📜
๗. สตฺตกนิปาโต
๑. สุนฺทรสมุทฺทตฺเถรคาถาวณฺณนา
สตฺตกนิปาเต ¶ ¶ อลงฺกตาติอาทิกา อายสฺมโต สุนฺทรสมุทฺทตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปฺุานิ อุปจินิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท ราชคเห อฺตรสฺส มหาวิภวสฺส เสฏฺิโน ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ. สมุทฺโทติสฺส นามํ อโหสิ. รูปสมฺปตฺติยา ปน สุนฺทรสมุทฺโทติ ปฺายิตฺถ. โส ปมวเย ิโต ภควโต ราชคหปฺปเวเส พุทฺธานุภาวํ ทิสฺวา, ปฏิลทฺธสทฺโธ นิสฺสรณชฺฌาสยตาย ปพฺพชิตฺวา, ลทฺธูปสมฺปโท สมาทินฺนธุตธมฺโม ราชคหโต สาวตฺถึ คนฺตฺวา, กลฺยาณมิตฺตสฺส สนฺติเก วิปสฺสนาจารํ อุคฺคเหตฺวา, กมฺมฏฺานํ อนุยฺุชนฺโต วิหรติ. ตสฺส มาตา ราชคเห อุสฺสวทิวเส อฺเ เสฏฺิปุตฺเต สปชาปติเก อลงฺกตปฏิยตฺเต อุสฺสวกีฬํ กีฬนฺเต ทิสฺวา, ปุตฺตํ อนุสฺสริตฺวา โรทติ. ตํ ทิสฺวา อฺตรา คณิกา โรทนการณํ ปุจฺฉิ. สา ตสฺสา ตํ การณํ กเถสิ. ตํ สุตฺวา คณิกา ‘‘อหํ ตํ อาเนสฺสามิ, ปสฺส ตาว มม อิตฺถิภาว’’นฺติ วตฺวา ‘‘ยทิ เอวํ ตํเยว ตสฺส ปชาปตึ กตฺวา อิมสฺส กุลสฺส สามินึ กริสฺสามี’’ติ ตาย พหุํ ธนํ ทตฺวา ¶ , วิสฺสชฺชิตา มหตา ปริวาเรน สาวตฺถึ คนฺตฺวา, เถรสฺส ปิณฺฑาย วิจรณฏฺาเน เอกสฺมึ เคเห วสมานา ทิวเส ทิวเส อฺเหิ เถรสฺส สกฺกจฺจํ ปิณฺฑปาตํ ทาเปสิ. อลงฺกตปฏิยตฺตา จ หุตฺวา สุวณฺณปาทุกา อารุยฺห อตฺตานํ ทสฺเสสิ. อเถกทิวสํ เคหทฺวาเรน คจฺฉนฺตํ เถรํ ทิสฺวา, สุวณฺณปาทุกา โอมฺุจิตฺวา, อฺชลึ ปคฺคยฺห ปุรโต คจฺฉนฺตี นานปฺปการํ เถรํ กามนิมนฺตนาย นิมนฺเตสิ. ตํ สุตฺวา เถโร ‘‘ปุถุชฺชนจิตฺตํ นาม จฺจลํ, ยํนูน มยา อิทาเนว อุสฺสาโห กรณีโย’’ติ ตตฺเถว ิโต ภาวนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา ฉฬภิฺโ อโหสิ. ตํ สนฺธาย วุตฺตํ –
‘‘อลงฺกตา สุวสนา, มาลธารี วิภูสิตา;
อลตฺตกกตาปาทา, ปาทุการุยฺห เวสิกา.
‘‘ปาทุกา ¶ ¶ โอรุหิตฺวาน, ปุรโต ปฺชลีกตา;
สา มํ สณฺเหน มุทุนา, มฺหิตปุพฺพํ อภาสถ.
‘‘‘ยุวาสิ ตฺวํ ปพฺพชิโต, ติฏฺาหิ มม สาสเน;
ภฺุช มานุสเก กาเม, อหํ วิตฺตํ ททามิ เต;
สจฺจํ เต ปฏิชานามิ, อคฺคึ วา เต หรามหํ.
‘‘‘ยทา ชิณฺณา ภวิสฺสาม, อุโภ ทณฺฑปรายนา;
อุโภปิ ปพฺพชิสฺสาม, อุภยตฺถ กฏคฺคโห’’’.
‘‘ตฺจ ทิสฺวาน ยาจนฺตึ, เวสิกํ ปฺชลีกตํ;
อลงฺกตํ สุวสนํ, มจฺจุปาสํว โอฑฺฑิตํ.
‘‘ตโต เม มนสีกาโร, โยนิโส อุทปชฺชถ;
อาทีนโว ปาตุรหุ, นิพฺพิทา สมติฏฺถ.
‘‘ตโต จิตฺตํ วิมุจฺจิ เม, ปสฺส ธมฺมสุธมฺมตํ;
ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
ตตฺถ มาลธารีติ มาลาธารินี ปิฬนฺธปุปฺผทามา. วิภูสิตาติ อูนฏฺานสฺส ปูรณวเสน ปุปฺเผหิ เจว คนฺธวิเลปนาทีหิ จ วิภูสิตคตฺตา. ‘‘อลงฺกตา’’ติ อิมินา หตฺถูปคคีวูปคาทีหิ อาภรเณหิ อลงฺกรณํ อธิปฺเปตํ. อลตฺตกกตาปาทาติ ปริณตชยสุมนปุปฺผวณฺเณน ลาขารเสน รฺชิตจรณยุคฬา. สมาสปทฺเหตํ, ‘‘อลตฺตกกตปาทา’’ติ วตฺตพฺเพ คาถาสุขตฺถํ ทีฆํ กตฺวา วุตฺตํ. อสมาสภาเว ปน ‘‘ตสฺสา’’ติ วจนเสโส เวทิตพฺโพ. ปาทุการุยฺห เวสิกาติ เอกา รูปูปชีวิกา อิตฺถี ยถาวุตฺตเวสา สุวณฺณปาทุกา ปฏิมฺุจิตฺวา ‘‘ิตา’’ติ วจนเสโส.
ปาทุกา โอรุหิตฺวานาติ ปาทุกาหิ โอตริตฺวา, สุวณฺณปาทุกาโย โอมฺุจิตฺวาติ อตฺโถ. ปฺชลีกตาติ ปคฺคหิตอฺชลิกา สา เวสี มํ. สามํ วา วจนปรมฺปรํ ¶ วินา สยเมว อภาสถ. สณฺเหนาติ มฏฺเน. มุทุนาติ มธุเรน. ‘‘วจเนนา’’ติ อวุตฺตมฺปิ วุตฺตเมว โหติ, อภาสถาติ, วุตฺตตฺตา.
ยุวาสิ ¶ ตฺวํ ปพฺพชิโตติ ตฺวํ ปพฺพชนฺโต ยุวา, ทหโรเยว หุตฺวา ปพฺพชิโตสิ, นนุ ปพฺพชนฺเตน สตฺตเม ทสเก สมฺปตฺเตว ปพฺพชิตพฺพนฺติ ทสฺเสติ. ติฏฺาหิ มม สาสเนติ มม วจเน ติฏฺ.
