📜
๑๔. ตึสนิปาโต
๑. สุภาชีวกมฺพวนิกาเถรีคาถาวณฺณนา
ตึสนิปาเต ¶ ¶ ชีวกมฺพวนํ รมฺมนฺติอาทิกา สุภาย ชีวกมฺพวนิกาย เถริยา คาถา. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิการา ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ กุสลํ อุปจินนฺตี, สมฺภาวิตกุสลมูลา อนุกฺกเมน ปริพฺรูหิตวิโมกฺขสมฺภารา ปริปกฺกาณา หุตฺวา, อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท ราชคเห พฺราหฺมณมหาสาลกุเล นิพฺพตฺติ, สุภาติสฺสา นามมโหสิ. ตสฺสา กิร สรีราวยวา โสภนวณฺณยุตฺตา อเหสุํ, ตสฺมา สุภาติ อนฺวตฺถเมว นามํ ชาตํ. สา สตฺถุ ราชคหปฺปเวสเน ปฏิลทฺธสทฺธา อุปาสิกา หุตฺวา อปรภาเค สํสาเร ชาตสํเวคา กาเมสุ อาทีนวํ ทิสฺวา เนกฺขมฺมฺจ เขมโต ¶ สลฺลกฺขนฺตี มหาปชาปติยา โคตมิยา สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺตี กติปาเหเนว อนาคามิผเล ปติฏฺาสิ.
อถ นํ เอกทิวสํ อฺตโร ราชคหวาสี ธุตฺตปุริโส ตรุโณ ปมโยพฺพเน ิโต ชีวกมฺพวเน ทิวาวิหาราย คจฺฉนฺตึ ทิสฺวา ปฏิพทฺธจิตฺโต หุตฺวา มคฺคํ โอวรนฺโต กาเมหิ นิมนฺเตสิ. สา ตสฺส นานปฺปกาเรหิ กามานํ อาทีนวํ อตฺตโน จ เนกฺขมฺมชฺฌาสยํ ปเวเทนฺตี ธมฺมํ กเถสิ. โส ธมฺมกถํ สุตฺวาปิ น ปฏิกฺกมติ, นิพนฺธติเยว. เถรี นํ อตฺตโน วจเน อติฏฺนฺตํ อกฺขิมฺหิ จ อภิรตฺตํ ทิสฺวา, ‘‘หนฺท, ตยา สมฺภาวิตํ อกฺขิ’’นฺติ อตฺตโน เอกํ อกฺขึ อุปฺปาเฏตฺวา ตสฺส อุปเนสิ. ตโต โส ปุริโส สนฺตาโส สํเวคชาโต ตตฺถ วิคตราโคว หุตฺวา เถรึ ขมาเปตฺวา คโต. เถรี สตฺถุ สนฺติกํ อคมาสิ. สตฺถุโน สห ทสฺสเนเนวสฺสา อกฺขิ ปฏิปากติกํ อโหสิ. ตโต สา พุทฺธคตาย ปีติยา นิรนฺตรํ ผุฏา หุตฺวา อฏฺาสิ. สตฺถา ตสฺสา จิตฺตาจารํ ตฺวา ธมฺมํ เทเสตฺวา อคฺคมคฺคตฺถาย กมฺมฏฺานํ อาจิกฺขิ. สา ปีตึ วิกฺขมฺเภตฺวา ตาวเทว วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณิ. อรหตฺตํ ปน ปตฺวา ผลสุเขน นิพฺพานสุเขน วิหรนฺตี อตฺตโน ปฏิปตฺตึ ปจฺจเวกฺขิตฺวา อตฺตนา เตน จ ธุตฺตปุริเสน วุตฺตคาถา อุทานวเสน –
‘‘ชีวกมฺพวนํ ¶ ¶ รมฺมํ, คจฺฉนฺตึ ภิกฺขุนึ สุภํ;
ธุตฺตโก สนฺนิวาเรสิ, ตเมนํ อพฺรวี สุภา.
‘‘กึ เต อปราธิตํ มยา, ยํ มํ โอวริยาน ติฏฺสิ;
น หิ ปพฺพชิตาย อาวุโส, ปุริโส สมฺผุสนาย กปฺปติ.
‘‘ครุเก มม สตฺถุสาสเน, ยา สิกฺขา สุคเตน เทสิตา;
ปริสุทฺธปทํ อนงฺคณํ, กึ มํ โอวริยาน ติฏฺสิ.
‘‘อาวิลจิตฺโต อนาวิลํ, สรโช วีตรชํ อนงฺคณํ;
สพฺพตฺถ วิมุตฺตมานสํ, กึ มํ โอวริยาน ติฏฺสิ.
‘‘ทหรา ¶ จ อปาปิกา จสิ, กึ เต ปพฺพชฺชา กริสฺสติ;
นิกฺขิป กาสายจีวรํ, เอหิ รมาม สุปุปฺผิเต วเน.
‘‘มธุรฺจ ปวนฺติ สพฺพโส, กุสุมรเชน สมุฏฺิตา ทุมา;
ปมวสนฺโต สุโข อุตุ, เอหิ รมาม สุปุปฺผิเต วเน.
‘‘กุสุมิตสิขรา จ ปาทปา, อภิคชฺชนฺติว มาลุเตริตา;
กา ตุยฺหํ รติ ภวิสฺสติ, ยทิ เอกา วนโมคหิสฺสสิ.
‘‘วาฬมิคสงฺฆเสวิตํ, กฺุชรมตฺตกเรณุโลฬิตํ;
อสหายิกา คนฺตุมิจฺฉสิ, รหิตํ ภึสนกํ มหาวนํ.
