📜
๒๑. มหานิปาโต
๑. วงฺคีสตฺเถรคาถา
‘‘นิกฺขนฺตํ ¶ ¶ ¶ วต มํ สนฺตํ, อคารสฺมานคาริยํ;
วิตกฺกา อุปธาวนฺติ, ปคพฺภา กณฺหโต อิเม.
‘‘อุคฺคปุตฺตา มหิสฺสาสา, สิกฺขิตา ทฬฺหธมฺมิโน [ทฬฺหธนฺวิโน (สี. อฏฺ.)];
สมนฺตา ปริกิเรยฺยุํ, สหสฺสํ อปลายินํ.
‘‘สเจปิ เอตฺตกา [เอตโต (สํ. นิ. ๑.๒๐๙)] ภิยฺโย, อาคมิสฺสนฺติ อิตฺถิโย;
เนว มํ พฺยาธยิสฺสนฺติ [พฺยาถยิสฺสนฺติ (?)], ธมฺเม สมฺหิ [ธมฺเมสฺวมฺหิ (สฺยา. ก.)] ปติฏฺิโต.
‘‘สกฺขี ¶ หิ เม สุตํ เอตํ, พุทฺธสฺสาทิจฺจพนฺธุโน;
นิพฺพานคมนํ มคฺคํ, ตตฺถ เม นิรโต มโน.
‘‘เอวํ เจ มํ วิหรนฺตํ, ปาปิม อุปคจฺฉสิ;
ตถา มจฺจุ กริสฺสามิ, น เม มคฺคมฺปิ ทกฺขสิ.
‘‘อรติฺจ [อรตึ (พหูสุ)] รติฺจ ปหาย, สพฺพโส เคหสิตฺจ วิตกฺกํ;
วนถํ น กเรยฺย กุหิฺจิ, นิพฺพนโถ อวนโถ ส [นิพฺพนโถ อรโต ส หิ (สํ. นิ. ๑.๒๑๐)] ภิกฺขุ.
‘‘ยมิธ ปถวิฺจ เวหาสํ, รูปคตํ ชคโตคธํ กิฺจิ;
ปริชียติ สพฺพมนิจฺจํ, เอวํ สเมจฺจ จรนฺติ มุตตฺตา.
‘‘อุปธีสุ ชนา คธิตาเส, ทิฏฺสุเต [ทิฏฺเ สุเต (สี.)] ปฏิเฆ จ มุเต จ;
เอตฺถ วิโนทย ฉนฺทมเนโช, โย เหตฺถ น ลิมฺปติ มุนิ ตมาหุ [ตํ มุนิมาหุ (สํ. นิ. ๑.๒๑๐)].
‘‘อถ ¶ สฏฺิสิตา สวิตกฺกา, ปุถุชฺชนตาย [ปุถู ชนตาย (สํ. นิ. ๑.๒๑๐)] อธมฺมา นิวิฏฺา;
น จ วคฺคคตสฺส กุหิฺจิ, โน ปน ทุฏฺุลฺลคาหี [ทุฏฺุลฺลภาณี (สํ. นิ. ๑.๒๑๐)] ส ภิกฺขุ.
‘‘ทพฺโพ ¶ จิรรตฺตสมาหิโต, อกุหโก นิปโก อปิหาลุ;
สนฺตํ ปทํ อชฺฌคมา มุนิ, ปฏิจฺจ ปรินิพฺพุโต กงฺขติ กาลํ.
‘‘มานํ ปชหสฺสุ โคตม, มานปถฺจ ชหสฺสุ อเสสํ;
มานปถมฺหิ ส มุจฺฉิโต, วิปฺปฏิสารีหุวา จิรรตฺตํ.
‘‘มกฺเขน มกฺขิตา ปชา, มานหตา นิรยํ ปปตนฺติ;
โสจนฺติ ชนา จิรรตฺตํ, มานหตา นิรยํ อุปปนฺนา.
‘‘น ¶ หิ โสจติ ภิกฺขุ กทาจิ, มคฺคชิโน สมฺมา ปฏิปนฺโน;
กิตฺติฺจ ¶ สุขฺจานุโภติ, ธมฺมทโสติ ตมาหุ ตถตฺตํ.