กึ ¶ ปน ตนฺติ อาห ‘‘ภฺุช มานุสเก กาเม’’ติ กาเม ปริภฺุชิตุกามสฺส รูปสมฺปตฺติ, วยสมฺปตฺติ, ปริวารสมฺปตฺติ, โภคสมฺปตฺติ จ อิจฺฉิตพฺพา. ตตฺถ ‘‘กุโต เม โภคสมฺปตฺตี’’ติ วเทยฺยาติ, อาห ‘‘อหํ วิตฺตํ ททามิ เต’’ติ. ‘‘ตยิทํ วจนํ กถํ สทฺทหาตพฺพ’’นฺติ มฺเยฺยาติ ตํ สทฺทหาเปนฺตี อาห ‘‘สจฺจํ เต ปฏิชานามิ, อคฺคึ วา เต หรามห’’นฺติ. ‘‘ภฺุช มานุสเก กาเม, อหํ วิตฺตํ ททามิ เต’’ติ ยทิทํ มยา ปฏิฺาตํ, ตํ เอกํเสน สจฺจเมว ปฏิชานามิ, สเจ เม น ปตฺติยายสิ, อคฺคึ วา เต หรามหํ อคฺคึ หริตฺวา อคฺคิปจฺจยํ สปถํ กโรมีติ อตฺโถ. อุภยตฺถ กฏคฺคโหติ อมฺหากํ อุภินฺนํ ชิณฺณกาเล ปพฺพชฺชนํ อุภยตฺถ ชยคฺคาโห. ยํ มยํ ยาว ทณฺฑปรายนกาลา โภเค ภฺุชาม, เอวํ อิธโลเกปิ โภเคหิ น ชียาม, มยํ ปจฺฉา ปพฺพชิสฺสาม, เอวํ ปรโลเกปิ โภเคหิ น ชียามาติ อธิปฺปาโย. ตโตติ ตํ นิมิตฺตํ, กาเมหิ นิมนฺเตนฺติยา ‘‘ยุวาสิ ตฺว’’นฺติอาทินา ‘‘ยทา ชิณฺณา ภวิสฺสามา’’ติอาทินา จ ตสฺสา เวสิยา วุตฺตวจนเหตุ. ตฺหิ วจนํ องฺกุสํ กตฺวา เถโร สมณธมฺมํ กโรนฺโต สทตฺถํ ปริปูเรสิ. เสสํ เหฏฺา วุตฺตนยเมว.
สุนฺทรสมุทฺทตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. ลกุณฺฑกภทฺทิยตฺเถรคาถาวณฺณนา
ปเร อมฺพาฏการาเมติอาทิกา อายสฺมโต ลกุณฺฑกภทฺทิยตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยํ กิร ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล หํสวตีนคเร มหาโภเค กุเล นิพฺพตฺติตฺวา, วยปฺปตฺโต สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุณนฺโต นิสินฺโน ตสฺมึ ขเณ สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุํ มฺชุสฺสรานํ อคฺคฏฺาเน เปนฺตํ ทิสฺวา, สยมฺปิ ตํ านํ ปตฺเถนฺโต พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส มหาทานํ ทตฺวา, ‘‘อโห วตาหมฺปิ อนาคเต อยํ ภิกฺขุ ¶ วิย เอกสฺส พุทฺธสฺส สาสเน มฺชุสฺสรานํ อคฺโค ภเวยฺย’’นฺติ ปณิธานํ อกาสิ. ภควา จ ตสฺส อนนฺตรายตํ ทิสฺวา พฺยากริตฺวา ปกฺกามิ.
โส ¶ ตตฺถ ยาวชีวํ ปฺุานิ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต ผุสฺสสฺส ภควโต กาเล จิตฺตปตฺตโกกิโล หุตฺวา ราชุยฺยานโต มธุรํ อมฺพผลํ ตุณฺเฑนาทาย คจฺฉนฺโต สตฺถารํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส ‘‘ทสฺสามี’’ติ จิตฺตํ อุปฺปาเทสิ. สตฺถา ตสฺส จิตฺตํ ตฺวา ปตฺตํ คเหตฺวา นิสีทิ. โกกิโล ทสพลสฺส ปตฺเต อมฺพปกฺกํ ปติฏฺาเปสิ. สตฺถา ตํ ปริภฺุชิ. โส โกกิโล ¶ ปสนฺนมานโส เตเนว ปีติสุเขน สตฺตาหํ วีตินาเมสิ. เตน จ ปฺุกมฺเมน มฺชุสฺสโร อโหสิ. กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺธกาเล ปน เจติเย อารทฺเธ กึ ปมาณํ กโรม? สตฺตโยชนปฺปมาณํ. อติมหนฺตเมตํ. ฉโยชนปฺปมาณํ. เอตมฺปิ อติมหนฺตํ. ปฺจโยชนํ, จตุโยชนํ, ติโยชนํ, ทฺวิโยชนนฺติ วุตฺเต อยํ ตทา เชฏฺวฑฺฒกี หุตฺวา ‘‘เอถ, โภ, อนาคเต สุขปฏิชคฺคิยํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ วตฺวา รชฺชุยา ปริกฺขิปนฺโต คาวุตมตฺตเก ตฺวา ‘‘เอเกกํ มุขํ คาวุตํ คาวุตํ โหตุ, เจติยํ เอกโยชนาวฏฺฏํ โยชนุพฺเพธํ ภวิสฺสตี’’ติ อาห. เต ตสฺส วจเน อฏฺํสุ. อิติ อปฺปมาณสฺส พุทฺธสฺส ปมาณํ อกาสีติ. เตน ปน กมฺเมน นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตฏฺาเน อฺเหิ นีจตรปฺปมาโณ โหติ.
โส อมฺหากํ สตฺถุ กาเล สาวตฺถิยํ มหาโภคกุเล นิพฺพตฺติ, ภทฺทิโยติสฺส นามํ อโหสิ. อติรสฺสตาย ปน ลกุณฺฑกภทฺทิโยติ ปฺายิตฺถ. โส สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา, ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา, พหุสฺสุโต ธมฺมกถิโก หุตฺวา มธุเรน สเรน ปเรสํ ธมฺมํ กเถสิ. อเถกสฺมึ อุสฺสวทิวเส เอเกน พฺราหฺมเณน สทฺธึ รเถน คจฺฉนฺตี อฺตรา คณิกา เถรํ ทิสฺวา ทนฺตวิทํสกํ หสิ. เถโร ตสฺสา ทนฺตฏฺิเก นิมิตฺตํ คเหตฺวา ฌานํ อุปฺปาเทตฺวา, ตํ ปาทกํ กตฺวา, วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา, อนาคามี อโหสิ. โส อภิณฺหํ กายคตาย สติยา วิหรนฺโต เอกทิวสํ อายสฺมตา ธมฺมเสนาปตินา โอวทิยมาโน อรหตฺเต ปติฏฺหิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๒.๕๕.๑-๓๓) –
‘‘ปทุมุตฺตโร ¶ นาม ชิโน, สพฺพธมฺเมสุ จกฺขุมา;
อิโต สตสหสฺสมฺหิ, กปฺเป อุปฺปชฺชิ นายโก.
‘‘ตทาหํ หํสวติยํ เสฏฺิปุตฺโต มหทฺธโน;
ชงฺฆาวิหารํ วิจรํ, สงฺฆารามํ อคจฺฉหํ.
‘‘ตทา โส โลกปชฺโชโต, ธมฺมํ เทเสสิ นายโก;
มฺชุสฺสรานํ ปวรํ, สาวกํ อภิกิตฺตยิ.
‘‘ตํ สุตฺวา มุทิโต หุตฺวา, การํ กตฺวา มเหสิโน;
วนฺทิตฺวา สตฺถุโน ปาเท, ตํ านมภิปตฺถยึ.
‘‘ตทา พุทฺโธ วิยากาสิ, สงฺฆมชฺเฌ วินายโก;
อนาคตมฺหิ อทฺธาเน, ลจฺฉเส ตํ มโนรถํ.
‘‘สตสหสฺสิโต กปฺเป, โอกฺกากกุลสมฺภโว;
โคตโม นาม โคตฺเตน, สตฺถา โลเก ภวิสฺสติ.
‘‘ตสฺส ธมฺเมสุ ทายาโท, โอรโส ธมฺมนิมฺมิโต;
ภทฺทิโย นาม นาเมน, เหสฺสติ สตฺถุ สาวโก.
‘‘เตน ¶ กมฺเมน สุกเตน, เจตนาปณิธีหิ จ;
ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตาวตึสมคจฺฉหํ.
‘‘ทฺเวนวุเต อิโต กปฺเป, ผุสฺโส อุปฺปชฺชิ นายโก;
ทุราสโท ทุปฺปสโห, สพฺพโลกุตฺตโม ชิโน.
‘‘จรเณน จ สมฺปนฺโน, พฺรหา อุชุ ปตาปวา;
หิเตสี สพฺพสตฺตานํ, พหุํ โมเจสิ พนฺธนา.
‘‘นนฺทารามวเน ตสฺส, อโหสึ ผุสฺสโกกิโล;
คนฺธกุฏิสมาสนฺเน, อมฺพรุกฺเข วสามหํ.
