📜
๕. ปฺจกนิปาโต
๑. อฺตราเถรีคาถาวณฺณนา
ปฺจกนิปาเต ¶ ¶ ปณฺณวีสติ วสฺสานีติอาทิกา อฺตราย เถริยา คาถา. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิการา ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ กุสลํ อุปจินนฺตี อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เทวทหนคเร มหาปชาปติโคตมิยา ธาตี หุตฺวา วฑฺเฒสิ. นามโคตฺตโต ปน อปฺาตา อโหสิ. สา มหาปชาปติโคตมิยา ปพฺพชิตกาเล สยมฺปิ ปพฺพชิตฺวา ปฺจวีสติ สํวจฺฉรานิ กามราเคน อุปทฺทุตา อจฺฉราสงฺฆาตมตฺตมฺปิ กาลํ จิตฺเตกคฺคตํ อลภนฺตี พาหา ปคฺคยฺห กนฺทมานา ธมฺมทินฺนาเถริยา สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา กาเมหิ วินิวตฺติตมานสา กมฺมฏฺานํ คเหตฺวา ภาวนมนุยฺชนฺตี น จิรสฺเสว ฉฬภิฺา หุตฺวา อตฺตโน ปฏิปตฺตึ ปจฺจเวกฺขิตฺวา อุทานวเสน –
‘‘ปณฺณวีสติ ¶ วสฺสานิ, ยโต ปพฺพชิตา อหํ;
นาจฺฉราสงฺฆาตมตฺตมฺปิ, จิตฺตสฺสูปสมชฺฌคํ.
‘‘อลทฺธา เจตโส สนฺตึ, กามราเคนวสฺสุตา;
พาหา ปคฺคยฺห กนฺทนฺตี, วิหารํ ปาวิสึ อหํ.
‘‘สา ภิกฺขุนึ อุปาคจฺฉึ, ยา เม สทฺธายิกา อหุ;
สา เม ธมฺมมเทเสสิ, ขนฺธายตนธาตุโย.
‘‘ตสฺสา ธมฺมํ สุณิตฺวาน, เอกมนฺเต อุปาวิสึ;
ปุพฺเพนิวาสํ ชานามิ, ทิพฺพจกฺขุ วิโสธิตํ.
‘‘เจโตปริจฺจาณฺจ ¶ , โสตธาตุ วิโสธิตา;
อิทฺธีปิ เม สจฺฉิกตา, ปตฺโต เม อาสวกฺขโย;
ฉฬภิฺา สจฺฉิกตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ. –
อิมา คาถา อภาสิ.
ตตฺถ ¶ นาจฺฉราสงฺฆาตมตฺตมฺปีติ อจฺฉราฆฏิตมตฺตมฺปิ ขณํ องฺคุลิโผฏนมตฺตมฺปิ กาลนฺติ อตฺโถ. จิตฺตสฺสูปสมชฺฌคนฺติ จิตฺตสฺส อุปสมํ จิตฺเตกคฺคํ น อชฺฌคนฺติ โยชนา, น ปฏิลภินฺติ อตฺโถ.
กามราเคนวสฺสุตาติ กามคุณสงฺขาเตสุ วตฺถุกาเมสุ ทฬฺหตราภินิเวสิตาย พหเลน ฉนฺทราเคน ตินฺตจิตฺตา.
ภิกฺขุนินฺติ ธมฺมทินฺนตฺเถรึ สนฺธาย วทติ.
เจโตปริจฺจาณฺจาติ เจโตปริยาณฺจ วิโสธิตนฺติ สมฺพนฺโธ, อธิคตนฺติ อตฺโถ. เสสํ วุตฺตนยเมว.
อฺตราเถรีคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. วิมลาเถรีคาถาวณฺณนา
มตฺตา วณฺเณน รูเปนาติอาทิกา วิมลาย เถริยา คาถา. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิการา ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ กุสลํ อุปจินิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เวสาลิยํ อฺตราย รูปูปชีวินิยา อิตฺถิยา ธีตา หุตฺวา นิพฺพตฺติ. วิมลาติสฺสา นามํ อโหสิ. สา วยปฺปตฺตา ตเถว ชีวิกํ กปฺเปนฺตี เอกทิวสํ อายสฺมนฺตํ มหาโมคฺคลฺลานํ เวสาลิยํ ¶ ปิณฺฑาย จรนฺตํ ทิสฺวา ปฏิพทฺธจิตฺตา หุตฺวา เถรสฺส วสนฏฺานํ คนฺตฺวา เถรํ อุทฺทิสฺส ปโลภนกมฺมํ กาตุํ อารภิ. ‘‘ติตฺถิเยหิ อุยฺโยชิตา ตถา อกาสี’’ติ เกจิ วทนฺติ. เถโร ตสฺสา อสุภวิภาวนมุเขน สนฺตชฺชนํ กตฺวา โอวาทมทาสิ. ตํ เหฏฺา เถรคาถาย อาคตเมว, ตถา ปน เถเรน โอวาเท ทินฺเน สา สํเวคชาตา หิโรตฺตปฺปํ ปจฺจุปฏฺเปตฺวา สาสเน ปฏิลทฺธสทฺธา อุปาสิกา ¶ หุตฺวา อปรภาเค ภิกฺขุนีสุ ปพฺพชิตฺวา ฆเฏนฺตี วายมนฺตี เหตุสมฺปนฺนตาย น จิรสฺเสว อรหตฺตํ ปตฺวา อตฺตโน ปฏิปตฺตึ ปจฺจเวกฺขิตฺวา อุทานวเสน –
‘‘มตฺตา วณฺเณน รูเปน, โสภคฺเคน ยเสน จ;
โยพฺพเนน จุปตฺถทฺธา, อฺาสมติมฺิหํ.
‘‘วิภูเสตฺวา ¶ อิมํ กายํ, สุจิตฺตํ พาลลาปนํ;
อฏฺาสึ เวสิทฺวารมฺหิ, ลุทฺโท ปาสมิโวฑฺฑิย.
‘‘ปิฬนฺธนํ วิทํเสนฺตี, คุยฺหํ ปกาสิกํ พหุํ;
อกาสึ วิวิธํ มายํ, อุชฺฌคฺฆนฺตี พหุํ ชนํ.
‘‘สาชฺช ปิณฺฑํ จริตฺวาน, มุณฺฑา สงฺฆาฏิปารุตา;
นิสินฺนา รุกฺขมูลมฺหิ, อวิตกฺกสฺส ลาภินี.
‘‘สพฺเพ โยคา สมุจฺฉินฺนา, เย ทิพฺพา เย จ มานุสา;
เขเปตฺวา อาสเว สพฺเพ, สีติภูตามฺหิ นิพฺพุตา’’ติ. –
อิมา คาถา อภาสิ.
ตตฺถ มตฺตา วณฺเณน รูเปนาติ คุณวณฺเณน เจว รูปสมฺปตฺติยา จ. โสภคฺเคนาติ สุภคภาเวน. ยเสนาติ ปริวารสมฺปตฺติยา. มตฺตา วณฺณมทรูปมทโสภคฺคมทปริวารมทวเสน มทํ อาปนฺนาติ อตฺโถ. โยพฺพเนน จุปตฺถทฺธาติ โยพฺพนมเทน อุปรูปริ ถทฺธา โยพฺพนนิมิตฺเตน อหงฺกาเรน อุปตฺถทฺธจิตฺตา อนุปสนฺตมานสา. อฺาสมติมฺิหนฺติ อฺา อิตฺถิโย อตฺตโน วณฺณาทิคุเณหิ สพฺพถาปิ อติกฺกมิตฺวา มฺึ อหํ. อฺาสํ วา อิตฺถีนํ วณฺณาทิคุเณ อติมฺึ อติกฺกมิตฺวา อมฺึ อวมานํ อกาสึ.
วิภูสิตฺวา ¶ อิมํ กายํ, สุจิตฺตํ พาลลาปนนฺติ อิมํ นานาวิธอสุจิภริตํ เชคุจฺฉํ อหํ มมาติ พาลานํ ลาปนโต วาจนโต พาลลาปนํ มม กายํ ฉวิราคกรณเกสฏฺปนาทินา สุจิตฺตํ ¶ วตฺถาภรเณหิ วิภูสิตฺวา สุมณฺฑิตปสาทิตํ กตฺวา. อฏฺาสึ เวสิทฺวารมฺหิ, ลุทฺโท ปาสมิโวฑฺฑิยาติ มิคลุทฺโท วิย มิคานํ พนฺธนตฺถาย ทณฺฑวากุราทิมิคปาสํ, มารสฺส ปาสภูตํ ยถาวุตฺตํ มม กายํ เวสิทฺวารมฺหิ เวสิยา ฆรทฺวาเร โอฑฺฑิยิตฺวา อฏฺาสึ.
ปิฬนฺธนํ วิทํเสนฺตี, คุยฺหํ ปกาสิกํ พหุนฺติ อูรุชฆนถนทสฺสนาทิกํ คุยฺหฺเจว ปาทชาณุสิราทิกํ ปกาสฺจาติ คุยฺหํ ปกาสิกฺจ พหุํ นานปฺปการํ ปิฬนฺธนํ อาภรณํ ทสฺเสนฺตี. อกาสึ วิวิธํ มายํ, อุชฺฌคฺฆนฺตี พหุํ ¶ ชนนฺติ โยพฺพนมทมตฺตํ พหุํ พาลชนํ วิปฺปลมฺเภตุํ หสนฺตี คนฺธมาลาวตฺถาภรณาทีหิ สรีรสภาวปฏิจฺฉาทเนน หสวิลาสภาวาทีหิ เตหิ จ วิวิธํ นานปฺปการํ วฺจนํ อกาสึ.
สาชฺช ปิณฺฑํ จริตฺวาน…เป… อวิตกฺกสฺส ลาภินีติ สา อหํ เอวํ ปมาทวิหารินี สมานา อชฺช อิทานิ อยฺยสฺส มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรสฺส โอวาเท ตฺวา สาสเน ปพฺพชิตฺวา มุณฺฑา สงฺฆาฏิปารุตา หุตฺวา ปิณฺฑํ จริตฺวาน ภิกฺขาหารํ ภฺุชิตฺวา นิสินฺนา รุกฺขมูลมฺหิ รุกฺขมูเล วิวิตฺตาสเน นิสินฺนา ทุติยชฺฌานปาทกสฺส อคฺคผลสฺส อธิคเมน อวิตกฺกสฺส ลาภินี อมฺหีติ โยชนา.
สพฺเพ โยคาติ กามโยคาทโย จตฺตาโรปิ โยคา. สมุจฺฉินฺนาติ ปมมคฺคาทินา ยถารหํ สมฺมเทว อุจฺฉินฺนา ปหีนา. เสสํ วุตฺตนยเมว.
วิมลาเถรีคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. สีหาเถรีคาถาวณฺณนา
อโยนิโส มนสิการาติอาทิกา สีหาย เถริยา คาถา ¶ . อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิการา ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ กุสลํ อุปจินิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เวสาลิยํ สีหเสนาปติโน ภคินิยา ธีตา หุตฺวา นิพฺพตฺติ. ตสฺสา ‘‘มาตุลสฺส นามํ กโรมา’’ติ สีหาติ นามํ อกํสุ. สา วิฺุตํ ปตฺวา เอกทิวสํ สตฺถารา สีหสฺส เสนาปติโน ธมฺเม เทสิยมาเน ตํ ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺธา มาตาปิตโร อนุชานาเปตฺวา ปพฺพชิ. ปพฺพชิตฺวา จ วิปสฺสนํ อารภิตฺวาปิ พหิทฺธา ปุถุตฺตารมฺมเณ วิธาวนฺตํ จิตฺตํ นิวตฺเตตุํ อสกฺโกนฺตี สตฺต สํวจฺฉรานิ มิจฺฉาวิตกฺเกหิ พาธียมานา จิตฺตสฺสาทํ อลภนฺตี ‘‘กึ เม อิมินา ปาปชีวิเตน ¶ , อุพฺพนฺธิตฺวา มริสฺสามี’’ติ ปาสํ คเหตฺวา รุกฺขสาขายํ ลคฺคิตฺวา ตํ อตฺตโน กณฺเ ปฏิมฺุจนฺตี ปุพฺพาจิณฺณวเสน วิปสฺสนาย จิตฺตํ อภินีหริ, อนฺติมภวิกตาย ปาสสฺส พนฺธนํ คีวฏฺาเน อโหสิ, าณสฺส ปริปากํ คตตฺตา สา ตาวเทว วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา สห ¶ ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณิ. อรหตฺตํ ปตฺตสมกาลเมว จ ปาสพนฺโธ คีวโต มุจฺจิตฺวา วินิวตฺติ. สา อรหตฺเต ปติฏฺิตา อุทานวเสน –
‘‘อโยนิโส มนสิการา, กามราเคน อฏฺฏิตา;
อโหสึ อุทฺธตา ปุพฺเพ, จิตฺเต อวสวตฺตินี.
‘‘ปริยุฏฺิตา กฺเลเสหิ, สุภสฺานุวตฺตินี;
สมํ จิตฺตสฺส น ลภึ, ราคจิตฺตวสานุคา.
‘‘กิสา ปณฺฑุ วิวณฺณา จ, สตฺต วสฺสานิ จาริหํ;
นาหํ ทิวา วา รตฺตึ วา, สุขํ วินฺทึ สุทุกฺขิตา.
‘‘ตโต รชฺชุํ คเหตฺวาน, ปาวิสึ วนมนฺตรํ;
วรํ เม อิธ อุพฺพนฺธํ, ยฺจ หีนํ ปุนาจเร.
‘‘ทฬฺหปาสํ กริตฺวาน, รุกฺขสาขาย พนฺธิย;
ปกฺขิปึ ปาสํ คีวายํ, อถ จิตฺตํ วิมุจฺจิ เม’’ติ. –
อิมา คาถา อภาสิ.
ตตฺถ อโยนิโส มนสิการาติ อนุปายมนสิกาเรน, อสุเภ สุภนฺติ วิปลฺลาสคฺคาเหน. กามราเคน อฏฺฏิตาติ กามคุเณสุ ฉนฺทราเคน ปีฬิตา. อโหสึ อุทฺธตา ปุพฺเพ, จิตฺเต อวสวตฺตินีติ ปุพฺเพ มม จิตฺเต มยฺหํ วเส อวตฺตมาเน ¶ อุทฺธตา นานารมฺมเณ วิกฺขิตฺตจิตฺตา อสมาหิตา อโหสึ.
ปริยุฏฺิตา กฺเลเสหิ, สุภสฺานุวตฺตินีติ ปริยุฏฺานปตฺเตหิ กามราคาทิกิเลเสหิ อภิภูตา ¶ รูปาทีสุ สุภนฺติ ปวตฺตาย กามสฺาย อนุวตฺตนสีลา. สมํ จิตฺตสฺส น ลภึ, ราคจิตฺตวสานุคาติ กามราคสมฺปยุตฺตจิตฺตสฺส วสํ อนุคจฺฉนฺตี อีสกมฺปิ จิตฺตสฺส สมํ เจโตสมถํ จิตฺเตกคฺคตํ น ลภึ.
กิสา ปณฺฑุ วิวณฺณา จาติ เอวํ อุกฺกณฺิตภาเวน กิสา ธมนิสนฺถตคตฺตา อุปฺปณฺฑุปฺปณฺฑุกชาตา ตโต เอว วิวณฺณา วิคตฉวิวณฺณา จ หุตฺวา. สตฺต วสฺสานีติ สตฺต สํวจฺฉรานิ. จาริหนฺติ จรึ อหํ. นาหํ ทิวา วา ¶ รตฺตึ วา, สุขํ วินฺทึ สุทุกฺขิตาติ เอวมหํ สตฺตสุ สํวจฺฉเรสุ กิเลสทุกฺเขน ทุกฺขิตา เอกทาปิ ทิวา วา รตฺตึ วา สมณสุขํ น ปฏิลภึ.
ตโตติ กิเลสปริยุฏฺาเนน สมณสุขาลาภภาวโต. รชฺชุํ คเหตฺวาน ปาวิสึ, วนมนฺตรนฺติ ปาสรชฺชุํ อาทาย วนนฺตรํ ปาวิสึ. กิมตฺถํ ปาวิสีติ เจ อาห – ‘‘วรํ เม อิธ อุพฺพนฺธํ, ยฺจ หีนํ ปุนาจเร’’ติ ยทหํ สมณธมฺมํ กาตุํ อสกฺโกนฺตี หีนํ คิหิภาวํ ปุน อาจเร อาจเรยฺยํ อนุติฏฺเยฺยํ, ตโต สตคุเณน สหสฺสคุเณน อิมสฺมึ วนนฺตเร อุพฺพนฺธํ พนฺธิตฺวา มรณํ เม วรํ เสฏฺนฺติ อตฺโถ. อถ จิตฺตํ วิมุจฺจิ เมติ ยทา รุกฺขสาขาย พนฺธปาสํ คีวายํ ปกฺขิปิ, อถ ตทนนฺตรเมว วุฏฺานคามินิวิปสฺสนามคฺเคน ฆฏิตตฺตา มคฺคปฏิปาฏิยา สพฺพาสเวหิ มม จิตฺตํ วิมุจฺจิ วิมุตฺตํ อโหสีติ.
สีหาเถรีคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. สุนฺทรีนนฺทาเถรีคาถาวณฺณนา
อาตุรํ อสุจินฺติอาทิกา สุนฺทรีนนฺทาย เถริยา คาถา. อยมฺปิ กิร ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล หํสวตีนคเร ¶ กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺวา, สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุณนฺตี สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุนึ ฌายินีนํ อคฺคฏฺาเน เปนฺตํ ทิสฺวา อธิการกมฺมํ กตฺวา ตํ านนฺตรํ ปตฺเถตฺวา กุสลํ อุปจินนฺตี กปฺปสตสหสฺสํ เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺตี อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สกฺยราชกุเล นิพฺพตฺติ. นนฺทาติสฺสา นามํ อกํสุ. อปรภาเค รูปสมฺปตฺติยา สุนฺทรีนนฺทา, ชนปทกลฺยาณีติ จ ปฺายิตฺถ. สา อมฺหากํ ภควติ สพฺพฺุตํ ปตฺวา อนุปุพฺเพน กปิลวตฺถุํ คนฺตฺวา นนฺทกุมารฺจ ราหุลกุมารฺจ ปพฺพาเชตฺวา คเต สุทฺโธทนมหาราเช จ ปรินิพฺพุเต มหาปชาปติโคตมิยา ราหุลมาตาย จ ปพฺพชิตาย จินฺเตสิ – ‘‘มยฺหํ เชฏฺภาตา จกฺกวตฺติรชฺชํ ¶ ปหาย ปพฺพชิตฺวา โลเก อคฺคปุคฺคโล พุทฺโธ ชาโต, ปุตฺโตปิสฺส ราหุลกุมาโร ปพฺพชิ, ภตฺตาปิ เม นนฺทราชา, มาตาปิ ¶ มหาปชาปติโคตมี, ภคินีปิ ราหุลมาตา ปพฺพชิตา, อิทานาหํ เคเห กึ กริสฺสามิ, ปพฺพชิสฺสามี’’ติ ภิกฺขุนุปสฺสยํ คนฺตฺวา าติสิเนเหน ปพฺพชิ, โน สทฺธาย. ตสฺมา ปพฺพชิตฺวาปิ รูปํ นิสฺสาย อุปฺปนฺนมทา. ‘‘สตฺถา รูปํ วิวณฺเณติ ครหติ, อเนกปริยาเยน รูเป อาทีนวํ ทสฺเสตี’’ติ พุทฺธุปฏฺานํ น คจฺฉตีติอาทิ สพฺพํ เหฏฺา อภิรูปนนฺทาย วตฺถุสฺมึ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. อยํ ปน วิเสโส – สตฺถารา นิมฺมิตํ อิตฺถิรูปํ อนุกฺกเมน ชราภิภูตํ ทิสฺวา อนิจฺจโต ทุกฺขโต อนตฺตโต มนสิกโรนฺติยา เถริยา กมฺมฏฺานาภิมุขํ จิตฺตํ อโหสิ. ตํ ทิสฺวา สตฺถา ตสฺสา สปฺปายวเสน ธมฺมํ เทเสนฺโต –
‘‘อาตุรํ อสุจึ ปูตึ, ปสฺส นนฺเท สมุสฺสยํ;
อสุภาย จิตฺตํ ภาเวหิ, เอกคฺคํ สุสมาหิตํ.
‘‘ยถา อิทํ ตถา เอตํ, ยถา เอตํ ตถา อิทํ;
ทุคฺคนฺธํ ปูติกํ วาติ, พาลานํ อภินนฺทิตํ.
‘‘เอวเมตํ อเวกฺขนฺตี, รตฺตินฺทิวมตนฺทิตา;
ตโต สกาย ปฺาย, อภินิพฺพิชฺฌ ทกฺขิส’’นฺติ. –
อิมา ติสฺโส คาถา อภาสิ.
สา เทสนานุสาเรน าณํ เปเสตฺวา ¶ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหิ. ตสฺสา อุปริมคฺคตฺถาย กมฺมฏฺานํ อาจิกฺขนฺโต ‘‘นนฺเท, อิมสฺมึ สรีเร อปฺปมตฺตโกปิ สาโร นตฺถิ, มํสโลหิตเลปโน ชราทีนํ วาสภูโต, อฏฺิปฺุชมตฺโต เอวาย’’นฺติ ทสฺเสตุํ –
‘‘อฏฺินํ นครํ กตํ, มํสโลหิตเลปนํ;
ยตฺถ ชรา จ มจฺจุ จ, มาโน มกฺโข จ โอหิโต’’ติ. (ธ. ป. ๑๕๐) –
ธมฺมปเท อิมํ คาถมาห.
สา ¶ เทสนาวสาเน อรหตฺตํ ปาปุณิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถรี ๒.๓.๑๖๖-๒๑๙) –
‘‘ปทุมุตฺตโร นาม ชิโน, สพฺพธมฺมาน ปารคู;
อิโต สตสหสฺสมฺหิ, กปฺเป อุปฺปชฺชิ นายโก.
‘‘โอวาทโก ¶ วิฺาปโก, ตารโก สพฺพปาณินํ;
เทสนากุสโล พุทฺโธ, ตาเรสิ ชนตํ พหุํ.
‘‘อนุกมฺปโก การุณิโก, หิเตสี สพฺพปาณินํ;
สมฺปตฺเต ติตฺถิเย สพฺเพ, ปฺจสีเล ปติฏฺปิ.