‘‘ตสฺมา อขิโล อิธ [อขิโล (สี.), อขิโลธ (สํ. นิ. ๑.๒๑๑)] ปธานวา, นีวรณานิ ปหาย วิสุทฺโธ;
มานฺจ ปหาย อเสสํ, วิชฺชายนฺตกโร สมิตาวี.
‘‘กามราเคน ฑยฺหามิ, จิตฺตํ เม ปริฑยฺหติ;
สาธุ นิพฺพาปนํ พฺรูหิ, อนุกมฺปาย โคตม.
‘‘สฺาย ¶ วิปริเยสา, จิตฺตํ เต ปริฑยฺหติ;
นิมิตฺตํ ปริวชฺเชหิ, สุภํ ราคูปสํหิตํ ( ) [(สงฺขาเร ปรโต ปสฺส, ทุกฺขโต มา จ อตฺตโต; นิพฺพาเปหิ มหาราคํ, มา ทยฺหิตฺโถ ปุนปฺปุนํ;) (สี. สํ. นิ. ๑.๒๑๒) อุทฺทานคาถายํ เอกสตฺตตีติสงฺขฺยา จ, เถรคาถาฏฺกถา จ ปสฺสิตพฺพา].
‘‘อสุภาย จิตฺตํ ภาเวหิ, เอกคฺคํ สุสมาหิตํ;
สติ กายคตา ตฺยตฺถุ, นิพฺพิทาพหุโล ภว.
‘‘อนิมิตฺตฺจ ภาเวหิ, มานานุสยมุชฺชห;
ตโต มานาภิสมยา, อุปสนฺโต จริสฺสสิ.
‘‘ตเมว วาจํ ภาเสยฺย, ยายตฺตานํ น ตาปเย;
ปเร จ น วิหึเสยฺย, สา เว วาจา สุภาสิตา.
‘‘ปิยวาจเมว ภาเสยฺย, ยา วาจา ปฏินนฺทิตา;
ยํ อนาทาย ปาปานิ, ปเรสํ ภาสเต ปิยํ.
‘‘สจฺจํ เว อมตา วาจา, เอส ธมฺโม สนนฺตโน;
สจฺเจ อตฺเถ จ ธมฺเม จ, อาหุ สนฺโต ปติฏฺิตา.
‘‘ยํ พุทฺโธ ภาสติ วาจํ, เขมํ นิพฺพานปตฺติยา;
ทุกฺขสฺสนฺตกิริยาย, สา เว วาจานมุตฺตมา.
‘‘คมฺภีรปฺโ เมธาวี, มคฺคามคฺคสฺส โกวิโท;
สาริปุตฺโต ¶ มหาปฺโ, ธมฺมํ เทเสติ ภิกฺขุนํ.
‘‘สงฺขิตฺเตนปิ เทเสติ, วิตฺถาเรนปิ ภาสติ;
สาลิกายิว นิคฺโฆโส, ปฏิภานํ อุทิยฺยติ [อุทีรยิ (สี.), อุทียฺยติ (สฺยา.), อุทยฺยติ (?) อุฏฺหตีติ ตํสํวณฺณนา].
‘‘ตสฺส ¶ ตํ เทสยนฺตสฺส, สุณนฺติ มธุรํ คิรํ;
สเรน รชนีเยน, สวนีเยน วคฺคุนา;
อุทคฺคจิตฺตา มุทิตา, โสตํ โอเธนฺติ ภิกฺขโว.
‘‘อชฺช ปนฺนรเส วิสุทฺธิยา, ภิกฺขู ปฺจสตา สมาคตา;
สํโยชนพนฺธนจฺฉิทา, อนีฆา ขีณปุนพฺภวา อิสี.
‘‘จกฺกวตฺตี ¶ ยถา ราชา, อมจฺจปริวาริโต;
สมนฺตา อนุปริเยติ, สาครนฺตํ มหึ อิมํ.
‘‘เอวํ ¶ วิชิตสงฺคามํ, สตฺถวาหํ อนุตฺตรํ;
สาวกา ปยิรุปาสนฺติ, เตวิชฺชา มจฺจุหายิโน.