‘‘ตทา ปิณฺฑาย คจฺฉนฺตํ, ทกฺขิเณยฺยํ ชินุตฺตมํ;
ทิสฺวา จิตฺตํ ปสาเทตฺวา, มฺชุนาภินิกูชหํ.
‘‘ราชุยฺยานํ ตทา คนฺตฺวา, สุปกฺกํ กนกตฺตจํ;
อมฺพปิณฺฑํ คเหตฺวาน, สมฺพุทฺธสฺโสปนามยึ.
‘‘ตทา ¶ เม จิตฺตมฺาย, มหาการุณิโก ชิโน;
อุปฏฺากสฺส หตฺถโต, ปตฺตํ ปคฺคณฺหิ นายโก.
‘‘อทาสึ หฏฺจิตฺโตหํ, อมฺพปิณฺฑํ มหามุเน;
ปตฺเต ปกฺขิปฺป ปกฺเขหิ, ปฺชลึ กตฺวาน มฺชุนา.
‘‘สเรน รชนีเยน, สวนีเยน วคฺคุนา;
วสฺสนฺโต พุทฺธปูชตฺถํ, นีฬํ คนฺตฺวา นิปชฺชหํ.
‘‘ตทา มุทิตจิตฺตํ มํ, พุทฺธเปมคตาสยํ;
สกุณคฺฆิ อุปาคนฺตฺวา, ฆาตยี ทุฏฺมานโส.
‘‘ตโต จุโตหํ ตุสิเต, อนุโภตฺวา มหาสุขํ;
มนุสฺสโยนิมาคจฺฉึ, ตสฺส กมฺมสฺส วาหสา.
‘‘อิมมฺหิ ภทฺทเก กปฺเป, พฺรหฺมพนฺธุ มหายโส;
กสฺสโป นาม โคตฺเตน, อุปฺปชฺชิ วทตํ วโร.
‘‘สาสนํ โชตยิตฺวา โส, อภิภุยฺย กุติตฺถิเย;
วินยิตฺวาน เวเนยฺเย, นิพฺพุโต โส สสาวโก.
‘‘นิพฺพุเต ตมฺหิ โลกคฺเค, ปสนฺนา ชนตา พหู;
ปูชนตฺถาย พุทฺธสฺส, ถูปํ กุพฺพนฺติ สตฺถุโน.
‘‘สตฺตโยชนิกํ ถูปํ, สตฺตรตนภูสิตํ;
กริสฺสาม มเหสิสฺส, อิจฺเจวํ มนฺตยนฺติ เต.
‘‘กิกิโน กาสิราชสฺส, ตทา เสนาย นายโก;
หุตฺวาหํ อปฺปมาณสฺส, ปมาณํ เจติเย วทึ.
‘‘ตทา ¶ เต มม วากฺเยน, เจติยํ โยชนุคฺคตํ;
อกํสุ นรวีรสฺส, นานารตนภูสิตํ.
‘‘เตน กมฺเมน สุกเตน, เจตนาปณิธีหิ จ;
ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตาวตึสมคจฺฉหํ.
‘‘ปจฺฉิเม จ ภเว ทานิ, ชาโต เสฏฺิกุเล อหํ;
สาวตฺถิยํ ปุรวเร, อิทฺเธ ผีเต มหทฺธเน.
‘‘ปุรปฺปเวเส ¶ สุคตํ, ทิสฺวา วิมฺหิตมานโส;
ปพฺพชิตฺวาน น จิรํ, อรหตฺตมปาปุณึ.
‘‘เจติยสฺส ปมาณํ ยํ, อกรึ เตน กมฺมุนา;
ลกุณฺฑกสรีโรหํ, ชาโต ปริภวารโห.
‘‘สเรน มธุเรนาหํ, ปูชิตฺวา อิสิสตฺตมํ;
มฺชุสฺสรานํ ภิกฺขูนํ, อคฺคตฺตมนุปาปุณึ.
‘‘ผลทาเนน พุทฺธสฺส, คุณานุสฺสรเณน จ;
สามฺผลสมฺปนฺโน, วิหรามิ อนาสโว.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
อปรภาเค อฺํ พฺยากโรนฺโต –
‘‘ปเร อมฺพาฏการาเม, วนสณฺฑมฺหิ ภทฺทิโย;
สมูลํ ตณฺหมพฺพุยฺห, ตตฺถ ภทฺโทว ฌายติ.
‘‘รมนฺเตเก ¶ มุทิงฺเคหิ, วีณาหิ ปณเวหิ จ;
อหฺจ รุกฺขมูลสฺมึ, รโต พุทฺธสฺส สาสเน.
‘‘พุทฺโธ เจ เม วรํ ทชฺชา, โส จ ลพฺเภถ เม วโร;
คณฺเหหํ สพฺพโลกสฺส, นิจฺจํ กายคตํ สติ’’นฺติ. –
อิมา ติสฺโส คาถา อภาสิ.
ตตฺถ ปเรติ เสฏฺเ อธิเก, วิสิฏฺเติ อตฺโถ. อธิกวาจี หิ อยํ ปรสทฺโท ‘‘ปรํ วิย มตฺตายา’’ติอาทีสุ วิย. อมฺพาฏการาเมติ เอวํนามเก อาราเม. โส กิร ฉายูทกสมฺปนฺโน วนสณฺฑมณฺฑิโต รมณีโย โหติ เตน ‘‘ปเร’’ติ วิเสเสตฺวา วุตฺโต. ‘‘อมฺพาฏกวเน อมฺพาฏเกหิ อภิลกฺขิตวเน’’ติ จ วทนฺติ. วนสณฺฑมฺหีติ วนคหเน, ฆนนิจิตรุกฺขคจฺฉลตาสมูเห วเนติ อตฺโถ. ภทฺทิโยติ เอวํนามโก, อตฺตานเมว เถโร อฺํ วิย วทติ. สมูลํ ตณฺหมพฺพุยฺหาติ ตณฺหาย ¶ มูลํ นาม อวิชฺชา. ตสฺมา สาวิชฺชํ ตณฺหํ อคฺคมคฺเคน ¶ สมุคฺฆาเฏตฺวาติ อตฺโถ. ตตฺถ ภทฺโทว ฌายตีติ โลกุตฺตเรหิ สีลาทีหิ ภทฺโท สุนฺทโร ตสฺมึเยว วนสณฺเฑ กตกิจฺจตาย ทิฏฺธมฺมสุขวิหารวเสน อคฺคผลฌาเนน ฌายติ.
ผลสุเขน จ ฌานสมาปตฺตีหิ จ วีตินาเมตีติ อตฺตโน วิเวกรตึ ทสฺเสตฺวา ‘‘รมนฺเตเก’’ติ คาถายปิ พฺยติเรกมุเขน ตเมวตฺถํ ทสฺเสติ. ตตฺถ มุทิงฺเคหีติ องฺคิกาทีหิ มุรเชหิ. วีณาหีติ นนฺทินีอาทีหิ วีณาหิ. ปณเวหีติ ตุริเยหิ รมนฺติ เอเก กามโภคิโน, สา ปน เตสํ รติ อนริยา อนตฺถสํหิตา. อหฺจา ติ อหํ ปน, เอกโก พุทฺธสฺส ภควโต สาสเน รโต, ตโต เอว รุกฺขมูลสฺมึ รโต อภิรโต วิหรามีติ อตฺโถ.
เอวํ อตฺตโน วิเวกาภิรตึ กิตฺเตตฺวา อิทานิ ยํ กายคตาสติกมฺมฏฺานํ ภาเวตฺวา อรหตฺตํ ปตฺโต, ตสฺส ปสํสนตฺถํ ‘‘พุทฺโธ เจ เม’’ติ คาถมาห. ตสฺสตฺโถ – สเจ พุทฺโธ ภควา ‘‘เอกาหํ, ภนฺเต, ภควนฺตํ วรํ ยาจามี’’ติ มยา ยาจิโต ‘‘อติกฺกนฺตวรา โข, ภิกฺขุ, ตถาคตา’’ติ อปฏิกฺขิปิตฺวา มยฺหํ ยถายาจิตํ วรํ ทเทยฺย, โส จ วโร มมาธิปฺปายปูรโก ลพฺเภถ มยฺหํ มโนรถํ มตฺถกํ ปาเปยฺยาติ เถโร ปริกปฺปวเสน วทติ. ‘‘ภนฺเต, สพฺโพ โลโก สพฺพกาลํ กายคตาสติกมฺมฏฺานํ ภาเวตู’’ติ ‘‘สพฺพโลกสฺส นิจฺจํ กายคตาสติ ภาเวตพฺพา’’ติ กตฺวา วรํ คณฺเห อหนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘คณฺเหหํ สพฺพโลกสฺส, นิจฺจํ กายคตํ สติ’’นฺติ. อิทานิ อปริกฺขณครหามุเขน ปริกฺขณํ ปสํสนฺโต –
‘‘เย ¶ มํ รูเปน ปามึสุ, เย จ โฆเสน อนฺวคู;
ฉนฺทราควสูเปตา, น มํ ชานนฺติ เต ชนา.
