตํ วิมานํ วตฺถุํ ปจฺจกฺขํ กตฺวา ชานาติ. อยฺหิ อตฺโถ วิมานเปตวตฺถูหิ ทีเปตพฺโพ.
พุทฺเธน โจทิโตติ สมฺมาสมฺพุทฺเธน โจทิโต อุยฺโยชิโต. ภิกฺขุสงฺฆสฺส เปกฺขโตติ มหโต ภิกฺขุสงฺฆสฺส ปสฺสนฺตสฺส. มิคารมาตุปาสาทํ ปาทงฺคุฏฺเน กมฺปยีติ (ม. นิ. ๑.๕๑๓) ปุพฺพาราเม วิสาขาย มหาอุปาสิกาย การิตํ สหสฺสคพฺภปฏิมณฺฑิตํ มหาปาสาทํ อตฺตโน ปาทงฺคุฏฺเน กมฺเปสึ. เอกสฺมิฺหิ สมเย ปุพฺพาราเม ยถาวุตฺตปาสาเท ภควติ ¶ วิหรนฺเต สมฺพหุลา นวกตรา ภิกฺขู อุปริปาสาเท นิสินฺนา สตฺถารมฺปิ อจินฺเตตฺวา ติรจฺฉานกถํ กเถตุมารทฺธา, ตํ สุตฺวา ภควา เต สํเวเชตฺวา อตฺตโน ธมฺมเทสนาย ภาชนภูเต กาตุกาโม อายสฺมนฺตํ มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรํ อามนฺเตสิ – ‘‘ปสฺสสิ ตฺวํ, โมคฺคลฺลาน, นเว ภิกฺขู ติรจฺฉานกถมนุยุตฺเต’’ติ. ตํ สุตฺวา เถโร สตฺถุ อชฺฌาสยํ ตฺวา อภิฺาปาทกํ อาโปกสิณารมฺมณํ จตุตฺถชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺาย ‘‘ปาสาทสฺส ปติฏฺิโตกาสํ อุทกํ โหตู’’ติ อธิฏฺาย ปาสาทมตฺถเก ถูปิกํ ปาทงฺคุฏฺเน ปหริ, ปาสาโท โอนมิตฺวา เอเกน ปสฺเสน อฏฺาสิ. ปุนปิ ปหริ, อปเรน ปสฺเสน อฏฺาสิ. เต ภิกฺขู ภีตา สํวิคฺคา ปาสาทสฺส ปตนภเยน ตโต นิกฺขมิตฺวา ภควโต สมีเป อฏฺํสุ. สตฺถา เตสํ อชฺฌาสยํ โอโลเกตฺวา ธมฺมํ เทเสติ. ตํ สุตฺวา เตสุ เกจิ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหึสุ, เกจิ สกทาคามิผเล, เกจิ อนาคามิผเล, เกจิ อรหตฺตผเล ปติฏฺหึสุ. สฺวายมตฺโถ ปาสาทกมฺปนสุตฺเตน ทีเปตพฺโพ.
เวชยนฺตปาสาทนฺติ โส เวชยนฺตปาสาโท ตาวตึสภวเน โยชนสหสฺสุพฺเพโธ อเนกสหสฺสนิยฺยูหกูฏาคารปฏิมณฺฑิโต เทวาสุรสงฺคาเม อสุเร ชินิตฺวา สกฺเก เทวานมินฺเท นครมชฺเฌ ¶ ิเต อุฏฺิโต วิชยนฺเตน นิพฺพตฺตตฺตา ‘‘เวชยนฺโต’’ติ ลทฺธนาโม ปาสาโท, ตํ สนฺธายาห ‘‘เวชยนฺตปาสาท’’นฺติ. ตมฺปิ หิ อยํ เถโร ปาทงฺคุฏฺเน กมฺเปสิ. เอกสฺมิฺหิ สมเย ภควนฺตํ ปุพฺพาราเม วิหรนฺตํ สกฺโก เทวราชา อุปสงฺกมิตฺวา ตณฺหาสงฺขยวิมุตฺตึ ปุจฺฉิ. ตสฺส ภควา วิสฺสชฺเชติ. โส ตํ สุตฺวา อตฺตมโน ปมุทิโต อภิวาเทตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา อตฺตโน เทวโลกเมว คโต. อถายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน เอวํ จินฺเตสิ – ‘‘อยํ สกฺโก ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา เอวรูปํ คมฺภีรํ นิพฺพานปฏิสํยุตฺตํ ปฺหํ ปุจฺฉิ, ภควตา จ ปฺโห วิสฺสชฺชิโต, กินฺนุ โข ชานิตฺวา คโต, อุทาหุ อชานิตฺวา? ยํนูนาหํ ¶ เทวโลกํ คนฺตฺวา ตมตฺถํ ชาเนยฺย’’นฺติ. โส ตาวเทว ตาวตึสภวนํ คนฺตฺวา สกฺกํ เทวานมินฺทํ ตมตฺถํ ปุจฺฉิ. สกฺโก ทิพฺพสมฺปตฺติยา ปมตฺโต หุตฺวา วิกฺเขปํ อกาสิ. เถโร ตสฺส สํเวคชนนตฺถํ เวชยนฺตปาสาทํ ปาทงฺคุฏฺเน กมฺเปสิ. เตน วุตฺตํ –
‘‘โย ¶ เวชยนฺตปาสาทํ, ปาทงฺคุฏฺเน กมฺปยิ;
อิทฺธิพเลนุปตฺถทฺโธ, สํเวเชสิ จ เทวตา’’ติ. (ม. นิ. ๑.๕๑๓)
อยํ ปนตฺโถ จูฬตณฺหาสงฺขยวิมุตฺติสุตฺเตน (ม. นิ. ๑.๓๙๐ อาทโย) ทีเปตพฺโพ. กมฺปิตากาโร เหฏฺา วุตฺโตเยว.