‘‘ตปนียกตาว ¶ ธีติกา, วิจรสิ จิตฺตลเตว อจฺฉรา;
กาสิกสุขุเมหิ วคฺคุภิ, โสภสี สุวสเนหิ นูปเม.
‘‘อหํ ตว วสานุโค สิยํ, ยทิ วิหเรมเส กานนนฺตเร;
น หิ มตฺถิ ตยา ปิยตฺตโร, ปาโณ กินฺนริมนฺทโลจเน.
‘‘ยทิ ¶ เม วจนํ กริสฺสสิ, สุขิตา เอหิ อคารมาวส;
ปาสาทนิวาตวาสินี, ปริกมฺมํ เต กโรนฺตุ นาริโย.
‘‘กาสิกสุขุมานิ ธารย, อภิโรเปหิ จ มาลวณฺณกํ;
กฺจนมณิมุตฺตกํ พหุํ, วิวิธํ อาภรณํ กโรมิ เต.
‘‘สุโธตรชปจฺฉทํ สุภํ, โคนกตูลิกสนฺถตํ นวํ;
อภิรุห สยนํ มหารหํ, จนฺทนมณฺฑิตสารคนฺธิกํ.
‘‘อุปฺปลํ จุทกา สมุคฺคตํ, ยถา ตํ อมนุสฺสเสวิตํ;
เอวํ ¶ ตฺวํ พฺรหฺมจารินี, สเกสงฺเคสุ ชรํ คมิสฺสสิ.
‘‘กึ เต อิธ สารสมฺมตํ, กุณปปูรมฺหิ สุสานวฑฺฒเน;
เภทนธมฺเม กเฬวเร, ยํ ทิสฺวา วิมโน อุทิกฺขสิ.
‘‘อกฺขีนิ ¶ จ ตูริยาริว, กินฺนริยาริว ปพฺพตนฺตเร;
ตว เม นยนานิ ทกฺขิย, ภิยฺโย กามรตี ปวฑฺฒติ.
‘‘อุปฺปลสิขโรปมานิ เต, วิมเล หาฏกสนฺนิเภ มุเข;
ตว เม นยนานิ ทกฺขิย, ภิยฺโย กามคุโณ ปวฑฺฒติ.
‘‘อปิ ทูรคตา สรมฺหเส, อายตปมฺเห วิสุทฺธทสฺสเน;
น หิ มตฺถิ ตยา ปิยตฺตโร, นยนา กินฺนริมนฺทโลจเน.
‘‘อปเถน ปยาตุมิจฺฉสิ, จนฺทํ กีฬนกํ คเวสสิ;
เมรุํ ลงฺเฆตุมิจฺฉสิ, โย ตฺวํ พุทฺธสุตํ มคฺคยสิ.
‘‘นตฺถิ หิ โลเก สเทวเก, ราโค ยตฺถปิ ทานิ เม สิยา;
นปิ นํ ชานามิ กีริโส, อถ มคฺเคน หโต สมูลโก.
‘‘อิงฺคาลกุยาว ¶ อุชฺฌิโต, วิสปตฺโตริว อคฺคิโต กโต;
นปิ นํ ปสฺสามิ กีริโส, อถ มคฺเคน หโต สมูลโก.
‘‘ยสฺสา สิยา อปจฺจเวกฺขิตํ, สตฺถา วา อนุปาสิโต สิยา;
ตฺวํ ตาทิสิกํ ปโลภย, ชานนฺตึ โส อิมํ วิหฺสิ.
‘‘มยฺหฺหิ ¶ อกฺกุฏฺวนฺทิเต, สุขทุกฺเข จ สตี อุปฏฺิตา;
สงฺขตมสุภนฺติ ¶ ชานิย, สพฺพตฺเถว มโน น ลิมฺปติ.
‘‘สาหํ สุคตสฺส สาวิกา, มคฺคฏฺงฺคิกยานยายินี;
อุทฺธฏสลฺลา อนาสวา, สฺุาคารคตา รมามหํ.
‘‘ทิฏฺา หิ มยา สุจิตฺติตา, โสมฺภา ทารุกปิลฺลกานิ วา;
ตนฺตีหิ จ ขีลเกหิ จ, วินิพทฺธา วิวิธํ ปนจฺจกา.
‘‘ตมฺหุทฺธเฏ ตนฺติขีลเก, วิสฺสฏฺเ วิกเล ปริกฺริเต;
น วินฺเทยฺย ขณฺฑโส กเต, กิมฺหิ ตตฺถ มนํ นิเวสเย.
‘‘ตถูปมา เทหกานิ มํ, เตหิ ธมฺเมหิ วินา น วตฺตนฺติ;
ธมฺเมหิ วินา น วตฺตติ, กิมฺหิ ตตฺถ มนํ นิเวสเย.
‘‘ยถา หริตาเลน มกฺขิตํ, อทฺทส จิตฺติกํ ภิตฺติยา กตํ;
ตมฺหิ เต วิปรีตทสฺสนํ, สฺา มานุสิกา นิรตฺถิกา.
‘‘มายํ วิย อคฺคโต กตํ, สุปินนฺเตว สุวณฺณปาทปํ;
อุปคจฺฉสิ อนฺธ ริตฺตกํ, ชนมชฺเฌริว รุปฺปรูปกํ.
‘‘วฏฺฏนิริว ¶ โกฏโรหิตา, มชฺเฌ ปุพฺพุฬกา สอสฺสุกา;
ปีฬโกฬิกา เจตฺถ ชายติ, วิวิธา จกฺขุวิธา จ ปิณฺฑิตา.
‘‘อุปฺปาฏิย ¶ จารุทสฺสนา, น จ ปชฺชิตฺถ อสงฺคมานสา;
หนฺท เต จกฺขุํ หรสฺสุ ตํ, ตสฺส นรสฺส อทาสิ ตาวเท.