‘‘อชฺฌตฺตฺจ น ชานาติ, พหิทฺธา จ น ปสฺสติ;
สมนฺตาวรโณ พาโล, ส เว โฆเสน วุยฺหติ.
‘‘อชฺฌตฺตฺจ น ชานาติ, พหิทฺธา จ วิปสฺสติ;
พหิทฺธา ผลทสฺสาวี, โสปิ โฆเสน วุยฺหติ.
‘‘อชฺฌตฺตฺจ ¶ ปชานาติ, พหิทฺธา จ วิปสฺสติ;
อนาวรณทสฺสาวี, น โส โฆเสน วุยฺหตี’’ติ. –
อิมา จตสฺโส คาถา อภาสิ.
ตตฺถ เย มํ รูเปน ปามึสูติ เย ชนา อวิทฺทสู มม รูเปน อปสาทิเกน นิหีเนน ‘‘อาการสทิสี ปฺา’’ติ, ธมฺมสรีเรน จ มํ นิหีนํ ปามึสุ, ‘‘โอรโก อย’’นฺติ หีเฬนฺตา ปริจฺฉินฺทนวเสน ¶ มฺึสูติ อตฺโถ. เย จ โฆเสน อนฺวคูติ เย จ สตฺตา โฆเสน มฺชุนา มํ สมฺภาวนาวเสน อนุคตา พหุ มฺึสุ, ตํ เตสํ มิจฺฉา, น หิ อหํ รูปมตฺเตน อวมนฺตพฺโพ, โฆสมตฺเตน วา น พหุํ มนฺตพฺโพ, ตสฺมา ฉนฺทราควสูเปตา, น มํ ชานนฺติ เต ชนาติ เต ทุวิธาปิ ชนา ฉนฺทราคสฺส วสํ อุเปตา อปฺปหีนฉนฺทราคา สพฺพโส ปหีนฉนฺทราคํ มํ น ชานนฺติ.
อวิสโย เตสํ มาทิโส อชฺฌตฺตํ พหิทฺธา จ อปริฺาตวตฺถุตายาติ ทสฺเสตุํ ‘‘อชฺฌตฺต’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. อชฺฌตฺตนฺติ อตฺตโน สนฺตาเน ขนฺธายตนาทิธมฺมํ. พหิทฺธาติ ปรสนฺตาเน. อถ วา อชฺฌตฺตนฺติ, มม อพฺภนฺตเร อเสกฺขสีลกฺขนฺธาทึ. พหิทฺธาติ, มเมว อากปฺปสมฺปตฺติยาทิยุตฺตํ พหิทฺธา รูปธมฺมปฺปวตฺตึ จกฺขุวิฺาณาทิปฺปวตฺติฺจ. สมนฺตาวรโณติ เอวํ อชฺฌตฺตฺจ พหิทฺธา จ อชานเนน สมนฺตโต อาวรณยุตฺโต อาวฏาณคติโก. ส เว โฆเสน วุยฺหตีติ โส ปรเนยฺยพุทฺธิโก พาโล โฆเสน ปเรสํ วจเนน วุยฺหติ นิยฺยติ อากฑฺฒียติ.
พหิทฺธา จ วิปสฺสตีติ โย จ วุตฺตนเยน อชฺฌตฺตํ น ชานาติ, พหิทฺธา ปน สุตานุสาเรน อากปฺปสมฺปตฺติอาทิอุปธารเณน วา วิเสสโต ปสฺสติ. ‘‘คุณวิเสสยุตฺโต สิยา’’ติ มฺติ, โสปิ พหิทฺธา ผลทสฺสาวี นยคฺคาเหน ผลมตฺตํ คณฺหนฺโต วุตฺตนเยน โฆเสน วุยฺหติ, โสปิ มาทิเส น ชานาตีติ อตฺโถ.
โย ปน อชฺฌตฺตฺจ ขีณาสวสฺส อพฺภนฺตเร อเสกฺขสีลกฺขนฺธาทิคุณํ ชานาติ, พหิทฺธา จสฺส ปฏิปตฺติสลฺลกฺขเณน วิเสสโต คุณวิเสสโยคํ ปสฺสติ. อนาวรณทสฺสาวี เกนจิ อนาวโฏ หุตฺวา อริยานํ คุเณ ¶ ทฏฺุํ าตุํ สมตฺโถ, น โส โฆสมตฺเตน วุยฺหติ ยาถาวโต ทสฺสนโตติ.
ลกุณฺฑกภทฺทิยตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. ภทฺทตฺเถรคาถาวณฺณนา
เอกปุตฺโตติอาทิกา ¶ อายสฺมโต ภทฺทตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยํ กิร ปทุมุตฺตรํ ภควนฺตํ ภิกฺขุสงฺฆฺจ สตสหสฺสปริมาณํ จีวราทีหิ จตูหิ ปจฺจเยหิ ปูเชสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ เสฏฺิกุเล นิพฺพตฺติ. นิพฺพตฺตมาโน ¶ จ อปุตฺตเกสุ มาตาปิตูสุ เทวตายาจนาทีนิ กตฺวาปิ อลภนฺเตสุ สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘สเจ, ภนฺเต, มยํ เอกํ ปุตฺตํ ลจฺฉาม, ตํ ตุมฺหากํ ทาสตฺถาย ทสฺสามา’’ติ วตฺวา อายาจิตฺวา คเตสุ สตฺถุ อธิปฺปายํ ตฺวา อฺตโร เทวปุตฺโต ขีณายุโก หุตฺวา ิโต สกฺเกน เทวรฺา ‘‘อมุกสฺมึ กุเล นิพฺพตฺตาหี’’ติ อาณตฺโต ตตฺถ นิพฺพตฺติ, ภทฺโทติสฺส นามํ อกํสุ. ตํ สตฺตวสฺสุทฺเทสิกํ ชาตํ มาตาปิตโร อลงฺกริตฺวา ภควโต สนฺติกํ เนตฺวา ‘‘อยํ โส, ภนฺเต, ตุมฺเห อายาจิตฺวา ลทฺธทารโก, อิมํ ตุมฺหากํ นิยฺยาเตมา’’ติ อาหํสุ. สตฺถา อานนฺทตฺเถรํ อาณาเปสิ – ‘‘อิมํ ปพฺพาเชหี’’ติ. อาณาเปตฺวา จ คนฺธกุฏึ ปาวิสิ. เถโร ตํ ปพฺพาเชตฺวา สงฺเขเปน วิปสฺสนามุขํ อาจิกฺขิ. โส อุปนิสฺสยสมฺปนฺนตฺตา วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต สูริเย อโนคฺคเตเยว ภาวนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา ฉฬภิฺโ อโหสิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๑.๕.๕๔-๖๙) –
‘‘ปทุมุตฺตรสมฺพุทฺธํ, เมตฺตจิตฺตํ มหามุนึ;
อุเปติ ชนตา สพฺพา, สพฺพโลกคฺคนายกํ.
‘‘สตฺตุกฺจ พทฺธกฺจ, อามิสํ ปานโภชนํ;
ททนฺติ สตฺถุโน สพฺเพ, ปฺุกฺเขตฺเต อนุตฺตเร.
‘‘อหมฺปิ ทานํ ทสฺสามิ, เทวเทวสฺส ตาทิโน;
พุทฺธเสฏฺํ นิมนฺเตตฺวา, สงฺฆมฺปิ จ อนุตฺตรํ.
