📜
๑๓. วีสตินิปาโต
๑. อมฺพปาลีเถรีคาถาวณฺณนา
วีสตินิปาเต ¶ ¶ กาฬกา ภมรวณฺณสาทิสาติอาทิกา อมฺพปาลิยา เถริยา คาถา. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิการา ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ กุสลํ อุปจินนฺตี สิขิสฺส ภควโต สาสเน ปพฺพชิตฺวา อุปสมฺปนฺนา หุตฺวา ภิกฺขุนิสิกฺขาปทํ สมาทาย วิหรนฺตี, เอกทิวสํ สมฺพหุลาหิ ภิกฺขุนีหิ สทฺธึ เจติยํ วนฺทิตฺวา ปทกฺขิณํ กโรนฺตี ปุเรตรํ คจฺฉนฺติยา ขีณาสวตฺเถริยา ขิปนฺติยา สหสา เขฬปิณฺฑํ เจติยงฺคเณ ปติตํ, ขีณาสวตฺเถริยา อปสฺสิตฺวา คตาย อยํ ปจฺฉโต ¶ คจฺฉนฺตี ตํ เขฬปิณฺฑํ ทิสฺวา ‘‘กา นาม คณิกา อิมสฺมึ าเน เขฬปิณฺฑํ ปาเตสี’’ติ อกฺโกสิ. สา ภิกฺขุนิกาเล สีลํ รกฺขนฺตี คพฺภวาสํ ชิคุจฺฉิตฺวา โอปปาติกตฺตภาเว จิตฺตํ เปสิ. เตน จริมตฺตภาเว เวสาลิยํ ราชุยฺยาเน อมฺพรุกฺขมูเล โอปปาติกา หุตฺวา นิพฺพตฺติ. ตํ ทิสฺวา อุยฺยานปาโล นครํ อุปเนสิ. อมฺพรุกฺขมูเล นิพฺพตฺตตาย สา อมฺพปาลีตฺเวว โวหรียิตฺถ. อถ นํ อภิรูปํ ทสฺสนียํ ปาสาทิกํ วิลาสกนฺตตาทิคุณวิเสสสมุทิตํ ทิสฺวา สมฺพหุลา ราชกุมารา อตฺตโน อตฺตโน ปริคฺคหํ กาตุกามา อฺมฺํ กลหํ อกํสุ. เตสํ กลหวูปสมตฺถํ ตสฺสา กมฺมสฺโจทิตา โวหาริกา ‘‘สพฺเพสํ โหตู’’ติ คณิกาฏฺาเน เปสุํ. สา สตฺถริ ปฏิลทฺธสทฺธา อตฺตโน อุยฺยาเน วิหารํ กตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส นิยฺยาเทตฺวา ปจฺฉา อตฺตโน ปุตฺตสฺส วิมลโกณฺฑฺตฺเถรสฺส สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺตี อตฺตโน สรีรสฺส ชราชิณฺณภาวํ นิสฺสาย สํเวคชาตา สงฺขารานํ อนิจฺจตํ วิภาเวนฺตี –
‘‘กาฬกา ภมรวณฺณสาทิสา, เวลฺลิตคฺคา มม มุทฺธชา อหุํ;
เต ชราย สาณวากสาทิสา, สจฺจวาทิวจนํ อนฺถา.
‘‘วาสิโตว ¶ สุรภี กรณฺฑโก, ปุปฺผปูร มม อุตฺตมงฺคโช;
ตํ ชรายถ สโลมคนฺธิกํ, สจฺจวาทิวจนํ อนฺถา.
‘‘กานนํว ¶ สหิตํ สุโรปิตํ, โกจฺฉสูจิวิจิตคฺคโสภิตํ;
ตํ ชราย วิรลํ ตหึ ตหึ, สจฺจวาทิวจนํ อนฺถา.
‘‘กณฺหขนฺธกสุวณฺณมณฺฑิตํ, โสภเต สุเวณีหิลงฺกตํ;
ตํ ชราย ขลิตํ สิรํ กตํ, สจฺจวาทิวจนํ อนฺถา.
‘‘จิตฺตการสุกตาว เลขิกา, โสภเร สุ ภมุกา ปุเร มม;
ตา ¶ ชราย วลิภิปฺปลมฺพิตา, สจฺจวาทิวจนํ อนฺถา.
‘‘ภสฺสรา สุรุจิรา ยถา มณี, เนตฺตเหสุมภินีลมายตา;
เต ชรายภิหตา น โสภเร, สจฺจวาทิวจนํ อนฺถา.
‘‘สณฺหตุงฺคสทิสี จ นาสิกา, โสภเต สุ อภิโยพฺพนํ ปติ;
สา ชราย อุปกูลิตา วิย, สจฺจวาทิวจนํ อนฺถา.
‘‘กงฺกณํว สุกตํ สุนิฏฺิตํ, โสภเร สุ มม กณฺณปาฬิโย;
ตา ชราย วลิภิปฺปลมฺพิตา, สจฺจวาทิวจนํ อนฺถา.
‘‘ปตฺตลีมกุลวณฺณสาทิสา ¶ , โสภเร สุ ทนฺตา ปุเร มม;
เต ชราย ขณฺฑิตา จาสิตา, สจฺจวาทิวจนํ อนฺถา.
‘‘กานนมฺหิ วนสณฺฑจารินี, โกกิลาว มธุรํ นิกูชิหํ;
ตํ ชราย ขลิตํ ตหึ ตหึ, สจฺจวาทิวจนํ อนฺถา.
‘‘สณฺหกมฺพุริว สุปฺปมชฺชิตา, โสภเต สุ คีวา ปุเร มม;
สา ชราย ภคฺคา วินามิตา, สจฺจวาทิวจนํ อนฺถา.
‘‘วฏฺฏปลิฆสทิโสปมา อุโภ, โสภเร สุ พาหา ปุเร มม;
ตา ชราย ยถา ปาฏลิพฺพลิตา, สจฺจวาทิวจนํ อนฺถา.
‘‘สณฺหมุทฺทิกสุวณฺณมณฺฑิตา ¶ , โสภเร สุ หตฺถา ปุเร มม;
เต ชราย ยถา มูลมูลิกา, สจฺจวาทิวจนํ อนฺถา.
‘‘ปีนวฏฺฏสหิภุคฺคตา อุโภ, โสภเร สุ ถนกา ปุเร มม;
เถวิกีว ¶ ลมฺพนฺติ โนทกา, สจฺจวาทิวจนํ อนฺถา.
‘‘กฺจนสฺส ผลกํว สมฺมฏฺํ, โสภเต สุ กาโย ปุเร มม;
โส วลีหิ สุขุมาหิ โอตโต, สจฺจวาทิวจนํ อนฺถา.
‘‘นาคโภคสทิโสปมา ¶ อุโภ, โสภเร สุ อูรู ปุเร มม;
เต ชราย ยถา เวฬุนาฬิโย, สจฺจวาทิวจนํ อนฺถา.
‘‘สณฺหนูปุรสุวณฺณมณฺฑิตา, โสภเร สุ ชงฺฆา ปุเร มม;
ตา ชราย ติลทณฺฑการิว, สจฺจวาทิวจนํ อนฺถา.
‘‘ตูลปุณฺณสทิโสปมา อุโภ, โสภเร สุ ปาทา ปุเร มม;
เต ชราย ผุฏิตา วลีมตา, สจฺจวาทิวจนํ อนฺถา.
‘‘เอทิโส อหุ อยํ สมุสฺสโย, ชชฺชโร พหุทุขานมาลโย;
โสปเลปปติโต ชราฆโร, สจฺจวาทิวจนํ อนฺถา’’ติ. –
อิมา คาถาโย อภาสิ.
ตตฺถ กาฬกาติ กาฬกวณฺณา. ภมรวณฺณสาทิสาติ กาฬกา โหนฺตาปิ ภมรสทิสวณฺณา, สินิทฺธนีลาติ อตฺโถ. เวลฺลิตคฺคาติ กฺุจิตคฺคา, มูลโต ปฏฺาย ยาว อคฺคา กฺุจิตา เวลฺลิตาติ อตฺโถ. มุทฺธชาติ เกสา. ชรายาติ ชราเหตุ ชราย อุปหตโสภา. สาณวากสาทิสาติ สาณสทิสา วากสทิสา จ, สาณวากสทิสา เจว มกจิวากสทิสา จาติปิ อตฺโถ. สจฺจวาทิวจนํ อนฺถาติ สจฺจวาทิโน อวิตถวาทิโน สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ¶ ‘‘สพฺพํ รูปํ อนิจฺจํ ชราภิภูต’’นฺติอาทิวจนํ อนฺถา ยถาภูตเมว, น ตตฺถ วิตถํ อตฺถีติ.
วาสิโตว สุรภี กรณฺฑโกติ ปุปฺผคนฺธวาสจุณฺณาทีหิ วาสิโต วาสํ คาหาปิโต ปสาธนสมุคฺโค วิย สุคนฺธิ. ปุปฺผปูร มม อุตฺตมงฺคโชติ จมฺปกสุมนมลฺลิกาทีหิ ปุปฺเผหิ ปูริโต ¶ ปุพฺเพ มม เกสกลาโป นิมฺมโลติ ¶ อตฺโถ. ตนฺติ อุตฺตมงฺคชํ. อถ ปจฺฉา เอตรหิ สโลมคนฺธิกํ ปากติกโลมคนฺธเมว ชาตํ. อถ วา สโลมคนฺธิกนฺติ เมณฺฑกโลเมหิ สมานคนฺธํ. ‘‘เอฬกโลมคนฺธ’’นฺติปิ วทนฺติ.
กานนํว สหิตํ สุโรปิตนฺติ สุฏฺุ โรปิตํ สหิตํ ฆนสนฺนิเวสํ อุทฺธเมว อุฏฺิตํ อุชุกทีฆสาขํ อุปวนํ วิย. โกจฺฉสูจิวิจิตคฺคโสภิตนฺติ ปุพฺเพ โกจฺเฉน สุวณฺณสูจิยา จ เกสชฏาวิชฏเนน วิจิตคฺคํ หุตฺวา โสภิตํ, ฆนภาเวน วา โกจฺฉสทิสํ หุตฺวา ปณทนฺตสูจีหิ วิจิตคฺคตาย โสภิตํ. ตนฺติ อุตฺตมงฺคชํ. วิรลํ ตหึ ตหินฺติ ตตฺถ ตตฺถ วิรลํ วิลูนเกสํ.
กณฺหขนฺธกสุวณฺณมณฺฑิตนฺติ สุวณฺณวชิราทีหิ วิภูสิตํ กณฺหเกสปฺุชกํ. เย ปน ‘‘สณฺหกณฺฑกสุวณฺณมณฺฑิต’’นฺติ ปนฺติ, เตสํ สณฺหาหิ สุวณฺณสูจีหิ ชฏาวิชฏเนน มณฺฑิตนฺติ อตฺโถ. โสภเต สุเวณีหิลงฺกตนฺติ สุนฺทเรหิ ราชรุกฺขมาลา สทิเสหิ เกสเวณีหิ อลงฺกตํ หุตฺวา ปุพฺเพ วิราชเต. ตํ ชราย ขลิตํ สิรํ กตนฺติ ตํ ตถา โสภิตํ สิรํ อิทานิ ชราย ขลิตํ ขณฺฑิตาขณฺฑิตํ วิลูนเกสํ กตํ.
จิตฺตการสุกตาว เลขิกาติ จิตฺตกาเรน สิปฺปินา นีลาย วณฺณธาตุยา สุฏฺุ กตา เลขา วิย โสภเต. สุ ภมุกา ปุเร มมาติ สุนฺทรา ภมุกา ปุพฺเพ มม โสภนํ คตา. วลิภิปฺปลมฺพิตาติ นลาฏนฺเต อุปฺปนฺนาหิ วลีหิ ปลมฺพนฺตา ิตา.
ภสฺสราติ ภาสุรา. สุรุจิราติ สุฏฺุ รุจิรา. ยถา มณีติ มณิมุทฺทิกา วิย. เนตฺตเหสุนฺติ สุเนตฺตา อเหสุํ. อภินีลมายตาติ อภินีลา หุตฺวา อายตา. เตติ เนตฺตา. ชรายภิหตาติ ชราย อภิหตา.
สณฺหตุงฺคสทิสี ¶ ¶ จาติ สณฺหา ตุงฺคา เสสมุขาวยวานํ อนุรูปา จ. โสภเตติ วฏฺเฏตฺวา ปิตหริตาลวฏฺฏิ วิย มม นาสิกา โสภเต. สุ อภิโยพฺพนํ ปตีติ สุนฺทเร อภินวโยพฺพนกาเล สา นาสิกา อิทานิ ชราย นิวาริตโสภตาย ปริเสทิตา วิย วรตฺตา วิย จ ชาตา.
กงฺกณํว ¶ สุกตํ สุนิฏฺิตนฺติ สุปริกมฺมกตํ สุวณฺณกงฺกณํ วิย วฏฺฏุลภาวํ สนฺธาย วทติ. โสภเรติ โสภนฺเต. ‘‘โสภนฺเต’’ติ วา ปาโ. สุอิติ นิปาตมตฺตํ. กณฺณปาฬิโยติ กณฺณคนฺธา. วลิภิปฺปลมฺพิตาติ ตหึ ตหึ อุปฺปนฺนวลีหิ วลิตา หุตฺวา วฏฺฏนิยา ปณามิตวตฺถขนฺธา วิย ภสฺสนฺตา โอลมฺพนฺติ.
ปตฺตลีมกุลวณฺณสาทิสาติ กทลิมกุลสทิสวณฺณสณฺานา. ขณฺฑิตาติ เภทนปตเนหิ ขณฺฑิตา ขณฺฑภาวํ คตา. อสิตาติ วณฺณเภเทน อสิตภาวํ คตา.
กานนมฺหิ วนสณฺฑจารินี, โกกิลาว มธุรํ นิกูชิหนฺติ วนสณฺเฑ โคจรจรเณน วนสณฺฑจารินี กานเน อนุสํคีตนิวาสินี โกกิลา วิย มธุราลาปํ นิกูชิหํ. ตนฺติ นิกูชิตํ อาลาปํ. ขลิตํ ตหึ ตหินฺติ ขณฺฑทนฺตาทิภาเวน ตตฺถ ตตฺถ ปกฺขลิตํ ชาตํ.
สณฺหกมฺพุริว สุปฺปมชฺชิตาติ สุฏฺุ ปมชฺชิตา สณฺหา สุวณฺณสงฺขา วิย. ภคฺคา วินามิตาติ มํสปริกฺขเยน วิภูตสิราชาลตาย ภคฺคา หุตฺวา วินตา.
วฏฺฏปลิฆสทิโสปมาติ วฏฺเฏน ปลิฆทณฺเฑน สมสมา. ตาติ ตา อุโภปิ พาหาโย. ยถา ปาฏลิพฺพลิตาติ ชชฺชรภาเวน ปลิตปาฏลิสาขาสทิสา.
สณฺหมุทฺทิกสุวณฺณมณฺฑิตาติ ¶ สุวณฺณมยาหิ มฏฺภาสุราหิ มุทฺทิกาหิ วิภูสิตา. ยถา มูลมูลิกาติ มูลกกณฺฑสทิสา.
ปีนวฏฺฏสหิตุคฺคตาติ ปีนา วฏฺฏา อฺมฺํ สหิตาว หุตฺวา อุคฺคตา อุทฺธมุขา. โสภเต สุ ถนกา ปุเร มมาติ มม อุโภปิ ถนา ยถาวุตฺตรูปา หุตฺวา สุวณฺณกลสิโย วิย โสภึสุ. ปุถุตฺเต หิ อิทํ เอกวจนํ, อตีตตฺเถ จ วตฺตมานวจนํ. เถวิกีว ลมฺพนฺติ โนทกาติ ¶ เต อุโภปิ เม ถนา โนทกา คลิตชลา เวณุทณฺฑเก ปิตอุทกภสฺมา วิย ลมฺพนฺติ.
