📜
๙. นวกนิปาโต
๑. ภูตตฺเถรคาถาวณฺณนา
นวกนิปาเต ¶ ¶ ยทา ทุกฺขนฺติอาทิกา อายสฺมโต ภูตตฺเถรสฺส คาถา. กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ ปฺุํ อุปจินนฺโต สิทฺธตฺถสฺส ภควโต กาเล พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา ¶ เสโนติ ลทฺธนาโม วิฺุตํ ปตฺโต เอกทิวสํ สตฺถารํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส ‘‘อุสภํ ปวร’’นฺติอาทินา จตูหิ คาถาหิ อภิตฺถวิ.
โส เตน ปฺุกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สาเกตนครสฺส ทฺวารคาเม มหาวิภวสฺส เสฏฺิสฺส ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ. ตสฺส กิร เสฏฺิโน ชาตา ชาตา ทารกา พทฺธาฆาเตน เอเกน ยกฺเขน ขาทิตา, อิมสฺส ปน ปจฺฉิมภวิกตฺตา ภูตา อารกฺขํ คณฺหึสุ. ยกฺโข ปน เวสฺสวณสฺส อุปฏฺานํ คโต, ปุน นาคมาสิ. นามกรณทิวเส จสฺส ‘‘เอวํ กเต อมนุสฺสา อนุกมฺปนฺตา ปริหเรยฺยุ’’นฺติ ภูโตติ นามํ อกํสุ. โส ปน อตฺตโน ปฺุพเลน อนนฺตราโย วฑฺฒิ, ตสฺส ‘‘ตโย ปาสาทา อเหสุ’’นฺติอาทิ สพฺพํ ยสสฺส กุลปุตฺตสฺส วิภวกิตฺตเน วิย เวทิตพฺพํ. โส วิฺุตํ ปตฺโต สตฺถริ สาเกเต วสนฺเต อุปาสเกหิ สทฺธึ วิหารํ คโต. สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา อชกรณิยา นาม นทิยา ตีเร เลเณ วสนฺโต วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๑.๗.๒๐-๒๘) –
‘‘อุสภํ ปวรํ วีรํ, มเหสึ วิชิตาวินํ;
สุวณฺณวณฺณํ สมฺพุทฺธํ, โก ทิสฺวา นปฺปสีทติ.
‘‘หิมวา วาปริเมยฺโย, สาคโรว ทุรุตฺตโร;
ตเถว ฌานํ พุทฺธสฺส, โก ทิสฺวา นปฺปสีทติ.
‘‘วสุธา ¶ ยถาปฺปเมยฺยา, จิตฺตา วนวฏํสกา;
ตเถว สีลํ พุทฺธสฺส, โก ทิสฺวา นปฺปสีทติ.
‘‘อนิลฺชสาสงฺขุพฺโภ ¶ , ยถากาโส อสงฺขิโย;
ตเถว าณํ พุทฺธสฺส, โก ทิสฺวา นปฺปสีทติ.
‘‘อิมาหิ จตุคาถาหิ, พฺราหฺมโณ เสนสวฺหโย;
พุทฺธเสฏฺํ ถวิตฺวาน, สิทฺธตฺถํ อปราชิตํ.
‘‘จตุนฺนวุติกปฺปานิ, ทุคฺคตึ นุปปชฺชถ;
สุคตึ สุขสมฺปตฺตึ, อนุโภสิมนปฺปกํ.
‘‘จตุนฺนวุติโต กปฺเป, ถวิตฺวา โลกนายกํ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, โถมนาย อิทํ ผลํ.
‘‘จาตุทฺทสมฺหิ กปฺปมฺหิ, จตุโร อาสุมุคฺคตา;
สตฺตรตนสมฺปนฺนา, จกฺกวตฺตี มหพฺพลา.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
อรหตฺตํ ปน ปตฺวา อปเรน สมเยน าตีนํ อนุกมฺปาย สาเกตํ คนฺตฺวา กติปาหํ เตหิ อุปฏฺิยมาโน อฺชนวเน วสิตฺวา ปุน อตฺตนา วสิตฏฺานเมว คนฺตุกาโม คมนาการํ ทสฺเสสิ. าตกา ‘‘อิเธว, ภนฺเต, วสถ, ตุมฺเหปิ น กิลมิสฺสถ, มยมฺปิ ปฺุเน วฑฺฒิสฺสามา’’ติ เถรํ ยาจึสุ. เถโร อตฺตโน วิเวกาภิรตึ ตตฺถ จ ผาสุวิหารํ ปกาเสนฺโต –
‘‘ยทา ทุกฺขํ ชรามรณนฺติ ปณฺฑิโต, อวิทฺทสู ยตฺถ สิตา ปุถุชฺชนา;
ทุกฺขํ ปริฺาย สโตว ฌายติ, ตโต รตึ ปรมตรํ น วินฺทติ.