สกฺกํ โส ปริปุจฺฉตีติ ยถาวุตฺตเมว เถรสฺส ตณฺหาสงฺขยวิมุตฺติปุจฺฉํ สนฺธาย วุตฺตํ. เตนาห ‘‘อปิ, อาวุโส, ชานาสิ, ตณฺหกฺขยวิมุตฺติโย’’ติ. ตสฺส สกฺโก วิยากาสีติ อิทํ เถเรน ปาสาทกมฺปเน กเต สํวิคฺคหทเยน ปมาทํ ปหาย โยนิโส มนสิ กริตฺวา ปฺหสฺส พฺยากตภาวํ สนฺธาย วุตฺตํ. สตฺถารา เทสิตนิยาเมเนว หิ โส ตทา กเถสิ. เตนาห ‘‘ปฺหํ ปุฏฺโ ยถาตถ’’นฺติ. ตตฺถ สกฺกํ โส ปริปุจฺฉตีติ สกฺกํ เทวราชํ โส โมคฺคลฺลานตฺเถโร สตฺถารา เทสิตาย ตณฺหาสงฺขยวิมุตฺติยา สมฺมเทว คหิตภาวํ ปุจฺฉิ. อตีตตฺเถ หิ อิทํ วตฺตมานวจนํ. อปิ, อาวุโส, ชานาสีติ, อาวุโส, อปิ ชานาสิ, กึ ชานาสิ? ตณฺหกฺขยวิมุตฺติโยติ ยถา ตณฺหาสงฺขยวิมุตฺติโย สตฺถารา ตุยฺหํ เทสิตา, ตถา กึ ชานาสีติ ปุจฺฉิ. ตณฺหกฺขยวิมุตฺติโยติ วา ตณฺหาสงฺขยวิมุตฺติสุตฺตสฺส เทสนํ ปุจฺฉติ.
พฺรหฺมานนฺติ มหาพฺรหฺมานํ. สุธมฺมายํ ิโต สภนฺติ สุธมฺมาย สภาย. อยํ ปน พฺรหฺมโลเก สุธมฺมสภาว, น ตาวตึสภวเน, สุธมฺมสภาวิรหิโต เทวโลโก นาม นตฺถิ. อชฺชาปิ ตฺยาวุโส, สา ทิฏฺิ, ยา เต ทิฏฺิ ปุเร อหูติ อิมํ พฺรหฺมโลกํ อุปคนฺตุํ สมตฺโถ นตฺถิ โกจิ ¶ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา, สตฺถุ อิธาคมนโต ปุพฺเพ ยา ตุยฺหํ ทิฏฺิ อโหสิ, กึ อชฺชาปิ อิทานิปิ สา ทิฏฺิ น วิคตาติ? ปสฺสสิ วีติวตฺตนฺตํ, พฺรหฺมโลเก ปภสฺสรนฺติ พฺรหฺมโลเก วีติปตนฺตํ มหากปฺปินมหากสฺสปาทีหิ สาวเกหิ ปริวาริตสฺส เตโชธาตุํ สมาปชฺชิตฺวา นิสินฺนสฺส สสาวกสฺส ภควโต โอภาสํ ปสฺสสีติ อตฺโถ. เอกสฺมิฺหิ สมเย ภควา พฺรหฺมโลเก สุธมฺมาย สภาย สนฺนิปติตฺวา สนฺนิสินฺนสฺส – ‘‘อตฺถิ นุ โข โกจิ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา เอวํมหิทฺธิโก, โย อิธ อาคนฺตุํ สกฺกุเณยฺยา’’ติ จินฺเตนฺตสฺส พฺรหฺมุโน ¶ จิตฺตมฺาย ตตฺถ คนฺตฺวา พฺรหฺมุโน มตฺถเก อากาเส นิสินฺโน เตโชธาตุํ สมาปชฺชิตฺวา โอภาสํ มฺุจนฺโต มหาโมคฺคลฺลานาทีนํ อาคมนํ จินฺเตสิ. สห จินฺตเนน เตปิ ตตฺถ คนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา สตฺถุ อชฺฌาสยํ ตฺวา เตโชธาตุํ ¶ สมาปชฺชิตฺวา ปจฺเจกทิสาสุ นิสีทิตฺวา โอภาสํ วิสฺสชฺชิตฺวา สกลพฺรหฺมโลโก เอโกภาโส อโหสิ. สตฺถา พฺรหฺมุโน กลฺลจิตฺตตํ ตฺวา จตุสจฺจปกาสนํ ธมฺมํ เทเสสิ. เทสนาปริโยสาเน อเนกานิ พฺรหฺมสหสฺสานิ มคฺคผเลสุ ปติฏฺหึสุ, ตํ สนฺธาย โจเทนฺโต ‘‘อชฺชาปิ ตฺยาวุโส, สา ทิฏฺี’’ติ คาถมาห. อยํ ปนตฺโถ พกพฺรหฺมสุตฺเตน ทีเปตพฺโพ. วุตฺตฺเหตํ (สํ. นิ. ๑.๑๗๖) –
‘‘เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. เตน โข ปน สมเยน อฺตรสฺส พฺรหฺมุโน เอวรูปํ ปาปกํ ทิฏฺิคตํ อุปฺปนฺนํ โหติ – ‘นตฺถิ โส สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา, โย อิธ อาคจฺเฉยฺยา’ติ. อถ โข ภควา ตสฺส พฺรหฺมุโน เจตสา เจโตปริวิตกฺกมฺาย เสยฺยถาปิ นาม พลวา ปุริโส สมิฺชิตํ วา พาหํ ปสาเรยฺย, ปสาริตํ วา พาหํ สมิฺเชยฺย, เอวเมว เชตวเน อนฺตรหิโต ตสฺมึ พฺรหฺมโลเก ปาตุรโหสิ. อถ โข ภควา ตสฺส พฺรหฺมุโน อุปริ เวหาสํ ปลฺลงฺเกน นิสีทิ เตโชธาตุํ สมาปชฺชิตฺวา.