กฺจนผลกํว ¶ สมฺมฏฺนฺติ ชาติหิงฺคุลเกน มกฺขิตฺวา จิรปริมชฺชิตโสวณฺณผลกํ วิย โสภเต. โส วลีหิ สุขุมาหิ โอตโตติ โส มม กาโย อิทานิ สุขุมาหิ วลีหิ ตหึ ตหึ วิตโต วลิตฺตจตํ อาปนฺโน.
นาคโภคสทิโสปมาติ หตฺถินาคสฺส หตฺเถน สมสมา. หตฺโถ หิ อิธ ภฺุชติ เอเตนาติ โภโคติ วุตฺโต. เตติ อูรุโย. ยถา เวฬุนาฬิโยติ อิทานิ เวฬุปพฺพสทิสา อเหสุํ.
สณฺหนูปุรสุวณฺณมณฺฑิตาติ สินิทฺธมฏฺเหิ สุวณฺณนูปุเรหิ วิภูสิตา. ชงฺฆาติ อฏฺิชงฺฆาโย. ตาติ ตา ชงฺฆาโย. ติลทณฺฑการิวาติ อปฺปมํสโลหิตตฺตา กิสภาเวน ลูนาวสิฏฺวิสุกฺขติลทณฺฑกา วิย อเหสุํ. ร-กาโร ปทสนฺธิกโร.
ตูลปุณฺณสทิโสปมาติ มุทุสินิทฺธภาเวน สิมฺพลิตูลปุณฺณปลิคุณฺิตอุปาหนสทิสา. เต มม ปาทา อิทานิ ผุฏิตา ผลิตา, วลีมตา วลิมนฺโต ชาตา.
เอทิโสติ เอวรูโป. อหุ อโหสิ ยถาวุตฺตปฺปกาโร. อยํ สมุสฺสโยติ อยํ มม กาโย. ชชฺชโรติ สิถิลาพนฺโธ ¶ . พหุทุขานมาลโยติ ชราทิเหตุกานํ พหูนํ ทุกฺขานํ อาลยภูโต. โสปเลปปติโตติ โส อยํ สมุสฺสโย อปเลปปติโต อภิสงฺขาราเลปปริกฺขเยน ปติโต ปาตาภิมุโขติ อตฺโถ. โสปิ อเลปปติโตติ วา ปทวิภาโค, โส เอวตฺโถ. ชราฆโรติ ชิณฺณฆรสทิโส. ชราย วา ฆรภูโต อโหสิ. ตสฺมา สจฺจวาทิโน ธมฺมานํ ยถาภูตํ สภาวํ สมฺมเทว ตฺวา กถนโต อวิตถวาทิโน สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส มม สตฺถุวจนํ อนฺถา.
เอวํ อยํ เถรี อตฺตโน อตฺตภาเว อนิจฺจตาย สลฺลกฺขณมุเขน สพฺเพสุปิ เตภูมกธมฺเมสุ อนิจฺจตํ อุปธาเรตฺวา ตทนุสาเรน ตตฺถ ทุกฺขลกฺขณํ อนตฺตลกฺขณฺจ อาโรเปตฺวา วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปนฺตี มคฺคปฏิปาฏิยา อรหตฺตํ ปาปุณิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถรี ๒.๔.๒๐๔-๒๑๙) –
‘‘โย ¶ รํสิผุสิตาเวโฬ, ผุสฺโส นาม มหามุนิ;
ตสฺสาหํ ภคินี อาสึ, อชายึ ขตฺติเย กุเล.
‘‘ตสฺส ¶ ธมฺมํ สุณิตฺวาหํ, วิปฺปสนฺเนน เจตสา;
มหาทานํ ททิตฺวาน, ปตฺถยึ รูปสมฺปทํ.
‘‘เอกตึเส อิโต กปฺเป, สิขี โลกคฺคนายโก;
อุปฺปนฺโน โลกปชฺโชโต, ติโลกสรโณ ชิโน.
‘‘ตทารุณปุเร รมฺเม, พฺรหฺมฺกุลสมฺภวา;
วิมุตฺตจิตฺตํ กุปิตา, ภิกฺขุนึ อภิสาปยึ.
‘‘เวสิกาว อนาจารา, ชินสาสนทูสิกา;
เอวํ อกฺโกสยิตฺวาน, เตน ปาเปน กมฺมุนา.
‘‘ทารุณํ นิรยํ คนฺตฺวา, มหาทุกฺขสมปฺปิตา;
ตโต จุตา มนุสฺเสสุ, อุปปนฺนา ตปสฺสินี.
‘‘ทสชาติสหสฺสานิ, คณิกตฺตมการยึ;
ตมฺหา ปาปา น มุจฺจิสฺสํ, ภุตฺวา ทุฏฺวิสํ ยถา.
‘‘พฺรหฺมจริยมเสวิสฺสํ, กสฺสเป ชินสาสเน;
เตน กมฺมวิปาเกน, อชายึ ติทเส ปุเร.
‘‘ปจฺฉิเม ภเว สมฺปตฺเต, อโหสึ โอปปาติกา;
อมฺพสาขนฺตเร ชาตา, อมฺพปาลีติ เตนหํ.
‘‘ปริวุตา ปาณโกฏีหิ, ปพฺพชึ ชินสาสเน;
ปตฺตาหํ ¶ อจลํ านํ, ธีตา พุทฺธสฺส โอรสา.
‘‘อิทฺธีสุ ¶ จ วสี โหมิ, โสตธาตุวิสุทฺธิยา;
เจโตปริยาณสฺส, วสี โหมิ มหามุนิ.
‘‘ปุพฺเพนิวาสํ ชานามิ, ทิพฺพจกฺขุ วิโสธิตํ;
สพฺพาสวปริกฺขีณา, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว.
‘‘อตฺถธมฺมนิรุตฺตีสุ, ปฏิภาเน ตเถว จ;
าณํ เม วิมลํ สุทฺธํ, พุทฺธเสฏฺสฺส วาหสา.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ, ภวา สพฺเพ สมูหตา;
นาคีว พนฺธนํ เฉตฺวา, วิหรามิ อนาสวา.
‘‘สฺวาคตํ ¶ วต เม อาสิ, พุทฺธเสฏฺสฺส สนฺติเก;
ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส, วิโมกฺขาปิ จ อฏฺิเม;
ฉฬภิฺา สจฺฉิกตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
อรหตฺตํ ปน ปตฺวา อตฺตโน ปฏิปตฺตึ ปจฺจเวกฺขิตฺวา อุทานวเสน ตา เอว คาถา ปจฺจุทาหาสีติ.
อมฺพปาลีเถรีคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. โรหินีเถรีคาถาวณฺณนา
สมณาติ โภติ สุปีติอาทิกา โรหินิยา เถริยา คาถา. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิการา ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ กุสลํ อุปจินนฺตี อิโต เอกนวุติกปฺเป วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺวา, เอกทิวสํ พนฺธุมตีนคเร ภควนฺตํ ปิณฺฑาย จรนฺตํ ทิสฺวา ปตฺตํ คเหตฺวา ปูวสฺส ปูเรตฺวา ภควโต ทตฺวา ปีติโสมนสฺสชาตา ปฺจปติฏฺิเตน วนฺทิ. สา เตน ปฺุกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺตี อนุกฺกเมน อุปจิตวิโมกฺขสมฺภารา หุตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เวสาลิยํ มหาวิภวสฺส พฺราหฺมณสฺส เคเห นิพฺพตฺติตฺวา โรหินีติ ลทฺธนามา วิฺุตํ ปตฺวา, สตฺถริ เวสาลิยํ วิหรนฺเต วิหารํ คนฺตวา ธมฺมํ สุตฺวา โสตาปนฺนา หุตฺวา มาตาปิตูนํ ธมฺมํ เทเสตฺวา สาสเน ปสาทํ อุปฺปาเทตฺวา ¶ เต อนุชานาเปตฺวา สยํ ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺตี น จิรสฺเสว สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณิ. เตน วุตฺตํ –
‘‘นคเร พนฺธุมติยา, วิปสฺสิสฺส มเหสิโน;
ปิณฺฑาย วิจรนฺตสฺส, ปูเวทาสิมหํ ตทา.
‘‘เตน กมฺเมน สุกเตน, เจตนาปณิธีหิ จ;
ตตฺถ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา, ตาวตึสมคจฺฉหํ.
‘‘ฉตฺตึสเทวราชูนํ ¶ ¶ , มเหสิตฺตมการยึ;
ปฺาสจกฺกวตฺตีนํ, มเหสิตฺตมการยึ.
‘‘มนสา ปตฺถิตา นาม, สพฺพา มยฺหํ สมิชฺฌถ;
สมฺปตฺตึ อนุโภตฺวาน, เทเวสุ มนุเชสุ จ.
‘‘ปจฺฉิเม ภวสมฺปตฺเต, ชาโต วิปฺปกุเล อหํ;
โรหินี นาม นาเมน, าตเกหิ ปิยายิตา.
‘‘ภิกฺขูนํ สนฺติกํ คนฺตฺวา, ธมฺมํ สุตฺวา ยถาตถํ;
สํวิคฺคมานสา หุตฺวา, ปพฺพชึ อนคาริยํ.
‘‘โยนิโส ปทหนฺตีนํ, อรหตฺตมปาปุณึ;
เอกนวุติโต กปฺเป, ยํ ทานมททึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ปูวทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
อรหตฺตํ ปน ปตฺวา อตฺตโน ปฏิปตฺตึ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปุพฺเพ โสตาปนฺนกาเล ปิตรา อตฺตนา จ วจนปฏิวจนวเสน วุตฺตคาถา อุทานวเสน ภาสนฺตี –
‘‘สมณาติ ¶ โภติ สุปิ, สมณาติ ปพุชฺฌสิ;
สมณาเนว กิตฺเตสิ, สมณี นูน ภวิสฺสสิ.
‘‘วิปุลํ อนฺนฺจ ปานฺจ, สมณานํ ปเวจฺฉสิ;
โรหินี ทานิ ปุจฺฉามิ, เกน เต สมณา ปิยา.
‘‘อกมฺมกามา อลสา, ปรทตฺตูปชีวิโน;
อาสํสุกา สาทุกามา, เกน เต สมณา ปิยา.
‘‘จิรสฺสํ วต มํ ตาต, สมณานํ ปริปุจฺฉสิ;
เตสํ เต กิตฺตยิสฺสามิ, ปฺาสีลปรกฺกมํ.
‘‘กมฺมกามา อนลสา, กมฺมเสฏฺสฺส การกา;
ราคํ โทสํ ปชหนฺติ, เตน เม สมณา ปิยา.
‘‘ตีณิ ปาปสฺส มูลานิ, ธุนนฺติ สุจิการิโน;
สพฺพํ ปาปํ ปหีเนสํ, เตน เม สมณา ปิยา.
‘‘กายกมฺมํ ¶ สุจิ เนสํ, วจีกมฺมฺจ ตาทิสํ;
มโนกมฺมํ สุจิ เนสํ, เตน เม สมณา ปิยา.
‘‘วิมลา ¶ สงฺขมุตฺตาว, สุทฺธา สนฺตรพาหิรา;
ปุณฺณา สุกฺกาน ธมฺมานํ, เตน เม สมณา ปิยา.
‘‘พหุสฺสุตา ธมฺมธรา, อริยา ธมฺมชีวิโน;
อตฺถํ ธมฺมฺจ เทเสนฺติ, เตน เม สมณา ปิยา.
‘‘พหุสฺสุตา ธมฺมธรา, อริยา ธมฺมชีวิโน;
เอกคฺคจิตฺตา สติมนฺโต, เตน เม สมณา ปิยา.
‘‘ทูรงฺคมา ¶ สติมนฺโต, มนฺตภาณี อนุทฺธตา;
ทุกฺขสฺสนฺตํ ปชานนฺติ, เตน เม สมณา ปิยา.
‘‘ยสฺมา คามา ปกฺกมนฺติ, น วิโลเกนฺติ กิฺจนํ;
อนเปกฺขาว คจฺฉนฺติ, เตน เม สมณา ปิยา.
‘‘น เต สํ โกฏฺเ โอเปนฺติ, น กุมฺภึ น ขโฬปิยํ;
ปรินิฏฺิตเมสานา, เตน เม สมณา ปิยา.
‘‘น เต หิรฺํ คณฺหนฺติ, น สุวณฺณํ น รูปิยํ;
ปจฺจุปฺปนฺเนน ยาเปนฺติ, เตน เม สมณา ปิยา.
‘‘นานากุลา ปพฺพชิตา, นานาชนปเทหิ จ;
อฺมฺํ ปิหยนฺติ, เตน เม สมณา ปิยา.
‘‘อตฺถาย วต โน โภติ, กุเล ชาตาสิ โรหินี;
สทฺธา พุทฺเธ จ ธมฺเม จ, สงฺเฆ จ ติพฺพคารวา.
‘‘ตุวฺเหตํ ปชานาสิ, ปฺุกฺเขตฺตํ อนุตฺตรํ;
อมฺหมฺปิ เอเต สมณา, ปฏิคฺคณฺหนฺติ ทกฺขิณํ.
‘‘ปติฏฺิโต เหตฺถ ยฺโ, วิปุโล โน ภวิสฺสติ;
สเจ ภายสิ ทุกฺขสฺส, สเจ เต ทุกฺขมปฺปิยํ.
‘‘อุเปหิ สรณํ พุทฺธํ, ธมฺมํ สงฺฆฺจ ตาทินํ;
สมาทิยาหิ สีลานิ, ตํ เต อตฺถาย เหหิติ.
‘‘อุเปมิ ¶ สรณํ พุทฺธํ, ธมฺมํ สงฺฆฺจ ตาทินํ;
สมาทิยามิ สีลานิ, ตํ เม อตฺถาย เหหิติ.
‘‘พฺรหฺมพนฺธุ ¶ ปุเร อาสึ, โส อิทานิมฺหิ พฺราหฺมโณ;
เตวิชฺโช โสตฺติโย จมฺหิ, เวทคู จมฺหิ นฺหาตโก’’ติ. –
อิมา คาถา ปจฺจุทาหาสิ.
ตตฺถ อาทิโต ติสฺโส คาถา อตฺตโน ธีตุ ภิกฺขูสุ สมฺมุตึ อนิจฺฉนฺเตน วุตฺตา. ตตฺถ สมณาติ โภติ สุปีติ โภติ ตฺวํ สุปนกาเลปิ ¶ ‘‘สมณา สมณา’’ติ กิตฺเตนฺตี สมณปฏิพทฺธํเยว กถํ กเถนฺตี สุปสิ. สมณาติ ปพุชฺฌสีติ สุปนโต อุฏฺหนฺตีปิ ‘‘สมณา’’อิจฺเจวํ วตฺวา ปพุชฺฌสิ นิทฺทาย วุฏฺาสิ. สมณาเนว กิตฺเตสีติ สพฺพกาลมฺปิ สมเณ เอว สมณานเมว วา คุเณ กิตฺเตสิ อภิตฺถวสิ. สมณี นูน ภวิสฺสสีติ คิหิรูเปน ิตาปิ จิตฺเตน สมณี เอว มฺเ ภวิสฺสสิ. อถ วา สมณี นูน ภวิสฺสสีติ อิทานิ คิหิรูเปน ิตาปิ น จิเรเนว สมณี เอว มฺเ ภวิสฺสสิ สมเณสุ เอว นินฺนโปณภาวโต.