‘‘สพฺเพ ภควโต ปุตฺตา, ปลาเปตฺถ น วิชฺชติ;
ตณฺหาสลฺลสฺส หนฺตารํ, วนฺเท อาทิจฺจพนฺธุนํ.
‘‘ปโรสหสฺสํ ภิกฺขูนํ, สุคตํ ปยิรุปาสติ;
เทเสนฺตํ วิรชํ ธมฺมํ, นิพฺพานํ อกุโตภยํ.
‘‘สุณนฺติ ธมฺมํ วิมลํ, สมฺมาสมฺพุทฺธเทสิตํ;
โสภติ วต สมฺพุทฺโธ, ภิกฺขุสงฺฆปุรกฺขโต.
‘‘‘นาคนาโม’สิ ภควา, อิสีนํ อิสิสตฺตโม;
มหาเมโฆว หุตฺวาน, สาวเก อภิวสฺสสิ.
‘‘ทิวา ¶ วิหารา นิกฺขมฺม, สตฺถุทสฺสนกมฺยตา;
สาวโก เต มหาวีร, ปาเท วนฺทติ วงฺคิโส.
‘‘อุมฺมคฺคปถํ มารสฺส, อภิภุยฺย จรติ ปภิชฺช ขีลานิ;
ตํ ปสฺสถ พนฺธปมฺุจกรํ, อสิตํว ภาคโส ปวิภชฺช.
‘‘โอฆสฺส หิ นิตรณตฺถํ, อเนกวิหิตํ มคฺคํ อกฺขาสิ;
ตสฺมิฺจ อมเต อกฺขาเต, ธมฺมทสา ิตา อสํหีรา.
‘‘ปชฺโชตกโร อติวิชฺฌ [อติวิชฺฌ ธมฺมํ (สี.)], สพฺพิตีนํ อติกฺกมมทฺทส [อติกฺกมมทฺท (สี. ก.)];
ตฺวา จ สจฺฉิกตฺวา จ, อคฺคํ โส เทสยิ ทสทฺธานํ.
‘‘เอวํ สุเทสิเต ธมฺเม, โก ปมาโท วิชานตํ ธมฺมํ;
ตสฺมา หิ ตสฺส ภควโต สาสเน, อปฺปมตฺโต สทา นมสฺสมนุสิกฺเข.
‘‘พุทฺธานุพุทฺโธ โย เถโร, โกณฺฑฺโ ติพฺพนิกฺกโม;
ลาภี สุขวิหารานํ, วิเวกานํ อภิณฺหโส.
‘‘ยํ ¶ ¶ สาวเกน ปตฺตพฺพํ, สตฺถุ สาสนการินา;
สพฺพสฺส ตํ อนุปฺปตฺตํ, อปฺปมตฺตสฺส สิกฺขโต.
‘‘มหานุภาโว เตวิชฺโช, เจโตปริยโกวิโท;
โกณฺฑฺโ พุทฺธทายาโท, ปาเท วนฺทติ สตฺถุโน.
‘‘นคสฺส ¶ ปสฺเส อาสีนํ, มุนึ ทุกฺขสฺส ปารคุํ;
สาวกา ปยิรุปาสนฺติ, เตวิชฺชา มจฺจุหายิโน.
‘‘เจตสา [เต เจตสา (สํ. นิ. ๑.๒๑๘)] อนุปริเยติ, โมคฺคลฺลาโน มหิทฺธิโก;
จิตฺตํ ¶ เนสํ สมนฺเวสํ [สมนฺเนสํ (สํ. นิ. ๑.๒๑๘)], วิปฺปมุตฺตํ นิรูปธึ.
‘‘เอวํ สพฺพงฺคสมฺปนฺนํ, มุนึ ทุกฺขสฺส ปารคุํ;
อเนกาการสมฺปนฺนํ, ปยิรุปาสนฺติ โคตมํ.
‘‘จนฺโท ยถา วิคตวลาหเก นเภ, วิโรจติ วีตมโลว ภาณุมา;
เอวมฺปิ องฺคีรส ตฺวํ มหามุนิ, อติโรจสิ ยสสา สพฺพโลกํ.
‘‘กาเวยฺยมตฺตา วิจริมฺห ปุพฺเพ, คามา คามํ ปุรา ปุรํ;
อถทฺทสาม สมฺพุทฺธํ, สพฺพธมฺมาน ปารคุํ.