‘‘อถ โข อายสฺมโต มหาโมคฺคลฺลานสฺส เอตทโหสิ – ‘กหํ นุ โข ภควา เอตรหิ วิหรตี’ติ? อทฺทสา โข อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน ภควนฺตํ ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน ตสฺส พฺรหฺมุโน อุปริเวหาสํ ปลฺลงฺเกน นิสินฺนํ เตโชธาตุํ สมาปนฺนํ. ทิสฺวาน เสยฺยถาปิ นาม พลวา ปุริโส สมิฺชิตํ วา พาหํ ปสาเรยฺย, ปสาริตํ วา พาหํ สมิฺเชยฺย, เอวเมว เชตวเน อนฺตรหิโต ตสฺมึ พฺรหฺมโลเก ปาตุรโหสิ. อถ โข อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน ปุรตฺถิมํ ทิสํ นิสฺสาย ตสฺส พฺรหฺมุโน ¶ อุปริเวหาสํ ปลฺลงฺเกน นิสีทิ เตโชธาตุํ สมาปชฺชิตฺวา นีจตรํ ภควโต.
‘‘อถ ¶ โข อายสฺมโต มหากสฺสปสฺส เอตทโหสิ – ‘กหํ นุ โข ภควา เอตรหิ วิหรตี’ติ? อทฺทสา โข อายสฺมา มหากสฺสโป ภควนฺตํ ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน ตสฺส พฺรหฺมุโน อุปริเวหาสํ ปลฺลงฺเกน นิสินฺนํ เตโชธาตุํ สมาปนฺนํ. ทิสฺวาน เสยฺยถาปิ นาม พลวา ปุริโส…เป… เอวเมว เชตวเน อนฺตรหิโต ตสฺมึ พฺรหฺมโลเก ปาตุรโหสิ. อถ โข อายสฺมา มหากสฺสโป ทกฺขิณํ ทิสํ นิสฺสาย ตสฺส พฺรหฺมุโน อุปริเวหาสํ ปลฺลงฺเกน นิสีทิ เตโชธาตุํ สมาปชฺชิตฺวา นีจตรํ ภควโต.
‘‘อถ โข อายสฺมโต มหากปฺปินสฺส เอตทโหสิ – ‘กหํ นุ โข ภควา เอตรหิ วิหรตี’ติ? อทฺทสา โข อายสฺมา มหากปฺปิโน ภควนฺตํ ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน ตสฺส พฺรหฺมุโน อุปริเวหาสํ ปลฺลงฺเกน นิสินฺนํ เตโชธาตุํ สมาปนฺนํ. ทิสฺวาน เสยฺยถาปิ นาม พลวา ปุริโส…เป… เอวเมว เชตวเน อนฺตรหิโต ตสฺมึ พฺรหฺมโลเก ปาตุรโหสิ. อถ โข อายสฺมา มหากปฺปิโน ปจฺฉิมํ ทิสํ นิสฺสาย ตสฺส พฺรหฺมุโน. อุปริเวหาสํ ปลฺลงฺเกน นิสีทิ เตโชธาตุํ สมาปชฺชิตฺวา นีจตรํ ภควโต.