‘‘อุยฺโยชิตา ¶ มยา เจเต, นิมนฺเตสุํ ตถาคตํ;
เกวลํ ภิกฺขุสงฺฆฺจ, ปฺุกฺเขตฺตํ อนุตฺตรํ.
‘‘สตสหสฺสปลฺลงฺกํ, โสวณฺณํ โคนกตฺถตํ;
ตูลิกาปฏลิกาย, โขมกปฺปาสิเกหิ จ;
มหารหํ ปฺาปยึ, อาสนํ พุทฺธยุตฺตกํ.
‘‘ปทุมุตฺตโร โลกวิทู, เทวเทโว นราสโภ;
ภิกฺขุสงฺฆปริพฺยูฬฺโห, มม ทฺวารมุปาคมิ.
‘‘ปจฺจุคฺคนฺตฺวาน สมฺพุทฺธํ, โลกนาถํ ยสสฺสินํ;
ปสนฺนจิตฺโต สุมโน, อภินามยึ สงฺฆรํ.
‘‘ภิกฺขูนํ สตสหสฺสํ, พุทฺธฺจ โลกนายกํ;
ปสนฺนจิตฺโต สุมโน, ปรมนฺเนน ตปฺปยึ.
‘‘ปทุมุตฺตโร โลกวิทู, อาหุตีนํ ปฏิคฺคโห;
ภิกฺขุสงฺเฆ นิสีทิตฺวา, อิมา คาถา อภาสถ.
‘‘เยนิทํ อาสนํ ทินฺนํ, โสวณฺณํ โคนกตฺถตํ;
ตมหํ กิตฺตยิสฺสามิ, สุณาถ มม ภาสโต.
‘‘จตุสตฺตติกฺขตฺตุํ ¶ โส, เทวรชฺชํ กริสฺสติ;
อนุโภสฺสติ สมฺปตฺตึ, อจฺฉราหิ ปุรกฺขโต.
‘‘ปเทสรชฺชํ สหสฺสํ, วสุธํ อาวสิสฺสติ;
เอกปฺาสกฺขตฺตฺุจ, จกฺกวตฺตี ภวิสฺสติ.
‘‘สพฺพาสุ ภวโยนีสุ, อุจฺจากุลี ภวิสฺสติ;
โส จ ปจฺฉา ปพฺพชิตฺวา, สุกฺกมูเลน โจทิโต;
ภทฺทิโย นาม นาเมน, เหสฺสติ สตฺถุ สาวโก.
‘‘วิเวกมนุยุตฺโตมฺหิ, ปนฺตเสนนิวาสหํ;
ผลฺจาธิคตํ สพฺพํ, จตฺตกฺเลโสมฺหิ อชฺชหํ.
‘‘มม สพฺพํ อภิฺาย, สพฺพฺู โลกนายโก;
ภิกฺขุสงฺเฆ นิสีทิตฺวา, เอตทคฺเค เปสิ มํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส, วิโมกฺขาปิ จ อฏฺิเม;
ฉฬภิฺา สจฺฉิกตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
ตสฺส ¶ ภควา ฉฬภิฺุปฺปตฺตึ ตฺวา ‘‘เอหิ, ภทฺทา’’ติ อาห. โส ตาวเทว สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา ปฺชลิโก สตฺถุ สมีเป อฏฺาสิ, สา เอว จสฺส อุปสมฺปทา อโหสิ. พุทฺธูปสมฺปทา นาม กิเรสา. เถโร ชาติโต ปฏฺาย อตฺตโน ปวตฺติยา กถนมุเขน อฺํ พฺยากโรนฺโต –
‘‘เอกปุตฺโต อหํ อาสึ, ปิโย มาตุ ปิโย ปิตุ;
พหูหิ วตจริยาหิ, ลทฺโธ อายาจนาหิ จ.
‘‘เต จ มํ อนุกมฺปาย, อตฺถกามา หิเตสิโน;
อุโภ ปิตา จ มาตา จ, พุทฺธสฺส อุปนามยุํ.
‘‘กิจฺฉา ลทฺโธ อยํ ปุตฺโต, สุขุมาโล สุเขธิโต;
อิมํ ททาม เต นาถ, ชินสฺส ปริจารกํ.
‘‘สตฺถา จ มํ ปฏิคฺคยฺห, อานนฺทํ เอตทพฺรวิ;
ปพฺพาเชหิ อิมํ ขิปฺปํ, เหสฺสตฺยาชานิโย อยํ.
‘‘ปพฺพาเชตฺวาน ¶ มํ สตฺถา, วิหารํ ปาวิสี ชิโน;
อโนคฺคตสฺมึ สูริยสฺมึ, ตโต จิตฺตํ วิมุจฺจิ เม.
‘‘ตโต ¶ สตฺถา นิรากตฺวา, ปฏิสลฺลานวุฏฺิโต;
เอหิ ภทฺทาติ มํ อาห, สา เม อาสูปสมฺปทา.
‘‘ชาติยา สตฺตวสฺเสน, ลทฺธา เม อุปสมฺปทา;
ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา, อโห ธมฺมสุธมฺมตา’’ติ. –
อิมา คาถา อภาสิ.
ตตฺถ วตจริยาหีติ, ‘‘เอวํ กตฺวา ปุตฺตํ ลภิสฺสถา’’ติ วุตฺตํ สมณพฺราหฺมณานํ วจนํ สุตฺวา, ขีรํ ปายิตฺวา, อนสนาทิวตจรเณหิ. อายาจนาหีติ เทวตายาจนาหิ สตฺถุอายาจนาย จ, อิทเมว เจตฺถ การณํ, อิตรํ เถโร มาตาปิตูนํ ปฏิปตฺติทสฺสนตฺถฺเจว กิจฺฉลทฺธภาวทสฺสนตฺถฺจ วทติ.
เตติ ¶ มาตาปิตโร. อุปนามยุนฺติ อุปนาเมสุํ.
สุเขธิโตติ สุขสํวฑฺฒิโต. เตติ ตุยฺหํ. ปริจารกนฺติ กึการํ.
เหสฺสตฺยาชานิโย อยนฺติ อยํ ทารโก มม สาสเน อาชานีโย ภวิสฺสติ. ตสฺมา ขิปฺปํ อชฺเชว ปพฺพาเชหีติ เอตํ อพฺรวิ, อาห.
ปพฺพาเชตฺวานาติ อานนฺทตฺเถเรน ปพฺพาเชตฺวา. วิหารนฺติ คนฺธกุฏึ. อโนคฺคตสฺมึ สูริยสฺมินฺติ สูริเย อนตฺถงฺคเตเยว. ตโต จิตฺตํ วิมุจฺจิ เมติ ตโต วิปสฺสนารมฺภโต ปรํ น จิเรเนว ขเณน สพฺพาสเวหิ เม จิตฺตํ วิมุจฺจิ, ขีณาสโว อโหสึ.
ตโตติ มม อาสวกฺขยโต ปจฺฉา. นิรากตฺวาติ อตฺตนา สมาปนฺนํ ผลสมาปตฺตึ อปฺเปตฺวา ตโต วุฏฺาย. เตนาห ‘‘ปฏิสลฺลานวุฏฺิโต’’ติ. สา เม อาสูปสมฺปทาติ ยา มํ อุทฺทิสฺส ‘‘เอหิ, ภทฺทา’’ติ สตฺถุ วาจา ปวตฺตา, สา เอว เม มยฺหํ อุปสมฺปทา อาสิ. เอวํ ชาติยา สตฺตวสฺเสน, ลทฺธา เม อุปสมฺปทาติ สาติสยํ สตฺถารา อตฺตโน กตํ อนุคฺคหํ สาสนสฺส จ นิยฺยานิกตํ ทสฺเสติ. เตนาห ‘‘อโห ธมฺมสุธมฺมตา’’ติ.
เอตฺถ จ ‘‘จิตฺตํ วิมุจฺจิ เม’’ติ ขีณาสวภาวํ ปกาเสตฺวาปิ ปุน ‘‘ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา’’ติ โลกิยาภิฺเกเทสทสฺสนํ ฉฬภิฺภาววิภาวนตฺถํ. เตนาห อปทาเน ‘‘ฉฬภิฺา สจฺฉิกตา’’ติ.
ภทฺทตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. โสปากตฺเถรคาถาวณฺณนา
ทิสฺวา ¶ ¶ ปาสาทฉายายนฺติอาทิกา อายสฺมโต โสปากตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปฺุานิ อุปจินนฺโต สิทฺธตฺถสฺส ภควโต กาเล พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺโต พฺราหฺมณานํ วิชฺชาสิปฺเปสุ นิปฺผตฺตึ คโต กาเมสุ อาทีนวํ ทิสฺวา ฆราวาสํ ปหาย ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา เอกสฺมึ ¶ ปพฺพเต วิหรติ. สตฺถา อาสนฺนมรณํ ตํ ตฺวา ตสฺส สนฺติกํ อคมาสิ. โส ภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนจิตฺโต อุฬารํ ปีติโสมนสฺสํ ปเวเทนฺโต ปุปฺผมยํ อาสนํ ปฺเปตฺวา อทาสิ. สตฺถา ตตฺถ นิสีทิตฺวา, อนิจฺจตาปฏิสํยุตฺตํ ธมฺมึ กถํ กเถตฺวา ตสฺส ปสฺสนฺตสฺเสว อากาเสน อคมาสิ. โส ปุพฺเพ คหิตํ นิจฺจคฺคาหํ ปหาย อนิจฺจสฺํ หทเย เปตฺวา, กาลงฺกตฺวา, เทวโลเก อุปฺปชิตฺวา, อปราปรํ เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต, อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท ราชคเห โสปากโยนิยํ นิพฺพตฺติ. โส ชาติอาคเตน โสปาโกติ นาเมน ปฺายิ. เกจิ ปน ‘‘วาณิชกุเล นิพฺพตฺโต, ‘โสปาโก’ติ ปน นามมตฺต’’นฺติ วทนฺติ. ตํ อปทานปาฬิยา วิรุชฺฌติ ‘‘ปจฺฉิเม ภเว สมฺปตฺเต, โสปากโยนุปาคมิ’’นฺติ วจนโต.
ตสฺส จตุมาสชาตสฺส ปิตา กาลมกาสิ, จูฬปิตา โปเสสิ. อนุกฺกเมน สตฺตวสฺสิโก ชาโต. เอกทิวสํ จูฬปิตา ‘‘อตฺตโน ปุตฺเตน กลหํ กโรตี’’ติ กุชฺฌิตฺวา, ตํ สุสานํ เนตฺวา, ทฺเว หตฺเถ รชฺชุยา เอกโต พนฺธิตฺวา, ตาย เอว รชฺชุยา มตมนุสฺสสฺส สรีเร คาฬฺหํ พนฺธิตฺวา คโต ‘‘สิงฺคาลาทโย ขาทนฺตู’’ติ. ปจฺฉิมภวิกตาย ทารกสฺส ปฺุผเลน สยํ มาเรตุํ น วิสหิ, สิงฺคาลาทโยปิ น อภิภวึสุ. ทารโก อฑฺฒรตฺตสมเย เอวํ วิปฺปลปติ –
‘‘กา คติ เม อคติสฺส, โก วา พนฺธุ อพนฺธุโน;
สุสานมชฺเฌ พนฺธสฺส, โก เม อภยทายโก’’ติ.
สตฺถา ตาย เวลาย เวเนยฺยพนฺธเว โอโลเกนฺโต ทารกสฺส หทยพฺภนฺตเร ปชฺชลนฺตํ อรหตฺตูปนิสฺสยํ ทิสฺวา โอภาสํ ผริตฺวา สตึ ชเนตฺวา เอวมาห –
‘‘เอหิ ¶ โสปาก มา ภายิ, โอโลกสฺสุ ตถาคตํ;
อหํ ตํ ตารยิสฺสามิ, ราหุมุเขว จนฺทิม’’นฺติ.
ทารโก พุทฺธานุภาเวน ฉินฺนพนฺธโน คาถาปริโยสาเน โสตาปนฺโน หุตฺวา คนฺธกุฏิสมฺมุเข อฏฺาสิ. ตสฺส มาตา ปุตฺตํ อปสฺสนฺตี จูฬปิตรํ ปุจฺฉิตฺวา เตนสฺส ปวตฺติยา อกถิตาย ตตฺถ ตตฺถ ¶ คนฺตฺวา วิจินนฺตี ¶ ‘‘พุทฺธา กิร อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ ชานนฺติ, ยํนูนาหํ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา มม ปุตฺตสฺส ปวตฺตึ ชาเนยฺย’’นฺติ สตฺถุ สนฺติกํ อคมาสิ. สตฺถา, อิทฺธิยา ตํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา, ‘‘ภนฺเต, มม ปุตฺตํ น ปสฺสามิ, อปิจ ภควา ตสฺส ปวตฺตึ ชานาตี’’ติ ตาย ปุฏฺโ –
‘‘น สนฺติ ปุตฺตา ตาณาย, น ปิตา นาปิ พนฺธวา;
อนฺตเกนาธิปนฺนสฺส, นตฺถิ าตีสุ ตาณตา’’ติ. (ธ. ป. ๒๘๘) –
ธมฺมํ กเถสิ. ตํ สุตฺวา สา โสตาปนฺนา อโหสิ. ทารโก อรหตฺตํ ปาปุณิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๑.๒.๑๑๒-๑๒๓) –
‘‘ปพฺภารํ โสธยนฺตสฺส, วิปิเน ปพฺพตุตฺตเม;
สิทฺธตฺโถ นาม ภควา, อาคจฺฉิ มม สนฺติกํ.
‘‘พุทฺธํ อุปคตํ ทิสฺวา, โลกเชฏฺสฺส ตาทิโน;
สนฺถรํ สนฺถริตฺวาน, ปุปฺผาสนมทาสหํ.
‘‘ปุปฺผาสเน นิสีทิตฺวา, สิทฺธตฺโถ โลกนายโก;
มมฺจ คติมฺาย, อนิจฺจตมุทาหริ.
‘‘อนิจฺจา วต สงฺขารา, อุปฺปาทวยธมฺมิโน;
อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌนฺติ, เตสํ วูปสโม สุโข.
‘‘อิทํ วตฺวาน สพฺพฺู, โลกเชฏฺโ นราสโภ;
นภํ อพฺภุคฺคมี วีโร, หํสราชาว อมฺพเร.
‘‘สกํ ทิฏฺึ ชหิตฺวาน, ภาวยานิจฺจสฺหํ;
เอกาหํ ภาวยิตฺวาน, ตตฺถ กาลํ กโต อหํ.
‘‘ทฺเว สมฺปตฺตี อนุโภตฺวา, สุกฺกมูเลน โจทิโต;
ปจฺฉิเม ภเว สมฺปตฺเต, สปากโยนุปาคมึ.
‘‘อคารา อภินิกฺขมฺม, ปพฺพชึ อนคาริยํ;
ชาติยา สตฺตวสฺโสหํ, อรหตฺตมปาปุณึ.
‘‘อารทฺธวีริโย ¶ ปหิตตฺโต, สีเลสุ สุสมาหิโต;
โตเสตฺวาน มหานาคํ, อลตฺถํ อุปสมฺปทํ.
‘‘จตุนฺนวุติโต ¶ กปฺเป, ยํ กมฺมมกรึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ปุปฺผทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘จตุนฺนวุติโต กปฺเป, ยํ สฺํ ภาวยึ ตทา;
ตํ สฺํ ภาวยนฺตสฺส, ปตฺโต เม อาสวกฺขโย.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
อถ ภควา อิทฺธึ ปฏิสํหริ. สาปิ ปุตฺตํ ทิสฺวา หฏฺตุฏฺโ ตสฺส ขีณาสวภาวํ สุตฺวา ปพฺพาเชตฺวา คตา. โส สตฺถารํ คนฺธกุฏิจฺฉายายํ จงฺกมนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา, วนฺทิตฺวา อนุจงฺกมิ. ตสฺส ภควา อุปสมฺปทํ อนุชานิตุกาโม ‘‘เอกํ นาม กิ’’นฺติอาทินา ทส ปฺเห ปุจฺฉิ. โสปิ สตฺถุ อธิปฺปายํ คณฺหนฺโต สพฺพฺุตฺาเณน สํสนฺเทนฺโต ‘‘สพฺเพ สตฺตา อาหารฏฺิติกา’’ติอาทินา (ขุ. ปา. ๔.๑) เต ปฺเห วิสฺสชฺเชสิ. เตเนว เต กุมารปฺหา นาม ชาตา. สตฺถา ตสฺส ปฺหพฺยากรเณน อาราธิตจิตฺโต อุปสมฺปทํ อนุชานิ. เตน สา ปฺหพฺยากรณูปสมฺปทา นาม ชาตา. ตสฺสิมํ อตฺตโน ปวตฺตึ ปกาเสตฺวา เถโร อฺํ พฺยากโรนฺโต –
‘‘ทิสฺวา ปาสาทฉายายํ, จงฺกมนฺตํ นรุตฺตมํ;
ตตฺถ นํ อุปสงฺกมฺม, วนฺทิสฺสํ ปุริสุตฺตมํ.