‘‘เอวํ นิรากุลํ อาสิ, สฺุตํ ติตฺถิเยหิ จ;
วิจิตฺตํ อรหนฺเตหิ, วสีภูเตหิ ตาทิภิ.
‘‘รตนานฏฺปฺาสํ, อุคฺคโตว มหามุนิ;
กฺจนคฺฆิยสงฺกาโส, พาตฺตึสวรลกฺขโณ.
‘‘วสฺสสตสหสฺสานิ, อายุ วิชฺชติ ตาวเท;
ตาวตา ติฏฺมาโน โส, ตาเรสิ ชนตํ พหุํ.
‘‘ตทาหํ หํสวติยํ, ชาตา เสฏฺิกุเล อหุํ;
นานารตนปชฺโชเต, มหาสุขสมปฺปิตา.
‘‘อุเปตฺวา ตํ มหาวีรํ, อสฺโสสึ ธมฺมเทสนํ;
อมตํ ปรมสฺสาทํ, ปรมตฺถนิเวทกํ.
‘‘ตทา นิมนฺตยิตฺวาน, สสงฺฆํ โลกนายกํ;
ทตฺวา ตสฺส มหาทานํ, ปสนฺนา เสหิ ปาณิภิ.
‘‘ฌายินีนํ ภิกฺขุนีนํ, อคฺคฏฺานมปตฺถยึ;
นิปจฺจ สิรสา ธีรํ, สสงฺฆํ โลกนายกํ.
‘‘ตทา ¶ ¶ อทนฺตทมโก, ติโลกสรโณ ปภู;
พฺยากาสิ นรสารถิ, ลจฺฉเส ตํ สุปตฺถิตํ.
‘‘สตสหสฺสิโต กปฺเป, โอกฺกากกุลสมฺภโว;
โคตโม นาม โคตฺเตน, สตฺถา โลเก ภวิสฺสติ.
‘‘ตสฺส ธมฺเมสุ ทายาทา, โอรสา ธมฺมนิมฺมิตา;
นนฺทาติ นาม นาเมน, เหสฺสติ สตฺถุ สาวิกา.
‘‘ตํ สุตฺวา มุทิตา หุตฺวา, ยาวชีวํ ตทา ชินํ;
เมตฺตจิตฺตา ปริจรึ, ปจฺจเยหิ วินายกํ.
‘‘เตน ¶ กมฺเมน สุกเตน, เจตนาปณิธีหิ จ;
ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตาวตึสมคจฺฉหํ.
‘‘ตโต จุตา ยามมคํ, ตโตหํ ตุสิตํ คตา;
ตโต จ นิมฺมานรตึ, วสวตฺติปุรํ ตโต.
‘‘ยตฺถ ยตฺถูปปชฺชามิ, ตสฺส กมฺมสฺส วาหสา;
ตตฺถ ตตฺเถว ราชูนํ, มเหสิตฺตมการยึ.
‘‘ตโต จุตา มนุสฺสตฺเต, ราชานํ จกฺกวตฺตินํ;
มณฺฑลีนฺจ ราชูนํ, มเหสิตฺตมการยึ.
‘‘สมฺปตฺตึ อนุโภตฺวาน, เทเวสุ มนุเชสุ จ;
สพฺพตฺถ สุขิตา หุตฺวา, เนกกปฺเปสุ สํสรึ.
‘‘ปจฺฉิเม ภเว สมฺปตฺเต, สุรมฺเม กปิลวฺหเย;
รฺโ สุทฺโธทนสฺสาหํ, ธีตา อาสึ อนินฺทิตา.
‘‘สิริยา ¶ รูปินึ ทิสฺวา, นนฺทิตํ อาสิ ตํ กุลํ;
เตน นนฺทาติ เม นามํ, สุนฺทรํ ปวรํ อหุ.
‘‘ยุวตีนฺจ สพฺพาสํ, กลฺยาณีติ จ วิสฺสุตา;
ตสฺมิมฺปิ นคเร รมฺเม, เปตฺวา ตํ ยโสธรํ.
‘‘เชฏฺโ ภาตา ติโลกคฺโค, ปจฺฉิโม อรหา ตถา;
เอกากินี คหฏฺาหํ, มาตรา ปริโจทิตา.
‘‘สากิยมฺหิ กุเล ชาตา, ปุตฺเต พุทฺธานุชา ตุวํ;
นนฺเทนปิ วินา ภูตา, อคาเร กินฺนุ อจฺฉสิ.
‘‘ชราวสานํ ¶ โยพฺพฺํ, รูปํ อสุจิสมฺมตํ;
โรคนฺตมปิจาโรคฺยํ, ชีวิตํ มรณนฺติกํ.
‘‘อิทมฺปิ เต สุภํ รูปํ, สสีกนฺตํ มโนหรํ;
ภูสนานํ อลงฺการํ, สิริสงฺฆาฏสํนิภํ.
‘‘ปฺุชิตํ โลกสารํว, นยนานํ รสายนํ;
ปฺุานํ กิตฺติชนนํ, อุกฺกากกุลนนฺทนํ.
‘‘น ¶ จิเรเนว กาเลน, ชรา สมธิเสสฺสติ;
วิหาย เคหํ การฺุเ, จร ธมฺมมนินฺทิเต.
‘‘สุตฺวาหํ มาตุ วจนํ, ปพฺพชึ อนคาริยํ;
เทเหน นตุ จิตฺเตน, รูปโยพฺพนลาฬิตา.
‘‘มหตา จ ปยตฺเตน, ฌานชฺเฌน ปรํ มม;
กาตฺุจ วทเต มาตา, น จาหํ ตตฺถ อุสฺสุกา.
‘‘ตโต ¶ มหาการุณิโก, ทิสฺวา มํ กามลาลสํ;
นิพฺพนฺทนตฺถํ รูปสฺมึ, มม จกฺขุปเถ ชิโน.
‘‘สเกน อานุภาเวน, อิตฺถึ มาเปสิ โสภินึ;
ทสฺสนียํ สุรุจิรํ, มมโตปิ สุรูปินึ.
‘‘ตมหํ วิมฺหิตา ทิสฺวา, อติวิมฺหิตเทหินึ;
จินฺตยึ สผลํ เมติ, เนตฺตลาภฺจ มานุสํ.
‘‘ตมหํ เอหิ สุภเค, เยนตฺโถ ตํ วเทหิ เม;
กุลํ เต นามโคตฺตฺจ, วท เม ยทิ เต ปิยํ.
‘‘น วฺจกาโล สุภเค, อุจฺฉงฺเค มํ นิวาสย;
สีทนฺตีว มมงฺคานิ, ปสุปฺปยมุหุตฺตกํ.
‘‘ตโต สีสํ มมงฺเค สา, กตฺวา สยิ สุโลจนา;
ตสฺสา นลาเฏ ปติตา, ลุทฺธา ปรมทารุณา.
‘‘สห ¶ ตสฺสา นิปาเตน, ปิฬกา อุปปชฺชถ;
ปคฺฆรึสุ ปภินฺนา จ, กุณปา ปุพฺพโลหิตา.
‘‘ปภินฺนํ วทนฺจาปิ, กุณปํ ปูติคนฺธนํ;
อุทฺธุมาตํ วินิลฺจ, ปุพฺพฺจาปิ สรีรกํ.
‘‘สา ปเวทิตสพฺพงฺคี, นิสฺสสนฺตี มุหุํ มุหุํ;
เวทยนฺตี สกํ ทุกฺขํ, กรุณํ ปริเทวยิ.
‘‘ทุกฺเขน ทุกฺขิตา โหมิ, ผุสยนฺติ จ เวทนา;
มหาทุกฺเข นิมุคฺคมฺหิ, สรณํ โหหิ เม สขี.
‘‘กุหึ ¶ ¶ วทนโสตํ เต, กุหึ เต ตุงฺคนาสิกา;
ตมฺพพิมฺพวโรฏฺนฺเต, วทนํ เต กุหึ คตํ.
‘‘กุหึ สสีนิภํ วณฺณํ, กมฺพุคีวา กุหึ คตา;
โทฬา โลลาว เต กณฺณา, เววณฺณํ สมุปาคตา.
‘‘มกุฬขารกาการา, กลิกาว ปโยธรา;
ปภินฺนา ปูติกุณปา, ทุฏฺคนฺธิตฺตมาคตา.
‘‘เวทิมชฺฌาว สุสฺโสณี, สูนาว นีตกิพฺพิสา;
ชาตา อมชฺฌภริตา, อโห รูปมสสฺสตํ.
‘‘สพฺพํ สรีรสฺชาตํ, ปูติคนฺธํ ภยานกํ;
สุสานมิว พีภจฺฉํ, รมนฺเต ยตฺถ พาลิสา.
‘‘ตทา มหาการุณิโก, ภาตา เม โลกนายโก;
ทิสฺวา สํวิคฺคจิตฺตํ มํ, อิมา คาถา อภาสถ.
‘‘อาตุรํ กุณปํ ปูตึ, ปสฺส นนฺเท สมุสฺสยํ;
อสุภาย จิตฺตํ ภาเวหิ, เอกคฺคํ สุสมาหิตํ.
‘‘ยถา อิทํ ตถา เอตํ, ยถา เอตํ ตถา อิทํ;
ทุคฺคนฺธํ ปูติกํ วาติ, พาลานํ อภินนฺทิตํ.
‘‘เอวเมตํ อเวกฺขนฺตี, รตฺตินฺทิวมตนฺทิตา;
ตโต สกาย ปฺาย, อภินิพฺพิชฺฌ ทกฺขิสํ.
‘‘ตโตหํ อติสํวิคฺคา, สุตฺวา คาถา สุภาสิตา;
ตตฺรฏฺิตาวหํ สนฺตี, อรหตฺตมปาปุณึ.
‘‘ยตฺถ ¶ ¶ ยตฺถ นิสินฺนาหํ, สทา ฌานปรายณา;
ชิโน ตสฺมึ คุเณ ตุฏฺโ, เอตทคฺเค เปสิ มํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
อรหตฺตํ ปน ปตฺวา อตฺตโน ปฏิปตฺตึ ปจฺจเวกฺขิตฺวา อุทานวเสน ‘‘อาตุรํ อสุจิ’’นฺติอาทินา สตฺถารา เทสิตาหิ ตีหิ คาถาหิ สทฺธึ –
‘‘ตสฺสา ¶ เม อปฺปมตฺตาย, วิจินนฺติยา โยนิโส;
ยถาภูตํ อยํ กาโย, ทิฏฺโ สนฺตรพาหิโร.
‘‘อถ นิพฺพินฺทหํ กาเย, อชฺฌตฺตฺจ วิรชฺชหํ;
อปฺปมตฺตา วิสํยุตฺตา, อุปสนฺตามฺหิ นิพฺพุตา’’ติ. –
อิมา ทฺเว คาถา อภาสิ.
ตตฺถ เอวเมตํ อเวกฺขนฺตี…เป… ทกฺขิสนฺติ เอตํ อาตุราทิสภาวํ กายํ เอวํ ‘‘ยถา อิทํ ตถา เอต’’นฺติอาทินา วุตฺตปฺปกาเรน รตฺตินฺทิวํ สพฺพกาลํ อตนฺทิตา หุตฺวา ปรโต โฆสเหตุกํ สุตมยาณํ มฺุจิตฺวา, ตโต ตํนิมิตฺตํ อตฺตนิ สมฺภูตตฺตา สกายภาวนามยาย ปฺาย ยาถาวโต ฆนวินิพฺโภคกรเณน อภินิพฺพิชฺฌ, กถํ นุ โข ทกฺขิสํ ปสฺสิสฺสนฺติ อาโภคปุเรจาริเกน ปุพฺพภาคาณจกฺขุนา อเวกฺขนฺตี วิจินนฺตีติ อตฺโถ.