‘‘อถ โข อายสฺมโต อนุรุทฺธสฺส เอตทโหสิ – ‘กหํ นุ โข ภควา เอตรหิ วิหรตี’ติ? อทฺทสา โข อายสฺมา อนุรุทฺโธ ภควนฺตํ ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน ตสฺส พฺรหฺมุโน อุปริเวหาสํ ปลฺลงฺเกน นิสินฺนํ เตโชธาตุํ สมาปนฺนํ. ทิสฺวาน เสยฺยถาปิ นาม พลวา ปุริโส…เป… เอวเมว เชตวเน อนฺตรหิโต ตสฺมึ พฺรหฺมโลเก ปาตุรโหสิ ¶ . อถ โข อายสฺมา อนุรุทฺโธ อุตฺตรํ ทิสํ นิสฺสาย ตสฺส พฺรหฺมุโน อุปริเวหาสํ ปลฺลงฺเกน นิสีทิ เตโชธาตุํ สมาปชฺชิตฺวา นีจตรํ ภควโต. อถ ¶ โข อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน ตํ พฺรหฺมานํ คาถาย อชฺฌภาสิ –
‘‘อชฺชาปิ เต อาวุโส สา ทิฏฺิ, ยา เต ทิฏฺิ ปุเร อหุ;
ปสฺสสิ วีติวตฺตนฺตํ, พฺรหฺมโลเก ปภสฺสรนฺติ.
‘‘น เม มาริส สา ทิฏฺิ, ยา เม ทิฏฺิ ปุเร อหุ;
ปสฺสามิ วีติวตฺตนฺตํ, พฺรหฺมโลเก ปภสฺสรํ;
สฺวาหํ อชฺช กถํ วชฺชํ, อหํ นิจฺโจมฺหิ สสฺสโต’’ติ.
‘‘อถ โข ภควา ตํ พฺรหฺมานํ สํเวเชตฺวา เสยฺยถาปิ นาม พลวา ปุริโส…เป… ¶ เอวเมว ตสฺมึ พฺรหฺมโลเก อนฺตรหิโต เชตวเน ปาตุรโหสิ. อถ โข โส พฺรหฺมา อฺตรํ พฺรหฺมปาริสชฺชํ อามนฺเตสิ – ‘เอหิ ตฺวํ, มาริส, เยนายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน เตนุปสงฺกม, อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ มหาโมคฺคลฺลานํ เอวํ วเทหิ ‘อตฺถิ นุ โข มาริส โมคฺคลฺลาน, อฺเปิ ตสฺส ภควโต สาวกา เอวํมหิทฺธิกา เอวํมหานุภาวา เสยฺยถาปิ ภวํ โมคฺคลฺลาโน, กสฺสโป, กปฺปิโน, อนุรุทฺโธ’’’ติ. ‘‘เอวํ, มาริสา’’ติ โข โส พฺรหฺมปาริสชฺโช ตสฺส พฺรหฺมุโน ปฏิสฺสุตฺวา เยนายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน เตนุปสงฺกมิ, อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ มหาโมคฺคลฺลานํ เอตทโวจ – ‘‘อตฺถิ นุ โข, มาริส โมคฺคลฺลาน, อฺเปิ ตสฺส ภควโต สาวกา เอวํมหิทฺธิกา เอวํมหานุภาวา เสยฺยถาปิ ภวํ โมคฺคลฺลาโน, กสฺสโป, กปฺปิโน, อนุรุทฺโธ’’ติ. อถ โข อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน ตํ พฺรหฺมปาริสชฺชํ คาถาย อชฺฌภาสิ –
‘‘เตวิชฺชา อิทฺธิปตฺตา จ, เจโตปริยายโกวิทา;
ขีณาสวา อรหนฺโต, พหู พุทฺธสฺส สาวกา’’ติ.
‘‘อถ โข โส พฺรหฺมปาริสชฺโช อายสฺมโต มหาโมคฺคลฺลานสฺส ภาสิตํ อภินนฺทิตฺวา อนุโมทิตฺวา เยน โส พฺรหฺมา เตนุปสงฺกมิ, อุปสงฺกมิตฺวา ตํ พฺรหฺมานํ เอตทโวจ – อายสฺมา, มาริส มหาโมคฺคลฺลาโน เอวมาห –
‘‘เตวิชฺชา ¶ อิทฺธิปตฺตา จ, เจโตปริยายโกวิทา;
ขีณาสวา อรหนฺโต, พหู พุทฺธสฺส สาวกา’’ติ.
‘‘อิทมโวจ โส พฺรหฺมปาริสชฺโช. อตฺตมโน จ โส พฺรหฺมา ตสฺส พฺรหฺมปาริสชฺชสฺส ภาสิตํ อภินนฺที’’ติ.
อิทํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘อยํ ปนตฺโถ พกพฺรหฺมสุตฺเตน ทีเปตพฺโพ’’ติ.