‘‘ตสฺส จ วิรมาสิ ตาวเท, ราโค ตตฺถ ขมาปยี จ นํ;
โสตฺถิ สิยา พฺรหฺมจารินี, น ปุโน เอทิสกํ ภวิสฺสติ.
‘‘อาสาทิย เอทิสํ ชนํ, อคฺคึ ปชฺชลิตํว ลิงฺคิย;
คณฺหิย ¶ อาสีวิสํ วิย, อปิ นุ โสตฺถิ สิยา ขเมหิ โน.
‘‘มุตฺตา จ ตโต สา ภิกฺขุนี, อคมี พุทฺธวรสฺส สนฺติกํ;
ปสฺสิย วรปฺุลกฺขณํ, จกฺขุ อาสิ ยถา ปุราณก’’นฺติ. –
อิมา คาถา ปจฺจุทาหาสิ.
ตตฺถ ชีวกมฺพวนนฺติ ชีวกสฺส โกมารภจฺจสฺส อมฺพวนํ. รมฺมนฺติ รมณียํ. ตํ กิร ภูมิภาคสมฺปตฺติยา ฉายูทกสมฺปตฺติยา จ รุกฺขานํ โรปิตากาเรน อติวิย มนฺุํ มโนรมํ. คจฺฉนฺตินฺติ อมฺพวนํ อุทฺทิสฺส คตํ, ทิวาวิหาราย อุปคจฺฉนฺตึ. สุภนฺติ เอวํนามิกํ. ธุตฺตโกติ อิตฺถิธุตฺโต. ราชคหวาสี กิเรโก มหาวิภวสฺส สุวณฺณการสฺส ปุตฺโต ยุวา อภิรูโป อิตฺถิธุตฺโต ปุริโส มตฺโต วิจรติ. โส ตํ ปฏิปเถ ¶ ทิสฺวา ปฏิพทฺธจิตฺโต มคฺคํ อุปรุนฺธิตฺวา อฏฺาสิ. เตน วุตฺตํ – ‘‘ธุตฺตโก สนฺนิวาเรสี’’ติ, มม คมนํ นิเสเธสีติ อตฺโถ. ตเมนํ อพฺรวี สุภาติ ตเมนํ นิวาเรตฺวา ิตํ ธุตฺตํ สุภา ภิกฺขุนี กเถสิ. เอตฺถ จ ‘‘คจฺฉนฺตึ ภิกฺขุนึ สุภํ, อพฺรวิ สุภา’’ติ จ อตฺตานเมว เถรี อฺํ วิย กตฺวา วทติ. เถริยา วุตฺตคาถานํ สมฺพนฺธทสฺสนวเสน สงฺคีติกาเรหิ อยํ คาถา วุตฺตา.
‘‘อพฺรวี สุภา’’ติ วตฺวา ตสฺสา วุตฺตาการทสฺสนตฺถํ อาห ‘‘กึ เต อปราธิต’’นฺติอาทิ. ตตฺถ กึ เต อปราธิตํ มยาติ กึ ตุยฺหํ, อาวุโส, มยา อปรทฺธํ. ยํ มํ โอวริยาน ติฏฺสีติ เยน อปราเธน มํ คจฺฉนฺตึ โอวริตฺวา คมนํ นิเสเธตฺวา ติฏฺสิ, โส นตฺเถวาติ อธิปฺปาโย. อถ อิตฺถีติสฺาย เอวํ ปฏิปชฺชสิ, เอวมฺปิ น ยุตฺตนฺติ ทสฺเสนฺตี อาห – ‘‘น หิ ปพฺพชิตาย, อาวุโส, ปุริโส สมฺผุสนาย กปฺปตี’’ติ, อาวุโส สุวณฺณการปุตฺต ¶ , โลกิยจาริตฺเตนปิ ปุริสสฺส ปพฺพชิตานํ ¶ สมฺผุสนาย น กปฺปติ, ปพฺพชิตาย ปน ปุริโส ติรจฺฉานคโตปิ สมฺผุสนาย น กปฺปติ, ติฏฺตุ ตาว ปุริสผุสนา, ราควเสนสฺสา นิสฺสคฺคิเยน ปุริสสฺส นิสฺสคฺคิยสฺสาปิ ผุสนา น กปฺปเตว.
เตนาห ‘‘ครุเก มม สตฺถุสาสเน’’ติอาทิ. ตสฺสตฺโถ – ครุเก ปาสาณจฺฉตฺตํ วิย ครุกาตพฺเพ มยฺหํ สตฺถุ สาสเน ยา สิกฺขา ภิกฺขุนิโย อุทฺทิสฺส สุคเตน สมฺมาสมฺพุทฺเธน เทสิตา ปฺตฺตา. ตาหิ ปริสุทฺธปทํ ปริสุทฺธกุสลโกฏฺาสํ, ราคาทิองฺคณานํ สพฺพโส อภาเวน อนงฺคณํ, เอวํภูตํ มํ คจฺฉนฺตึ เกน การเณน อาวริตฺวา ติฏฺสีติ.
อาวิลจิตฺโตติ จิตฺตสฺส อาวิลภาวกรานํ กามวิตกฺกาทีนํ วเสน อาวิลจิตฺโต, ตฺวํ ตทภาวโต อนาวิลํ, ราครชาทีนํ วเสน สรโช, สางฺคโณ ตทภาวโต วีตรชํ อนงฺคณํ สพฺพตฺถ ขนฺธปฺจเก สมุจฺเฉทวิมุตฺติยา วิมุตฺตมานสํ, มํ กสฺมา โอวริตฺวา ติฏฺสีติ?