ปเวจฺฉสีติ เทสิ. โรหินี ทานิ ปุจฺฉามีติ, อมฺม โรหินิ, ตํ อหํ อิทานิ ปุจฺฉามีติ พฺราหฺมโณ อตฺตโน ธีตรํ ปุจฺฉนฺโต อาห. เกน เต สมณา ปิยาติ, อมฺม โรหินิ, ตฺวํ สยนฺตีปิ ปพุชฺฌนฺตีปิ อฺทาปิ สมณานเมว คุเณ กิตฺตยสิ, เกน นาม การเณน ตุยฺหํ สมณา ปิยายิตพฺพา ชาตาติ อตฺโถ.
อิทานิ พฺราหฺมโณ สมเณสุ โทสํ ธีตุ อาจิกฺขนฺโต ‘‘อกมฺมกามา’’ติ คาถมาห. ตตฺถ อกมฺมกามาติ น กมฺมกามา, อตฺตโน ปเรสฺจ อตฺถาวหํ กิฺจิ กมฺมํ น กาตุกามา. อลสาติ กุสีตา. ปรทตฺตูปชีวิโนติ ปเรหิ ทินฺเนเนว อุปชีวนสีลา. อาสํสุกาติ ตโต เอว ฆาสจฺฉาทนาทีนํ อาสีสนกา. สาทุกามาติ สาทุํ มธุรเมว อาหารํ อิจฺฉนกา. สพฺพเมตํ พฺราหฺมโณ สมณานํ คุเณ อชานนฺโต อตฺตนาว ปริกปฺปิตํ โทสมาห.
ตํ ¶ สุตฺวา โรหินี ‘‘ลทฺโธ ทานิ เม โอกาโส อยฺยานํ คุเณ กเถตุ’’นฺติ ตุฏฺมานสา ภิกฺขูนํ คุเณ กิตฺเตตุกามา ปมํ ตาว เตสํ กิตฺตเน โสมนสฺสํ ปเวเทนฺตี ‘‘จีรสฺสํ วต มํ, ตาตา’’ติ คาถมาห. ตตฺถ จิรสฺสํ วตาติ จิเรน วต. ตาตาติ ปิตรํ อาลปติ. สมณานนฺติ สมเณ สมณานํ วา มยฺหํ ปิยายิตพฺพํ ปริปุจฺฉสิ. เตสนฺติ สมณานํ. ปฺาสีลปรกฺกมนฺติ ¶ ปฺฺจ สีลฺจ อุสฺสาหฺจ.
กิตฺตยิสฺสามีติ ¶ กถยิสฺสามิ. ปฏิชาเนตฺวา เต กิตฺเตนฺตี ‘‘อกมฺมกามา อลสา’’ติ เตน วุตฺตํ โทสํ ตาว นิพฺเพเตฺวา ตปฺปฏิปกฺขภูตํ คุณํ ทสฺเสตุํ ‘‘กมฺมกามา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ กมฺมกามาติ วตฺตปฏิวตฺตาทิเภทํ กมฺมํ สมณกิจฺจํ ปริปูรณวเสน กาเมนฺติ อิจฺฉนฺตีติ กมฺมกามา. ตตฺถ ยุตฺตปฺปยุตฺตา หุตฺวา อุฏฺาย สมุฏฺาย วายมนโต น อลสาติ อนลสา. ตํ ปน กมฺมํ เสฏฺํ อุตฺตมํ นิพฺพานาวหเมว กโรนฺตีติ กมฺมเสฏฺสฺส การกา. กโรนฺตา ปน ตํ ปฏิปตฺติยา อนวชฺชภาวโต ราคํ โทสํ ปชหนฺติ, ยถา ราคโทสา ปหียนฺติ, เอวํ สมณา กมฺมํ กโรนฺติ. เตน เม สมณา ปิยาติ เตน ยถาวุตฺเตน สมฺมาปฏิปชฺชเนน มยฺหํ สมณา ปิยายิตพฺพาติ อตฺโถ.
ตีณิ ปาปสฺส มูลานีติ โลภโทสโมหสงฺขาตานิ อกุสลสฺส ตีณิ มูลานิ. ธุนนฺตีติ นิคฺฆาเตนฺติ, ปชหนฺตีติ อตฺโถ. สุจิการิโนติ อนวชฺชกมฺมการิโน. สพฺพํ ปาปํ ปหีเนสนฺติ อคฺคมคฺคาธิคเมน เอสํ สพฺพมฺปิ ปาปํ ปหีนํ.
เอวํ ‘‘สมณา สุจิการิโน’’ติ สงฺเขปโต วุตฺตมตฺถํ วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘กายกมฺม’’นฺติ คาถมาห. ตํ สุวิฺเยฺยเมว.
วิมลา สงฺขมุตฺตาวาติ สุโธตสงฺขา วิย มุตฺตา วิย จ วิคตมลา ราคาทิมลรหิตา. สุทฺธา สนฺตรพาหิราติ สนฺตรฺจ พาหิรฺจ สนฺตรพาหิรํ. ตโต สนฺตรพาหิรโต สุทฺธา, สุทฺธาสยปโยคาติ อตฺโถ. ปุณฺณา สุกฺกาน ธมฺมานนฺติ เอกนฺตสุกฺเกหิ อนวชฺชธมฺเมหิ ปริปุณฺณา, อเสเขหิ สีลกฺขนฺธาทีหิ สมนฺนาคตาติ อตฺโถ.
สุตฺตเคยฺยาทิพหุํ ¶ สุตํ เอเตสํ, สุเตน วา อุปฺปนฺนาติ พหุสฺสุตา, ปริยตฺติพาหุสจฺเจน ปฏิเวธพาหุสจฺเจน จ สมนฺนาคตาติ อตฺโถ. ตเมว ทุวิธมฺปิ ธมฺมํ ธาเรนฺตีติ ธมฺมธรา. สตฺตานํ อาจารสมาจารสิกฺขาปเทน อรียนฺตีติ อริยา. ธมฺเมน าเยน ชีวนฺตีติ ธมฺมชีวิโน. อตฺถํ ธมฺมฺจ เทเสนฺตีติ ¶ ภาสิตตฺถฺจ เทสนาธมฺมฺจ กเถนฺติ ปกาเสนฺติ. อถ วา อตฺถโต อนเปตํ ธมฺมโต อนเปตฺจ เทเสนฺติ อาจิกฺขนฺติ.
เอกคฺคจิตฺตาติ สมาหิตจิตฺตา. สติมนฺโตติ อุปฏฺิตสติโน.
ทูรงฺคมาติ ¶ อรฺคตา, มนุสฺสูปจารํ มฺุจิตฺวา ทูรํ คจฺฉนฺตา, อิทฺธานุภาเวน วา ยถารุจิตํ ทูรํ านํ คจฺฉนฺตีติ ทูรงฺคมา. มนฺตา วุจฺจติ ปฺา, ตาย ภณนสีลตาย มนฺตภาณี. น อุทฺธตาติ อนุทฺธตา, อุทฺธจฺจรหิตา วูปสนฺตจิตฺตา. ทุกฺขสฺสนฺตํ ปชานนฺตีติ วฏฺฏทุกฺขสฺส ปริยนฺตภูตํ นิพฺพานํ ปฏิวิชฺฌนฺติ.
น วิโลเกนฺติ กิฺจนนฺติ ยโต คามโต ปกฺกมนฺติ, ตสฺมึ คาเม กฺจิ สตฺตํ วา สงฺขารํ วา อเปกฺขาวเสน น โอโลเกนฺติ, อถ โข ปน อนเปกฺขาว คจฺฉนฺติ ปกฺกมนฺติ.
น เต สํ โกฏฺเ โอเปนฺตีติ เต สมณา สํ อตฺตโน สนฺตกํ สาปเตยฺยํ โกฏฺเ น โอเปนฺติ น ปฏิสาเมตฺวา เปนฺติ ตาทิสสฺส ปริคฺคหสฺส อภาวโต. กุมฺภินฺติ กุมฺภิยํ. ขโฬปิยนฺติ ปจฺฉิยํ. ปรินิฏฺิตเมสานาติ ปรกุเลสุ ปเรสํ อตฺถาย สิทฺธเมว ฆาสํ ปริเยสนฺตา.
หิรฺนฺติ กหาปณํ. รูปิยนฺติ รชตํ. ปจฺจุปฺปนฺเนน ยาเปนฺตีติ อตีตํ อนนุโสจนฺตา อนาคตฺจ อปจฺจาสีสนฺตา ปจฺจุปฺปนฺเนน ยาเปนฺติ อตฺตภาวํ ปวตฺเตนฺติ.
อฺมฺํ ปิหยนฺตีติ อฺมฺสฺมึ เมตฺตึ กโรนฺติ. ‘‘ปิหายนฺติ’’ปิ ปาโ, โส เอว อตฺโถ.
เอวํ โส พฺราหฺมโณ ธีตุยา สนฺติเก ภิกฺขูนํ คุเณ สุตฺวา ปสนฺนมานโส ธีตรํ ปสํสนฺโต ‘‘อตฺถาย วตา’’ติอาทิมาห.
อมฺหมฺปีติ อมฺหากมฺปิ. ทกฺขิณนฺติ เทยฺยธมฺมํ.
เอตฺถาติ ¶ เอเตสุ สมเณสุ. ยฺโติ ทานธมฺโม. วิปุโลติ วิปุลผโล. เสสํ วุตฺตนยเมว.
เอวํ พฺราหฺมโณ สรเณสุ สีเลสุ จ ปติฏฺิโต อปรภาเค สฺชาตสํเวโค ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนํ ¶ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺเต ¶ ปติฏฺาย อตฺตโน ปฏิปตฺตึ ปจฺจเวกฺขิตฺวา อุทาเนนฺโต ‘‘พฺรหฺมพนฺธู’’ติ คาถมาห. ตสฺสตฺโถ เหฏฺา วุตฺโตเยว.
โรหินีเถรีคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. จาปาเถรีคาถาวณฺณนา
ลฏฺิหตฺโถ ปุเร อาสีติอาทิกา จาปาย เถริยา คาถา. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิการา ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ กุสลํ อุปจินนฺตี, อนุกฺกเมน อุปจิตกุสลมูลา สมฺภตวิโมกฺขสมฺภารา หุตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท วงฺคหารชนปเท อฺตรสฺมึ มิคลุทฺทกคาเม เชฏฺกมิคลุทฺทกสฺส ธีตา หุตฺวา นิพฺพตฺติ, จาปาติสฺสา นามํ อโหสิ. เตน จ สมเยน อุปโก อาชีวโก โพธิมณฺฑโต ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตตุํ พาราณสึ อุทฺทิสฺส คจฺฉนฺเตน สตฺถารา สมาคโต ‘‘วิปฺปสนฺนานิ โข เต, อาวุโส, อินฺทฺริยานิ, ปริสุทฺโธ ฉวิวณฺโณ ปริโยทาโต, กํสิ ตฺวํ, อาวุโส, อุทฺทิสฺส ปพฺพชิโต, โก วา เต สตฺถา, กสฺส วา ตฺวํ ธมฺมํ โรเจสี’’ติ (มหาว. ๑๑; ม. นิ. ๑.๒๘๕) ปุจฺฉิตฺวา –
‘‘สพฺพาภิภู สพฺพวิทูหมสฺมิ, สพฺเพสุ ธมฺเมสุ อนูปลิตฺโต;
สพฺพฺชโห ตณฺหากฺขเย วิมุตฺโต, สยํ อภิฺาย กมุทฺทิเสยฺยํ. (ธ. ป. ๓๕๓; มหาว. ๑๑; กถา. ๔๐๕; ม. นิ. ๑.๒๘๕);
‘‘น เม อาจริโย อตฺถิ, สทิโส เม น วิชฺชติ;
สเทวกสฺมึ โลกสฺมึ, นตฺถิ เม ปฏิปุคฺคโล.
‘‘อหฺหิ ¶ อรหา โลเก, อหํ สตฺถา อนุตฺตโร;
เอโกมฺหิ สมฺมาสมฺพุทฺโธ, สีติภูโตมฺหิ นิพฺพุโต.
‘‘ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตตุํ, คจฺฉามิ กาสินํ ปุรํ;
อนฺธีภูตสฺมึ โลกสฺมึ, อาหฺฉํ อมตทุนฺทุภิ’’นฺติ. (มหาว. ๑๑; กถา. ๔๐๕; ม. นิ. ๑.๒๘๕) –
สตฺถารา ¶ อตฺตโน สพฺพฺุพุทฺธภาเว ธมฺมจกฺกปวตฺตเน จ ปเวทิเต ปสนฺนจิตฺโต โส ‘‘หุเปยฺยปาวุโส, อรหสิ อนนฺตชิโน’’ติ (มหาว. ๑๑; ม. นิ. ๑.๒๘๕) วตฺวา อุมฺมคฺคํ คเหตฺวา ปกฺกนฺโต วงฺคหารชนปทํ ¶ อคมาสิ. โส ตตฺถ เอกํ มิคลุทฺทกคามกํ อุปนิสฺสาย วาสํ กปฺเปสิ. ตํ ตตฺถ เชฏฺกมิคลุทฺทโก อุปฏฺาสิ. โส เอกทิวสํ ทูรํ มิควํ คจฺฉนฺโต ‘‘มยฺหํ อรหนฺเต มา ปมชฺชี’’ติ อตฺตโน ธีตรํ จาปํ อาณาเปตฺวา อคมาสิ สทฺธึ ปุตฺตภาตุเกหิ. สา จสฺส ธีตา อภิรูปา โหติ ทสฺสนียา.
อถ โข อุปโก อาชีวโก ภิกฺขาจารเวลายํ มิคลุทฺทกสฺส ฆรํ คโต ปริวิสิตุํ อุปคตํ จาปํ ทิสฺวา ราเคน อภิภูโต ภฺุชิตุมฺปิ อสกฺโกนฺโต ภาชเนน ภตฺตํ อาทาย วสนฏฺานํ คนฺตฺวา ภตฺตํ เอกมนฺเต นิกฺขิปิตฺวา ‘‘สเจ จาปํ ลภิสฺสามิ, ชีวามิ, โน เจ, มริสฺสามี’’ติ นิราหาโร นิปชฺชิ. สตฺตเม ทิวเส มิคลุทฺทโก อาคนฺตฺวา ธีตรํ ปุจฺฉิ – ‘‘กึ มยฺหํ อรหนฺเต น ปมชฺชี’’ติ? สา ‘‘เอกทิวสเมว อาคนฺตฺวา ปุน นาคตปุพฺโพ’’ติ อาห. มิคลุทฺทโก จ ตาวเทวสฺส วสนฏฺานํ คนฺตฺวา ‘‘กึ, ภนฺเต, อผาสุก’’นฺติ ปาเท ปริมชฺชนฺโต ปุจฺฉิ. อุปโก นิตฺถุนนฺโต ปริวตฺตติเยว. โส ‘‘วทถ, ภนฺเต, ยํ มยา สกฺกา กาตุํ, สพฺพํ ตํ กริสฺสามี’’ติ อาห. อุปโก เอเกน ปริยาเยน อตฺตโน อชฺฌาสยํ อาโรเจสิ. ‘‘อิตโร ชานาสิ ปน, ภนฺเต, กิฺจิ สิปฺป’’นฺติ. ‘‘น ชานามี’’ติ. ‘‘น, ภนฺเต, กิฺจิ สิปฺปํ อชานนฺเตน สกฺกา ฆรํ อาวสิตุ’’นฺติ. โส อาห – ‘‘นาหํ กิฺจิ สิปฺปํ ชานามิ, อปิจ ตุมฺหากํ มํสหารโก ภวิสฺสามิ, มํสฺจ วิกฺกิณิสฺสามี’’ติ. มาควิโก ‘‘อมฺหากมฺปิ เอตเทว รุจฺจตี’’ติ อุตฺตรสาฏกํ ทตฺวา อตฺตโน สหายกสฺส เคเห กติปาหํ วสาเปตฺวา ตาทิเส ทิวเส ฆรํ อาเนตฺวา ธีตรํ อทาสิ.