มหาเนรุโน กูฏนฺติ กูฏสีเสน สกลเมว สิเนรุปพฺพตราชํ วทติ. วิโมกฺเขน อผสฺสยีติ ฌานวิโมกฺขนิสฺสเยน อภิฺาเณน ผสฺสยีติ อธิปฺปาโย. วนนฺติ ชมฺพุทีปํ. โส หิ วนพหุลตาย ‘‘วน’’นฺติ วุตฺโต. เตนาห ‘‘ชมฺพุสณฺฑสฺส อิสฺสโร’’ติ. ปุพฺพวิเทหานนฺติ ปุพฺพวิเทหฏฺานํ, ปุพฺพวิเทหนฺติ อตฺโถ. เย จ ภูมิสยา นราติ ภูมิสยา นรา นาม ¶ อปรโคยานกา จ อุตฺตรกุรุกา จ มนุสฺสา. เต หิ เคหาภาวโต ‘‘ภูมิสยา’’ติ วุตฺตา. เตปิ สพฺเพ อผสฺสยีติ สมฺพนฺโธ. อยํ ปนตฺโถ นนฺโทปนนฺททมเนน (วิสุทฺธิ. ๒.๓๙๖ นนฺโทปนนฺทนาคทมนกถา) ทีเปตพฺโพ –
‘‘เอกสฺมึ ¶ กิร สมเย อนาถปิณฺฑิโก คหปติ ภควโต ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ‘สฺเว, ภนฺเต, ปฺจหิ ภิกฺขุสเตหิ สทฺธึ มยฺหํ เคเห ภิกฺขํ คณฺหถา’ติ นิมนฺเตตฺวา ปกฺกามิ. ตํทิวสฺจ ภควโต ปจฺจูสสมเย ทสสหสฺสิโลกธาตุํ โอโลเกนฺตสฺส นนฺโทปนนฺโท นาม นาคราชา าณมุเข อาปาถํ อาคจฺฉิ. ภควา ‘อยํ นาคราชา มยฺหํ าณมุเข อาปาถํ อาคจฺฉติ, กึ นุ โข ภวิสฺสตี’ติ อาวชฺเชนฺโต สรณคมนสฺส อุปนิสฺสยํ ทิสฺวา ‘อยํ มิจฺฉาทิฏฺิโก ตีสุ รตเนสุ อปฺปสนฺโน, โก นุ โข อิมํ มิจฺฉาทิฏฺิโต วิโมเจยฺยา’ติ อาวชฺเชนฺโต มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรํ อทฺทส.
‘‘ตโต ปภาตาย รตฺติยา สรีรปฏิชคฺคนํ กตฺวา อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ อามนฺเตสิ – ‘อานนฺท, ปฺจนฺนํ ภิกฺขุสตานํ อาโรเจหิ ตถาคโต เทวจาริกํ คจฺฉตี’ติ. ตํทิวสฺจ นนฺโทปนนฺทสฺส อาปานภูมึ สชฺชยึสุ. โส ทิพฺพรตนปลฺลงฺเก ทิพฺเพน เสตจฺฉตฺเตน ธาริยมาโน ติวิธนาฏเกหิ เจว นาคปริสาย จ ปริวุโต ทิพฺพภาชเนสุ อุปฏฺาปิตํ อนฺนปานวิธึ ¶ โอโลกยมาโน นิสินฺโน โหติ. อถ โข ภควา ยถา นาคราชา ปสฺสติ, ตถา กตฺวา ตสฺส วิมานมตฺถเกเนว ปฺจหิ ภิกฺขุสเตหิ สทฺธึ ตาวตึสเทวโลกาภิมุโข ปายาสิ.
‘‘เตน โข ปน สมเยน นนฺโทปนนฺทสฺส นาคราชสฺส เอวรูปํ ปาปกํ ทิฏฺิคตํ อุปฺปนฺนํ โหติ – ‘อิเม หิ นาม มุณฺฑกา สมณกา อมฺหากํ อุปริภวเนน เทวานํ ตาวตึสานํ ภวนํ ปวิสนฺติปิ นิกฺขมนฺติปิ, น อิทานิ อิโต ปฏฺาย อิเมสํ อมฺหากํ มตฺถเก ปาทปํสุํ โอกิรนฺตานํ คนฺตุํ ทสฺสามี’ติ อุฏฺาย สิเนรุปาทํ คนฺตฺวา ตํ อตฺตภาวํ วิชหิตฺวา สิเนรุํ สตฺตกฺขตฺตุํ โภเคหิ ปริกฺขิปิตฺวา อุปริ ผณํ กตฺวา ตาวตึสภวนํ อวกุชฺเชน ผเณน ปฏิคฺคเหตฺวา อทสฺสนํ คเมสิ.
‘‘อถ โข อายสฺมา รฏฺปาโล ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘ปุพฺเพ, ภนฺเต, อิมสฺมึ ปเทเส ิโต สิเนรุํ ปสฺสามิ, สิเนรุปริภณฺฑํ ปสฺสามิ, ตาวตึสํ ปสฺสามิ, เวชยนฺตํ ปสฺสามิ, เวชยนฺตสฺส ปาสาทสฺส อุปริ ธชํ ปสฺสามิ. โก นุ โข, ภนฺเต, เหตุ โก ปจฺจโย, ยํ เอตรหิ เนว สิเนรุํ ปสฺสามิ…เป… น เวชยนฺตสฺส ปาสาทสฺส อุปริ ธชํ ปสฺสามี’ติ? อยํ, รฏฺปาล, นนฺโทปนนฺโท นาม นาคราชา ตุมฺหากํ กุปิโต สิเนรุํ สตฺตกฺขตฺตุํ โภเคหิ ปริกฺขิปิตฺวา อุปริ ผเณน ปฏิจฺฉาเทตฺวา อนฺธการํ กตฺวา ิโตติ. ‘ทเมมิ ¶ นํ, ภนฺเต’ติ. น ภควา นํ อนุชานิ. อถ โข อายสฺมา ภทฺทิโย อายสฺมา ราหุโลติ อนุกฺกเมน สพฺเพปิ ภิกฺขู อุฏฺหึสุ. น ภควา อนุชานิ.