เอวํ เถริยา วุตฺเต ธุตฺตโก อตฺตโน อธิปฺปายํ วิภาเวนฺโต ‘‘ทหรา จา’’ติอาทินา ทส คาถา อภาสิ. ตตฺถ ทหราติ ตรุณี ปเม โยพฺพเน ิตา. อปาปิกา จสีติ รูเปน อลามิกา จ อสิ ¶ , อุตฺตมรูปธรา จาโหสีติ อธิปฺปาโย. กึ เต ปพฺพชฺชา กริสฺสตีติ ตุยฺหํ เอวํ ปมวเย ิตาย รูปสมฺปนฺนาย ปพฺพชฺชา กึ กริสฺสติ, วุฑฺฒาย พีภจฺฉรูปาย วา ปพฺพชิตพฺพนฺติ อธิปฺปาเยน วทติ. นิกฺขิปาติ ฉฑฺเฑหิ. ‘‘อุกฺขิปา’’ติ วา ปาโ, อปเนหีติ อตฺโถ.
มธุรนฺติ สุภํ, สุคนฺธนฺติ อตฺโถ. ปวนฺตีติ วายนฺติ. สพฺพโสติ สมนฺตโต. กุสุมรเชน สมุฏฺิตา ทุมาติ อิเม รุกฺขา มนฺทวาเตน สมุฏฺหมานกุสุมเรณุชาเตน อตฺตโน กุสุมรเชน สยํ สมุฏฺิตา วิย หุตฺวา สมนฺตโต สุรภี วายนฺติ. ปมวสนฺโต สุโข ¶ อุตูติ อยํ ปโม วสนฺตมาโส สุขสมฺผสฺโส จ อุตุ วตฺตตีติ อตฺโถ.
กุสุมิตสิขราติ สุปุปฺผิตคฺคา. อภิคชฺชนฺติว มาลุเตริตาติ วาเตน สฺจลิตา อภิคชฺชนฺติว อภิตฺถนิตา วิย ติฏฺนฺติ. ยทิ เอกา วนโมคหิสฺสสีติ สเจ ตฺวํ เอกิกา วนโมคาหิสฺสสิ, กา นาม เต ตตฺถ รติ ภวิสฺสตีติ อตฺตนา พทฺธสุขาภิรตฺตตฺตา เอวมาห.
วาฬมิคสงฺฆเสวิตนฺติ สีหพฺยคฺฆาทิวาฬมิคสมูเหหิ ตตฺถ ตตฺถ อุปเสวิตํ. กฺุชรมตฺตกเรณุโลฬิตนฺติ ¶ มตฺตกฺุชเรหิ หตฺถินีหิ จ มิคานํ จิตฺตตาปเนน รุกฺขคจฺฉาทีนํ สาขาภฺชเนน จ อาโลฬิตปเทสํ. กิฺจาปิ ตสฺมึ วเน อีทิสํ ตทา นตฺถิ, วนํ นาม เอวรูปนฺติ ตํ ภึสาเปตุกาโม เอวมาห. รหิตนฺติ ชนรหิตํ วิชนํ. ภึสนกนฺติ ภยชนกํ.
ตปนียกตาว ธีติกาติ รตฺตสุวณฺเณน วิจริตา ธีตลิกา วิย สุกุสเลน ยนฺตาจริเยน ยนฺตโยควเสน สชฺชิตา สุวณฺณปฏิมา วิย วิจรสิ, อิทาเนว อิโต จิโต จ สฺจรสิ. จิตฺตลเตว อจฺฉราติ จิตฺตลตานามเก อุยฺยาเน เทวจฺฉรา วิย. กาสิกสุขุเมหีติ กาสิรฏฺเ อุปฺปนฺเนหิ อติวิย สุขุเมหิ. วคฺคุภีติ สินิทฺธมฏฺเหิ. โสภสี สุวสเนหิ นูปเมติ นิวาสนปารุปนวตฺเถหิ อนุปเม อุปมารหิเต ตฺวํ อิทานิ เม วสานุโค โสภสีติ ภาวินํ อตฺตโน อธิปฺปายวเสน เอกนฺติกํ วตฺตมานํ วิย กตฺวา วทติ.
อหํ ตว วสานุโค สิยนฺติ อหมฺปิ ตุยฺหํ วสานุโค กึการปฏิสฺสาวี ภเวยฺยํ. ยทิ วิหเรมเส กานนนฺตเรติ ยทิ มยํ อุโภปิ วนนฺตเร ¶ ¶ สห วสาม รมาม. น หิ มตฺถิ ตยา ปิยตฺตโรติ วสานุคภาวสฺส การณมาห. ปาโณติ สตฺโต, อฺโ โกจิปิ สตฺโต ตยา ปิยตโร มยฺหํ น หิ อตฺถีติ อตฺโถ. อถ วา ปาโณติ อตฺตโน ชีวิตํ สนฺธาย วทติ, มยฺหํ ชีวิตํ ตยา ปิยตรํ น หิ อตฺถีติ อตฺโถ. กินฺนริมนฺทโลจเนติ กินฺนริยา วิย มนฺทปุถุวิโลจเน.
ยทิ เม วจนํ กริสฺสสิ, สุขิตา เอหิ อคารมาวสาติ สเจ ตฺวํ มม วจนํ กริสฺสสิ, เอกาสนํ เอกเสยฺยํ พฺรหฺมจริยทุกฺขํ ปหาย เอหิ กามโภเคหิ สุขิตา หุตฺวา อคารํ อชฺฌาวส. ‘‘สุขิตา เหติ อคารมาวสนฺตี’’ติ เกจิ ปนฺติ, เตสํ สุขิตา ภวิสฺสติ, อคารํ อชฺฌาวสนฺตีติ อตฺโถ. ปาสาทนิวาตวาสินีติ นิวาเตสุ ปาสาเทสุ วาสินี. ‘‘ปาสาทวิมานวาสินี’’ติ จ ปาโ, วิมานสทิเสสุ ปาสาเทสุ วาสินีติ อตฺโถ. ปริกมฺมนฺติ เวยฺยาวจฺจํ.