อถ ¶ กาเล คจฺฉนฺเต เตสํ สํวาสมนฺวาย ปุตฺโต นิพฺพตฺติ, สุภทฺโทติสฺส นามํ อกํสุ. จาปา ตสฺส โรทนกาเล ‘‘อุปกสฺส ปุตฺต, อาชีวกสฺส ปุตฺต, มํสหารกสฺส ปุตฺต, มา โรทิ มา โรที’’ติอาทินา ปุตฺตโตสนคีเตน อุปกํ อุปฺปณฺเฑสิ. โส ‘‘มา ตฺวํ จาเป มํ ‘อนาโถ’ติ มฺิ, อตฺถิ เม สหาโย อนนฺตชิโน นาม, ตสฺสาหํ สนฺติกํ คมิสฺสามี’’ติ อาห. จาปา ‘‘เอวมยํ อฏฺฏียตี’’ติ ตฺวา ปุนปฺปุนํ ตถา กเถสิเยว. โส เอกทิวสํ ตาย ตถา วุตฺโต กุชฺฌิตฺวา คนฺตุมารทฺโธ. ตาย ตํ ตํ วตฺวา อนุนียมาโนปิ สฺตฺตึ อนาคจฺฉนฺโต ปจฺฉิมทิสาภิมุโข ปกฺกามิ.
ภควา ¶ ¶ จ เตน สมเยน สาวตฺถิยํ เชตวเน วิหรนฺโต ภิกฺขูนํ อาจิกฺขิ – ‘‘โย, ภิกฺขเว, อชฺช ‘กุหึ อนนฺตชิโน’ติ อิธาคนฺตฺวา ปุจฺฉติ, ตํ มม สนฺติกํ เปเสถา’’ติ. อุปโกปิ ‘‘กุหึ อนนฺตชิโน วสตี’’ติ ตตฺถ ตตฺถ ปุจฺฉนฺโต อนุปุพฺเพน สาวตฺถึ คนฺตฺวา วิหารํ ปวิสิตฺวา วิหารมชฺเฌ ตฺวา ‘‘กุหึ อนนฺตชิโน’’ติ ปุจฺฉิ. ตํ ภิกฺขู ภควโต สนฺติกํ นยึสุ. โส ภควนฺตํ ทิสฺวา ‘‘ชานาถ มํ ภควา’’ติ อาห. ‘‘อาม, ชานามิ, กุหึ ปน ตฺวํ เอตฺตกํ กาลํ วสี’’ติ? ‘‘วงฺคหารชนปเท, ภนฺเต’’ติ. ‘‘อุปก, อิทานิ มหลฺลโก ชาโต ปพฺพชิตุํ สกฺขิสฺสสี’’ติ? ‘‘ปพฺพชิสฺสามิ, ภนฺเต’’ติ. สตฺถา อฺตรํ ภิกฺขุํ อาณาเปสิ – ‘‘เอหิ ตฺวํ, ภิกฺขุ, อิมํ ปพฺพาเชหี’’ติ. โส ตํ ปพฺพาเชสิ. โส ปพฺพชิโต สตฺถุ สนฺติเก กมฺมฏฺานํ คเหตฺวา ภาวนํ อนุยฺุชนฺโต น จิรสฺเสว อนาคามิผเล ปติฏฺาย กาลํ กตฺวา อวิเหสุ นิพฺพตฺโต, นิพฺพตฺตกฺขเณเยว อรหตฺตํ ปาปุณิ. อวิเหสุ นิพฺพตฺตมตฺตา สตฺต ชนา อรหตฺตํ ปตฺตา, เตสํ อยํ อฺตโร. วุตฺตฺเหตํ –
‘‘อวิหํ อุปปนฺนาเส, วิมุตฺตา สตฺต ภิกฺขโว;
ราคโทสปริกฺขีณา, ติณฺณา โลเก วิสตฺติกํ.
‘‘อุปโกปลคณฺโฑ จ, ปกฺกุสาติ จ เต ตโย;
ภทฺทิโย ขณฺฑเทโว จ, พาหุรคฺคิ จ สิงฺคิโย;
เต หิตฺวา มานุสํ เทหํ, ทิพฺพโยคํ อุปจฺจคุ’’นฺติ. (สํ. นิ. ๑.๑๐๕);
อุปเก ¶ ปน ปกฺกนฺเต นิพฺพินฺทหทยา จาปา ทารกํ อยฺยกสฺส นิยฺยาเทตฺวา ปุพฺเพ อุปเกน คตมคฺคํ คจฺฉนฺตี สาวตฺถึ คนฺตฺวา ภิกฺขุนีนํ สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺตี มคฺคปฏิปาฏิยา อรหตฺเต ปติฏฺิตา, อตฺตโน ปฏิปตฺตึ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปุพฺเพ อุปเกน อตฺตนา จ กถิตคาถาโย อุทานวเสน เอกชฺฌํ กตฺวา –
‘‘ลฏฺิหตฺโถ ¶ ปุเร อาสิ, โส ทานิ มิคลุทฺทโก;
อาสาย ปลิปา โฆรา, นาสกฺขิ ปารเมตเว.
‘‘สุมตฺตํ ¶ มํ มฺมานา, จาปิ ปุตฺตมโตสยิ;
จาปาย พนฺธนํ เฉตฺวา, ปพฺพชิสฺสํ ปุโนปหํ.
‘‘มา เม กุชฺฌิ มหาวีร, มา เม กุชฺฌิ มหามุนิ;
น หิ โกธปเรตสฺส, สุทฺธิ อตฺถิ กุโต ตโป.
‘‘ปกฺกมิสฺสฺจ นาฬาโต, โกธ นาฬาย วจฺฉติ;
พนฺธนฺตี อิตฺถิรูเปน, สมเณ ธมฺมชีวิโน.
‘‘เอหิ กาฬ นิวตฺตสฺสุ, ภฺุช กาเม ยถา ปุเร;
อหฺจ เต วสีกตา, เย จ เม สนฺติ าตกา.
‘‘เอตฺโต จาเป จตุพฺภาคํ, ยถา ภาสสิ ตฺวฺจ เม;
ตยิ รตฺตสฺส โปสสฺส, อุฬารํ วต ตํ สิยา.
‘‘กาฬงฺคินึว ตกฺการึ, ปุปฺผิตํ คิริมุทฺธนิ;
ผุลฺลํ ทาลิมลฏฺึว, อนฺโตทีเปว ปาฏลึ.
‘‘หริจนฺทนลิตฺตงฺคึ, กาสิกุตฺตมธารินึ;
ตํ มํ รูปวตึ สนฺตึ, กสฺส โอหายํ คจฺฉสิ.
‘‘สากุนฺติโกว สกุณึ, ยถา พนฺธิตุมิจฺฉติ;
อาหริเมน รูเปน, น มํ ตฺวํ พาธยิสฺสสิ.
‘‘อิมฺจ เม ปุตฺตผลํ, กาฬ อุปฺปาทิตํ ตยา;
ตํ มํ ปุตฺตวตึ สนฺตึ, กสฺส โอหาย คจฺฉสิ.
‘‘ชหนฺติ ¶ ปุตฺเต สปฺปฺา, ตโต าตี ตโต ธนํ;
ปพฺพชนฺติ มหาวีรา, นาโค เฉตฺวาว พนฺธนํ.
‘‘อิทานิ เต อิมํ ปุตฺตํ, ทณฺเฑน ฉุริกาย วา;
ภูมิยํ วา นิสุมฺภิสฺสํ, ปุตฺตโสกา น คจฺฉสิ.
‘‘สเจ ¶ ปุตฺตํ สิงฺคาลานํ, กุกฺกุรานํ ปทาหิสิ;
น มํ ปุตฺตกตฺเต ชมฺมิ, ปุนราวตฺตยิสฺสสิ.
‘‘หนฺท โข ¶ ทานิ ภทฺทนฺเต, กุหึ กาฬ คมิสฺสสิ;
กตมํ คามนิคมํ, นครํ ราชธานิโย.
‘‘อหุมฺห ปุพฺเพ คณิโน, อสฺสมณา สมณมานิโน;
คาเมน คามํ วิจริมฺห, นคเร ราชธานิโย.
‘‘เอโส หิ ภควา พุทฺโธ, นทึ เนรฺชรํ ปติ;
สพฺพทุกฺขปฺปหานาย, ธมฺมํ เทเสติ ปาณินํ;
ตสฺสาหํ สนฺติกํ คจฺฉํ, โส เม สตฺถา ภวิสฺสติ.
‘‘วนฺทนํ ทานิ เม วชฺชาสิ, โลกนาถํ อนุตฺตรํ;
ปทกฺขิณฺจ กตฺวาน, อาทิเสยฺยาสิ ทกฺขิณํ.
‘‘เอตํ โข ลพฺภมมฺเหหิ, ยถา ภาสสิ ตฺวฺจ เม;
วนฺทนํ ทานิ เต วชฺชํ, โลกนาถํ อนุตฺตรํ;
ปทกฺขิณฺจ กตฺวาน, อาทิสิสฺสามิ ทกฺขิณํ.
‘‘ตโต จ กาโฬ ปกฺกามิ, นทึ เนรฺชรํ ปติ;
โส อทฺทสาสิ สมฺพุทฺธํ, เทเสนฺตํ อมตํ ปทํ.
‘‘ทุกฺขํ ทุกฺขสมุปฺปาทํ, ทุกฺขสฺส จ อติกฺกมํ;
อริยํ จฏฺงฺคิกํ มคฺคํ, ทุกฺขูปสมคามินํ.
‘‘ตสฺส ปาทานิ วนฺทิตฺวา, กตฺวาน นํ ปทกฺขิณํ;
จาปาย อาทิสิตฺวาน, ปพฺพชึ อนคาริยํ;
ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ. –
อิมา ¶ คาถา อภาสิ.
ตตฺถ ¶ ลฏฺิหตฺโถติ ทณฺฑหตฺโถ. ปุเรติ ปุพฺเพ ปริพฺพาชกกาเล จณฺฑโคณกุกฺกุราทีนํ ปริหรณตฺถํ ทณฺฑํ หตฺเถน คเหตฺวา วิจรณโก อโหสิ. โส ทานิ มิคลุทฺทโกติ โส อิทานิ มิคลุทฺเทหิ สทฺธึ สมฺโภคสํวาเสหิ มิคลุทฺโท มาควิโก ชาโต. อาสายาติ ตณฺหาย. ‘‘อาสยา’’ติปิ ปาโ, อชฺฌาสยเหตูติ อตฺโถ. ปลิปาติ กามปงฺกโต ทิฏฺิปงฺกโต จ. โฆราติ อวิทิตวิปุลานตฺถาวหตฺตา ทารุณโต โฆรา. นาสกฺขิ ปารเมตเวติ ตสฺเสว ปลิปสฺส ปารภูตํ นิพฺพานํ เอตุํ คนฺตุํ น อสกฺขิ, น ¶ อภิสมฺภุนีติ อตฺตานเมว สนฺธาย อุปโก วทติ.
สุมตฺตํ มํ มฺมานาติ อตฺตนิ สุฏฺุ มตฺตํ มทปฺปตฺตํ กามเคธวเสน ลคฺคํ ปมตฺตํ วา กตฺวา มํ สลฺลกฺขนฺตี. จาปา ปุตฺตมโตสยีติ มิคลุทฺทสฺส ธีตา จาปา ‘‘อาชีวกสฺส ปุตฺตา’’ติอาทินา มํ ฆฏฺเฏนฺตี ปุตฺตํ โตเสสิ เกฬายสิ. ‘‘สุปติ มํ มฺมานา’’ติ จ ปนฺติ, สุปตีติ มํ มฺมานาติ อตฺโถ. จาปาย พนฺธนํ เฉตฺวาติ จาปาย ตยิ อุปฺปนฺนํ กิเลสพนฺธนํ ฉินฺทิตฺวา. ปพฺพชิสฺสํ ปุโนปหนฺติ ปุน ทุติยวารมฺปิ อหํ ปพฺพชิสฺสามิ.
อิทานิ ตสฺสา ‘‘มยฺหํ อตฺโถ นตฺถี’’ติ วทติ, ตํ สุตฺวา จาปา ขมาเปนฺตี ‘‘มา เม กุชฺฌี’’ติ คาถมาห. ตตฺถ มา เม กุชฺฌีติ เกฬิกรณมตฺเตน มา มยฺหํ กุชฺฌิ. มหาวีร, มหามุนีติ อุปกํ อาลปติ. ตฺหิ สา ปุพฺเพปิ ปพฺพชิโต, อิทานิปิ ปพฺพชิตุกาโมติ กตฺวา ขนฺติฺจ ปจฺจาสีสนฺตี ‘‘มหามุนี’’ติ อาห. เตเนวาห – ‘‘น หิ โกธปเรตสฺส, สุทฺธิ อตฺถิ กุโต ตโป’’ติ, ตฺวํ เอตฺตกมฺปิ อสหนฺโต กถํ จิตฺตํ ทเมสฺสสิ, กถํ วา ตปํ จริสฺสสีติ อธิปฺปาโย.
อถ นาฬํ คนฺตฺวา ชีวิตุกาโมสีติ จาปาย วุตฺโต อาห – ‘‘ปกฺกมิสฺสฺจ นาฬาโต, โกธ นาฬาย วจฺฉตี’’ติ โก อิธ นาฬาย วสิสฺสติ, นาฬาโตว อหํ ปกฺกมิสฺสาเมว. โส หิ ตสฺส ชาตคาโม, ตโต นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิ. โส จ มคธรฏฺเ โพธิมณฺฑสฺส อาสนฺนปเทเส, ตํ สนฺธาย วุตฺตํ. พนฺธนฺตี อิตฺถิรูเปน, สมเณ ธมฺมชีวิโนติ จาเป ตฺวํ ธมฺเมน ชีวนฺเต ธมฺมิเก ปพฺพชิเต อตฺตโน อิตฺถิรูเปน อิตฺถิกุตฺตากปฺเปหิ พนฺธนฺตี ติฏฺสิ. เยนาหํ อิทานิ เอทิโส ชาโต, ตสฺมา ตํ ปริจฺจชามีติ อธิปฺปาโย.
เอวํ ¶ ¶ ¶ วุตฺเต จาปา ตํ นิวตฺเตตุกามา ‘‘เอหิ, กาฬา’’ติ คาถมาห. ตสฺสตฺโถ – กาฬวณฺณตาย, กาฬ, อุปก, เอหิ นิวตฺตสฺสุ มา ปกฺกมิ, ปุพฺเพ วิย กาเม ปริภฺุช, อหฺจ เย จ เม สนฺติ าตกา, เต สพฺเพว ตุยฺหํ มา ปกฺกมิตุกามตาย วสีกตา วสวตฺติโน กตาติ.