‘‘อวสาเน ¶ มหาโมคฺคลฺลานตฺเถโร ‘อหํ, ภนฺเต, ทเมมิ น’นฺติ อาห. ‘ทเมหิ, โมคฺคลฺลานา’ติ ภควา อนุชานิ. เถโร อตฺตภาวํ วิชหิตฺวา มหนฺตํ นาคราชวณฺณํ อภินิมฺมินิตฺวา นนฺโทปนนฺทํ จุทฺทสกฺขตฺตุํ โภเคหิ ปริกฺขิปิตฺวา ตสฺส ผณสฺส มตฺถเก อตฺตโน ผณํ เปตฺวา สิเนรุนา สทฺธึ อภินิปฺปีเฬสิ. นาคราชา ธูมายิ. เถโร ‘น ตุยฺหํเยว สรีเร ธูโม อตฺถิ, มยฺหมฺปิ อตฺถี’ติ ธูมายิ. นาคราชสฺส ธูโม เถรํ น พาธติ. เถรสฺส ปน ธูโม นาคราชํ พาธติ. ตโต นาคราชา ปชฺชลิ. เถโรปิ ‘น ตุยฺหํเยว สรีเร อคฺคิ อตฺถิ, มยฺหมฺปิ อตฺถี’ติ ปชฺชลิ. นาคราชสฺส เตโช เถรํ น พาธติ, เถรสฺส ปน เตโช นาคราชํ พาธติ. นาคราชา ‘อยํ มํ สิเนรุนา อภินิปฺปีเฬตฺวา ธูมายติ เจว ¶ ปชฺชลติ จา’ติ จินฺเตตฺวา, ‘โภ, ตุวํ โกสี’ติ ปฏิปุจฺฉิ. อหํ โข, นนฺท, โมคฺคลฺลาโนติ. ภนฺเต, อตฺตโน ภิกฺขุภาเวน ติฏฺาหี’’ติ.
‘‘เถโร ตํ อตฺตภาวํ วิชหิตฺวา ตสฺส ทกฺขิณกณฺณโสเตน ปวิสิตฺวา วามกณฺณโสเตน นิกฺขมิ, วามกณฺณโสเตน ปวิสิตฺวา ทกฺขิณกณฺณโสเตน นิกฺขมิ. ตถา ทกฺขิณนาสโสเตน ปวิสิตฺวา วามนาสโสเตน นิกฺขมิ, วามนาสโสเตน ปวิสิตฺวา ทกฺขิณนาสโสเตน นิกฺขมิ. ตโต นาคราชา มุขํ วิวริ. เถโร มุเขน ปวิสิตฺวา อนฺโตกุจฺฉิยํ ปาจีเนน จ ปจฺฉิเมน จ จงฺกมติ. ภควา ‘โมคฺคลฺลาน, มนสิ กโรหิ มหิทฺธิโก นาโค’ติ อาห. เถโร ‘มยฺหํ โข, ภนฺเต, จตฺตาโร อิทฺธิปาทา ภาวิตา พหุลีกตา ยานีกตา วตฺถุกตา อนุฏฺิตา ปริจิตา สุสมารทฺธา, ติฏฺตุ, ภนฺเต, นนฺโทปนนฺโท, อหํ นนฺโทปนนฺทสทิสานํ นาคราชานํ สตมฺปิ สหสฺสมฺปิ สตสหสฺสมฺปิ ทเมยฺย’นฺติ อาห.
‘‘นาคราชา จินฺเตสิ – ‘ปวิสนฺโต ตาว เม น ทิฏฺโ, นิกฺขมนกาเล ทานิ นํ ทาานฺตเร ปกฺขิปิตฺวา สงฺขาทิสฺสามี’ติ จินฺเตตฺวา ‘นิกฺขมถ, ภนฺเต, มา มํ อนฺโตกุจฺฉิยํ อปราปรํ จงฺกมนฺโต พาธยิตฺถา’ติ อาห. เถโร นิกฺขมิตฺวา พหิ อฏฺาสิ. นาคราชา ‘อยํ โส’ติ ทิสฺวา นาสวาตํ วิสฺสชฺชิ. เถโร จตุตฺถชฺฌานํ สมาปชฺชิ, โลมกูปมฺปิสฺส วาโต จาเลตุํ นาสกฺขิ. ‘อวเสสา ภิกฺขู กิร อาทิโต ปฏฺาย สพฺพปาฏิหาริยานิ กาตุํ สกฺกุเณยฺยุํ, อิมํ ปน านํ ปตฺวา เอวํ ขิปฺปนิสนฺติโน หุตฺวา สมาปชฺชิตุํ นาสกฺขิสฺสนฺตี’ติ เนสํ ภควา นาคราชทมนํ นานุชานิ.