เตนาห ‘‘ตสฺสา เม อปฺปมตฺตายา’’ติอาทิ. ตสฺสตฺโถ – ตสฺสา เม สติอวิปฺปวาเสน อปฺปมตฺตาย โยนิโส อุปาเยน อนิจฺจาทิวเสน วิปสฺสนาปฺาย วิจินนฺติยา วีมํสนฺติยา, อยํ ขนฺธปฺจกสงฺขาโต กาโย สสนฺตานปรสนฺตานวิภาคโต สนฺตรพาหิโร ยถาภูตํ ทิฏฺโ.
อถ ตถา ทสฺสนโต ปจฺฉา นิพฺพินฺทหํ กาเย วิปสฺสนาปฺาสหิตาย มคฺคปฺาย อตฺตภาเว นิพฺพินฺทึ, วิเสสโตว อชฺฌตฺตสนฺตาเน วิรชฺชิ วิราคํ อาปชฺชึ, อหํ ยถาภูตาย อปฺปมาทปฏิปตฺติยา ¶ มตฺถกปฺปตฺติยา อปฺปมตฺตา สพฺพโส สํโยชนานํ สมุจฺฉินฺนตฺตา วิสํยุตฺตา อุปสนฺตา จ นิพฺพุตา จ อมฺหีติ.
สุนฺทรีนนฺทาเถรีคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. นนฺทุตฺตราเถรีคาถาวณฺณนา
อคฺคึ ¶ จนฺทฺจาติอาทิกา นนฺทุตฺตราย เถริยา คาถา. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิการา ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ กุสลํ อุปจินิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท กุรุรฏฺเ กมฺมาสธมฺมนิคเม พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา ¶ , เอกจฺจานิ วิชฺชาฏฺานานิ สิปฺปายตนานิ จ อุคฺคเหตฺวา นิคณฺปพฺพชฺชํ อุปคนฺตฺวา, วาทปฺปสุตา ชมฺพุสาขํ คเหตฺวา ภทฺทากุณฺฑลเกสา วิย ชมฺพุทีปตเล วิจรนฺตี มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรํ อุปสงฺกมิตฺวา ปฺหํ ปุจฺฉิตฺวา ปราชยํ ปตฺตา เถรสฺส โอวาเท ตฺวา สาสเน ปพฺพชิตฺวา สมณธมฺมํ กโรนฺตี น จิรสฺเสว สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปตฺวา อตฺตโน ปฏิปตฺตึ ปจฺจเวกฺขิตฺวา อุทานวเสน –
‘‘อคฺคึ จนฺทฺจ สูริยฺจ, เทวตา จ นมสฺสิหํ;
นทีติตฺถานิ คนฺตฺวาน, อุทกํ โอรุหามิหํ.
‘‘พหูวตสมาทานา, อฑฺฒํ สีสสฺส โอลิขึ;
ฉมาย เสยฺยํ กปฺเปมิ, รตฺตึ ภตฺตํ น ภฺุชหํ.
‘‘วิภูสามณฺฑนรตา, นฺหาปนุจฺฉาทเนหิ จ;
อุปกาสึ อิมํ กายํ, กามราเคน อฏฺฏิตา.
‘‘ตโต สทฺธํ ลภิตฺวาน, ปพฺพชึ อนคาริยํ;
ทิสฺวา กายํ ยถาภูตํ, กามราโค สมูหโต.
‘‘สพฺเพ ภวา สมุจฺฉินฺนา, อิจฺฉา จ ปตฺถนาปิ จ;
สพฺพโยควิสํยุตฺตา, สนฺตึ ปาปุณิ เจตโส’’ติ. –
อิมา ¶ ปฺจ คาถา อภาสิ.
ตตฺถ อคฺคึ จนฺทฺจ สูริยฺจ, เทวตา จ นมสฺสิหนฺติ อคฺคิปฺปมุขา เทวาติ อินฺทานํ เทวานํ อาราธนตฺถํ อาหุตึ ปคฺคเหตฺวา อคฺคิฺจ, มาเส มาเส สุกฺกปกฺขสฺส ทุติยาย จนฺทฺจ, ทิวเส ทิวเส สายํ ปาตํ สูริยฺจ, อฺา จ พาหิรา หิรฺคพฺภาทโย เทวตา จ, วิสุทฺธิมคฺคํ คเวสนฺตี นมสฺสิหํ นมกฺการํ อหํ อกาสึ. นทีติตฺถานิ ¶ คนฺตฺวาน, อุทกํ โอรุหามิหนฺติ คงฺคาทีนํ นทีนํ ปูชาติตฺถานิ อุปคนฺตฺวา สายํ ปาตํ อุทกํ โอตรามิ อุทเก นิมุชฺชิตฺวา องฺคสิฺจนํ กโรมิ.
พหูวตสมาทานาติ ปฺจาตปตปฺปนาทิ พหุวิธวตสมาทานา. คาถาสุขตฺถํ พหูติ ทีฆกรณํ. อฑฺฒํ สีสสฺส โอลิขินฺติ มยฺหํ สีสสฺส อฑฺฒเมว ¶ มุณฺเฑมิ. เกจิ ‘‘อฑฺฒํ สีสสฺส โอลิขินฺติ เกสกลาปสฺส อฑฺฒํ ชฏาพนฺธนวเสน พนฺธิตฺวา อฑฺฒํ วิสฺสชฺเชสิ’’นฺติ อตฺถํ วทนฺติ. ฉมาย เสยฺยํ กปฺเปมีติ ถณฺฑิลสายินี หุตฺวา อนนฺตรหิตาย ภูมิยา สยามิ. รตฺตึ ภตฺตํ น ภฺุชหนฺติ รตฺตูปรตา หุตฺวา รตฺติยํ โภชนํ น ภฺุชึ.
วิภูสามณฺฑนรตาติ จิรกาลํ อตฺตกิลมถานุโยเคน กิลนฺตกายา ‘‘เอวํ สรีรสฺส กิลมเนน นตฺถิ ปฺาสุทฺธิ. สเจ ปน อินฺทฺริยานํ โตสนวเสน สรีรสฺส ตปฺปเนน สุทฺธิ สิยา’’ติ มนฺตฺวา อิมํ กายํ อนุคฺคณฺหนฺตี วิภูสายํ มณฺฑเน จ รตา วตฺถาลงฺกาเรหิ อลงฺกรเณ คนฺธมาลาทีหิ มณฺฑเน จ อภิรตา. นฺหาปนุจฺฉาทเนหิ จาติ สมฺพาหนาทีนิ กาเรตฺวา นฺหาปเนน อุจฺฉาทเนน จ. อุปกาสึ อิมํ กายนฺติ อิมํ มม กายํ อนุคฺคณฺหึ สนฺตปฺเปสึ. กามราเคน อฏฺฏิตาติ เอวํ กายทฬฺหีพหุลา หุตฺวา อโยนิโสมนสิการปจฺจยา ปริยุฏฺิเตน กามราเคน อฏฺฏิตา อภิณฺหํ อุปทฺทุตา อโหสึ.
ตโต สทฺธํ ลภิตฺวานาติ เอวํ สมาทินฺนวตานิ ภินฺทิตฺวา กายทฬฺหีพหุลา วาทปฺปสุตา หุตฺวา ตตฺถ ตตฺถ วิจรนฺตี ตโต ปจฺฉา อปรภาเค มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรสฺส สนฺติเก ลทฺโธวาทานุสาสนา สทฺธํ ปฏิลภิตฺวา. ทิสฺวา กายํ ยถาภูตนฺติ สห วิปสฺสนาย มคฺคปฺาย อิมํ มม กายํ ยถาภูตํ ทิสฺวา อนาคามิมคฺเคน สพฺพโส กามราโค สมูหโต. ตโต ปรํ อคฺคมคฺเคน สพฺเพ ภวา สมุจฺฉินฺนา, อิจฺฉา จ ปตฺถนาปิ จาติ ปจฺจุปฺปนฺนวิสยาภิลาสสงฺขาตา อิจฺฉา จ อายติภวาภิลาสสงฺขาตา ปตฺถนาปิ สพฺเพ ภวาปิ สมุจฺฉินฺนาติ ¶ โยชนา ¶ . สนฺตึ ปาปุณิ เจตโสติ อจฺจนฺตํ สนฺตึ อรหตฺตผลํ ปาปุณึ อธิคจฺฉินฺติ อตฺโถ.
นนฺทุตฺตราเถรีคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. มิตฺตากาฬีเถรีคาถาวณฺณนา
สทฺธาย ¶ ปพฺพชิตฺวานาติอาทิกา มิตฺตากาฬิยา เถริยา คาถา. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิการา ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ กุสลํ อุปจินนฺตี อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท กุรุรฏฺเ กมฺมาสธมฺมนิคเม พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺตา มหาสติปฏฺานเทสนาย ปฏิลทฺธสทฺธา ภิกฺขุนีสุ ปพฺพชิตฺวา สตฺต สํวจฺฉรานิ ลาภสกฺการคิทฺธิกา หุตฺวา สมณธมฺมํ กโรนฺตี ตตฺถ ตตฺถ วิจริตฺวา อปรภาเค โยนิโส อุมฺมุชฺชนฺตี สํเวคชาตา หุตฺวา วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา น จิรสฺเสว สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปตฺวา อตฺตโน ปฏิปตฺตึ ปจฺจเวกฺขิตฺวา อุทานวเสน –
‘‘สทฺธาย ปพฺพชิตฺวาน, อคารสฺมานคาริยํ;
วิจรึหํ เตน เตน, ลาภสกฺการอุสฺสุกา.
‘‘ริฺจิตฺวา ปรมํ อตฺถํ, หีนมตฺถํ อเสวิหํ;
กิเลสานํ วสํ คนฺตฺวา, สามฺตฺถํ น พุชฺฌิหํ.
‘‘ตสฺสา เม อหุ สํเวโค, นิสินฺนาย วิหารเก;
อุมฺมคฺคปฏิปนฺนามฺหิ, ตณฺหาย วสมาคตา.
‘‘อปฺปกํ ชีวิตํ มยฺหํ, ชรา พฺยาธิ จ มทฺทติ;
ปุรายํ ภิชฺชติ กาโย, น เม กาโล ปมชฺชิตุํ.
‘‘ยถาภูตมเวกฺขนฺตี, ขนฺธานํ อุทยพฺพยํ;
วิมุตฺตจิตฺตา อุฏฺาสึ, กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ. – อิมา คาถา อภาสิ;
ตตฺถ ¶ วิจรึหํ เตน เตน, ลาภสกฺการอุสฺสุกาติ ลาเภ จ สกฺกาเร จ อุสฺสุกา ยุตฺตปฺปยุตฺตา หุตฺวา เตน เตน พาหุสจฺจธมฺมกถาทินา ลาภุปฺปาทเหตุนา วิจรึ อหํ.