ตํ สุตฺวา อุปโก ‘‘เอตฺโต จาเป’’ติ คาถมาห. ตตฺถ จาเปติ จาเป. จาปสทิสองฺคลฏฺิตาย หิ สา, จาปาติ นามํ ลภิ, ตสฺมา, จาปาติ วุจฺจติ. ตฺวํ จาเป, ยถา ภาสสิ, อิทานิ ยาทิสํ กเถสิ, อิโต จตุพฺภาคเมว ปิยสมุทาจารํ กเรยฺยาสิ. ตยิ รตฺตสฺส ราคาภิภูตสฺส ปุริสสฺส อุฬารํ วต ตํ สิยา, อหํ ปเนตรหิ ตยิ กาเมสุ จ วิรตฺโต, ตสฺมา จาปาย วจเน น ติฏฺามีติ อธิปฺปาโย.
ปุน, จาปา, อตฺตนิ ตสฺส อาสตฺตึ อุปฺปาเทตุกามา ‘‘กาฬงฺคินิ’’นฺติ อาห. ตตฺถ, กาฬาติ ตสฺสาลปนํ. องฺคินินฺติ องฺคลฏฺิสมฺปนฺนํ. อิวาติ อุปมาย นิปาโต. ตกฺการึ ปุปฺผิตํ คิริมุทฺธนีติ ปพฺพตมุทฺธนิ ิตํ สุปุปฺผิตทาลิมลฏฺึ วิย. ‘‘อุกฺกาคาริ’’นฺติ จ เกจิ ปนฺติ, องฺคตฺถิลฏฺึ วิยาติ อตฺโถ. คิริมุทฺธนีติ จ อิทํ เกนจิ อนุปหตโสภตาทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. เกจิ ‘‘กาลิงฺคินิ’’นฺติ ปาํ วตฺวา ตสฺส กุมฺภณฺฑลตาสทิสนฺติ อตฺถํ วทนฺติ. ผุลฺลํ ทาลิมลฏฺึวาติ ปุปฺผิตํ พีชปูรลตํ วิย. อนฺโตทีเปว ปาฏลินฺติ ทีปกพฺภนฺตเร ปุปฺผิตปาฏลิรุกฺขํ วิย, ทีปคฺคหณฺเจตฺถ โสภาปาฏิหาริยทสฺสนตฺถเมว.
หริจนฺทนลิตฺตงฺคินฺติ โลหิตจนฺทเนน อนุลิตฺตสพฺพงฺคึ. กาสิกุตฺตมธารินินฺติ อุตฺตมกาสิกวตฺถธรํ. ตํ มนฺติ ตาทิสํ มํ. รูปวตึ สนฺตินฺติ รูปสมฺปนฺนํ สมานํ. กสฺส ¶ โอหาย คจฺฉสีติ กสฺส นาม สตฺตสฺส, กสฺส วา เหตุโน, เกน การเณน, โอหาย ปหาย ปริจฺจชิตฺวา คจฺฉสิ.
อิโต ปรมฺปิ เตสํ วจนปฏิวจนคาถาว เปตฺวา ปริโยสาเน ติสฺโส คาถา. ตตฺถ สากุนฺติโกวาติ สกุณลุทฺโท วิย. อาหริเมน รูเปนาติ เกสมณฺฑนาทินา สรีรชคฺคเนน เจว วตฺถาภรณาทินา ¶ จ อภิสงฺขาริเกน รูเปน วณฺเณน กิตฺติเมน จาตุริเยนาติ อตฺโถ. น มํ ตฺวํ พาธยิสฺสสีติ ปุพฺเพ วิย อิทานิ มํ ตฺวํ น พาธิตุํ สกฺขิสฺสสิ.
ปุตฺตผลนฺติ ¶ ปุตฺตสงฺขาตํ ผลํ ปุตฺตปสโว.
สปฺปฺาติ ปฺวนฺโต, สํสาเร อาทีนววิภาวินิยา ปฺาย สมนฺนาคตาติ อธิปฺปาโย. เต หิ อปฺปํ วา มหนฺตํ วา าติปริวฏฺฏํ โภคกฺขนฺธํ วา ปหาย ปพฺพชนฺติ. เตนาห – ‘‘ปพฺพชนฺติ มหาวีรา, นาโค เฉตฺวาว พนฺธน’’นฺติ, อยพนฺธนํ วิย หตฺถินาโค คิหิพนฺธนํ ฉินฺทิตฺวา มหาวีริยาว ปพฺพชนฺติ, น นิหีนวีริยาติ อตฺโถ.
ทณฺเฑนาติ เยน เกนจิ ทณฺเฑน. ฉุริกายาติ ขุเรน. ภูมิยํ วา นิสุมฺภิสฺสนฺติ ปถวิยํ ปาเตตฺวา โปถนวิชฺฌนาทินา วิพาธิสฺสามิ. ปุตฺตโสกา น คจฺฉสีติ ปุตฺตโสกนิมิตฺตํ น คจฺฉิสฺสสิ.
ปทาหิสีติ ทสฺสสิ. ปุตฺตกตฺเตติ ปุตฺตการณา. ชมฺมีติ ตสฺสา อาลปนํ, ลามเกติ อตฺโถ.
อิทานิ ตสฺส คมนํ อนุชานิตฺวา คมนฏฺานํ ชานิตุํ ‘‘หนฺท โข’’ติ คาถมาห.
อิตโร ปุพฺเพ อหํ อนิยฺยานิกํ สาสนํ ปคฺคยฺห อฏฺาสึ, อิทานิ ปน นิยฺยานิเก อนนฺตชินสฺส สาสเน าตุกาโม, ตสฺมา ตสฺส สนฺติกํ คมิสฺสามีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อหุมฺหา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ คณิโนติ คณธรา. อสฺสมณาติ น สมิตปาปา. สมณมานิโนติ สมิตปาปาติ เอวํ สฺิโน. วิจริมฺหาติ ปูรณาทีสุ อตฺตานํ ปกฺขิปิตฺวา วทติ.
เนรฺชรํ ¶ ปตีติ เนรฺชราย นทิยา สมีเป ตสฺสา ตีเร. พุทฺโธติ อภิสมฺโพธึ ปตฺโต, อภิสมฺโพธึ ปตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต สพฺพกาลํ ภควา ตตฺเถว วสีติ อธิปฺปาเยน วทติ.
วนฺทนํ ทานิ เม วชฺชาสีติ มม วนฺทนํ วเทยฺยาสิ, มม วจเนน โลกนาถํ อนุตฺตรํ วเทยฺยาสีติ อตฺโถ. ปทกฺขิณฺจ กตฺวาน, อาทิเสยฺยาสิ ทกฺขิณนฺติ พุทฺธํ ภควนฺตํ ติกฺขตฺตุํ ปทกฺขิณํ กตฺวาปิ จตูสุ าเนสุ ¶ วนฺทิตฺวา, ตโต ปฺุโต มยฺหํ ปตฺติทานํ เทนฺโต ปทกฺขิณํ อาทิเสยฺยาสิ พุทฺธคุณานํ สุตปุพฺพตฺตา เหตุสมฺปนฺนตาย จ เอวํ วทติ.
เอตํ ¶ โข ลพฺภมมฺเหหีติ เอตํ ปทกฺขิณกรณํ ปฺุํ อมฺเหหิ ตว ทาตุํ สกฺกา, น นิวตฺตนํ, ปุพฺเพ วิย กามูปโภโค จ น สกฺกาติ อธิปฺปาโย. เต วชฺชนฺติ ตว วนฺทนํ วชฺชํ วกฺขามิ.
โสติ กาโฬ, อทฺทสาสีติ อทฺทกฺขิ.
สตฺถุเทสนายํ สจฺจกถาย ปธานตฺตา ตพฺพินิมุตฺตาย อภาวโต ‘‘ทุกฺข’’นฺติอาทิ วุตฺตํ, เสสํ วุตฺตนยเมว.
จาปาเถรีคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. สุนฺทรีเถรีคาถาวณฺณนา
เปตานิ โภติ ปุตฺตานีติอาทิกา สุนฺทริยา เถริยา คาถา. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิการา ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ กุสลํ อุปจินนฺตี อิโต เอกตึสกปฺเป เวสฺสภุสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺวา เอกทิวสํ สตฺถารํ ปิณฺฑาย จรนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานสา ภิกฺขํ ทตฺวา ปฺจปติฏฺิเตน วนฺทิ. สตฺถา ตสฺสา จิตฺตปฺปสาทํ ตฺวา อนุโมทนํ กตฺวา ปกฺกามิ. สา เตน ปฺุกมฺเมน ตาวตึเสสุ นิพฺพตฺติตฺวา ตตฺถ ¶ ยาวตายุกํ ตฺวา ทิพฺพสมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวา ตโต จุตา อปราปรํ สุคตีสุเยว สํสรนฺตี ปริปกฺกาณา หุตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท พาราณสิยํ สุชาตสฺส นาม พฺราหฺมณสฺส ธีตา หุตฺวา นิพฺพตฺติ. ตสฺสา รูปสมฺปตฺติยา สุนฺทรีติ นามํ อโหสิ. วยปฺปตฺตกาเล จสฺสา กนิฏฺภาตา กาลมกาสิ. อถสฺสา ปิตา ปุตฺตโสเกน อภิภูโต ตตฺถ ตตฺถ วิจรนฺโต วาสิฏฺิตฺเถริยา สมาคนฺตฺวา ตํ โสกวิโนทนการณํ ปุจฺฉนฺโต ‘‘เปตานิ โภติ ปุตฺตานี’’ติอาทิกา ทฺเว คาถา อภาสิ. เถรี ตํ โสกาภิภูตํ ตฺวา โสกํ วิโนเทตุกามา ‘‘พหูนิ ปุตฺตสตานี’’ติอาทิกา ทฺเว คาถา วตฺวา อตฺตโน อโสกภาวํ กเถสิ. ตํ ¶ สุตฺวา พฺราหฺมโณ ‘‘กถํ ตฺวํ, อยฺเย, เอวํ อโสกา ชาตา’’ติ อาห. ตสฺส เถรี รตนตฺตยคุณํ กเถสิ.
อถ พฺราหฺมโณ ‘‘กุหึ สตฺถา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิทานิ มิถิลายํ วิหรตี’’ติ ตํ สุตฺวา ตาวเทว รถํ โยเชตฺวา รเถน มิถิลํ คนฺตฺวา สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา สมฺโมทนียํ กถํ กตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. ตสฺส สตฺถา ธมฺมํ เทเสสิ. โส ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา ¶ วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา ฆเฏนฺโต วายมนฺโต ตติเย ทิวเส อรหตฺตํ ปาปุณิ. อถ สารถิ รถํ อาทาย พาราณสึ คนฺตฺวา พฺราหฺมณิยา ตํ ปวตฺตึ อาโรเจสิ. สุนฺทรี อตฺตโน ปิตุ ปพฺพชิตภาวํ สุตฺวา, ‘‘อมฺม, อหมฺปิ ปพฺพชิสฺสามี’’ติ มาตรํ อาปุจฺฉิ. มาตา ‘‘ยํ อิมสฺมึ เคเห โภคชาตํ, สพฺพํ ตํ ตุยฺหํ สนฺตกํ, ตฺวํ อิมสฺส กุลสฺส ทายาทิกา ปฏิปชฺช, อิมํ สพฺพโภคํ ปริภฺุช, มา ปพฺพชี’’ติ อาห. สา ‘‘น มยฺหํ โภเคหิ อตฺโถ, ปพฺพชิสฺสาเมวาหํ, อมฺมา’’ติ มาตรํ อนุชานาเปตฺวา มหตึ สมฺปตฺตึ เขฬปิณฺฑํ วิย ฉฑฺเฑตฺวา ปพฺพชิ. ปพฺพชิตฺวา จ สิกฺขมานาเยว หุตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา ฆเฏนฺตี วายมนฺตี เหตุสมฺปนฺนตาย าณสฺส ปริปากํ คตตฺตา สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน –
‘‘ปิณฺฑปาตํ ¶ จรนฺตสฺส, เวสฺสภุสฺส มเหสิโน;
กฏจฺฉุภิกฺขมุคฺคยฺห, พุทฺธเสฏฺสฺสทาสหํ.
‘‘ปฏิคฺคเหตฺวา สมฺพุทฺโธ, เวสฺสภู โลกนายโก;
วีถิยา สณฺิโต สตฺถา, อกา เม อนุโมทนํ.
‘‘กฏจฺฉุภิกฺขํ ทตฺวาน, ตาวตึสํ คมิสฺสสิ;
ฉตฺตึสเทวราชูนํ, มเหสิตฺตํ กริสฺสสิ.
‘‘ปฺาสํ จกฺกวตฺตีนํ, มเหสิตฺตํ กริสฺสสิ;
มนสา ปตฺถิตํ สพฺพํ, ปฏิลจฺฉสิ สพฺพทา.
‘‘สมฺปตฺตึ อนุโภตฺวาน, ปพฺพชิสฺสสิ กิฺจนา;
สพฺพาสเว ปริฺาย, นิพฺพายิสฺสสินาสวา.
‘‘อิทํ ¶ วตฺวาน สมฺพุทฺโธ, เวสฺสภู โลกนายโก;
นภํ อพฺภุคฺคมี วีโร, หํสราชาว อมฺพเร.
‘‘สุทินฺนํ ¶ เม ทานวรํ, สุยิฏฺา ยาคสมฺปทา;
กฏจฺฉุภิกฺขํ ทตฺวาน, ปตฺตาหํ อจลํ ปทํ.
‘‘เอกตึเส อิโต กปฺเป, ยํ ทานมททึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ภิกฺขาทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
อรหตฺตํ ปน ปตฺวา ผลสุเขน นิพฺพานสุเขน จ วิหรนฺตี อปรภาเค ‘‘สตฺถุ ปุรโต สีหนาทํ นทิสฺสามี’’ติ อุปชฺฌายํ อาปุจฺฉิตฺวา พาราณสิโต นิกฺขมิตฺวา สมฺพหุลาหิ ภิกฺขุนีหิ สทฺธึ อนุกฺกเมน สาวตฺถึ คนฺตฺวา สตฺถุ สนฺติกํ อุปสงฺกมิตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ ิตา สตฺถารา กตปฏิสนฺถารา สตฺถุ โอรสธีตุภาวาทิวิภาวเนน อฺํ พฺยากาสิ. อถสฺสา มาตรํ อาทึ กตฺวา สพฺโพ าติคโณ ปริชโน จ ปพฺพชิ. สา อปรภาเค อตฺตโน ปฏิปตฺตึ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปิตรา วุตฺตคาถํ อาทึ กตฺวา อุทานวเสน –
‘‘เปตานิ โภติ ปุตฺตานิ, ขาทมานา ตุวํ ปุเร;
ตุวํ ทิวา จ รตฺโต จ, อตีว ปริตปฺปสิ.
‘‘สาชฺช สพฺพานิ ขาทิตฺวา, สตปุตฺตานิ พฺราหฺมณี;
วาเสฏฺิ ¶ เกน วณฺเณน, น พาฬฺหํ ปริตปฺปสิ.
‘‘พหูนิ ปุตฺตสตานิ, าติสงฺฆสตานิ จ;
ขาทิตานิ อตีตํเส, มม ตฺุหฺจ พฺราหฺมณ.
‘‘สาหํ นิสฺสรณํ ตฺวา, ชาติยา มรณสฺส จ;
น โสจามิ น โรทามิ, น จาปิ ปริตปฺปยึ.
‘‘อพฺภุตํ วต วาเสฏฺิ, วาจํ ภาสสิ เอทิสึ;
กสฺส ตฺวํ ธมฺมมฺาย, คิรํ ภาสสิ เอทิสึ.
‘‘เอส ¶ พฺราหฺมณ สมฺพุทฺโธ, นครํ มิถิลํ ปติ;
สพฺพทุกฺขปฺปหานาย, ธมฺมํ เทเสสิ ปาณินํ.