‘‘โส เม ธมฺมมเทเสสิ, มุนิ ทุกฺขสฺส ปารคู;
ธมฺมํ สุตฺวา ปสีทิมฺห, สทฺธา [อทฺธา (สี. อฏฺ.)] โน อุทปชฺชถ.
‘‘ตสฺสาหํ วจนํ สุตฺวา, ขนฺเธ อายตนานิ จ;
ธาตุโย จ วิทิตฺวาน, ปพฺพชึ อนคาริยํ.
‘‘พหูนํ วต อตฺถาย, อุปฺปชฺชนฺติ ตถาคตา;
อิตฺถีนํ ปุริสานฺจ, เย เต สาสนการกา.
‘‘เตสํ โข วต อตฺถาย, โพธิมชฺฌคมา มุนิ;
ภิกฺขูนํ ภิกฺขุนีนฺจ, เย นิรามคตทฺทสา.
‘‘สุเทสิตา จกฺขุมตา, พุทฺเธนาทิจฺจพนฺธุนา;
จตฺตาริ อริยสจฺจานิ, อนุกมฺปาย ปาณินํ.
‘‘ทุกฺขํ ¶ ทุกฺขสมุปฺปาทํ, ทุกฺขสฺส จ อติกฺกมํ;
อริยํ ¶ จฏฺงฺคิกํ มคฺคํ, ทุกฺขูปสมคามินํ.
‘‘เอวเมเต ตถา วุตฺตา, ทิฏฺา เม เต ยถา ตถา;
สทตฺโถ เม อนุปฺปตฺโต, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ, มม พุทฺธสฺส สนฺติเก;
สุวิภตฺเตสุ [สวิภตฺเตสุ (สี. ก.)] ธมฺเมสุ, ยํ เสฏฺํ ตทุปาคมึ.
‘‘อภิฺาปารมิปฺปตฺโต, โสตธาตุ วิโสธิตา;
เตวิชฺโช อิทฺธิปตฺโตมฺหิ, เจโตปริยโกวิโท.
‘‘ปุจฺฉามิ ¶ สตฺถารมโนมปฺํ, ทิฏฺเว ธมฺเม โย วิจิกิจฺฉานํ เฉตฺตา;
อคฺคาฬเว กาลมกาสิ ภิกฺขุ, าโต ยสสฺสี อภินิพฺพุตตฺโต.
‘‘นิคฺโรธกปฺโป ¶ อิติ ตสฺส นามํ, ตยา กตํ ภควา พฺราหฺมณสฺส;
โส ตํ นมสฺสํ อจริ มุตฺยเปโข, อารทฺธวีริโย ทฬฺหธมฺมทสฺสี.
‘‘ตํ สาวกํ สกฺก มยมฺปิ สพฺเพ, อฺาตุมิจฺฉาม สมนฺตจกฺขุ;
สมวฏฺิตา โน สวนาย โสตา [เหตุํ (สี. สฺยา.) สุตฺตนิปาตฏฺกถา ปสฺสิตพฺพา], ตุวํ โน สตฺถา ตฺวมนุตฺตโรสิ’’.
ฉินฺท ¶ โน วิจิกิจฺฉํ พฺรูหิ เมตํ, ปรินิพฺพุตํ เวทย ภูริปฺ;
มชฺเฌว โน ภาส สมนฺตจกฺขุ, สกฺโกว เทวาน สหสฺสเนตฺโต.
‘‘เย เกจิ คนฺถา อิธ โมหมคฺคา, อฺาณปกฺขา วิจิกิจฺฉานา;
ตถาคตํ ปตฺวา น เต ภวนฺติ, จกฺขฺุหิ เอตํ ปรมํ นรานํ.
‘‘โน ¶ เจ หิ ชาตุ ปุริโส กิเลเส, วาโต ยถา อพฺภฆนํ วิหาเน;
ตโมวสฺส นิวุโต สพฺพโลโก, โชติมนฺโตปิ น ปภาเสยฺยุํ [น โชติมนฺโตปิ นรา ตเปยฺยุํ (สุ. นิ. ๓๕๐)].