ธารยาติ ปริทห, นิวาเสหิ เจว อุตฺตริยฺจ กโรหิ. อภิโรเปหีติ มณฺฑนวิภูสนวเสน วา สรีรํ อาโรปย, อลงฺกโรหีติ อตฺโถ. มาลวณฺณกนฺติ มาลฺเจว คนฺธวิเลปนฺจ. กฺจนมณิมุตฺตกนฺติ กฺจเนน มณิมุตฺตาหิ จ ยุตฺตํ, สุวณฺณมยมณิมุตฺตาหิ ขจิตนฺติ อตฺโถ. พหุนฺติ หตฺถูปคาทิเภทโต พหุปฺปการํ. วิวิธนฺติ กรณวิกติยา นานาวิธํ.
สุโธตรชปจฺฉทนฺติ ¶ สุโธตตาย ปวาหิตรชํ อุตฺตรจฺฉทํ. สุภนฺติ โสภนํ. โคนกตูลิกสนฺถตนฺติ ทีฆโลมกาฬโกชเวน เจว หํสโลมาทิปุณฺณาย ตูลิกาย จ สนฺถตํ. นวนฺติ อภินวํ. มหารหนฺติ มหคฺฆํ. จนฺทนมณฺฑิตสารคนฺธิกนฺติ โคสีสกาทิสารจนฺทเนน มณฺฑิตตาย ¶ สุรภิคนฺธิกํ, เอวรูปํ สยนมารุห, ตํ อารุหิตฺวา ยถาสุขํ สยาหิ เจว นิสีท จาติ อตฺโถ.
อุปฺปลํ จุทกา สมุคฺคตนฺติ จ-กาโร นิปาตมตฺตํ, อุทกโต อุคฺคตํ อุฏฺิตํ อจฺจุคฺคมฺม ิตํ สุผุลฺลมุปฺปลํ. ยถา ตํ อมนุสฺสเสวิตนฺติ ตฺจ รกฺขสปริคฺคหิตาย โปกฺขรณิยา ชาตตฺตา นิมฺมนุสฺเสหิ เสวิตํ เกนจิ อปริภุตฺตเมว ภเวยฺย. เอวํ ตฺวํ พฺรหฺมจารินีติ เอวเมว ตํ สุฏฺุ ผุลฺลมุปฺปลํ วิย ตุวํ พฺรหฺมจารินี. สเกสงฺเคสุ อตฺตโน สรีราวยเวสุ เกนจิ อปริภุตฺเตสุเยว ชรํ คมิสฺสสิ, มุธาเยว ชราชิณฺณา ภวิสฺสสิ.
เอวํ ¶ ธุตฺตเกน อตฺตโน อธิปฺปาเย ปกาสิเต เถรี สรีรสภาววิภาวเนน ตํ ตตฺถ วิจฺฉินฺเทนฺตี ‘‘กึ เต อิธา’’ติ คาถมาห. ตสฺสตฺโถ – อาวุโส สุวณฺณการปุตฺต, เกสาทิกุณปปูเร เอกนฺเตน เภทนธมฺเม สุสานวฑฺฒเน, อิธ อิมสฺมึ กายสฺิเต อสุจิกเฬวเร กึ นาม ตว สารนฺติ สมฺมตํ สมฺภาวิตํ, ยํ ทิสฺวา วิมโน อฺตรสฺมึ อารมฺมเณ วิคตมนสงฺกปฺโป, เอตฺเถว วา อวิมโน โสมนสฺสิโก หุตฺวา อุทิกฺขสิ, ตํ มยฺหํ กเถหีติ.
ตํ สุตฺวา ธุตฺตโก กิฺจาปิ ตสฺสา รูปํ จาตุริยโสภิตํ, ปมทสฺสนโต ปน ปฏฺาย ยสฺมึ ทิฏฺิปาเต ปฏิพทฺธจิตฺโต, ตเมว อปทิสนฺโต ‘‘อกฺขีนิ จ ตูริยาริวา’’ติอาทิมาห. กามฺจายํ เถรี สุฏฺุ สํยตตาย สนฺตินฺทฺริยา, ตาย ถิรวิปฺปสนฺนโสมฺมสนฺตนยนนิปาเตสุ กมฺมานุภาวนิปฺผนฺเนสุ ปสนฺนปฺจปฺปสาทปฏิมณฺฑิเตสุ นยเนสุ ลพฺภมาเน ปภาวิสิฏฺจาตุริเย ทิฏฺิปาเต, ยสฺมา สยํ จริตหาวภาววิลาสาทิปริกปฺปวฺจิโต โส ธุตฺโต ชาโต, ตสฺมาสฺส ทิฏฺิราโค สวิเสสํ เวปุลฺลํ อคมาสิ. ตตฺถ อกฺขีนิ จ ตูริยาริวาติ ตูริ วุจฺจติ มิคี, จ-สทฺโท นิปาตมตฺตํ, มิคจฺฉาปาย วิย ¶ เต อกฺขีนีติ อตฺโถ. ‘‘โกริยาริวา’’ติ วา ปาฬิ, กฺุจการกุกฺกุฏิยาติ วุตฺตํ โหติ. กินฺนริยาริว ปพฺพตนฺตเรติ ปพฺพตกุจฺฉิยํ วิจรมานาย กินฺนริวนิตาย วิย จ เต อกฺขีนีติ อตฺโถ. ตว เม นยนานิ ทกฺขิยาติ ตว วุตฺตคุณวิเสสานิ นยนานิ ทิสฺวา, ภิยฺโย อุปรูปริ เม กามาภิรติ ปวฑฺฒติ.