ริฺจิตฺวา ปรมํ อตฺถนฺติ ฌานวิปสฺสนามคฺคผลาทึ อุตฺตมํ อตฺถํ ชหิตฺวา ฉฑฺเฑตฺวา. หีนมตฺถํ อเสวิหนฺติ จตุปจฺจยสงฺขาตอามิสภาวโต ¶ หีนํ ลามกํ อตฺถํ อโยนิโส ปริเยสนาย ปฏิเสวึ อหํ. กิเลสานํ วสํ คนฺตฺวาติ มานมทตณฺหาทีนํ กิเลสานํ วสํ อุปคนฺตฺวา สามฺตฺถํ สมณกิจฺจํ น พุชฺฌึ น ชานึ อหํ.
นิสินฺนาย ¶ วิหารเกติ มม วสนกโอวรเก นิสินฺนาย อหุ สํเวโค. กถนฺติ เจ, อาห ‘‘อุมฺมคฺคปฏิปนฺนามฺหี’’ติ. ตตฺถ อุมฺมคฺคปฏิปนฺนามฺหีติ ยาวเทว อนุปาทาย ปรินิพฺพานตฺถมิทํ สาสนํ, ตตฺถ สาสเน ปพฺพชิตฺวา กมฺมฏฺานํ อมนสิกโรนฺตี ตสฺส อุมฺมคฺคปฏิปนฺนา อมฺหีติ. ตณฺหาย วสมาคตาติ ปจฺจยุปฺปาทนตณฺหาย วสํ อุปคตา.
อปฺปกํ ชีวิตํ มยฺหนฺติ ปริจฺฉินฺนกาลา วชฺชิตโต พหูปทฺทวโต จ มม ชีวิตํ อปฺปกํ ปริตฺตํ ลหุกํ. ชรา พฺยาธิ จ มทฺทตีติ ตฺจ สมนฺตโต อาปติตฺวา นิปฺโปเถนฺตา ปพฺพตา วิย ชรา พฺยาธิ จ มทฺทติ นิมฺมถติ. ‘‘มทฺทเร’’ติปิ ปาโ. ปุรายํ ภิชฺชติ กาโยติ อยํ กาโย ภิชฺชติ ปุรา. ยสฺมา ตสฺส เอกํสิโก เภโท, ตสฺมา น เม กาโล ปมชฺชิตุํ อยํ กาโล อฏฺกฺขณวชฺชิโต นวโม ขโณ, โส ปมชฺชิตุํ น ยุตฺโตติ ตสฺสาหุํ สํเวโคติ โยชนา.
ยถาภูตมเวกฺขนฺตีติ เอวํ ชาตสํเวคา วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา อนิจฺจาทิมนสิกาเรน ยถาภูตมเวกฺขนฺตี. กึ อเวกฺขนฺตีติ อาห ‘‘ขนฺธานํ อุทยพฺพย’’นฺติ. ‘‘อวิชฺชาสมุทยา รูปสมุทโย’’ติอาทินา (ปฏิ. ม. ๑.๕๐) สมปฺาสปฺปเภทานํ ปฺจนฺนํ อุปาทานกฺขนฺธานํ อุปฺปาทนิโรธฺจ อุทยพฺพยานุปสฺสนาย อเวกฺขนฺตี วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา มคฺคปฏิปาฏิยา สพฺพโส กิเลเสหิ จ ภเวหิ จ วิมุตฺตจิตฺตา อุฏฺาสึ, อุภโต อุฏฺาเนน มคฺเคน ภวตฺตยโต จาติ วุฏฺิตา อโหสึ. เสสํ วุตฺตนยเมว.
มิตฺตากาฬีเถรีคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. สกุลาเถรีคาถาวณฺณนา
อคารสฺมึ ¶ ¶ วสนฺตีติอาทิกา สกุลาย เถริยา คาถา. อยํ กิร ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล หํสวตีนคเร อานนฺทสฺส รฺโ ธีตา หุตฺวา นิพฺพตฺตา, สตฺถุ เวมาติกภคินี นนฺทาติ นาเมน. สา วิฺุตํ ปตฺวา เอกทิวสํ สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุณนฺตี สตฺถารา เอกํ ภิกฺขุนึ ทิพฺพจกฺขุกานํ อคฺคฏฺาเน เปนฺตํ ทิสฺวา อุสฺสาหชาตา อธิการกมฺมํ กตฺวา สยมฺปิ ตํ านนฺตรํ ปตฺเถนฺตี ปณิธานมกาสิ. สา ตตฺถ ยาวชีวํ ¶ พหุํ อุฬารํ กุสลกมฺมํ กตฺวา เทวโลเก นิพฺพตฺติตฺวา อปราปรํ สุคตีสุเยว สํสรนฺตี กสฺสปสฺส ภควโต กาเล พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา ปริพฺพาชกปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา เอกจารินี วิจรนฺตี เอกทิวสํ เตลภิกฺขาย อาหิณฺฑิตฺวา เตลํ ลภิตฺวา เตน เตเลน สตฺถุ เจติเย สพฺพรตฺตึ ทีปปูชํ อกาสิ. สา ตโต จุตา ตาวตึเส นิพฺพตฺติตฺวา สุวิสุทฺธทิพฺพจกฺขุกา หุตฺวา เอกํ พุทฺธนฺตรํ เทเวสุเยว สํสริตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติ. สกุลาติสฺสา นามํ อโหสิ. สา วิฺุตํ ปตฺตา สตฺถุ เชตวนปฏิคฺคหเณ ปฏิลทฺธสทฺธา อุปาสิกา หุตฺวา อปรภาเค อฺตรสฺส ขีณาสวตฺเถรสฺส สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา สฺชาตสํเวคา ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา ฆเฏนฺตี วายมนฺตี น จิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถรี ๒.๓.๑๓๑-๑๖๕) –
‘‘ปทุมุตฺตโร นาม ชิโน, สพฺพธมฺมาน ปารคู;
อิโต สตสหสฺสมฺหิ, กปฺเป อุปฺปชฺชิ นายโก.
‘‘หิตาย สพฺพสตฺตานํ, สุขาย วทตํ วโร;
อตฺถาย ปุริสาชฺโ, ปฏิปนฺโน สเทวเก.
‘‘ยสคฺคปตฺโต สิริมา, กิตฺติวณฺณคโต ชิโน;
ปูชิโต สพฺพโลกสฺส, ทิสา สพฺพาสุ วิสฺสุโต.
‘‘อุตฺติณฺณวิจิกิจฺโฉ โส, วีติวตฺตกถํกโถ;
สมฺปุณฺณมนสงฺกปฺโป, ปตฺโต สมฺโพธิมุตฺตมํ.
‘‘อนุปฺปนฺนสฺส ¶ มคฺคสฺส, อุปฺปาเทตา นรุตฺตโม;
อนกฺขาตฺจ อกฺขาสิ, อสฺชาตฺจ สฺชนี.
‘‘มคฺคฺู ¶ จ มคฺควิทู, มคฺคกฺขายี นราสโภ;
มคฺคสฺส กุสโล สตฺถา, สารถีนํ วรุตฺตโม.
‘‘มหาการุณิโก สตฺถา, ธมฺมํ เทเสติ นายโก;
นิมุคฺเค กามปงฺกมฺหิ, สมุทฺธรติ ปาณิเน.
‘‘ตทาหํ หํสวติยํ, ชาตา ขตฺติยนนฺทนา;
สุรูปา สธนา จาปิ, ทยิตา จ สิรีมตี.
‘‘อานนฺทสฺส ¶ มหารฺโ, ธีตา ปรมโสภนา;
เวมาตา ภคินี จาปิ, ปทุมุตฺตรนามิโน.
‘‘ราชกฺาหิ สหิตา, สพฺพาภรณภูสิตา;
อุปาคมฺม มหาวีรํ, อสฺโสสึ ธมฺมเทสนํ.
‘‘ตทา หิ โส โลกครุ, ภิกฺขุนึ ทิพฺพจกฺขุกํ;
กิตฺตยํ ปริสามชฺเฌ, อคฺคฏฺาเน เปสิ ตํ.
‘‘สุณิตฺวา ตมหํ หฏฺา, ทานํ ทตฺวาน สตฺถุโน;
ปูชิตฺวาน จ สมฺพุทฺธํ, ทิพฺพจกฺขุํ อปตฺถยึ.
‘‘ตโต อโวจ มํ สตฺถา, นนฺเท ลจฺฉสิ ปตฺถิตํ;
ปทีปธมฺมทานานํ, ผลเมตํ สุนิจฺฉิตํ.
‘‘สตสหสฺสิโต กปฺเป, โอกฺกากกุลสมฺภโว;
โคตโม นาม โคตฺเตน, สตฺถา โลเก ภวิสฺสติ.
‘‘ตสฺส ¶ ธมฺเมสุ ทายาทา, โอรสา ธมฺมนิมฺมิตา;
สกุลา นาม นาเมน, เหสฺสติ สตฺถุ สาวิกา.
‘‘เตน กมฺเมน สุกเตน, เจตนาปณิธีหิ จ;
ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตาวตึสมคจฺฉหํ.
‘‘อิมมฺหิ ภทฺทเก กปฺเป, พฺรหฺมพนฺธุ มหายโส;
กสฺสโป นาม โคตฺเตน, อุปฺปชฺชิ วทตํ วโร.
‘‘ปริพฺพาชกินี อาสึ, ตทาหํ เอกจารินี;
ภิกฺขาย วิจริตฺวาน, อลภึ เตลมตฺตกํ.
‘‘เตน ทีปํ ปทีเปตฺวา, อุปฏฺึ สพฺพสํวรึ;
เจติยํ ทฺวิปทคฺคสฺส, วิปฺปสนฺเนน เจตสา.
‘‘เตน กมฺเมน สุกเตน, เจตนาปณิธีหิ จ;
ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตาวตึสมคจฺฉหํ.
‘‘ยตฺถ ¶ ยตฺถูปปชฺชามิ, ตสฺส กมฺมสฺส วาหสา;
ปชฺชลนฺติ มหาทีปา, ตตฺถ ตตฺถ คตาย เม.
‘‘ติโรกุฏฺฏํ ¶ ติโรเสลํ, สมติคฺคยฺห ปพฺพตํ;
ปสฺสามหํ ยทิจฺฉามิ, ทีปทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘วิสุทฺธนยนา โหมิ, ยสสา จ ชลามหํ;
สทฺธาปฺาวตี เจว, ทีปทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘ปจฺฉิเม จ ภเว ทานิ, ชาตา วิปฺปกุเล อหํ;
ปหูตธนธฺมฺหิ, มุทิเต ราชปูชิเต.
‘‘อหํ ¶ สพฺพงฺคสมฺปนฺนา, สพฺพาภรณภูสิตา;
ปุรปฺปเวเส สุคตํ, วาตปาเน ิตา อหํ.
‘‘ทิสฺวา ชลนฺตํ ยสสา, เทวมนุสฺสสกฺกตํ;
อนุพฺยฺชนสมฺปนฺนํ, ลกฺขเณหิ วิภูสิตํ.
‘‘อุทคฺคจิตฺตา สุมนา, ปพฺพชฺชํ สมโรจยึ;
น จิเรเนว กาเลน, อรหตฺตมปาปุณึ.
‘‘อิทฺธีสุ จ วสี โหมิ, ทิพฺพาย โสตธาตุยา;
ปรจิตฺตานิ ชานามิ, สตฺถุสาสนการิกา.
‘‘ปุพฺเพนิวาสํ ชานามิ, ทิพฺพจกฺขุ วิโสธิตํ;
เขเปตฺวา อาสเว สพฺเพ, วิสุทฺธาสึ สุนิมฺมลา.