‘‘ธีรา จ ปชฺโชตกรา ภวนฺติ, ตํ ตํ อหํ วีร ตเถว มฺเ;
วิปสฺสินํ ชานมุปาคมิมฺห, ปริสาสุ โน อาวิกโรหิ กปฺปํ.
‘‘ขิปฺปํ คิรํ เอรย วคฺคุ วคฺคุํ, หํโสว ปคฺคยฺห สณิกํ นิกูช;
พินฺทุสฺสเรน ¶ สุวิกปฺปิเตน, สพฺเพว เต อุชฺชุคตา สุโณม.
‘‘ปหีนชาติมรณํ ¶ อเสสํ, นิคฺคยฺห โธนํ วเทสฺสามิ [ปฏิเวทิยามิ (สี. ก.)] ธมฺมํ;
น กามกาโร หิ [โหติ (สี. ก.)] ปุถุชฺชนานํ, สงฺเขยฺยกาโร จ [ว (พหูสุ)] ตถาคตานํ.
‘‘สมฺปนฺนเวยฺยากรณํ ตเวทํ, สมุชฺชุปฺสฺส สมุคฺคหีตํ;
อยมฺชลิ ปจฺฉิโม สุปฺปณามิโต, มา โมหยี ชานมโนมปฺ.
‘‘ปโรปรํ อริยธมฺมํ วิทิตฺวา, มา โมหยี ชานมโนมวีริย;
วารึ ยถา ฆมฺมนิ ฆมฺมตตฺโต, วาจาภิกงฺขามิ สุตํ ปวสฺส.
‘‘ยทตฺถิกํ พฺรหฺมจริยํ อจรี, กปฺปายโน กจฺจิสฺสตํ อโมฆํ;
นิพฺพายิ โส อาทุ สอุปาทิเสโส [อนุปาทิเสสา (สี.), อนุปาทิเสโส (ก.)], ยถา วิมุตฺโต อหุ ตํ สุโณม.
‘‘‘อจฺเฉจฺฉิ ¶ ตณฺหํ อิธ นามรูเป,
(อิติ ภควา) กณฺหสฺส โสตํ ทีฆรตฺตานุสยิตํ;
อตาริ ชาตึ มรณํ อเสสํ’, อิจฺจพฺรวิ ¶ ภควา ปฺจเสฏฺโ.
‘‘เอส สุตฺวา ปสีทามิ, วโจ เต อิสิสตฺตม;
อโมฆํ กิร เม ปุฏฺํ, น มํ วฺเจสิ พฺราหฺมโณ.
‘‘ยถา วาที ตถา การี, อหุ พุทฺธสฺส สาวโก;
อจฺเฉจฺฉิ มจฺจุโน ชาลํ, ตตํ มายาวิโน ทฬฺหํ.
‘‘อทฺทส ¶ ภควา อาทึ, อุปาทานสฺส กปฺปิโย;
อจฺจคา ¶ วต กปฺปาโน, มจฺจุเธยฺยํ สุทุตฺตรํ.
‘‘ตํ เทวเทวํ วนฺทามิ, ปุตฺตํ เต ทฺวิปทุตฺตม;
อนุชาตํ มหาวีรํ, นาคํ นาคสฺส โอรส’’นฺติ.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา วงฺคีโส เถโร คาถาโย
อภาสิตฺถาติ.
มหานิปาโต นิฏฺิโต.
ตตฺรุทฺทานํ –
สตฺตติมฺหิ นิปาตมฺหิ, วงฺคีโส ปฏิภาณวา;
เอโกว เถโร นตฺถฺโ, คาถาโย เอกสตฺตตีติ.
นิฏฺิตา เถรคาถาโย.
ตตฺรุทฺทานํ –
สหสฺสํ โหนฺติ ตา คาถา, ตีณิ สฏฺิสตานิ จ;
เถรา จ ทฺเว สตา สฏฺิ, จตฺตาโร จ ปกาสิตา.
สีหนาทํ นทิตฺวาน, พุทฺธปุตฺตา อนาสวา;
เขมนฺตํ ปาปุณิตฺวาน, อคฺคิขนฺธาว นิพฺพุตาติ.
เถรคาถาปาฬิ นิฏฺิตา.