‘‘ตสฺส ¶ พฺรหฺเม อรหโต, ธมฺมํ สุตฺวา นิรูปธึ;
ตตฺถ วิฺาตสทฺธมฺมา, ปุตฺตโสกํ พฺยปานุทึ.
‘‘โส อหมฺปิ คมิสฺสามิ, นครํ มิถิลํ ปติ;
อปฺเปว มํ โส ภควา, สพฺพทุกฺขา ปโมจเย.
‘‘อทฺทส พฺราหฺมโณ พุทฺธํ, วิปฺปมุตฺตํ นิรูปธึ;
สฺวสฺส ธมฺมมเทเสสิ, มุนิ ทุกฺขสฺส ปารคู.
‘‘ทุกฺขํ ทุกฺขสมุปฺปาทํ, ทุกฺขสฺส จ อติกฺกมํ;
อริยํ จฏฺงฺคิกํ มคฺคํ, ทุกฺขูปสมคามินํ.
‘‘ตตฺถ วิฺาตสทฺธมฺโม, ปพฺพชฺชํ สมโรจยิ;
สุชาโต ตีหิ รตฺตีหิ, ติสฺโส วิชฺชา อผสฺสยิ.
‘‘เอหิ สารถิ คจฺฉาหิ, รถํ นิยฺยาทยาหิมํ;
อาโรคฺยํ พฺราหฺมณึ วชฺช, ปพฺพชิ ทานิ พฺราหฺมโณ;
สุชาโต ตีหิ รตฺตีหิ, ติสฺโส วิชฺชา อผสฺสยิ.
‘‘ตโต จ รถมาทาย, สหสฺสฺจาปิ สารถิ;
อาโรคฺยํ พฺราหฺมณึโวจ, ‘ปพฺพชิ ทานิ พฺราหฺมโณ;
สุชาโต ตีหิ รตฺตีหิ, ติสฺโส วิชฺชา อผสฺสยิ.
‘‘เอตฺจาหํ อสฺสรถํ, สหสฺสฺจาปิ สารถิ;
เตวิชฺชํ พฺราหฺมณํ สุตฺวา, ปุณฺณปตฺตํ ททามิ เต.
‘‘ตุยฺเหว ¶ ¶ โหตฺวสฺสรโถ, สหสฺสฺจาปิ พฺราหฺมณิ;
อหมฺปิ ปพฺพชิสฺสามิ, วรปฺสฺส สนฺติเก.
‘‘หตฺถี ควสฺสํ มณิกุณฺฑลฺจ, ผีตฺจิมํ คหวิภวํ ปหาย;
ปิตา ปพฺพชิโต ตุยฺหํ, ภฺุช โภคานิ สุนฺทรี;
ตุวํ ทายาทิกา กุเล.
‘‘หตฺถี ¶ ควสฺสํ มณิกุณฺฑลฺจ, รมฺมํ จิมํ คหวิภวํ ปหาย;
ปิตา ปพฺพชิโต มยฺหํ, ปุตฺตโสเกน อฏฺฏิโต;
อหมฺปิ ปพฺพชิสฺสามิ, ภาตุโสเกน อฏฺฏิตา.
‘‘โส เต อิชฺฌตุ สงฺกปฺโป, ยํ ตฺวํ ปตฺเถสิ สุนฺทรี;
อุตฺติฏฺปิณฺโฑ อฺุโฉ จ, ปํสุกูลฺจ จีวรํ;
เอตานิ อภิสมฺโภนฺตี, ปรโลเก อนาสวา.
‘‘สิกฺขมานาย เม อยฺเย, ทิพฺพจกฺขุ วิโสธิตํ;
ปุพฺเพนิวาสํ ชานามิ, ยตฺถ เม วุสิตํ ปุเร.
‘‘ตุวํ นิสฺสาย กลฺยาณิ, เถริ สงฺฆสฺส โสภเน;
ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘อนุชานาหิ เม อยฺเย, อิจฺเฉ สาวตฺถิ คนฺตเว;
สีหนาทํ นทิสฺสามิ, พุทฺธเสฏฺสฺส สนฺติเก.
‘‘ปสฺส สุนฺทริ สตฺถารํ, เหมวณฺณํ หริตฺตจํ;
อทนฺตานํ ทเมตารํ, สมฺพุทฺธมกุโตภยํ.
‘‘ปสฺส สุนฺทริมายนฺตึ, วิปฺปมุตฺตํ นิรูปธึ;
วีตราคํ วิสํยุตฺตํ, กตกิจฺจมนาสวํ.
‘‘พาราณสิโต ¶ นิกฺขมฺม, ตว สนฺติกมาคตา;
สาวิกา เต มหาวีร, ปาเท วนฺทติ สุนฺทรี.
‘‘ตุวํ พุทฺโธ ตุวํ สตฺถา, ตุยฺหํ ธีตามฺหิ พฺราหฺมณ;
โอรสา มุขโต ชาตา, กตกิจฺจา อนาสวา.
‘‘ตสฺสา เต สฺวาคตํ ภทฺเท, ตโต เต อทุราคตํ;
เอวฺหิ ทนฺตา อายนฺติ, สตฺถุ ปาทานิ วนฺทิกา;
วีตราคา วิสํยุตฺตา, กตกิจฺจา อนาสวา’’ติ. –
อิมา คาถา ปจฺจุทาหาสิ.
ตตฺถ ¶ เปตานีติ มตานิ. โภตีติ ¶ ตํ อาลปติ. ปุตฺตานีติ ลิงฺควิปลฺลาเสน วุตฺตํ, เปเต ปุตฺเตติ อตฺโถ. เอโก เอว จ ตสฺสา ปุตฺโต มโต, พฺราหฺมโณ ปน ‘‘จิรกาลํ อยํ โสเกน อฏฺฏา หุตฺวา วิจริ, พหู มฺเ อิมิสฺสา ปุตฺตา มตา’’ติ เอวํสฺี หุตฺวา พหุวจเนนาห. ตถา จ ‘‘สาชฺช สพฺพานิ ขาทิตฺวา สตปุตฺตานี’’ติ. ขาทมานาติ โลกโวหารวเสน ขุํสนวจนเมตํ. โลเก หิ ยสฺสา อิตฺถิยา ชาตชาตา ปุตฺตา มรนฺติ, ตํ ครหนฺตา ‘‘ปุตฺตขาทินี’’ติอาทึ วทนฺติ. อตีวาติ อติวิย ภุสํ. ปริตปฺปสีติ สนฺตปฺปสิ, ปุเรติ โยชนา. อยฺเหตฺถ สงฺเขปตฺโถ – โภติ วาเสฏฺิ, ปุพฺเพ ตฺวํ มตปุตฺตา หุตฺวา โสจนฺตี ปริเทวนฺตี อติวิย โสกาย สมปฺปิตา คามนิคมราชธานิโย อาหิณฺฑสิ.
สาชฺชาติ สา อชฺช, สา ตฺวํ เอตรหีติ อตฺโถ. ‘‘สชฺชา’’ติ วา ปาโ. เกน วณฺเณนาติ เกน การเณน.
ขาทิตานีติ เถรีปิ พฺราหฺมเณน วุตฺตปริยาเยเนว วทติ. ขาทิตานิ วา พฺยคฺฆทีปิพิฬาราทิชาติโย สนฺธาเยวมาห. อตีตํเสติ อตีตโกฏฺาเส, อติกฺกนฺตภเวสูติ อตฺโถ. มม ตุยฺหฺจาติ มยา จ ตยา จ.
นิสฺสรณํ ตฺวา ชาติยา มรณสฺส จาติ ชาติชรามรณานํ นิสฺสรณภูตํ นิพฺพานํ มคฺคาเณน ¶ ปฏิวิชฺฌิตฺวา. น จาปิ ปริตปฺปยินฺติ น จาปิ อุปายาสาสึ, อหํ อุปายาสํ น อาปชฺชินฺติ อตฺโถ.
อพฺภุตํ วตาติ อจฺฉริยํ วต. ตฺหิ อพฺภุตํ ปุพฺเพ อภูตํ อพฺภุตนฺติ วุจฺจติ. เอทิสินฺติ เอวรูปึ, ‘‘น โสจามิ น โรทามิ, น จาปิ ปริตปฺปยิ’’นฺติ เอวํ โสจนาทีนํ อภาวทีปนึ วาจํ. กสฺส ตฺวํ ธมฺมมฺายาติ เกวลํ ยถา เอทิโส ธมฺโม ลทฺธุํ น สกฺกา, ตสฺมา กสฺส นาม สตฺถุโน ธมฺมมฺาย คิรํ ภาสสิ เอทิสนฺติ สตฺถารํ สาสนฺจ ปุจฺฉติ.
นิรูปธินฺติ นิทฺทุกฺขํ. วิฺาตสทฺธมฺมาติ ¶ ปฏิวิทฺธอริยสจฺจธมฺมา. พฺยปานุทินฺติ นีหรึ ปชหึ.
วิปฺปมุตฺตนฺติ ¶ สพฺพโส วิมุตฺตํ, สพฺพกิเลเสหิ สพฺพภเวหิ จ วิสํยุตฺตํ. สฺวสฺสาติ โส สมฺมาสมฺพุทฺโธ อสฺส พฺราหฺมณสฺส.
ตตฺถาติ ตสฺสํ จตุสจฺจธมฺมเทสนายํ.
รถํ นิยฺยาทยาหิมนฺติ อิมํ รถํ พฺราหฺมณิยา นิยฺยาเทหิ.
สหสฺสฺจาปีติ มคฺคปริพฺพยตฺถํ นีตํ กหาปณสหสฺสฺจาปิ อาทาย นิยฺยาเทหีติ โยชนา.
อสฺสรถนฺติ อสฺสยุตฺตรถํ. ปุณฺณปตฺตนฺติ ตุฏฺิทานํ.
เอวํ พฺราหฺมณิยา ตุฏฺิทาเน ทิยฺยมาเน ตํ อสมฺปฏิจฺฉนฺโต สารถิ ‘‘ตุยฺเหว โหตู’’ติ คาถํ วตฺวา สตฺถุ สนฺติกเมว คนฺตฺวา ปพฺพชิ. ปพฺพชิเต ปน สารถิมฺหิ พฺราหฺมณี อตฺตโน ธีตรํ สุนฺทรึ อามนฺเตตฺวา ฆราวาเส นิโยเชนฺตี ‘‘หตฺถี ควสฺส’’นฺติ คาถมาห. ตตฺถ หตฺถีติ หตฺถิโน. ควสฺสนฺติ คาโว จ อสฺสา จ. มณิกุณฺฑลฺจาติ มณิ จ กุณฺฑลานิ จ. ผีตฺจิมํ คหวิภวํ ปหายาติ อิมํ หตฺถิอาทิปฺปเภทํ ยถาวุตฺตํ อวุตฺตฺจ เขตฺตวตฺถุหิรฺสุวณฺณาทิเภทํ ผีตํ ปหูตฺจ คหวิภวํ เคหูปกรณํ อฺฺจ ทาสิทาสาทิกํ สพฺพํ ¶ ปหาย ตว ปิตา ปพฺพชิโต. ภฺุช โภคานิ สุนฺทรีติ สุนฺทริ, ตฺวํ อิเม โภเค ภฺุชสฺสุ. ตุวํ ทายาทิกา กุเลติ ตุวฺหิ อิมสฺมึ กุเล ทายชฺชารหาติ.
ตํ สุตฺวา สุนฺทรี อตฺตโน เนกฺขมฺมชฺฌาสยํ ปกาเสนฺตี ‘‘หตฺถีควสฺส’’นฺติอาทิมาห.
อถ นํ มาตา เนกฺขมฺเมเยว นิโยเชนฺตี ‘‘โส เต อิชฺฌตู’’ติอาทินา ทิยฑฺฒคาถมาห. ตตฺถ ยํ ตฺวํ ปตฺเถสิ สุนฺทรีติ สุนฺทริ ตฺวํ อิทานิ ยํ ปตฺเถสิ อากงฺขสิ. โส ตว ปพฺพชฺชาย สงฺกปฺโป ปพฺพชฺชาย ฉนฺโท อิชฺฌตุ อนนฺตราเยน สิชฺฌตุ. อุตฺติฏฺปิณฺโฑติ ¶ ฆเร ฆเร ปติฏฺิตฺวา ลทฺธพฺพภิกฺขาปิณฺโฑ. อฺุโฉติ ตทตฺถํ ฆรปฏิปาฏิยา อาหิณฺฑนํ อุทฺทิสฺส านฺจ. เอตานีติ อุตฺติฏฺปิณฺฑาทีนิ. อภิสมฺโภนฺตีติ อนิพฺพินฺนรูปา ชงฺฆพลํ นิสฺสาย อภิสมฺภวนฺตี, สาเธนฺตีติ อตฺโถ.
อถ สุนฺทรี ‘‘สาธุ, อมฺมา’’ติ มาตุยา ปฏิสฺสุณิตฺวา นิกฺขมิตฺวา ภิกฺขุนุปสฺสยํ คนฺตฺวา สิกฺขมานาเยว สมานา ติสฺโส วิชฺชา สจฺฉิกตฺวา ‘‘สตฺถุ ¶ สนฺติกํ คมิสฺสามี’’ติ อุปชฺฌายํ อาโรเจตฺวา ภิกฺขุนีหิ สทฺธึ สาวตฺถึ อคมาสิ. เตน วุตฺตํ ‘‘สิกฺขมานาย เม, อยฺเย’’ติอาทิ. ตตฺถ สิกฺขมานาย เมติ สิกฺขมานาย สมานาย มยา. อยฺเยติ อตฺตโน อุปชฺฌายํ อาลปติ.
ตุวํ นิสฺสาย กลฺยาณิ, เถริ สงฺฆสฺส โสภเนติ ภิกฺขุนิสงฺเฆ วุทฺธตรภาเวน ถิรคุณโยเคน จ สงฺฆตฺเถริ โสภเนหิ สีลาทีหิ สมนฺนาคตตฺตา โสภเน กลฺยาณิ กลฺยาณมิตฺเต, อยฺเย, ตํ นิสฺสาย มยา ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา กตํ พุทฺธสฺส สาสนนฺติ โยชนา.
อิจฺเฉติ อิจฺฉามิ. สาวตฺถิ คนฺตเวติ สาวตฺถึ คนฺตุํ. สีหนาทํ นทิสฺสามีติ อฺาพฺยากรณเมว สนฺธายาห.
อถ สุนฺทรี อนุกฺกเมน สาวตฺถึ คนฺตฺวา วิหารํ ปวิสิตฺวา สตฺถารํ ธมฺมาสเน นิสินฺนํ ทิสฺวา อุฬารํ ปีติโสมนสฺสํ ปฏิสํเวทยมานา อตฺตานเมว อาลปนฺตี อาห ‘‘ปสฺส สุนฺทรี’’ติ. เหมวณฺณนฺติ สุวณฺณวณฺณํ. หริตฺตจนฺติ กฺจนสนฺนิภตฺตจํ. เอตฺถ จ ภควา ปีตวณฺเณน ‘‘สุวณฺณวณฺโณ’’ติ วุจฺจติ. อถ โข สมฺมเทว ฆํสิตฺวา ชาติหิงฺคุลเกน อนุลิมฺปิตฺวา ¶ สุปริมชฺชิตกฺจนาทาสสนฺนิโภติ ทสฺเสตุํ ‘‘เหมวณฺณ’’นฺติ วตฺวา ‘‘หริตฺตจ’’นฺติ วุตฺตํ.
ปสฺส สุนฺทริมายนฺตินฺติ ตํ สุนฺทรินามิกํ มํ ภควา อาคจฺฉนฺติ ปสฺส. ‘‘วิปฺปมุตฺต’’นฺติอาทินา อฺํ พฺยากโรนฺตี ปีติวิปฺผารวเสน วทติ.