‘‘ปริจิณฺโณ มยา สตฺถา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ;
โอหิโต ครุโก ภาโร, ภวเนตฺติสมูหตา.
‘‘ยสฺสตฺถาย ปพฺพชิตา, อคารสฺมานคาริยํ;
โส เม อตฺโถ อนุปฺปตฺโต, สพฺพสํโยชนกฺขโย.
‘‘ตโต มหาการุณิโก, เอตทคฺเค เปสิ มํ;
ทิพฺพจกฺขุกานํ อคฺคา, สกุลาติ นรุตฺตโม.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
อรหตฺตํ ปน ปตฺวา กตาธิการตาย ทิพฺพจกฺขุาเณ จิณฺณวสี อโหสิ. เตน นํ สตฺถา ทิพฺพจกฺขุกานํ ภิกฺขุนีนํ อคฺคฏฺาเน เปสิ. สา อตฺตโน ปฏิปตฺตึ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปีติโสมนสฺสชาตา อุทานวเสน –
‘‘อคารสฺมึ ¶ ¶ ¶ วสนฺตีหํ, ธมฺมํ สุตฺวาน ภิกฺขุโน;
อทฺทสํ วิรชํ ธมฺมํ, นิพฺพานํ ปทมจฺจุตํ.
‘‘สาหํ ปุตฺตํ ธีตรฺจ, ธนธฺฺจ ฉฑฺฑิย;
เกเส เฉทาปยิตฺวาน, ปพฺพชึ อนคาริยํ.
‘‘สิกฺขมานา อหํ สนฺตี, ภาเวนฺตี มคฺคมฺชสํ;
ปหาสึ ราคโทสฺจ, ตเทกฏฺเ จ อาสเว.
‘‘ภิกฺขุนี อุปสมฺปชฺช, ปุพฺพชาติมนุสฺสรึ;
ทิพฺพจกฺขุ วิโสธิตํ, วิมลํ สาธุภาวิตํ.
‘‘สงฺขาเร ปรโต ทิสฺวา, เหตุชาเต ปโลกิเต;
ปหาสึ อาสเว สพฺเพ, สีติภูตามฺหิ นิพฺพุตา’’ติ. –
อิมา คาถา อภาสิ.
ตตฺถ อคารสฺมึ วสนฺตีหํ, ธมฺมํ สุตฺวาน ภิกฺขุโนติ อหํ ปุพฺเพ อคารมชฺเฌ วสมานา อฺตรสฺส ภินฺนกิเลสสฺส ภิกฺขุโน สนฺติเก จตุสจฺจคพฺภํ ธมฺมกถํ สุตฺวา. อทฺทสํ วิรชํ ธมฺมํ, นิพฺพานํ ปทมจฺจุตนฺติ ราครชาทีนํ อภาเวน วิรชํ, วานโต นิกฺขนฺตตฺตา นิพฺพานํ, จวนาภาวโต อธิคตานํ อจฺจุติเหตุตาย จ นิพฺพานํ อจฺจุตํ, ปทนฺติ จ ลทฺธนามํ อสงฺขตธมฺมํ, สหสฺสนยปฏิมณฺฑิเตน ทสฺสนสงฺขาเตน ธมฺมจกฺขุนา อทฺทสํ ปสฺสึ.
สาหนฺติ สา อหํ วุตฺตปฺปกาเรน โสตาปนฺนา โหมิ.
สิกฺขมานา อหํ สนฺตีติ อหํ สิกฺขมานาว สมานา ปพฺพชิตฺวา วสฺเส อปริปุณฺเณ เอว. ภาเวนฺตี มคฺคมฺชสนฺติ มชฺฌิมปฏิปตฺติภาวโต อฺชสํ อุปริมคฺคํ อุปฺปาเทนฺตี. ตเทกฏฺเ จ อาสเวติ ราคโทเสหิ สหเชกฏฺเ ปหาเนกฏฺเ จ ตติยมคฺควชฺเฌ อาสเว ปหาสึ สมุจฺฉินฺทึ.
ภิกฺขุนี ¶ อุปสมฺปชฺชาติ วสฺเส ปริปุณฺเณ อุปสมฺปชฺชิตฺวา ภิกฺขุนี หุตฺวา. วิมลนฺติ อวิชฺชาทีหิ อุปกฺกิเลเสหิ วิมุตฺตตาย วิคตมลํ, สาธุ สกฺกจฺจ สมฺมเทว ¶ ภาวิตํ, สาธูหิ วา พุทฺธาทีหิ ภาวิตํ อุปฺปาทิตํ ทิพฺพจกฺขุ วิโสธิตนฺติ สมฺพนฺโธ.
สงฺขาเรติ เตภูมกสงฺขาเร. ปรโตติ อนตฺตโต. เหตุชาเตติ ปจฺจยุปฺปนฺเน. ปโลกิเตติ ปลุชฺชนสภาเว ¶ ปภงฺคุเน ปฺาจกฺขุนา ทิสฺวา. ปหาสึ อาสเว สพฺเพติ อคฺคมคฺเคน อวสิฏฺเ สพฺเพปิ อาสเว ปชหึ, เขเปสินฺติ อตฺโถ. เสสํ วุตฺตนยเมว.
สกุลาเถรีคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. โสณาเถรีคาถาวณฺณนา
ทส ปุตฺเต วิชายิตฺวาติอาทิกา โสณาย เถริยา คาถา. อยมฺปิ ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล หํสวตีนคเร กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺวา เอกทิวสํ สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุณนฺตี สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุนึ อารทฺธวีริยานํ ภิกฺขุนีนํ อคฺคฏฺาเน เปนฺตํ ทิสฺวา, อธิการกมฺมํ กตฺวา สยมฺปิ ตํ านนฺตรํ ปตฺเถตฺวา ยาวชีวํ ปฺุานิ กตฺวา, ตโต จุตา กปฺปสตสหสฺสํ เทวมนุสฺเสสุ สํสริตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺตา ปติกุลํ คตา ทส ปุตฺตธีตโร ลภิตฺวา พหุปุตฺติกาติ ปฺายิตฺถ. สา สามิเก ปพฺพชิเต วยปฺปตฺเต ปุตฺตธีตโร ฆราวาเส ปติฏฺาเปตฺวา สพฺพํ ธนํ ปุตฺตานํ วิภชิตฺวา อทาสิ, น กิฺจิ อตฺตโน เปสิ. ตํ ปุตฺตา จ ธีตโร จ กติปาหเมว อุปฏฺหิตฺวา ปริภวํ อกํสุ. สา ‘‘กึ มยฺหํ อิเมหิ ปริภวาย ฆเร วสนฺติยา’’ติ ภิกฺขุนิโย อุปสงฺกมิตฺวา ปพฺพชฺชํ ยาจิ. ตํ ภิกฺขุนิโย ปพฺพาเชสุํ. สา ลทฺธูปสมฺปทา ‘‘อหํ มหลฺลิกากาเล ปพฺพชิตฺวา อปฺปมตฺตาย ภวิตพฺพ’’นฺติ ภิกฺขุนีนํ วตฺตปฏิวตฺตํ กโรนฺตี ‘‘สพฺพรตฺตึ สมณธมฺมํ กริสฺสามี’’ติ เหฏฺาปาสาเท เอกถมฺภํ หตฺเถน คเหตฺวา ตํ อวิชหมานา สมณธมฺมํ กโรนฺตี จงฺกมมานาปิ ‘‘อนฺธกาเร าเน รุกฺขาทีสุ ยตฺถ กตฺถจิ เม สีสํ ปฏิหฺเยฺยา’’ติ รุกฺขํ หตฺเถน คเหตฺวา ตํ อวิชหมานาว สมณธมฺมํ กโรติ. ตโต ปฏฺาย สา อารทฺธวีริยตาย ปากฏา อโหสิ. สตฺถา ตสฺสา าณปริปากํ ทิสฺวา ¶ ¶ คนฺธกุฏิยํ นิสินฺโนว โอภาสํ ผริตฺวา สมฺมุเข นิสินฺโน วิย อตฺตานํ ทสฺเสตฺวา –
‘‘โย ¶ จ วสฺสสตํ ชีเว, อปสฺสํ ธมฺมมุตฺตมํ;
เอกาหํ ชีวิตํ เสยฺโย, ปสฺสโต ธมฺมมุตฺตม’’นฺติ. (ธ. ป. ๑๑๕) –
คาถํ อภาสิ. สา คาถาปริโยสาเน อรหตฺตํ ปาปุณิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถรี ๒.๓.๒๒๐-๒๔๓) –
‘‘ปทุมุตฺตโร นาม ชิโน, สพฺพธมฺมาน ปารคู;
อิโต สตสหสฺสมฺหิ, กปฺเป อุปฺปชฺชิ นายโก.
‘‘ตทา เสฏฺิกุเล ชาตา, สุขิตา ปูชิตา ปิยา;
อุเปตฺวา ตํ มุนิวรํ, อสฺโสสึ มธุรํ วจํ.
‘‘อารทฺธวีริยานคฺคํ, วณฺเณสิ ภิกฺขุนึ ชิโน;
ตํ สุตฺวา มุทิตา หุตฺวา, การํ กตฺวาน สตฺถุโน.
‘‘อภิวาทิย สมฺพุทฺธํ, านํ ตํ ปตฺถยึ ตทา;
อนุโมทิ มหาวีโร, สิชฺฌตํ ปณิธี ตว.
‘‘สตสหสฺสิโต กปฺเป, โอกฺกากกุลสมฺภโว;
โคตโม นาม โคตฺเตน, สตฺถา โลเก ภวิสฺสติ.
‘‘ตสฺส ธมฺเมสุ ทายาทา, โอรสา ธมฺมนิมฺมิตา;
โสณาติ นาม นาเมน, เหสฺสติ สตฺถุ สาวิกา.
‘‘ตํ สุตฺวา มุทิตา หุตฺวา, ยาวชีวํ ตทา ชินํ;
เมตฺตจิตฺตา ปริจรึ, ปจฺจเยหิ วินายกํ.
‘‘เตน กมฺเมน สุกเตน, เจตนาปณิธีหิ จ;
ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตาวตึสมคจฺฉหํ.
‘‘ปจฺฉิเม จ ภเว ทานิ, ชาตา เสฏฺิกุเล อหํ;
สาวตฺถิยํ ปุรวเร, อิทฺเธ ผีเต มหทฺธเน.
‘‘ยทา ¶ จ โยพฺพนปฺปตฺตา, คนฺตฺวา ปติกุลํ อหํ;
ทส ปุตฺตานิ อชนึ, สุรูปานิ วิเสสโต.
‘‘สุเขธิตา ¶ จ เต สพฺเพ, ชนเนตฺตมโนหรา;
อมิตฺตานมฺปิ รุจิตา, มม ปเคว เต สิยา.
‘‘ตโต มยฺหํ อกามาย, ทสปุตฺตปุรกฺขโต;
ปพฺพชิตฺถ ส เม ภตฺตา, เทวเทวสฺส สาสเน.
‘‘ตเทกิกา ¶ วิจินฺเตสึ, ชีวิเตนาลมตฺถุ เม;
จตฺตาย ปติปุตฺเตหิ, วุฑฺฒาย จ วรากิยา.
‘‘อหมฺปิ ตตฺถ คจฺฉิสฺสํ, สมฺปตฺโต ยตฺถ เม ปติ;
เอวาหํ จินฺตยิตฺวาน, ปพฺพชึ อนคาริยํ.