‘‘ยทา ทุกฺขสฺสาวหนึ วิสตฺติกํ, ปปฺจสงฺฆาตทุขาธิวาหินึ;
ตณฺหํ ปหนฺตฺวาน สโตว ฌายติ, ตโต รตึ ปรมตรํ น วินฺทติ.
‘‘ยทา ¶ สิวํ ทฺเวจตุรงฺคคามินํ, มคฺคุตฺตมํ สพฺพกิเลสโสธนํ;
ปฺาย ปสฺสิตฺว สโตว ฌายติ, ตโต รตึ ปรมตรํ น วินฺทติ.
‘‘ยทา ¶ อโสกํ วิรชํ อสงฺขตํ, สนฺตํ ปทํ สพฺพกิเลสโสธนํ;
ภาเวติ สฺโชนพนฺธนจฺฉิทํ, ตโต รตึ ปรมตรํ น วินฺทติ.
‘‘ยทา นเภ คชฺชติ เมฆทุนฺทุภิ, ธารากุลา วิหคปเถ สมนฺตโต;
ภิกฺขู จ ปพฺภารคโตว ฌายติ, ตโต รตึ ปรมตรํ น วินฺทติ.
‘‘ยทา ¶ นทีนํ กุสุมากุลานํ, วิจิตฺต-วาเนยฺย-วฏํสกานํ;
ตีเร นิสินฺโน สุมโนว ฌายติ, ตโต รตึ ปรมตรํ น วินฺทติ.
‘‘ยทา นิสีเถ รหิตมฺหิ กานเน, เทเว คฬนฺตมฺหิ นทนฺติ ทาิโน;
ภิกฺขู จ ปพฺภารคโตว ฌายติ, ตโต รตึ ปรมตรํ น วินฺทติ.
‘‘ยทา วิตกฺเก อุปรุนฺธิยตฺตโน, นคนฺตเร นควิวรํ สมสฺสิโต;
วีตทฺทโร วีตขิโลว ฌายติ, ตโต รตึ ปรมตรํ น วินฺทติ.
‘‘ยทา สุขี มลขิลโสกนาสโน,
นิรคฺคโฬ นิพฺพนโถ วิสลฺโล;
สพฺพาสเว พฺยนฺติกโตว ฌายติ,
ตโต รตึ ปรมตรํ น วินฺทตี’’ติ. – อิมา คาถา อภาสิ;
ตตฺถายํ ¶ ปทโยชนามุเขน ปมคาถาย อตฺถวณฺณนา – ขนฺธานํ ปริปาโก ชรา. เภโท มรณํ. ชรามรณสีเสน เจตฺถ ชรามรณวนฺโต ธมฺมา คหิตา. ‘‘ตยิทํ ชรามรณํ ทุกฺข’’นฺติ อวิทฺทสู ยถาภูตํ อชานนฺตา ปุถุชฺชนา ยตฺถ ยสฺมึ อุปาทานกฺขนฺธปฺจเก สิตา ปฏิพนฺธา อลฺลีนา, ตํ ‘‘อิทํ ทุกฺขํ, เอตฺตกํ ทุกฺขํ, น อิโต ภิยฺโย’’ติ วิปสฺสนาปฺาสหิตาย มคฺคปฺาย ปริชานิตฺวา, อิธ อิมสฺมึ สาสเน สโต สมฺปชาโน, ปณฺฑิโต ภิกฺขุ, ยทา ยสฺมึ กาเล ลกฺขณูปนิชฺฌาเนน ฌายติ. ตโต วิปสฺสนารติโต มคฺคผลรติโต จ ปรมตรํ อุตฺตมตรํ รตึ น วินฺทติ นปฺปฏิลภติ. เตนาห ภควา –
‘‘ยโต ยโต สมฺมสติ, ขนฺธานํ อุทยพฺพยํ;
ลภตี ปีติปาโมชฺชํ, อมตํ ตํ วิชานตํ.