กุโต ปน อาคตา, กตฺถ จ อาคตา, กีทิสา จายํ สุนฺทรีติ อาสงฺกนฺตานํ ¶ อาสงฺกํ นิวตฺเตตุํ ‘‘พาราณสิโต’’ติ คาถํ วตฺวา ตตฺถ ‘‘สาวิกา จา’’ติ วุตฺตมตฺถํ ปากฏตรํ กาตุํ ‘‘ตุวํ พุทฺโธ’’ติ คาถมาห. ตสฺสตฺโถ – อิมสฺมึ สเทวเก โลเก ตุวเมเวโก สพฺพฺุพุทฺโธ, ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกปรมตฺเถหิ ยถารหํ อนุสาสนโต ตุวํ เม สตฺถา, อหฺจ ขีณาสวพฺราหฺมณี ภควา ตุยฺหํ อุเร วายาม ชนิตาภิชาติตาย โอรสา, มุขโต ปวตฺตธมฺมโฆเสน สาสนสฺส จ มุขภูเตน อริยมคฺเคน ชาตตฺตา มุขโต ชาตา, นิฏฺิตปริฺาตาทิกรณียตาย กตกิจฺจา, สพฺพโส อาสวานํ เขปิตตฺตา อนาสวาติ.
อถสฺสา ¶ สตฺถา อาคมนํ อภินนฺทนฺโต ‘‘ตสฺสา เต สฺวาคต’’นฺติ คาถมาห. ตสฺสตฺโถ – ยา ตฺวํ มยา อธิคตํ ธมฺมํ ยาถาวโต อธิคจฺฉิ. ตสฺสา เต, ภทฺเท สุนฺทริ, อิธ มม สนฺติเก อาคตํ อาคมนํ สุอาคตํ. ตโต เอว ตํ อทุราคตํ น ทุราคตํ โหติ. กสฺมา? ยสฺมา เอวฺหิ ทนฺตา อายนฺตีติ, ยถา ตฺวํ สุนฺทริ, เอวฺหิ อุตฺตเมน อริยมคฺคทมเถน ทนฺตา ตโต เอว สพฺพธิ วีตราคา, สพฺเพสํ สํโยชนานํ สมุจฺฉินฺนตฺตา วิสํยุตฺตา กตกิจฺจา อนาสวา สตฺถุ ปาทานํ วนฺทิกา อาคจฺฉนฺติ, ตสฺมา ตสฺสา เต สฺวาคตํ อทุราคตนฺติ โยชนา.
สุนฺทรีเถรีคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. สุภากมฺมารธีตุเถรีคาถาวณฺณนา
ทหราหนฺติอาทิกา สุภาย กมฺมารธีตาย เถริยา คาถา. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิการา ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ กุสลํ อุปจินนฺตี อนุกฺกเมน สมฺภาวิตกุสลมูลา อุปจิตวิโมกฺขสมฺภารา สุคตีสุเยว สํสรนฺตี ปริปกฺกาณา หุตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท ราชคเห อฺตรสฺส สุวณฺณการสฺส ธีตา หุตฺวา นิพฺพตฺติ, รูปสมฺปตฺติโสภาย ¶ สุภาติ ตสฺสา นามํ อโหสิ. สา อนุกฺกเมน วิฺุตํ ปตฺวา, สตฺถุ ราชคหปฺปเวสเน ¶ สตฺถริ สฺชาตปฺปสาทา เอกทิวสํ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. สตฺถา ตสฺสา อินฺทฺริยปริปากํ ทิสฺวา อชฺฌาสยานุรูปํ จตุสจฺจคพฺภธมฺมํ เทเสสิ. สา ตาวเทว สหสฺสนยปฏิมณฺฑิเต โสตาปตฺติผเล ปติฏฺาสิ. สา อปรภาเค ฆราวาเส โทสํ ทิสฺวา มหาปชาปติยา โคตมิยา สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา ภิกฺขุนิสีเล ปติฏฺิตา อุปริมคฺคตฺถาย ภาวนมนุยฺุชิ. ตํ าตกา กาเลน กาลํ อุปสงฺกมิตฺวา กาเมหิ นิมนฺเตนฺตา ปหูตธนํ วิภวชาตฺจ ทสฺเสตฺวา ปโลเภนฺติ. สา เอกทิวสํ อตฺตโน สนฺติกํ อุปคตานํ ฆราวาเสสุ กาเมสุ จ อาทีนวํ ปกาเสนฺตี ‘‘ทหราห’’นฺติอาทีหิ จตุวีสติยา คาถาหิ ธมฺมํ กเถตฺวา เต นิราเส กตฺวา วิสฺสชฺเชตฺวา วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺตี อินฺทฺริยานิ ปริโยทเปนฺตี ¶ ภาวนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา น จิรสฺเสว สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณิ. อรหตฺตํ ปน ปตฺวา –
‘‘ทหราหํ สุทฺธวสนา, ยํ ปุเร ธมฺมมสฺสุณึ;
ตสฺสา เม อปฺปมตฺตาย, สจฺจาภิสมโย อหุ.
‘‘ตโตหํ สพฺพกาเมสุ, ภุสํ อรติมชฺฌคํ;
สกฺกายสฺมึ ภยํ ทิสฺวา, เนกฺขมฺมเมว ปีหเย.
‘‘หิตฺวานหํ าติคณํ, ทาสกมฺมกรานิ จ;
คามเขตฺตานิ ผีตานิ, รมณีเย ปโมทิเต.
‘‘ปหายหํ ปพฺพชิตา, สาปเตยฺยมนปฺปกํ;
เอวํ สทฺธาย นิกฺขมฺม, สทฺธมฺเม สุปฺปเวทิเต.
‘‘เนตํ อสฺส ปติรูปํ, อากิฺจฺฺหิ ปตฺถเย;
โย ชาตรูปํ รชตํ, ฉฑฺเฑตฺวา ปุนราคเม.
‘‘รชตํ ชาตรูปํ วา, น โพธาย น สนฺติยา;
เนตํ สมณสารุปฺปํ, น เอตํ อริยทฺธนํ.
‘‘โลภนํ ¶ มทนฺเจตํ, โมหนํ รชวฑฺฒนํ;
สาสงฺกํ พหุอายาสํ, นตฺถิ เจตฺถ ธุวํ ิติ.
‘‘เอตฺถ รตฺตา ปมตฺตา จ, สํกิลิฏฺมนา นรา;
อฺมฺเน พฺยารุทฺธา, ปุถู กุพฺพนฺติ เมธคํ.
‘‘วโธ ¶ พนฺโธ ปริกฺเลโส, ชานิ โสกปริทฺทโว;
กาเมสุ อธิปนฺนานํ, ทิสฺสเต พฺยสนํ พหุํ.
‘‘ตํ มํ าตี อมิตฺตาว, กึ โว กาเมสุ ยฺุชถ;
ชานาถ มํ ปพฺพชิตํ, กาเมสุ ภยทสฺสินึ.
‘‘น หิรฺสุวณฺเณน, ปริกฺขียนฺติ อาสวา;
อมิตฺตา วธกา กามา, สปตฺตา สลฺลพนฺธนา.
‘‘ตํ มํ าตี อมิตฺตาว, กึ โว กาเมสุ ยฺุชถ;
ชานาถ มํ ปพฺพชิตํ, มุณฺฑํ สงฺฆาฏิปารุตํ.
‘‘อุตฺติฏฺปิณฺโฑ ¶ อฺุโฉ จ, ปํสุกูลฺจ จีวรํ;
เอตํ โข มม สารุปฺปํ, อนคารูปนิสฺสโย.
‘‘วนฺตา มเหสีหิ กามา, เย ทิพฺพา เย จ มานุสา;
เขมฏฺาเน วิมุตฺตา เต, ปตฺตา เต อจลํ สุขํ.
‘‘มาหํ กาเมหิ สํคจฺฉึ, เยสุ ตาณํ น วิชฺชติ;
อมิตฺตา วธกา กามา, อคฺคิกฺขนฺธูปมา ทุขา.
‘‘ปริปนฺโถ เอส ภโย, สวิฆาโต สกณฺฏโก;
เคโธ สุวิสโม เจโส, มหนฺโต โมหนามุโข.
‘‘อุปสคฺโค ¶ ภีมรูโป, กามา สปฺปสิรูปมา;
เย พาลา อภินนฺทนฺติ, อนฺธภูตา ปุถุชฺชนา.
‘‘กามปงฺเกน สตฺตา หิ, พหู โลเก อวิทฺทสู;
ปริยนฺตํ น ชานนฺติ, ชาติยา มรณสฺส จ.
‘‘ทุคฺคติคมนํ มคฺคํ, มนุสฺสา กามเหตุกํ;
พหุํ เว ปฏิปชฺชนฺติ, อตฺตโน โรคมาวหํ.
‘‘เอวํ อมิตฺตชนนา, ตาปนา สํกิเลสิกา;
โลกามิสา พนฺธนียา, กามา มรณพนฺธนา.
‘‘อุมฺมาทนา อุลฺลปนา, กามา จิตฺตปฺปมาถิโน;
สตฺตานํ สํกิเลสาย, ขิปฺปํ มาเรน โอฑฺฑิตํ.
‘‘อนนฺตาทีนวา กามา, พหุทุกฺขา มหาวิสา;
อปฺปสฺสาทา รณกรา, สุกฺกปกฺขวิโสสนา.
‘‘สาหํ เอตาทิสํ กตฺวา, พฺยสนํ กามเหตุกํ;
น ตํ ปจฺจาคมิสฺสามิ, นิพฺพานาภิรตา สทา.
‘‘รณํ ¶ ตริตฺวา กามานํ, สีติภาวาภิกงฺขินี;
อปฺปมตฺตา วิหสฺสามิ, สพฺพสํโยชนกฺขเย.
‘‘อโสกํ วิรชํ เขมํ, อริยฏฺงฺคิกํ อุชุํ;
ตํ มคฺคํ อนุคจฺฉามิ, เยน ติณฺณา มเหสิโน.
‘‘อิมํ ¶ ปสฺสถ ธมฺมฏฺํ, สุภํ กมฺมารธีตรํ;
อเนชํ อุปสมฺปชฺช, รุกฺขมูลมฺหิ ฌายติ.
‘‘อชฺชฏฺมี ¶ ปพฺพชิตา, สทฺธา สทฺธมฺมโสภนา;
วินีตุปฺปลวณฺณาย, เตวิชฺชา มจฺจุหายินี.
‘‘สายํ ภุชิสฺสา อณณา, ภิกฺขุนี ภาวิตินฺทฺริยา;
สพฺพโยควิสํยุตฺตา, กตกิจฺจา อนาสวา.
‘‘ตํ สกฺโก เทวสงฺเฆน, อุปสงฺกมฺม อิทฺธิยา;
นมสฺสติ ภูตปติ, สุภํ กมฺมารธีตร’’นฺติ. – อิมา คาถา อภาสิ;
ตตฺถ ทหราหํ สุทฺธวสนา, ยํ ปุเร ธมฺมมสฺสุณินฺติ ยสฺมา อหํ ปุพฺเพ ทหรา ตรุณี เอว สุทฺธวสนา สุทฺธวตฺถนิวตฺถา อลงฺกตปฺปฏิยตฺตา สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ อสฺโสสึ. ตสฺสา เม อปฺปมตฺตาย, สจฺจาภิสมโย อหูติ ยสฺมา จ ตสฺสา เม มยฺหํ ยถาสุตํ ธมฺมํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา อปฺปมตฺตาย อุปฏฺิตสฺสติยา สีลํ อธิฏฺหิตฺวา ภาวนํ อนุยฺุชนฺติยาว จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ อภิสมโย ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติอาทินา (ปฏิ. ม. ๑.๓๒) ปฏิเวโธ อโหสิ.
ตโตหํ สพฺพกาเมสุ, ภุสํ อรติมชฺฌคนฺติ ตโต เตน การเณน สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมสฺส สุตตฺตา สจฺจานฺจ อภิสมิตตฺตา มนุสฺเสสุ ทิพฺเพสุ จาติ สพฺเพสุปิ กาเมสุ ภุสํ อติวิย อรตึ อุกฺกณฺึ อธิคจฺฉึ. สกฺกายสฺมึ อุปาทานกฺขนฺธปฺจเก, ภยํ สปฺปฏิภยภาวํ าณจกฺขุนา ทิสฺวา, เนกฺขมฺมเมว ปพฺพชฺชํ นิพฺพานเมว, ปีหเย ปิหยามิ ปตฺถยามิ.
ทาสกมฺมกรานิ จาติ ทาเส จ กมฺมกาเร จ, ลิงฺควิปลฺลาเสน ¶ เหตํ วุตฺตํ. คามเขตฺตานีติ คาเม จ ปุพฺพณฺณาปรณฺณวิรุหนกฺเขตฺตานิ จ, คามปริยาปนฺนานิ วา เขตฺตานิ. ผีตานีติ สมิทฺธานิ. รมณีเยติ มนฺุเ. ปโมทิเตติ ปมุทิเต, โภคกฺขนฺเธ หิตฺวาติ สมฺพนฺโธ. สาปเตยฺยนฺติ สนฺตกํ ธนํ, มณิกนกรชตาทิปริคฺคหวตฺถุํ. อนปฺปกนฺติ มหนฺตํ, ปหายาติ โยชนา. เอวํ สทฺธาย นิกฺขมฺมาติ ‘‘หิตฺวานหํ าติคณ’’นฺติอาทินา วุตฺตปฺปกาเรน ¶ มหนฺตํ าติปริวฏฺฏํ มหนฺตฺจ โภคกฺขนฺธํ ปหาย กมฺมกมฺมผลานิ รตนตฺตยฺจาติ สทฺเธยฺยวตฺถุํ ¶ สทฺธาย สทฺทหิตฺวา ฆรโต นิกฺขมฺม, สทฺธมฺเม สุปฺปเวทิเต สมฺมาสมฺพุทฺเธน สุฏฺุ ปเวทิเต อริยวินเย อหํ ปพฺพชิตา.
เอวํ ปพฺพชิตาย ปน เนตํ อสฺส ปติรูปํ, ยทิทํ ฉฑฺฑิตานํ กามานํ ปจฺจาคมนํ. อากิฺจฺฺหิ ปตฺถเยติ อหํ อกิฺจนภาวํ อปริคฺคหภาวเมว ปตฺถยามิ. โย ชาตรูปรชตํ, ฉฑฺเฑตฺวา ปุนราคเมติ โย ปุคฺคโล สุวณฺณํ รชตํ อฺมฺปิ วา กิฺจิ ธนชาตํ ฉฑฺเฑตฺวา ปุน ตํ คณฺเหยฺย, โส ปณฺฑิตานํ อนฺตเร กถํ สีสํ อุกฺขิเปยฺย?
ยสฺมา รชตํ ชาตรูปํ วา, น โพธาย น สนฺติยา น มคฺคาณาย น นิพฺพานาย โหตีติ อตฺโถ. เนตํ สมณสารุปฺปนฺติ เอตํ ชาตรูปรชตาทิปริคฺคหวตฺถุ, ตสฺส วา ปริคฺคณฺหนํ สมณานํ สารุปฺปํ น โหติ. ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘น กปฺปติ สมณานํ สกฺยปุตฺติยานํ ชาตรูปรชต’’นฺติอาทิ (จูฬว. ๔๔๖). น เอตํ อริยทฺธนนฺติ เอตํ ยถาวุตฺตปริคฺคหวตฺถุ สทฺธาทิธนํ วิย อริยธมฺมมยมฺปิ ธนํ น โหติ, น อริยภาวาวหโต. เตนาห ‘‘โลภน’’นฺติอาทิ.