‘‘นาคราชา ¶ ‘อหํ อิมสฺส สมณสฺส นาสวาเตน โลมกูปมฺปิ จาเลตุํ นาสกฺขึ, มหิทฺธิโก โส สมโณ’ติ จินฺเตสิ. เถโร อตฺตภาวํ วิชหิตฺวา สุปณฺณรูปํ นิมฺมินิตฺวา สุปณฺณวาตํ ¶ ทสฺเสนฺโต นาคราชานํ อนุพนฺธิ, นาคราชา ตํ อตฺตภาวํ วิชหิตฺวา มาณวกวณฺณํ อภินิมฺมินิตฺวา, ‘ภนฺเต, ตุมฺหากํ สรณํ คจฺฉามี’ติ วทนฺโต เถรสฺส ปาเท วนฺทิ. เถโร ‘สตฺถา, นนฺโท อาคโต, เอหิ ตฺวํ, คมิสฺสามา’ติ นาคราชานํ ทเมตฺวา นิพฺพิสํ กตฺวา, คเหตฺวา ภควโต ¶ สนฺติกํ อคมาสิ. นาคราชา ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา ‘ภนฺเต, ตุมฺหากํ สรณํ คจฺฉามี’ติ อาห. ภควา ‘สุขี โหหิ, นาคราชา’ติ วตฺวา ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต อนาถปิณฺฑิกสฺส นิเวสนํ อคมาสิ.
‘‘อนาถปิณฺฑิโก ‘กึ, ภนฺเต, อติทิวา อาคตตฺถา’ติ อาห. โมคฺคลฺลานสฺส จ นนฺโทปนนฺทสฺส จ สงฺคาโม อโหสีติ. กสฺส ปน, ภนฺเต, ชโย, กสฺส ปราชโยติ? โมคฺคลฺลานสฺส ชโย, นนฺทสฺส ปราชโยติ. อนาถปิณฺฑิโก ‘อธิวาเสตุ เม, ภนฺเต, ภควา สตฺตาหํ เอกปฏิปาฏิยา ภตฺตํ, สตฺตาหํ เถรสฺส สกฺการํ กริสฺสามี’ติ วตฺวา สตฺตาหํ พุทฺธปฺปมุขานํ ปฺจนฺนํ ภิกฺขุสตานํ มหาสกฺการํ อกาสิ. เตน วุตฺตํ – ‘นนฺโทปนนฺททมเนน ทีเปตพฺโพ’’’ติ.
โย เอตมภิชานาตีติ เอตํ ยถาวุตฺตํ วิโมกฺขํ ผุสนกรณวเสน ชานาติ.
น เว อคฺคิ เจตยติ, อหํ พาลํ ฑหามีติ เอวํ น อคฺคิ อภิสํเจเตติ, นาปิ ฑหนาย ปโยคํ ปรกฺกมํ กโรติ, พาโล เอว ปน ‘‘อยํ มนฺทาคตี’’ติ อนิชลนฺตํ วิย ชลิตํ อคฺคึ อาสชฺช นํ ปฑยฺหติ, เอวเมว, มาร, น มยํ ฑหิตุกามา, พาเธตุกามา, ตฺวฺเว ปน ตถา อาคมนาทิอตฺเถน ตถาคตํ อคฺคิขนฺธสทิสํ อริยสาวกํ อาสชฺช อตฺตานํ ฑหิสฺสสิ, ฑหทุกฺขโต น มฺุจิสฺสสิ.
อปฺุํ ปสวีติ อปฺุํ ปฏิลภติ. น เม ปาปํ วิปจฺจตีติ มม ปาปํ น วิปจฺจติ, กึ นุ, มาร, เอวํ มฺสิ นยิทมตฺถิ.
กโรโต เต จียเต ปาปนฺติ เอกํเสน กโรนฺตสฺส เต ปาปํ จิรรตฺตาย จิรกาลํ อนตฺถาย ทุกฺขาย อุปจียติ. มาร, นิพฺพินฺท พุทฺธมฺหาติ จตุสจฺจพุทฺธโต พุทฺธสาวกโต นิพฺพินฺท นิพฺพิชฺช ปรโต กมฺมํ. อาสํ มากาสิ ภิกฺขุสูติ ‘‘ภิกฺขู วิโรเธมิ วิเหเสมี’’ติ เอตํ อาสํ มากาสิ.
อิตีติ เอวํ. มารํ อตชฺเชสีติ, ‘‘มาร, นิพฺพินฺท…เป… ภิกฺขุสู’’ติ อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน. เภสกฬาวเนติ ¶ เอวํนามเก อรฺเ. ตโตติ ¶ ตชฺชนเหตุ. โส ทุมฺมโน ยกฺโขติ ¶ โส มาโร โทมนสฺสิโก หุตฺวา ตตฺเถว ตสฺมึเยว าเน อนฺตรธายิ, อทสฺสนํ อคมาสิ. อยฺจ คาถา ธมฺมสงฺคายนกาเล ปิตา. ยํ ปเนตฺถ อนฺตรนฺตรา อตฺถโต น วิภตฺตํ, ตํ เหฏฺา วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานเมว.