อุปฺปลสิขโรปมานิ ¶ เตติ รตฺตุปฺปลอคฺคสทิสานิ ปมฺหานิ ตว. วิมเลติ นิมฺมเล. หาฏกสนฺนิเภติ กฺจนรูปกสฺส มุขสทิเส เต มุเข, นยนานิ ทกฺขิยาติ โยชนา.
อปิ ทูรคตาติ ทูรํ านํ คตาปิ. สรมฺหเสติ อฺํ กิฺจิ อจินฺเตตฺวา ตว นยนานิ เอว อนุสฺสรามิ. อายตปมฺเหติ ทีฆปขุเม. วิสุทฺธทสฺสเนติ นิมฺมลโลจเน. น หิ มตฺถิ ตยา ปิยตฺตโร นยนาติ ตว นยนโต อฺโ โกจิ มยฺหํ ปิยตโร นตฺถิ. ตยาติ หิ สามิอตฺเถ เอว กรณวจนํ.
เอวํ ¶ จกฺขุสมฺปตฺติยา อุมฺมาทิตสฺส วิย ตํ ตํ วิปฺปลปโต ตสฺส ปุริสสฺส มโนรถํ วิปริวตฺเตนฺตี เถรี ‘‘อปเถนา’’ติอาทินา ทฺวาทส คาถา อภาสิ. ตตฺถ อปเถน ปยาตุมิจฺฉสีติ, อาวุโส สุวณฺณการปุตฺต, สนฺเต อฺสฺมึ อิตฺถิชเน โย ตฺวํ พุทฺธสุตํ พุทฺธสฺส ภควโต โอรสธีตรํ มํ มคฺคยสิ ปตฺเถสิ, โส ตฺวํ สนฺเต เขเม อุชุมคฺเค อปเถน กณฺฏกนิวุเตน สภเยน กุมฺมคฺเคน ปยาตุมิจฺฉสิ ปฏิปชฺชิตุกาโมสิ, จนฺทํ กีฬนกํ คเวสสิ จนฺทมณฺฑลํ กีฬาโคฬกํ กาตุกาโมสิ, เมรุํ ลงฺเฆตุมิจฺฉสิ จตุราสีติโยชนสหสฺสุพฺเพธํ สิเนรุปพฺพตราชํ ลงฺฆยิตฺวา อปรภาเค าตุกาโมสิ, โส ตฺวํ มํ พุทฺธสุตํ มคฺคยสีติ โยชนา.
อิทานิ ¶ ตสฺส อตฺตโน อวิสยภาวํ ปตฺถนาย จ วิฆาตาวหตํ ทสฺเสตุํ ‘‘นตฺถี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ราโค ยตฺถปิ ทานิ เม สิยาติ ยตฺถ อิทานิ เม ราโค สิยา ภเวยฺย, ตํ อารมฺมณํ สเทวเก โลเก นตฺถิ เอว. นปิ นํ ชานามิ กีริโสติ นํ ราคํ กีริโสติปิ น ชานามิ. อถ มคฺเคน หโต สมูลโกติ อถาติ นิปาตมตฺตํ. อโยนิโสมนสิการสงฺขาเตน มูเลน สมูลโก ราโค อริยมคฺเคน หโต สมุคฺฆาติโต.
อิงฺคาลกุยาติ องฺคารกาสุยา. อุชฺฌิโตติ วาตุกฺขิตฺโต วิย โย โกจิ, ทหนิยา อินฺธนํ วิยาติ อตฺโถ. วิสปตฺโตริวาติ วิสคตภาชนํ วิย. อคฺคิโต กโตติ อคฺคิโต องฺคารโต อปคโต กโต, วิสสฺส เลสมฺปิ อเสเสตฺวา อปนีโต วินาสิโตติ อตฺโถ.
ยสฺสา สิยา อปจฺจเวกฺขิตนฺติ ยสฺสา อิตฺถิยา อิทํ ขนฺธปฺจกํ าเณน อปฺปฏิเวกฺขิตํ อปริฺาตํ สิยา. สตฺตา วา อนุสาสิโต สิยาติ สตฺตา วา ธมฺมสรีรสฺส อทสฺสเนน ยสฺสา อิตฺถิยา อนนุสาสิโต สิยา. ตฺวํ ตาทิสิกํ ปโลภยาติ, อาวุโส, ตฺวํ ตถารูปํ อปริมทฺทิตสงฺขารํ ¶ อปจฺจเวกฺขิตโลกุตฺตรธมฺมํ กาเมหิ ปโลภย อุปคจฺฉ. ชานนฺตึ โส อิมํ วิหฺสีติ โส ตฺวํ ปวตฺตึ นิวตฺติฺจ ¶ ยาถาวโต ชานนฺตึ ปฏิวิทฺธสจฺจํ อิมํ สุภํ ภิกฺขุนึ อาคมฺม วิหฺสิ, สมฺปติ อายติฺจ วิฆาตํ ทุกฺขํ อาปชฺชสิ.
อิทานิสฺส วิฆาตาปตฺติตํ การณวิภาวเนน ทสฺเสนฺตี ‘‘มยฺหํ หี’’ติอาทิมาห. ตตฺถ หีติ เหตุอตฺเถ นิปาโต. อกฺกุฏฺวนฺทิเตติ อกฺโกเส วนฺทนาย จ. สุขทุกฺเขติ สุเข จ ทุกฺเข จ, อิฏฺานิฏฺวิสยสมาโยเค วา. สตี อุปฏฺิตาติ ปจฺจเวกฺขณยุตฺตา สติ ¶ สพฺพกาลํ อุปฏฺิตา. สงฺขตมสุภนฺติ ชานิยาติ เตภูมกํ สงฺขารคตํ กิเลสาสุจิปคฺฆรเณน อสุภนฺติ ตฺวา. สพฺพตฺเถวาติ สพฺพสฺมึเยว ภวตฺตเย มยฺหํ มโน ตณฺหาเลปาทินา น อุปลิมฺปติ.