ตตฺถ โลภนนฺติ โลภุปฺปาทนํ. มทนนฺติ มทาวหํ. โมหนนฺติ สมฺโมหชนนํ. รชวฑฺฒนนฺติ ราครชาทิสํวฑฺฒนํ. เยน ปริคฺคหิตํ, ตสฺส อาสงฺกาวหตฺตา สห ¶ อาสงฺกาย วตฺตตีติ สาสงฺกํ, เยน ปริคฺคหิตํ, ตสฺส ยโต กุโต อาสงฺกาวหนฺติ อตฺโถ. พหุอายาสนฺติ สชฺชนรกฺขณาทิวเสน พหุปริสฺสมํ. นตฺถิ เจตฺถ ธุวํ ิตีติ เอตสฺมึ ธเน ธุวภาโว จ ิติภาโว จ นตฺถิ, จฺจลมนวฏฺิตเมวาติ อตฺโถ.
เอตฺถ รตฺตา ปมตฺตา จาติ เอตสฺมึ ธเน รตฺตา สฺชาตราคา ทสกุสลธมฺเมสุ สติยา วิปฺปวาเสน ปมตฺตา. สํกิลิฏฺมนา โลภาทิสํกิเลเสน สํกิลิฏฺจิตฺตาว นาม โหนฺติ. ตโต จ อฺมฺมฺหิ พฺยารุทฺธา, ปุถู กุพฺพนฺติ เมธคํ อนฺตมโส มาตาปิ ปุตฺเตน, ปุตฺโตปิ มาตราติ เอวํ อฺมฺํ ปฏิรุทฺธา หุตฺวา ปุถู สตฺตา เมธคํ กลหํ ¶ กโรนฺติ. เตนาห ภควา – ‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, กามเหตุ กามนิทานํ กามาธิกรณํ…เป… มาตาปิ ปุตฺเตน วิวทติ ปุตฺโตปิ มาตรา วิวทตี’’ติอาทิ (ม. นิ. ๑.๑๖๘, ๑๗๘).
วโธติ มรณํ. พนฺโธติ อทฺทุพนฺธนาทิพนฺธนํ. ปริกฺเลโสติ หตฺถจฺเฉทาทิปริกิเลสาปตฺติ. ชานีติ ¶ ธนชานิ เจว ปริวารชานิ จ. โสกปริทฺทโวติ โสโก จ ปริเทโว จ. อธิปนฺนานนฺติ อชฺโฌสิตานํ. ทิสฺสเต พฺยสนํ พหุนฺติ ยถาวุตฺตวธพนฺธนาทิเภทํ อวุตฺตฺจ โทมนสฺสุปายาสาทึ ทิฏฺธมฺมิกํ สมฺปรายิกฺจ พหุํ พหุวิธํ พฺยสนํ อนตฺโถ กาเมสุ ทิสฺสเตว.
ตํ มํ าตี อมิตฺตาว, กึ โว กาเมสุ ยฺุชถาติ ตาทิสํ มํ ยถา กาเมสุ วิรตฺตํ ตุมฺเห าตี าตกา สมานา อนตฺถกามา อมิตฺตา วิย กึ เกน การเณน กาเมสุ ยฺุชถ นิโยเชถ. ชานาถ มํ ปพฺพชิตํ, กาเมสุ ภยทสฺสินินฺติ กาเม ภยโต ปสฺสนฺตึ ปพฺพชิตํ มํ อาชานาถ, กึ เอตฺตกํ ตุมฺเหหิ อนฺาตนฺติ อธิปฺปาโย.
น หิรฺสุวณฺเณน, ปริกฺขียนฺติ อาสวาติ ¶ กามาสวาทโย หิรฺสุวณฺเณน น กทาจิ ปริกฺขยํ คจฺฉนฺติ, อถ โข เตหิ เอว ปริวฑฺฒนฺเตว. เตนาห – ‘‘อมิตฺตา วธกา กามา, สปตฺตา สลฺลพนฺธนา’’ติ. กามา หิ อหิตาวหตฺตา เมตฺติยา อภาเวน อมิตฺตา, มรณเหตุตาย อุกฺขิตฺตาสิกวธกสทิสตฺตา วธกา, อนุพนฺธิตฺวาปิ อนตฺถาวหนตาย เวรานุพนฺธสปตฺตสทิสตฺตา สปตฺตา, ราคาทีนํ สลฺลานํ พนฺธนโต สลฺลพนฺธนา.
มุณฺฑนฺติ มุณฺฑิตเกสํ. ตตฺถ ตตฺถ นนฺตกานิ คเหตฺวา สงฺฆาฏิจีวรปารุปเนน สงฺฆาฏิปารุตํ.
อุตฺติฏฺปิณฺโฑติ วิวฏทฺวาเร ฆเร ฆเร ปติฏฺิตฺวา ลภนกปิณฺโฑ. อฺุโฉติ ตทตฺถํ อฺุฉาจริยา. อนคารูปนิสฺสโยติ อนคารานํ ปพฺพชิตานํ อุปคนฺตฺวา นิสฺสิตพฺพโต อุปนิสฺสยภูโต ชีวิตปริกฺขาโร. ตฺหิ นิสฺสาย ปพฺพชิตา ชีวนฺติ.
วนฺตาติ ¶ ฉฑฺฑิตา. มเหสีหีติ พุทฺธาทีหิ มเหสีหิ. เขมฏฺาเนติ กามโยคาทีหิ อนุปทฺทวฏฺานภูเต นิพฺพาเน. เตติ มเหสโย. อจลํ สุขนฺติ นิพฺพานสุขํ ปตฺตา. ตสฺมา ตํ ปตฺเถนฺเตน กามา ปริจฺจชิตพฺพาติ อธิปฺปาโย.
มาหํ กาเมหิ สํคจฺฉินฺติ อหํ กทาจิปิ กาเมหิ น สมาคจฺเฉยฺยํ. กสฺมาติ เจ อาห ¶ – ‘‘เยสุ ตาณํ น วิชฺชตี’’ติอาทิ, เยสุ กาเมสุ อุปปริกฺขิยมาเนสุ เอกสฺมิมฺปิ อนตฺถปริตฺตาณํ นาม นตฺถิ. อคฺคิกฺขนฺธูปมา มหาภิตาปฏฺเน. ทุขา ทุกฺขมฏฺเน.
ปริปนฺโถ เอส ภโย ยทิทํ กามา นาม อวิทิตวิปุลานตฺถาวหตฺตา. สวิฆาโต จิตฺตวิฆาตกรตฺตา. สกณฺฏโก วินิวิชฺฌนตฺตา. เคโธ สุวิสโม เจโสติ คิทฺธิเหตุตาย เคโธ. สุฏฺุ วิสโม มหาปลิโพโธ โส. ทุรติกฺกมนฏฺเน มหนฺโต. โมหนามุโข มุจฺฉาปตฺติเหตุโต.
อุปสคฺโค ภีมรูโปติ อติภึสนกสภาโว, มหนฺโต ¶ เทวตูปสคฺโค วิย อนตฺถกาทิทุกฺขาวหนโต. สปฺปสิรูปมา กามา สปฺปฏิภยฏฺเน.
กามปงฺเกน สตฺตาติ กามสงฺขาเตน ปงฺเกน สตฺตา ลคฺคา.
ทุคฺคติคมนํ มคฺคนฺติ นิรยาทิอปายคามินํ มคฺคํ. กามเหตุกนฺติ กาโมปโภคเหตุกํ. พหุนฺติ ปาณาติปาตาทิเภเทน พหุวิธํ. โรคมาวหนฺติ รุชฺชนฏฺเน โรคสงฺขาตสฺส ทิฏฺธมฺมิกาทิเภทสฺส ทุกฺขสฺส อาวหนกํ.
เอวนฺติ ‘‘อมิตฺตา วธกา’’ติอาทินา วุตฺตปฺปกาเรน. อมิตฺตชนนาติ อมิตฺตภาวสฺส นิพฺพตฺตนกา. ตาปนาติ สนฺตาปนกา, ตปนียาติ อตฺโถ. สํกิเลสิกาติ สํกิเลสาวหา. โลกามิสาติ โลเก อามิสภูตา. พนฺธนิยาติ พนฺธภูเตหิ สํโยชเนหิ วฑฺฒิตพฺพา, สํโยชนิยาติ อตฺโถ. มรณพนฺธนาติ ภวาทีสุ นิพฺพตฺตินิมิตฺตตาย ปวตฺตการณโต จ มรณวิพนฺธนา.
อุมฺมาทนาติ ¶ วิปริณามธมฺมานํ วิโยควเสน โสกุมฺมาทกรา, วฑฺฒิยา วา อุปรูปริมทาวหา. อุลฺลปนาติ ‘‘อโห สุขํ อโห สุข’’นฺติ อุทฺธํ อุทฺธํ ลปาปนกา. ‘‘อุลฺโลลนา’’ติปิ ปาโ, ภตฺตปิณฺฑนิมิตฺตํ นงฺคุฏฺํ อุลฺโลเลนฺโต สุนโข วิย อามิสเหตุ สตฺเต อุปรูปริลาลนา, ปราภวาวฺาตปาปนกาติ อตฺโถ. จิตฺตปฺปมาถิโนติ ปริฬาหุปฺปาทนาทินา สมฺปติ อายติฺจ จิตฺตสฺส ปมถนสีลา. ‘‘จิตฺตปฺปมทฺทิโน’’ติ วา ปาโ, โส เอวตฺโถ. เย ปน ‘‘จิตฺตปฺปมาทิโน’’ติ วทนฺติ, เตสํ จิตฺตสฺส ปมาทาวหาติ อตฺโถ. สํกิเลสายาติ วิพาธนาย ¶ อุปตาปนาย วา. ขิปฺปํ มาเรน โอฑฺฑิตนฺติ กามา นาเมเต มาเรน โอฑฺฑิตํ กุมินนฺติ ทฏฺพฺพา สตฺตานํ อนตฺถาวหนโต.
อนนฺตาทีนวาติ ‘‘โลภนํ มทนฺเจต’’นฺติอาทินา, ‘‘อิธ สีตสฺส ปุรกฺขโต อุณฺหสฺส ปุรกฺขโต’’ติอาทินา (ม. นิ. ๑.๑๖๗) จ ทุกฺขกฺขนฺธสุตฺตาทีสุ วุตฺตนเยน อปริยนฺตาทีนวา พหุโทสา. พหุทุกฺขาติ อาปายิกาทิพหุวิธทุกฺขานุพนฺธา. มหาวิสาติ กฏุกาสยฺหผลตาย หลาหลาทิมหาวิสสทิสา ¶ . อปฺปสฺสาทาติ สตฺถธาราคตมธุพินฺทุ วิย ปริตฺตสฺสาทา. รณกราติ สาราคาทิสํวฑฺฒกา. สุกฺกปกฺขวิโสสนาติ สตฺตานํ อนวชฺชโกฏฺาสสฺส วินาสกา.
สาหนฺติ สา อหํ, เหฏฺา วุตฺตนเยเนว สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺธา กาเม ปหาย ปพฺพชิตฺวา ิตาติ อตฺโถ. เอตาทิสนฺติ เอวรูปํ วุตฺตปฺปการํ. กตฺวาติ อิติ กตฺวา, ยถาวุตฺตการเณนาติ อตฺโถ. น ตํ ปจฺจาคมิสฺสามีติ ตํ มยา ปุพฺเพ วนฺตกาเม ปุน น ปริภฺุชิสฺสามิ. นิพฺพานาภิรตา สทาติ ยสฺมา ปพฺพชิตกาลโต ปฏฺาย สพฺพกาลํ นิพฺพานาภิรตา, ตสฺมา น ตํ ปจฺจาคมิสฺสามีติ โยชนา.
รณํ ตริตฺวา กามานนฺติ กามานํ รณํ ตริตฺวา, ตฺจ มยา กาตพฺพํ อริยมคฺคสํปหารํ กตฺวา. สีติภาวาภิกงฺขินีติ สพฺพกิเลสทรถปริฬาหวูปสเมน สีติภาวสงฺขาตํ อรหตฺตํ อภิกงฺขนฺตี. สพฺพสํโยชนกฺขเยติ สพฺเพสํ สํโยชนานํ ขยภูเต นิพฺพาเน อภิรตา.
เยน ¶ ติณฺณา มเหสิโนติ เยน อริยมคฺเคน พุทฺธาทโย มเหสิโน สํสารมโหฆํ ติณฺณา, อหมฺปิ เตหิ คตมคฺคํ อนุคจฺฉามิ, สีลาทิปฏิปตฺติยา อนุปาปุณามีติ อตฺโถ.
ธมฺมฏฺนฺติ อริยผลธมฺเม ิตํ. อเนชนฺติ ปฏิปฺปสฺสทฺธ เอชตาย อเนชนฺติ ลทฺธนามํ อคฺคผลํ. อุปสมฺปชฺชาติ สมฺปาเทตฺวา อคฺคมคฺคาธิคเมน อธิคนฺตฺวา. ฌายตีติ ตเมว ผลชฺฌานํ อุปนิชฺฌายติ.
อชฺชฏฺมี ปพฺพชิตาติ ปพฺพชิตา หุตฺวา ปพฺพชิตโต ปฏฺาย อชฺช อฏฺมทิวโส, อิโต อตีเต ¶ อฏฺมิยํ ปพฺพชิตาติ อตฺโถ. สทฺธาติ สทฺธาสมฺปนฺนา. สทฺธมฺมโสภนาติ สทฺธมฺมาธิคเมน โสภนา.
ภุชิสฺสาติ ¶ ทาสภาวสทิสานํ กิเลสานํ ปหาเนน ภุชิสฺสา. กามจฺฉนฺทาทิอิณาปคเมน อณณา.
อิมา กิร ติสฺโส คาถา ปพฺพชิตฺวา อฏฺเม ทิวเส อรหตฺตํ ปตฺวา อฺตรสฺมึ รุกฺขมูเล ผลสมาปตฺตึ สมาปชฺชิตฺวา นิสินฺนํ เถรึ ภิกฺขูนํ ทสฺเสตฺวา ปสํสนฺเตน ภควตา วุตฺตา.
อถ สกฺโก เทวานมินฺโท ตํ ปวตฺตึ ทิพฺเพน จกฺขุนา ทิสฺวา ‘‘เอวํ สตฺถารา ปสํสียมานา อยํ เถรี ยสฺมา เทเวหิ จ ปยิรุปาสิตพฺพา’’ติ ตาวเทว ตาวตึเสหิ เทเวหิ สทฺธึ อุปสงฺกมิตฺวา อภิวาเทตฺวา อฺชลึ ปคฺคยฺห อฏฺาสิ. ตํ สนฺธาย สงฺคีติกาเรหิ วุตฺตํ –
‘‘ตํ สกฺโก เทวสงฺเฆน, อุปสงฺกมฺม อิทฺธิยา;
นมสฺสติ ภูตปติ, สุภํ กมฺมารธีตร’’นฺติ.
ตตฺถ ตีสุ กามภเวสุ ภูตานํ สตฺตานํ ปติ อิสฺสโรติ กตฺวา ภูตปตีติ ลทฺธนาโม สกฺโก เทวราชา เทวสงฺเฆน สทฺธึ ตํ สุภํ กมฺมารธีตรํ อตฺตโน เทวิทฺธิยา อุปสงฺกมฺม นมสฺสติ, ปฺจปติฏฺิเตน วนฺทตีติ อตฺโถ.
สุภากมฺมารธีตุเถรีคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
วีสตินิปาตวณฺณนา นิฏฺิตา.