‘‘เอกํสํ จีวรํ กตฺวา, สํหริตฺวาน ปาณโย;
อนุจงฺกมิสฺสํ วิรชํ, สพฺพสตฺตานมุตฺตมํ.
‘‘ตโต ปฺเห อปุจฺฉิ มํ, ปฺหานํ โกวิโท วิทู;
อจฺฉมฺภี จ อภีโต จ, พฺยากาสึ สตฺถุโน อหํ.
‘‘วิสฺสชฺชิเตสุ ปฺเหสุ, อนุโมทิ ตถาคโต;
ภิกฺขุสงฺฆํ วิโลเกตฺวา, อิมมตฺถํ อภาสถ.
‘‘‘ลาภา องฺคานํ มคธานํ, เยสายํ ปริภฺุชติ;
จีวรํ ปิณฺฑปาตฺจ, ปจฺจยํ สยนาสนํ;
ปจฺจุฏฺานฺจ สามีจึ, เตสํ ลาภา’ติ จาพฺรวิ.
‘‘‘อชฺชทคฺเค ¶ มํ โสปาก, ทสฺสนาโยปสงฺกม;
เอสา เจว เต โสปาก, ภวตุ อุปสมฺปทา’’’.
‘‘ชาติยา สตฺตวสฺเสน, ลทฺธาน อุปสมฺปทํ;
ธาเรมิ อนฺติมํ เทหํ, อโห ธมฺมสุธมฺมตา’’ติ. – อิมา คาถา อภาสิ;
ตตฺถ ¶ ¶ ปาสาทฉายายนฺติ คนฺธกุฏิจฺฉายายํ. วนฺทิสฺสนฺติ, อภิวนฺทึ.
สํหริตฺวาน ปาณโยติ อุโภ หตฺเถ กมลมกุฬากาเรน สงฺคเต กตฺวา, อฺชลึ ปคฺคเหตฺวาติ อตฺโถ. อนุจงฺกมิสฺสนฺติ จงฺกมนฺตสฺส สตฺถุโน อนุปจฺฉโต อนุคมนวเสน จงฺกมึ. วิรชนฺติ วิคตราคาทิรชํ.
ปฺเหติ กุมารปฺเห. วิทูติ เวทิตพฺพํ วิทิตวา, สพฺพฺูติ อตฺโถ. ‘‘สตฺถา มํ ปุจฺฉตี’’ติ อุปฺปชฺชนกสฺส ฉมฺภิตตฺตสฺส ภยสฺส จ เสตุฆาเตน ปหีนตฺตา อจฺฉมฺภี จ อภีโต จ พฺยากาสิ.
เยสายนฺติ เยสํ องฺคมคธานํ อยํ โสปาโก. ปจฺจยนฺติ คิลานปจฺจยํ. สามีจินฺติ มคฺคทานพีชนาทิสามีจิกิริยํ.
อชฺชทคฺเคติ ท-กาโร ปทสนฺธิกโร, อชฺช อคฺเค อาทึ กตฺวา, อชฺช ปฏฺาย. ‘‘อชฺชตคฺเค’’ติปิ ปาฬิ, อชฺชตํ อาทึ กตฺวาติ อตฺโถ. ทสฺสนาโยปสงฺกมาติ ‘‘หีนชจฺโจ, วยสา ตรุณตโร’’ติ วา อจินฺเตตฺวา ทสฺสนาย มํ อุปสงฺกม. เอสา เจวาติ ยา ตสฺส มม สพฺพฺุตฺาเณน สทฺธึ สํสนฺเทตฺวา กตา ปฺหวิสฺสชฺชนา. เอสาเยว เต ภวตุ อุปสมฺปทา อิติ จ อพฺรวีติ โยชนา. ‘‘ลทฺธา เม อุปสมฺปทา’’ติปิ ปาฬิ. เย ปน ‘‘ลทฺธาน อุปสมฺปท’’นฺติปิ ปนฺติ, เตสํ สตฺตวสฺเสนาติ สตฺตเมน วสฺเสนาติ อตฺโถ, สตฺตวสฺเสน วา หุตฺวาติ วจนเสโส. ยํ ปเนตฺถ อวุตฺตํ, ตํ สุวิฺเยฺยเมว.
โสปากตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. สรภงฺคตฺเถรคาถาวณฺณนา
สเร ¶ หตฺเถหีติอาทิกา อายสฺมโต สรภงฺคตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ กุสลํ อุปจินิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท ราชคเห อฺตรสฺส พฺราหฺมณสฺส ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ, อนภิลกฺขิโตติสฺส กุลวํสาคตํ นามํ อโหสิ. โส วยปฺปตฺโต กาเม ปหาย ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา สรติณานิ ¶ สยเมว ภฺชิตฺวา ปณฺณสาลํ กตฺวา วสติ. ตโต ปฏฺาย สรภงฺโคติสฺส สมฺา อโหสิ. อถ ภควา พุทฺธจกฺขุนา โลกํ โวโลเกนฺโต ตสฺส อรหตฺตูปนิสฺสยํ ทิสฺวา, ตตฺถ คนฺตฺวา, ธมฺมํ เทเสสิ. โส ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปตฺวา ตตฺเถว วสติ. อถสฺส ตาปสกาเล กตา ปณฺณสาลา ชิณฺณา ปลุคฺคา อโหสิ. ตํ ทิสฺวา ¶ มนุสฺสา ‘‘กิสฺส, ภนฺเต, อิมํ กุฏิกํ น ปฏิสงฺขโรถา’’ติ อาหํสุ. เถโร ‘‘กุฏิกา ยถา ตาปสกาเล กตา, อิทานิ ตถา กาตุํ น สกฺกา’’ติ ตํ สพฺพํ ปกาเสนฺโต –
‘‘สเร หตฺเถหิ ภฺชิตฺวา, กตฺวาน กุฏิมจฺฉิสํ;
เตน เม สรภงฺโคติ, นามํ สมฺมุติยา อหุ.
‘‘น มยฺหํ กปฺปเต อชฺช, สเร หตฺเถหิ ภฺชิตุํ;
สิกฺขาปทา โน ปฺตฺตา, โคตเมน ยสสฺสินา’’ติ. – ทฺเว คาถา อภาสิ;
ตตฺถ สเร หตฺเถหิ ภฺชิตฺวาติ, ปุพฺเพ ตาปสกาเล สรติณานิ มม หตฺเถหิ ฉินฺทิตฺวา ติณกุฏึ กตฺวา อจฺฉิสํ วสึ, นิสีทิฺเจว นิปชฺชิฺจ. เตนาติ กุฏิกรณตฺถํ สรานํ ภฺชเนน. สมฺมุติยาติ อนฺวตฺถสมฺมุติยา สรภงฺโคติ, นามํ อหุ อโหสิ.
น มยฺหํ กปฺปเต อชฺชาติ อชฺช อิทานิ อุปสมฺปนฺนสฺส มยฺหํ สเร สรติเณ หตฺเถหิ ภฺชิตุํ น กปฺปเต น วฏฺฏติ. กสฺมา? สิกฺขาปทา โน ปฺตฺตา, โคตเมน ยสสฺสินาติ. เตน ยํ อมฺหากํ สตฺถารา สิกฺขาปทํ ปฺตฺตํ, ตํ มยํ ชีวิตเหตุนาปิ นาติกฺกมามาติ ทสฺเสติ.