‘‘ปพฺยา เอกรชฺเชน, สคฺคสฺส คมเนน วา;
สพฺพโลกาธิปจฺเจน, โสตาปตฺติผลํ วร’’นฺติ. (ธ. ป. ๓๗๔, ๑๗๘);
เอวํ ¶ ปริฺาภิสมยมุเขน วิเวกรตึ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ปหานาภิสมยาทิมุเขนปิ ตํ ทสฺเสตุํ ทุติยาทิกา ติสฺโส คาถา อภาสิ. ตตฺถ ทุกฺขสฺสาวหนินฺติ ทุกฺขสฺส อายตึ ปวตฺตึ, ทุกฺขสฺส นิปฺผตฺติกนฺติ อตฺโถ. วิสตฺติกนฺติ ตณฺหํ. สา หิ วิสตาติ วิสตฺติกา, วิสาลาติ วิสตฺติกา, วิสฏาติ วิสตฺติกา, วิสกฺกตีติ วิสตฺติกา, วิสํ หรตีติ วิสตฺติกา, วิสํวาทิกาติ วิสตฺติกา, วิสมูลาติ วิสตฺติกา, วิสผลาติ วิสตฺติกา, วิสปริโภคาติ วิสตฺติกา, วิสาลา วา ปน สา ตณฺหา รูเป สทฺเท คนฺเธ รเส โผฏฺพฺเพ ธมฺเม กุเล ¶ คเณ วิตฺถฏาติ วิสตฺติกาติ วุจฺจติ. ปปฺจสงฺฆาตทุขาธิวาหินินฺติ สตฺตสนฺตานํ สํสาเร ปปฺเจนฺติ วิตฺถาเรนฺตีติ ปปฺจา, ราคาทโย มานาทโย จ. เต เอว ปวตฺติทุกฺขสฺส สงฺฆาตฏฺเน สงฺฆาตา, สทรถปริฬาหสภาวตฺตา ทุกฺขฺจาติ ปปฺจสงฺฆาตทุขํ, ตสฺส อธิวาหโต นิพฺพตฺตนโต ปปฺจสงฺฆาตทุขาธิวาหินี. ตํ ตณฺหํ ปหนฺตฺวานาติ อริยมคฺเคน สมุจฺฉินฺทิตฺวา.
สิวนฺติ ¶ เขมํ, อเขมกรานํ กิเลสานํ สมุจฺฉินฺทเนน เตหิ อนุปทฺทุตนฺติ อตฺโถ. สมฺมาทิฏฺิอาทีนํ วเสน ทฺวิจตุรงฺโค หุตฺวา อริเย นิพฺพานํ คเมตีติ ทฺเวจตุรงฺคคามินํ, คาถาสุขตฺถฺเจตฺถ วิภตฺติอโลโป กโตติ ทฏฺพฺพํ. รูปูปปตฺติมคฺคาทีสุ สพฺเพสุ มคฺเคสุ อุตฺตมตฺตา มคฺคุตฺตมํ. เตนาห ภควา – ‘‘มคฺคานฏฺงฺคิโก เสฏฺโ’’ติอาทิ (ธ. ป. ๒๗๓). สพฺเพหิ กิเลสมเลหิ สตฺตานํ โสธนโต สพฺพกิเลสโสธนํ. ปฺาย ปสฺสิตฺวาติ ปฏิเวธปฺาย ภาวนาภิสมยวเสน อภิสเมจฺจ.
โสกเหตูนํ อภาวโต ปุคฺคลสฺส จ โสกาภาวเหตุโต นตฺถิ เอตฺถ โสโกติ อโสกํ. ตถา วิคตราคาทิรชตฺตา วิรชํ. น เกนจิ ปจฺจเยน สงฺขตนฺติ อสงฺขตํ. สพฺเพสํ กิเลสานํ สพฺพสฺส จ ทุกฺขสฺส วูปสมภาวโต, สํสารทุกฺขทฺทิเตหิ ปชฺชิตพฺพโต อธิคนฺตพฺพโต จ สนฺตํ ปทํ. สพฺเพหิ กิเลสมเลหิ สตฺตสนฺตานสฺส โสธนนิมิตฺตโต สพฺพกิเลสโสธนํ. ภาเวตีติ สจฺฉิกิริยาภิสมยวเสน อภิสเมติ. พหุกฺขตฺตฺุหิ นิพฺพานํ อารพฺภ สจฺฉิกิริยาภิสมยํ ปวตฺเตนฺตสฺส อาลมฺพเก ลพฺภมานวิเสสกํ อาลมฺพิตพฺเพ อาโรเปตฺวา เอวํ วุตฺตํ. สํโยชนสงฺขาตานํ พนฺธนานํ เฉทนโต สํโยชนพนฺธนจฺฉิทํ. นิมิตฺตฺเหตฺถ กตฺตุภาเวน อุปจาริตํ, ยถา อริยภาวกรานิ สจฺจานิ อริยสจฺจานีติ. ยถา ปุริมคาถาสุ ยทา ฌายติ, ตทา ¶ ตโต รตึ ปรมตรํ น วินฺทตีติ โยชนา. เอวํ อิธ ยทา ภาเวติ, ตทา ตโต รตึ ปรมตรํ น วินฺทตีติ โยชนา.