‘‘ตโต จ มํ ภิกฺขุนิโย, เอกํ ภิกฺขุนุปสฺสเย;
วิหาย คจฺฉุโมวาทํ, ตาเปหิ อุทกํ อิติ.
‘‘ตทา อุทกมาหิตฺวา, โอกิริตฺวาน กุมฺภิยา;
จุลฺเล เปตฺวา อาสีนา, ตโต จิตฺตํ สมาทหึ.
‘‘ขนฺเธ อนิจฺจโต ทิสฺวา, ทุกฺขโต จ อนตฺตโต;
เขเปตฺวา อาสเว สพฺเพ, อรหตฺตมปาปุณึ.
‘‘ตทาคนฺตฺวา ภิกฺขุนิโย, อุณฺโหทกมปุจฺฉิสุํ;
เตโชธาตุมธิฏฺาย, ขิปฺปํ สนฺตาปยึ ชลํ.
‘‘วิมฺหิตา ตา ชินวรํ, เอตมตฺถมสาวยุํ;
ตํ สุตฺวา มุทิโต นาโถ, อิมํ คาถํ อภาสถ.
‘‘โย ¶ จ วสฺสสตํ ชีเว, กุสีโต หีนวีริโย;
เอกาหํ ชีวิตํ เสยฺโย, วีริยมารภโต ทฬฺหํ.
‘‘อาราธิโต มหาวีโร, มยา สุปฺปฏิปตฺติยา;
อารทฺธวีริยานคฺคํ, มมาห ส มหามุนิ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
อถ นํ ภควา ภิกฺขุนิโย ปฏิปาฏิยา านนฺตเร เปนฺโต อารทฺธวีริยานํ อคฺคฏฺาเน เปสิ. สา เอกทิวสํ อตฺตโน ปฏิปตฺตึ ปจฺจเวกฺขิตฺวา อุทานวเสน –
‘‘ทส ¶ ปุตฺเต วิชายิตฺวา, อสฺมึ รูปสมุสฺสเย;
ตโตหํ ทุพฺพลา ชิณฺณา, ภิกฺขุนึ อุปสงฺกมึ.
‘‘สา เม ธมฺมมเทเสสิ, ขนฺธายตนธาตุโย;
ตสฺสา ธมฺมํ สุณิตฺวาน, เกเส เฉตฺวาน ปพฺพชึ.
‘‘ตสฺสา ¶ เม สิกฺขมานาย, ทิพฺพจกฺขุ วิโสธิตํ;
ปุพฺเพนิวาสํ ชานามิ, ยตฺถ เม วุสิตํ ปุเร.
‘‘อนิมิตฺตฺจ ภาเวมิ, เอกคฺคา สุสมาหิตา;
อนนฺตราวิโมกฺขาสึ, อนุปาทาย นิพฺพุตา.
‘‘ปฺจกฺขนฺธา ปริฺาตา, ติฏฺนฺติ ฉินฺนมูลกา;
ธิ ตวตฺถุ ชเร ชมฺเม, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว’’ติ. – อิมา คาถา อภาสิ;
ตตฺถ รูปสมุสฺสเยติ รูปสงฺขาเต สมุสฺสเย. อยฺหิ รูปสทฺโท ‘‘จกฺขฺุจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณ’’นฺติอาทีสุ (สํ. นิ. ๔.๖๐) รูปายตเน อาคโต. ‘‘ยํกิฺจิ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺน’’นฺติอาทีสุ (อ. นิ. ๔.๑๘๑) รูปกฺขนฺเธ. ‘‘ปิยรูเป สาตรูเป ¶ รชฺชตี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. ๑.๔๐๙) สภาเว. ‘‘พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสตี’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ๓.๓๓๘; อ. นิ. ๑.๔๒๗-๔๓๔) กสิณายตเน. ‘‘รูปี รูปานิ ปสฺสตี’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ๓.๓๓๙; อ. นิ. ๑.๔๓๕-๔๔๒) รูปฌาเน. ‘‘อฏฺิฺจ ปฏิจฺจ นฺหารฺุจ ปฏิจฺจ มํสฺจ ปฏิจฺจ จมฺมฺจ ปฏิจฺจ อากาโส ปริวาริโต รูปนฺตฺเวว สงฺขํ คจฺฉตี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. ๑.๓๐๖) รูปกาเย. อิธาปิ รูปกาเยว ทฏฺพฺโพ. สมุสฺสยสทฺโทปิ อฏฺีนํ สรีรสฺส ปริยาโย. ‘‘สตนฺติ สมุสฺสยา’’ติอาทีสุ อฏฺิสรีรปริยาเย. ‘‘อาตุรํ อสุจึ ปูตึ, ปสฺส นนฺเท สมุสฺสย’’นฺติอาทีสุ (เถรคา. ๑๙) สรีเร. อิธาปิ สรีเร เอว ทฏฺพฺโพ. เตน วุตฺตํ – ‘‘รูปสมุสฺสเย’’ติ, รูปสงฺขาเต สมุสฺสเย สรีเรติ อตฺโถ. ตฺวาติ วจนเสโส. อสฺมึ รูปสมุสฺสเยติ หิ อิมสฺมึ รูปสมุสฺสเย ตฺวา อิมํ รูปกายํ นิสฺสาย ทส ปุตฺเต วิชายิตฺวาติ โยชนา. ตโตติ ตสฺมา ทสปุตฺตวิชายนเหตุ. สา หิ ปมวยํ อติกฺกมิตฺวา ปุตฺตเก ¶ วิชายนฺตี อนุกฺกเมน ทุพฺพลสรีรา ชราชิณฺณา จ อโหสิ. เตน วุตฺตํ ‘‘ตโตหํ ทุพฺพลา ชิณฺณา’’ติ.
ตสฺสาติ ตโต, ตสฺสาติ วา ตสฺสา สนฺติเก. ปุน ตสฺสาติ กรเณ สามิวจนํ, ตายาติ อตฺโถ. สิกฺขมานายาติ ติสฺโสปิ สิกฺขา สิกฺขมานา.
อนนฺตราวิโมกฺขาสินฺติ อคฺคมคฺคสฺส อนนฺตรา อุปฺปนฺนวิโมกฺขา อาสึ. รูปี รูปานิ ปสฺสตีติอาทโย หิ อฏฺปิ วิโมกฺขา อนนฺตรวิโมกฺขา นาม น โหนฺติ. มคฺคานนฺตรํ อนุปฺปตฺตา หิ ผลวิโมกฺขา ผลสมาปตฺติกาเล ปวตฺตมานาปิ ปมมคฺคานนฺตรเมว สมุปฺปตฺติโต ¶ ตํ อุปาทาย อนนฺตรวิโมกฺขา นาม, ยถา มคฺคสมาธิ อานนฺตริกสมาธีติ วุจฺจติ. อนุปาทาย นิพฺพุตาติ รูปาทีสุ กิฺจิปิ อคฺคเหตฺวา กิเลสปรินิพฺพาเนน นิพฺพุตา อาสึ.
เอวํ วิชฺชาตฺตยํ วิภาเวตฺวา อรหตฺตผเลน กูฏํ คณฺหนฺตี อุทาเนตฺวา, อิทานิ ชราย จิรกาลํ อุปทฺทุตสรีรํ วิครหนฺตี สห วตฺถุนา ตสฺส สมติกฺกนฺตภาวํ วิภาเวตุํ ‘‘ปฺจกฺขนฺธา ปริฺาตา’’ติ โอสานคาถมาห. ตตฺถ ธิ ตวตฺถุ ชเร ชมฺเมติ องฺคานํ สิถิลภาวกรณาทินา ชเร ชมฺเม ลามเก หีเน ตว ตุยฺหํ ธิ อตฺถุ ธิกาโร โหตุ. นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโวติ ตสฺมา ตฺวํ มยา อติกฺกนฺตา อภิภูตาสีติ อธิปฺปาโย.
โสณาเถรีคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. ภทฺทากุณฺฑลเกสาเถรีคาถาวณฺณนา
ลูนเกสีติอาทิกา ¶ ภทฺทาย กุณฺฑลเกสาย เถริยา คาถา. อยมฺปิ ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล หํสวตีนคเร กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺวา เอกทิวสํ สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุณนฺตี สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุนึ ขิปฺปาภิฺานํ อคฺคฏฺาเน เปนฺตํ ทิสฺวา, อธิการกมฺมํ กตฺวา ตํ านนฺตรํ ปตฺเถตฺวา ยาวชีวํ ปฺุานิ กตฺวา กปฺปสตสหสฺสํ เทวมนุสฺเสสุ สํสริตฺวา กสฺสปพุทฺธกาเล กิกิสฺส กาสิรฺโ เคเห สตฺตนฺนํ ¶ ภคินีนํ อพฺภนฺตรา หุตฺวา, วีสติ วสฺสสหสฺสานิ ทส สีลานิ สมาทาย โกมาริพฺรหฺมจริยํ จรนฺตี สงฺฆสฺส วสนปริเวณํ กาเรตฺวา, เอกํ พุทฺธนฺตรํ สุคตีสุเยว สํสริตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท ราชคเห เสฏฺิกุเล นิพฺพตฺติ. ภทฺทาติสฺสา นามํ อโหสิ. สา มหตา ปริวาเรน วฑฺฒมานา วยปฺปตฺตา, ตสฺมึเยว นคเร ปุโรหิตสฺส ปุตฺตํ สตฺตุกํ นาม โจรํ สโหฑฺฒํ คเหตฺวา ราชาณาย นครคุตฺติเกน มาเรตุํ อาฆาตนํ นิยฺยมานํ, สีหปฺชเรน โอโลเกนฺตี ทิสฺวา ¶ ปฏิพทฺธจิตฺตา หุตฺวา สเจ ตํ ลภามิ, ชีวิสฺสามิ; โน เจ, มริสฺสามีติ สยเน อโธมุขี นิปชฺชิ.
อถสฺสา ปิตา ตํ ปวตฺตึ สุตฺวา เอกธีตุตาย พลวสิเนโห สหสฺสลฺชํ ทตฺวา อุปาเยเนว โจรํ วิสฺสชฺชาเปตฺวา คนฺโธทเกน นฺหาเปตฺวา สพฺพาภรณปฏิมณฺฑิตํ กาเรตฺวา ปาสาทํ เปเสสิ. ภทฺทาปิ ปริปุณฺณมโนรถา อติเรกาลงฺกาเรน อลงฺกริตฺวา ตํ ปริจรติ. สตฺตุโก กติปาหํ วีตินาเมตฺวา ตสฺสา อาภรเณสุ อุปฺปนฺนโลโภ ภทฺเท, อหํ นครคุตฺติเกน คหิตมตฺโตว โจรปปาเต อธิวตฺถาย เทวตาย ‘‘สจาหํ ชีวิตํ ลภามิ, ตุยฺหํ พลิกมฺมํ อุปสํหริสฺสามี’’ติ ปตฺถนํ อายาจึ, ตสฺมา พลิกมฺมํ สชฺชาเปหีติ. สา ‘‘ตสฺส มนํ ปูเรสฺสามี’’ติ พลิกมฺมํ สชฺชาเปตฺวา สพฺพาภรณวิภูสิตา สามิเกน สทฺธึ เอกํ ยานํ อภิรุยฺห ‘‘เทวตาย พลิกมฺมํ กริสฺสามี’’ติ โจรปปาตํ อภิรุหิตุํ อารทฺธา.