มคฺคฏฺงฺคิกยานยายินีติ อฏฺงฺคิกมคฺคสงฺขาเตน อริยยาเนน นิพฺพานปุรํ ยายินี อุปคตา. อุทฺธฏสลฺลาติ อตฺตโน สนฺตานโต สมุทฺธฏราคาทิสลฺลา.
สุจิตฺติตาติ หตฺถปาทมุขาทิอากาเรน สุฏฺุ จิตฺติตา วิรจิตา. โสมฺภาติ สุมฺภกา. ทารุกปิลฺลกานิ วาติ ทารุทณฺฑาทีหิ อุปรจิตรูปกานิ. ตนฺตีหีติ นฺหารุสุตฺตเกหิ. ขีลเกหีติ หตฺถปาทปิฏฺิกณฺณาทิอตฺถาย ปิตทณฺเฑหิ. วินิพทฺธาติ วิวิเธนากาเรน พทฺธา. วิวิธํ ปนจฺจกาติ ยนฺตสุตฺตาทีนํ อฺฉนวิสฺสชฺชนาทินา ปฏฺปิตนจฺจกา, ปนจฺจนฺตา วิย ทิฏฺาติ โยชนา.
ตมฺหุทฺธเฏ ตนฺติขีลเกติ สนฺนิเวสวิสิฏฺรจนาวิเสสยุตฺตํ อุปาทาย รูปกสมฺา ตมฺหิ ตนฺติมฺหิ ขีลเก จ านโต อุทฺธเฏ พนฺธนฺโต วิสฺสฏฺเ, วิสุํ กรเณน อฺมฺํ วิกเล, ตหึ ตหึ ขิปเนน ปริกฺริเต วิกิริเต. น วินฺเทยฺย ขณฺฑโส กเตติ โปตฺถกรูปสฺส อวยเว ขณฺฑาขณฺฑิเต กเต โปตฺถกรูปํ น วินฺเทยฺย, น อุปลเภยฺย. เอวํ สนฺเต กิมฺหิ ตตฺถ มนํ นิเวสเย ตสฺมึ โปตฺถกรูปาวยเว กิมฺหิ กึ ขาณุเก, อุทาหุ รชฺชุเก, มตฺติกาปิณฺฑาทิเก วา มนํ มนสฺํ นิเวเสยฺย, วิสงฺขาเร อวยเว สา สฺา กทาจิปิ นปเตยฺยาติ อตฺโถ.
ตถูปมาติ ตํสทิสา เตน โปตฺถกรูเปน สทิสา. กินฺติ เจ อาห ‘‘เทหกานี’’ติอาทิ. ตตฺถ เทหกานีติ ¶ หตฺถปาทมุขาทิเทหาวยวา. มนฺติ เม ปฏิพทฺธา อุปฏฺหนฺติ. เตหิ ธมฺเมหีติ เตหิ ปถวิอาทีหิ ¶ จ จกฺขาทีหิ จ ธมฺเมหิ. วินา น วตฺตนฺตีติ ¶ น หิ ตถา ตถา สนฺนิวิฏฺเ ปถวิอาทิธมฺเม มฺุจิตฺวา เทหา นาม สนฺติ. ธมฺเมหิ วินา น วตฺตตีติ เทโห อวยเวหิ อวยวธมฺเมหิ วินา น วตฺตติ น อุปลพฺภติ. เอวํ สนฺเต กิมฺหิ ตตฺถ มนํ นิเวสเยติ กิมฺหิ กึ ปถวิยํ, อุทาหุ อาปาทิเก เทโหติ วา หตฺถปาทาทีนีติ วา มนํ มนสฺํ นิเวเสยฺย. ยสฺมา ปถวิอาทิปสาทธมฺมมตฺเต เอสา สมฺา, ยทิทํ เทโหติ วา หตฺถปาทาทีนีติ วา สตฺโตติ วา อิตฺถีติ วา ปุริโสติ วา, ตสฺมา น เอตฺถ ชานโต โกจิ อภินิเวโส โหตีติ.
ยถา หริตาเลน มกฺขิตํ, อทฺทส จิตฺติกํ ภิตฺติยา กตนฺติ ยถา กุสเลน จิตฺตกาเรน ภิตฺติยํ หริตาเลน มกฺขิตํ ลิตฺตํ เตน เลปํ ทตฺวา กตํ อาลิขิตํ จิตฺติกํ อิตฺถิรูปํ อทฺทส ปสฺเสยฺย. ตตฺถ ยา อุปถมฺภนเขปนาทิกิริยาสมฺปตฺติยา มานุสิกา นุ โข อยํ ภิตฺติ อปสฺสาย ิตาติ สฺา, สา นิรตฺถกา มนุสฺสภาวสงฺขาตสฺส อตฺถสฺส ตตฺถ อภาวโต, มานุสีติ ปน เกวลํ ตหึ ตสฺส จ วิปรีตทสฺสนํ, ยาถาวโต คหณํ น โหติ, ธมฺมปฺุชมตฺเต อิตฺถิปุริสาทิคหณมฺปิ เอวํ สมฺปทมิทํ ทฏฺพฺพนฺติ อธิปฺปาโย.