เอวมยํ มหาเถโร มารํ ตชฺเชตฺวา เทวจาริกานรกจาริกาทิวเสน อฺเหิ สาวเกหิ อสาธารณํ สตฺตูปการํ กตฺวา อายุปริโยสาเน ปรินิพฺพายิ. ปรินิพฺพายนฺโต จ อโนมทสฺสิสฺส ภควโต ปาทมูเล ปณิธานํ กตฺวา ตโต ปฏฺาย ตตฺถ ตตฺถ ภเว อุฬารานิ ปฺุานิ กตฺวา สาวกปารมิยา มตฺถเก ิโตปิ อนฺตรา กตสฺส ปาปกมฺมสฺส วเสน อุฏฺิตาย กมฺมปิโลติกาย ติตฺถิเยหิ อุยฺโยชิเตหิ โจเรหิ พาธิโต อนปฺปกํ สรีรเขทํ กตฺวา ปรินิพฺพายิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๑.๑.๓๗๕, ๓๘๐-๓๙๗) –
‘‘อโนมทสฺสี ภควา, โลกเชฏฺโ นราสโภ;
วิหาสิ หิมวนฺตมฺหิ, เทวสงฺฆปุรกฺขโต.
‘‘ภควา ตโต โอตริตฺวา, วิจริ จาริกํ ชิโน;
สตฺตกายํ อนุคฺคณฺหนฺโต, พาราณสึ อุปาคมิ.
‘‘ขีณาสวสหสฺเสหิ, ปริวุโต โลกนายโก;
โอภาเสนฺโต ทิสา สพฺพา, วิโรจิตฺถ มหามุนิ.
‘‘ตทาหํ คหปติ หุตฺวา, สรเทน มหิทฺธินา;
อุยฺโยชิโต สหาเยน, สตฺถารํ อุปสงฺกมึ.
‘‘อุปสงฺกมิตฺวาน สมฺพุทฺธํ, นิมนฺเตตฺวา ตถาคตํ;
อตฺตโน ภวนํ เนสิ, มานยนฺโต มหามุนึ.
‘‘อุปฏฺิตํ มหาวีรํ, เทวเทวํ นราสภํ;
สภิกฺขุสงฺฆํ ตปฺเปมิ, อนฺนปาเนนหํ ตทา.
‘‘อนุโมทิ ¶ มหาวีโร, สยมฺภู อคฺคปุคฺคโล;
ภิกฺขุสงฺเฆ นิสีทิตฺวา, อิมา คาถา อภาสถ.
‘‘ยํ โส สงฺฆมปูเชสิ, พุทฺธฺจ โลกนายกํ;
เตน จิตฺตปฺปสาเทน, เทวโลกํ คมิสฺสติ.
‘‘สตฺตสตฺตติกฺขตฺตฺุจ, เทวรชฺชํ กริสฺสติ;
ปถพฺยา รชฺชํ อฏฺสตํ, วสุธํ อาวสิสฺสติ.
‘‘ปฺจปฺาสกฺขตฺตฺุจ, จกฺกวตฺตี ภวิสฺสติ;
โภคา อสงฺขิยา ตสฺส, อุปฺปชฺชิสฺสนฺติ ตาวเท.
‘‘อปริเมยฺเย ¶ อิโต กปฺเป, โอกฺกากกุลสมฺภโว;
โคตโม นาม โคตฺเตน, สตฺถา โลเก ภวิสฺสติ.
‘‘นิรยา โส จวิตฺวาน, มนุสฺสตฺตํ คมิสฺสติ;
โกลิโต นาม นาเมน, พฺรหฺมพนฺธุ ภวิสฺสติ.
‘‘โส ปจฺฉา ปพฺพชิตฺวาน, กุสลมูเลน โจทิโต;
โคตมสฺส ภควโต, ทุติโย เหสฺสติ สาวโก.
‘‘อารทฺธวีริโย ปหิตตฺโต, อิทฺธิยา ปารมึ คโต;
สพฺพาสเว ปริฺาย, นิพฺพายิสฺสตินาสโว.
‘‘ปาปมิตฺโตปนิสฺสาย, กามราควสํ คโต;
มาตรํ ปิตรฺจาปิ, ฆาตยึ ทุฏฺมานโส.
‘‘ยํ ยํ โยนุปปชฺชามิ, นิรยํ อถ มานุสํ;
ปาปกมฺมสมงฺคิตา, ภินฺนสีโส มรามหํ.
‘‘อิทํ ปจฺฉิมกํ มยฺหํ, จริโม วตฺตเต ภโว;
อิธาปิ เอทิโส มยฺหํ, มรณกาเล ภวิสฺสติ.
‘‘ปวิเวกมนุยุตฺโต, สมาธิภาวนารโต;
สพฺพาสเว ปริฺาย, วิหรามิ อนาสโว.
‘‘ธรณิมฺปิ สุคมฺภีรํ, พหลํ ทุปฺปธํสิยํ;
วามงฺคุฏฺเน โขเภยฺยํ, อิทฺธิยา ปารมึ คโต.
‘‘อสฺมิมานํ ¶ น ปสฺสามิ, มาโน มยฺหํ น วิชฺชติ;
สามเณเร อุปาทาย, ครุจิตฺตํ กโรมหํ.
‘‘อปริเมยฺเย อิโต กปฺเป, ยํ กมฺมมภินีหรึ;
ตาหํ ภูมิมนุปฺปตฺโต, ปตฺโตมฺหิ อาสวกฺขยํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
สฏฺินิปาตวณฺณนา นิฏฺิตา.