เอวํ ¶ เอเกน ปกาเรน ติณกุฏิกาย อปฏิสงฺขรเณ การณํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อปเรนปิ ปริยาเยน นํ ทสฺเสนฺโต –
‘‘สกลํ สมตฺตํ โรคํ, สรภงฺโค นาทฺทสํ ปุพฺเพ;
โสยํ โรโค ทิฏฺโ, วจนกเรนาติเทวสฺสา’’ติ. – อิมํ คาถมาห;
ตตฺถ สกลนฺติ สพฺพํ. สมตฺตนฺติ สมฺปุณฺณํ, สพฺพภาคโต อนวเสสนฺติ อตฺโถ. โรคนฺติ ทุกฺขทุกฺขตาทิวเสน รุชนฏฺเน โรคภูตํ อุปาทานกฺขนฺธปฺจกํ สนฺธาย วทติ. นาทฺทสํ ปุพฺเพติ ¶ สตฺถุ โอวาทปฏิลาภโต ปุพฺเพ น อทฺทกฺขึ. โสยํ โรโค ทิฏฺโ, วจนกเรนาติเทวสฺสาติ สมฺมุติเทวา อุปปตฺติเทวา วิสุทฺธิเทวาติ สพฺเพปิ เทเว อตฺตโน สีลาทิคุเณหิ อติกฺกมิตฺวา ิตตฺตา อติเทวสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส โอวาทปฏิกเรน สรภงฺเคน โส อยํ ขนฺธปฺจกสงฺขาโต โรโค วิปสฺสนาปฺาสหิตาย มคฺคปฺาย ปฺจกฺขนฺธโต ทิฏฺโ, ปริฺาโตติ อตฺโถ. เอเตน เอวํ อตฺตภาวกุฏิกายมฺปิ อนเปกฺโข พาหิรํ ติณกุฏิกํ กถํ ปฏิสงฺขริสฺสตีติ ทสฺเสติ.
อิทานิ ยํ มคฺคํ ปฏิปชฺชนฺเตน มยา อยํ อตฺตภาวโรโค ยาถาวโต ทิฏฺโ, สฺวายํ มคฺโค สพฺพพุทฺธสาธารโณ. เยน เนสํ โอวาทธมฺโมปิ มชฺเฌ ภินฺนสุวณฺณสทิโส ยตฺถาหํ ปติฏฺาย ทุกฺขกฺขยํ ปตฺโตติ ¶ เอวํ อตฺตโน อรหตฺตปฏิปตฺตึ พฺยากโรนฺโต –
‘‘เยเนว มคฺเคน คโต วิปสฺสี, เยเนว มคฺเคน สิขี จ เวสฺสภู;
กกุสนฺธโกณาคมโน จ กสฺสโป, เตนฺชเสน อคมาสิ โคตโม.
‘‘วีตตณฺหา อนาทานา, สตฺต พุทฺธา ขโยคธา;
เยหายํ เทสิโต ธมฺโม, ธมฺมภูเตหิ ตาทิภิ.
‘‘จตฺตาริ อริยสจฺจานิ, อนุกมฺปาย ปาณินํ;
ทุกฺขํ สมุทโย มคฺโค, นิโรโธ ทุกฺขสงฺขโย.
‘‘ยสฺมึ ¶ นิวตฺตเต ทุกฺขํ, สํสารสฺมึ อนนฺตกํ;
เภทา อิมสฺส กายสฺส, ชีวิตสฺส จ สงฺขยา;
อฺโ ปุนพฺภโว นตฺถิ, สุวิมุตฺโตมฺหิ สพฺพธี’’ติ. –
อิมา คาถา อภาสิ –
ตตฺถ เยเนว มคฺเคนาติ เยเนว สปุพฺพภาเคน อริเยน อฏฺงฺคิเกน มคฺเคน. คโตติ ปฏิปนฺโน นิพฺพานํ อธิคโต. วิปสฺสีติ วิปสฺสี สมฺมาสมฺพุทฺโธ. กกุสนฺธาติ อวิภตฺติโก นิทฺเทโส. ‘‘กกุสนฺธโกณาคมนา’’ติปิ ปาโ. เตนฺชเสนาติ เตเนว อฺชเสน อริยมคฺเคน.
อนาทานาติ อนุปาทานา อปฺปฏิสนฺธิกา วา. ขโยคธาติ นิพฺพาโนคธา นิพฺพานปติฏฺา. เยหายํ เทสิโต ธมฺโมติ เยหิ สตฺตหิ สมฺมาสมฺพุทฺเธหิ อยํ สาสนธมฺโม เทสิโต ปเวทิโต. ธมฺมภูเตหีติ ธมฺมกายตาย ธมฺมสภาเวหิ, นวโลกุตฺตรธมฺมโต วา ภูเตหิ ชาเตหิ, ธมฺมํ วา ปตฺเตหิ. ตาทิภีติ, อิฏฺาทีสุ ตาทิภาวปฺปตฺเตหิ.
‘‘จตฺตาริ ¶ อริยสจฺจานี’’ติอาทินา เตหิ เทสิตํ ธมฺมํ ทสฺเสติ. ตตฺถ จตฺตารีติ คณนปริจฺเฉโท. อริยสจฺจานีติ ปริจฺฉินฺนธมฺมทสฺสนํ. วจนตฺถโต ปน อริยานิ จ อวิตถฏฺเน สจฺจานิ จาติ อริยสจฺจานิ, อริยสฺส วา ภควโต สจฺจานิ เตน เทสิตตฺตา, อริยภาวกรานิ วา สจฺจานีติ อริยสจฺจานิ. กุจฺฉิตภาวโต ตุจฺฉภาวโต จ ทุกฺขํ, อุปาทานกฺขนฺธปฺจกํ. ตํ ทุกฺขํ สมุเทติ เอตสฺมาติ สมุทโย, ตณฺหา. กิเลเส มาเรนฺโต คจฺฉติ, นิพฺพานตฺถิเกหิ มคฺคียตีติ วา มคฺโค, สมฺมาทิฏฺิอาทโย อฏฺ ธมฺมา. สํสารจารกสงฺขาโต นตฺถิ เอตฺถ โรโธ, เอตสฺมึ วา อธิคเต ปุคฺคลสฺส โรธาภาโว โหติ, นิรุชฺฌติ ทุกฺขเมตฺถาติ วา นิโรโธ, นิพฺพานํ. เตนาห ‘‘ทุกฺขสงฺขโย’’ติ. อยเมตฺถ ¶ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ.
ยสฺมินฺติ ยสฺมึ นิโรเธ นิพฺพาเน อธิคเต. นิวตฺตเตติ อริยมคฺคภาวนาย สติ อนนฺตกํ อปริยนฺตํ อิมสฺมึ สํสาเร ชาติอาทิทุกฺขํ น ปวตฺตติ อุจฺฉิชฺชติ, โส นิโรโธติ อยํ ธมฺมภูเตหิ สมฺมาสมฺพุทฺเธหิ เทสิโต ¶ ธมฺโมติ โยชนา. ‘‘เภทา’’ติอาทินา ‘‘โรโค ทิฏฺโ’’ติ ทุกฺขปริฺาย สูจิตํ อตฺตโน อรหตฺตปฺปตฺตึ สรูปโต ทสฺเสติ. ‘‘ยสฺมึ นิพฺพตฺตเต ทุกฺข’’นฺติ ปน ปาเ สกลคาถาย ตตฺถายํ โยชนา – ยสฺมึ ขนฺธาทิปฏิปาฏิสฺิเต สํสาเร อิทํ อนนฺตกํ ชาติอาทิทุกฺขํ นิพฺพตฺตํ, โส อิโต ทุกฺขปฺปตฺติโต อฺโ ปุนปฺปุนํ ภวนภาวโต ปุนพฺภโว. อิมสฺส ชีวิตินฺทฺริยสฺส สงฺขยา กายสงฺขาตสฺส ขนฺธปฺจกสฺส เภทา วินาสา อุทฺธํ นตฺถิ, ตสฺมา สพฺพธิ สพฺเพหิ กิเลเสหิ สพฺเพหิ ภเวหิ สุฏฺุ วิมุตฺโต วิสํยุตฺโต อมฺหีติ.
สรภงฺคตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
สตฺตกนิปาตวณฺณนา นิฏฺิตา.