เอวํ เถโร จตูหิ คาถาหิ อตฺตานํ อนุปเนตฺวาว จตุสจฺจปฏิเวธกิตฺตเนน อฺํ พฺยากริตฺวา อิทานิ อตฺตนา วสิตฏฺานสฺส วิวิตฺตภาเวน ผาสุตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยทา นเภ’’ติอาทิกา คาถา อภาสิ. ตตฺถ นเภติ อากาเส. สินิทฺธคมฺภีรนิคฺโฆสตาย เมโฆเยว ทุนฺทุภิ เมฆทุนฺทุภิ. สมนฺตโต ปคฺฆรนฺตีหิ ธาราหิ อากุลาติ ธารากุลา. วิหคานํ ปกฺขีนํ คมนมคฺคตฺตา วิหคปเถ นเภติ โยชนา. ตโตติ ฌานรติโต.
กุสุมากุลานนฺติ ¶ ตรูหิ คฬิตกุสุเมหิ สโมหิตานํ. วิจิตฺตวาเนยฺยวฏํสกานนฺติ วเน ชาตตฺตา ¶ วาเนยฺยานิ วนปุปฺผานิ, วิจิตฺตานิ วาเนยฺยานิ วฏํสกานิ เอตาสนฺติ วิจิตฺตวาเนยฺยวฏํสกา นทิโย, ตาสํ นานาวิธวนปุปฺผวฏํสกานนฺติ อตฺโถ. อุตฺตริมนุสฺสธมฺมวเสน สุนฺทโร มโน เอตสฺสาติ สุมโน ฌายติ.
นิสีเถติ รตฺติยํ. รหิตมฺหีติ, ชนสมฺพาธวิรหิเต วิวิตฺเต. เทเวติ เมเฆ. คฬนฺตมฺหีติ วุฏฺิธาราโย ปคฺฆรนฺเต วสฺสนฺเต. ทาิโนติ สีหพฺยคฺฆาทโย ปฏิปกฺขสตฺตา. เต หิ ทาาวุธาติ ‘‘ทาิโน’’ติ วุจฺจนฺติ, นทนฺติ ทาิโนติ อิทมฺปิ ชนวิเวกทสฺสนตฺถเมว คหิตํ.
วิตกฺเก อุปรุนฺธิยตฺตโนติ อตฺตสนฺตานปริยาปนฺนตาย อตฺตโน กามวิตกฺกาทิเก มิจฺฉาวิตกฺเก ปฏิปกฺขพเลน นิเสเธตฺวา. อตฺตโนติ วา อิทํ วินฺทตีติ อิมินา โยเชตพฺพํ ‘‘ตโต รตึ ปรมตรํ อตฺตนา น วินฺทตี’’ติ. นคนฺตเรติ ปพฺพตนฺตเร. นควิวรนฺติ ปพฺพตคุหํ ปพฺภารํ วา. สมสฺสิโตติ นิสฺสิโต อุปคโต. วีตทฺทโรติ วิคตกิเลสทรโถ. วีตขิโลติ ปหีนเจโตขิโล.
สุขีติ ฌานาทิสุเขน สุขิโต. มลขิลโสกนาสโนติ ราคาทีนํ มลานํ ปฺจนฺนฺจ เจโตขิลานํ าติวิโยคาทิเหตุกสฺส โสกสฺส จ ปหายโก. นิรคฺคโฬติ, อคฺคฬํ วุจฺจติ อวิชฺชา นิพฺพานปุรปเวสนิวารณโต, ตทภาวโต นิรคฺคโฬ. นิพฺพนโถติ นิตณฺโห. วิสลฺโลติ, วิคตราคาทิสลฺโล. สพฺพาสเวติ, กามาสวาทิเก สพฺเพปิ อาสเว. พฺยนฺติกโตติ พฺยนฺติกตาวี อริยมคฺเคน วิคตนฺเต กตฺวา ิโต ทิฏฺธมฺมสุขวิหารตฺถํ ยทา ฌายติ, ตโต ฌานรติโต ปรมตรํ รตึ น วินฺทตีติ โยชนา. เอวํ ปน วตฺวา เถโร อชกรณีตีรเมว คโต.
ภูตตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
นวกนิปาตวณฺณนา นิฏฺิตา.