มายํ วิย อคฺคโต กตนฺติ มายากาเรน ปุรโต อุปฏฺาปิตํ มายาสทิสํ. สุปินนฺเตว สุวณฺณปาทปนฺติ สุปินเมว สุปินนฺตํ, ตตฺถ อุปฏฺิตสุวณฺณมยรุกฺขํ วิย. อุปคจฺฉสิ อนฺธ ริตฺตกนฺติ อนฺธพาล ริตฺตกํ ตุจฺฉกํ อนฺโตสารรหิตํ อิมํ อตฺตภาวํ ‘‘เอตํ มมา’’ติ สารวนฺตํ วิย อุปคจฺฉสิ อภินิวิสสิ. ชนมชฺเฌริว รุปฺปรูปกนฺติ มายากาเรน มหาชนมชฺเฌ ¶ ทสฺสิตํ รูปิยรูปสทิสํ สารํ วิย อุปฏฺหนฺตํ, อสารนฺติ อตฺโถ.
วฏฺฏนิริวาติ ลาขาย คุฬิกา วิย. โกฏโรหิตาติ โกฏเร รุกฺขสุสิเร ปิตา. มชฺเฌ ปุพฺพุฬกาติ อกฺขิทลมชฺเฌ ิตชลปุพฺพุฬสทิสา. สอสฺสุกาติ อสฺสุชลสหิตา. ปีฬโกฬิกาติ อกฺขิคูถโก. เอตฺถ ชายตีติ เอตสฺมึ อกฺขิมณฺฑเล อุโภสุ โกฏีสุ วิสคนฺธํ วายนฺโต นิพฺพตฺตติ. ปีฬโกฬิกาติ วา อกฺขิทเลสุ นิพฺพตฺตนกา ปีฬกา วุจฺจติ. วิวิธาติ เสตนีลมณฺฑลานฺเจว รตฺตปีตาทีนํ สตฺตนฺนํ ปฏลานฺจ วเสน อเนกวิธา. จกฺขุวิธาติ จกฺขุภาคา จกฺขุปฺปการา วา ตสฺส อเนกกลาปคตภาวโต. ปิณฺฑิตาติ สมุทิตา.
เอวํ ¶ จกฺขุสฺมึ สารชฺชนฺตสฺส จกฺขุโน อสุภตํ อนวฏฺิตตาย อนิจฺจตฺจ วิภาเวสิ ¶ . วิภาเวตฺวา จ ยถา นาม โกจิ โลภนียํ ภณฺฑํ คเหตฺวา โจรกนฺตารํ ปฏิปชฺชนฺโต โจเรหิ ปลิพุทฺโธ ตํ โลภนียภณฺฑํ ทตฺวา คจฺฉติ, เอวเมว จกฺขุมฺหิ สารตฺเตน เตน ปุริเสน ปลิพุทฺธา เถรี อตฺตโน จกฺขุํ อุปฺปาเฏตฺวา ตสฺส อทาสิ. เตน วุตฺตํ ‘‘อุปฺปาฏิย จารุทสฺสนา’’ติอาทิ. ตตฺถ อุปฺปาฏิยาติ อุปฺปาเฏตฺวา จกฺขุกูปโต นีหริตฺวา. จารุทสฺสนาติ ปิยทสฺสนา มโนหรทสฺสนา. น จ ปชฺชิตฺถาติ ตสฺมึ จกฺขุสฺมึ สงฺคํ นาปชฺชิ. อสงฺคมานสาติ กตฺถจิปิ อารมฺมเณ อนาสตฺตจิตฺตา. หนฺท เต จกฺขุนฺติ ตยา กามิตํ ตโต เอว มยา ทินฺนตฺตา เต จกฺขุสฺิตํ อสุจิปิณฺฑํ คณฺห, คเหตฺวา หรสฺสุ ปสาทยุตฺตํ อิจฺฉิตํ านํ เนหิ.
ตสฺส จ วิรมาสิ ตาวเทติ ตสฺส ธุตฺตปุริสสฺส ตาวเทว อกฺขิมฺหิ อุปฺปาฏิตกฺขเณ เอว ราโค วิคจฺฉิ. ตตฺถาติ อกฺขิมฺหิ, ตสฺสํ วา เถริยํ. อถ วา ตตฺถาติ ตสฺมึเยว าเน. ขมาปยีติ ขมาเปสิ. โสตฺถิ สิยา พฺรหฺมจารินีติ เสฏฺจารินิ มเหสิเก ตุยฺหํ อาโรคฺยเมว ภเวยฺย. น ปุโน เอทิสกํ ¶ ภวิสฺสตีติ อิโต ปรํ เอวรูปํ อนาจารจรณํ น ภวิสฺสติ, น กริสฺสามีติ อตฺโถ.
อาสาทิยาติ ฆฏฺเฏตฺวา. เอทิสนฺติ เอวรูปํ สพฺพตฺถ วีตราคํ. อคฺคึ ปชฺชลิตํว ลิงฺคิยาติ ปชฺชลิตํ อคฺคึ อาลิงฺเคตฺวา วิย.
ตโตติ ตสฺมา ธุตฺตปุริสา. สา ภิกฺขุนีติ สา สุภา ภิกฺขุนี. อคมี พุทฺธวรสฺส สนฺติกนฺติ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สนฺติกํ อุปคจฺฉิ อุปสงฺกมิ. ปสฺสิย วรปฺุลกฺขณนฺติ อุตฺตเมหิ ปฺุสมฺภาเรหิ นิพฺพตฺตมหาปุริสลกฺขณํ ทิสฺวา. ยถา ปุราณกนฺติ โปราณํ วิย อุปฺปาฏนโต ปุพฺเพ วิย จกฺขุ ปฏิปากติกํ อโหสิ. ยเมตฺถ อนฺตรนฺตรา น วุตฺตํ, ตํ วุตฺตนยตฺตา สุวิฺเยฺยเมว.
สุภาชีวกมฺพวนิกาเถรีคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
ตึสนิปาตวณฺณนา นิฏฺิตา.