สตฺตุโก จินฺเตสิ – ‘‘สพฺเพสุ อภิรุหนฺเตสุ อิมิสฺสา อาภรณํ คเหตุํ น สกฺกา’’ติ ปริวารชนํ ตตฺเถว เปตฺวา ตเมว พลิภาชนํ คาหาเปตฺวา ปพฺพตํ อภิรุหนฺโต ตาย สทฺธึ ปิยกถํ น กเถสิ. สา อิงฺคิเตเนว ตสฺสาธิปฺปายํ อฺาสิ. สตฺตุโก, ‘‘ภทฺเท, ตว อุตฺตรสาฏกํ โอมฺุจิตฺวา กายารูฬฺหปสาธนํ ภณฺฑิกํ กโรหี’’ติ. สา, ‘‘สามิ, มยฺหํ โก อปราโธ’’ติ? ‘‘กึ นุ มํ, พาเล,‘พลิกมฺมตฺถํ อาคโต’ติ สฺํ กโรสิ? พลิกมฺมาปเทเสน ปน ตว อาภรณํ คเหตุํ อาคโต’’ติ. ‘‘กสฺส ปน, อยฺย, ปสาธนํ, กสฺส อห’’นฺติ? ‘‘นาหํ เอตํ วิภาคํ ชานามี’’ติ ¶ . ‘‘โหตุ, อยฺย, เอกํ ปน เม อธิปฺปายํ ปูเรหิ, อลงฺกตนิยาเมน ¶ จ อาลิงฺคิตุํ เทหี’’ติ. โส ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิ. สา เตน สมฺปฏิจฺฉิตภาวํ ตฺวา ปุรโต อาลิงฺคิตฺวา ปจฺฉโต อาลิงฺคนฺตี วิย ปพฺพตปปาเต ปาเตสิ. โส ปติตฺวา จุณฺณวิจุณฺณํ อโหสิ. ตาย กตํ อจฺฉริยํ ทิสฺวา ปพฺพเต อธิวตฺถา เทวตา โกสลฺลํ วิภาเวนฺตี อิมา คาถา อภาสิ –
‘‘น หิ สพฺเพสุ าเนสุ, ปุริโส โหติ ปณฺฑิโต;
อิตฺถีปิ ปณฺฑิตา โหติ, ตตฺถ ตตฺถ วิจกฺขณา.
‘‘น ¶ หิ สพฺเพสุ าเนสุ, ปุริโส โหติ ปณฺฑิโต;
อิตฺถีปิ ปณฺฑิตา โหติ, ลหุํ อตฺถวิจินฺติกา’’ติ. (อป. เถรี. ๒.๓.๓๑-๓๒);
ตโต ภทฺทา จินฺเตสิ – ‘‘น สกฺกา มยา อิมินา นิยาเมน เคหํ คนฺตุํ, อิโตว คนฺตฺวา เอกํ ปพฺพชฺชํ ปพฺพชิสฺสามี’’ติ นิคณฺารามํ คนฺตฺวา นิคณฺเ ปพฺพชฺชํ ยาจิ. อถ นํ เต อาหํสุ – ‘‘เกน นิยาเมน ปพฺพชฺชา โหตู’’ติ? ‘‘ยํ ตุมฺหากํ ปพฺพชฺชาย อุตฺตมํ, ตเทว กโรถา’’ติ. เต ‘‘สาธู’’ติ ตสฺสา ตาลฏฺินา เกเส ลฺุจิตฺวา ปพฺพาเชสุํ. ปุน เกสา วฑฺฒนฺตา กุณฺฑลาวฏฺฏา หุตฺวา วฑฺเฒสุํ. ตโต ปฏฺาย สา กุณฺฑลเกสาติ นาม ชาตา. สา ตตฺถ อุคฺคเหตพฺพํ สมยํ วาทมคฺคฺจ อุคฺคเหตฺวา ‘‘เอตฺตกํ นาม อิเม ชานนฺติ, อิโต อุตฺตริ วิเสโส นตฺถี’’ติ ตฺวา ตโต อปกฺกมิตฺวา ยตฺถ ยตฺถ ปณฺฑิตา อตฺถิ, ตตฺถ ตตฺถ คนฺตฺวา เตสํ ชานนสิปฺปํ อุคฺคเหตฺวา อตฺตนา สทฺธึ กเถตุํ สมตฺถํ อทิสฺวา ยํ ยํ คามํ วา นิคมํ วา ปวิสติ, ตสฺส ทฺวาเร วาลุการาสึ กตฺวา ตตฺถ ชมฺพุสาขํ เปตฺวา ‘‘โย มม วาทํ อาโรเปตุํ สกฺโกติ, โส อิมํ สาขํ มทฺทตู’’ติ สมีเป ิตทารกานํ สฺํ ทตฺวา วสนฏฺานํ คจฺฉติ. สตฺตาหมฺปิ ชมฺพุสาขาย ตเถว ิตาย ตํ คเหตฺวา ปกฺกมติ.
เตน จ สมเยน อมฺหากํ ภควา โลเก อุปฺปชฺชิตฺวา ปวตฺติตวรธมฺมจกฺโก อนุปุพฺเพน สาวตฺถึ อุปนิสฺสาย เชตวเน วิหรติ. กุณฺฑลเกสาปิ วุตฺตนเยน คามนิคมราชธานีสุ วิจรนฺตี สาวตฺถึ ปตฺวา นครทฺวาเร วาลุการาสิมฺหิ ชมฺพุสาขํ เปตฺวา ทารกานํ สฺํ ทตฺวา สาวตฺถึ ปาวิสิ.
อถายสฺมา ¶ ¶ ธมฺมเสนาปติ เอกโกว นครํ ปวิสนฺโต ตํ สาขํ ทิสฺวา ตํ ทเมตุกาโม ทารเก ปุจฺฉิ – ‘‘กสฺมายํ สาขา เอวํ ปิตา’’ติ? ทารกา ตมตฺถํ อาโรเจสุํ. เถโร ‘‘ยทิ เอวํ อิมํ สาขํ มทฺทถา’’ติ อาห. ทารกา ตํ มทฺทึสุ. กุณฺฑลเกสา กตภตฺตกิจฺจา นครโต นิกฺขมนฺตี ตํ สาขํ มทฺทิตํ ทิสฺวา ‘‘เกนิทํ มทฺทิต’’นฺติ ปุจฺฉิตฺวา เถเรน มทฺทาปิตภาวํ ตฺวา ‘‘อปกฺขิโก วาโท น โสภตี’’ติ สาวตฺถึ ปวิสิตฺวา วีถิโต วีถึ วิจรนฺตี ‘‘ปสฺเสยฺยาถ สมเณหิ ¶ สกฺยปุตฺติเยหิ สทฺธึ มยฺหํ วาท’’นฺติ อุคฺโฆเสตฺวา มหาชนปริวุตา อฺตรสฺมึ รุกฺขมูเล นิสินฺนํ ธมฺมเสนาปตึ อุปสงฺกมิตฺวา ปฏิสนฺถารํ กตฺวา เอกมนฺตํ ิตา ‘‘กึ ตุมฺเหหิ มม ชมฺพุสาขา มทฺทาปิตา’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘อาม, มยา มทฺทาปิตา’’ติ. ‘‘เอวํ สนฺเต ตุมฺเหหิ สทฺธึ มยฺหํ วาโท โหตู’’ติ. ‘‘โหตุ, ภทฺเท’’ติ. ‘‘กสฺส ปุจฺฉา, กสฺส วิสฺสชฺชนา’’ติ? ‘‘ปุจฺฉา นาม อมฺหากํ ปตฺตา, ตฺวํ ยํ อตฺตโน ชานนกํ ปุจฺฉา’’ติ. สา สพฺพเมว อตฺตโน ชานนกํ วาทํ ปุจฺฉิ. เถโร ตํ สพฺพํ วิสฺสชฺเชสิ. สา อุปริ ปุจฺฉิตพฺพํ อชานนฺตี ตุณฺหี อโหสิ. อถ นํ เถโร อาห – ‘‘ตยา พหุํ ปุจฺฉิตํ, มยมฺปิ ตํ เอกํ ปฺหํ ปุจฺฉามา’’ติ. ‘‘ปุจฺฉถ, ภนฺเต’’ติ. เถโร ‘‘เอกํ นาม กิ’’นฺติ อิมํ ปฺหํ ปุจฺฉิ. กุณฺฑลเกสา เนว อนฺตํ น โกฏึ ปสฺสนฺตี อนฺธการํ ปวิฏฺา วิย หุตฺวา ‘‘น ชานามิ, ภนฺเต’’ติ อาห. ‘‘ตฺวํ เอตฺตกมฺปิ อชานนฺตี อฺํ กึ ชานิสฺสสี’’ติ วตฺวา ธมฺมํ เทเสสิ. สา เถรสฺส ปาเทสุ ปติตฺวา, ‘‘ภนฺเต, ตุมฺเห สรณํ คจฺฉามี’’ติ อาห. ‘‘มา มํ ตฺวํ, ภทฺเท, สรณํ คจฺฉ, สเทวเก โลเก อคฺคปุคฺคลํ ภควนฺตเมว สรณํ คจฺฉา’’ติ. ‘‘เอวํ กริสฺสามิ, ภนฺเต’’ติ สา สายนฺหสมเย ธมฺมเทสนาเวลายํ สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ปฺจปติฏฺิเตน วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺาสิ. สตฺถา ตสฺสา าณปริปากํ ตฺวา –
‘‘สหสฺสมปิ เจ คาถา, อนตฺถปทสํหิตา;
เอกํ คาถาปทํ เสยฺโย, ยํ สุตฺวา สุปสมฺมตี’’ติ. –
อิมํ คาถมาห. คาถาปริโยสาเน ยถาิตาว สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถรี ๒.๓.๑-๕๔) –
‘‘ปทุมุตฺตโร ¶ นาม ชิโน, สพฺพธมฺมาน ปารคู;
อิโต สตสหสฺสมฺหิ, กปฺเป อุปฺปชฺชิ นายโก.
‘‘ตทาหํ ¶ หํสวติยํ, ชาตา เสฏฺิกุเล อหุํ;
นานารตนปชฺโชเต, มหาสุขสมปฺปิตา.
‘‘อุเปตฺวา ตํ มหาวีรํ, อสฺโสสึ ธมฺมเทสนํ;
ตโต ¶ ชาตปฺปสาทาหํ, อุเปสึ สรณํ ชินํ.
‘‘ตทา มหาการุณิโก, ปทุมุตฺตรนามโก;
ขิปฺปาภิฺานมคฺคนฺติ, เปสิ ภิกฺขุนึ สุภํ.
‘‘ตํ สุตฺวา มุทิตา หุตฺวา, ทานํ ทตฺวา มเหสิโน;
นิปจฺจ สิรสา ปาเท, ตํ านมภิปตฺถยึ.
‘‘อนุโมทิ มหาวีโร, ภทฺเท ยํ เตภิปตฺถิตํ;
สมิชฺฌิสฺสติ ตํ สพฺพํ, สุขินี โหหิ นิพฺพุตา.
‘‘สตสหสฺสิโต กปฺเป, โอกฺกากกุลสมฺภโว;
โคตโม นาม โคตฺเตน, สตฺถา โลเก ภวิสฺสติ.
‘‘ตสฺส ธมฺเมสุ ทายาทา, โอรสา ธมฺมนิมฺมิตา;
ภทฺทากุณฺฑลเกสาติ, เหสฺสติ สตฺถุ สาวิกา.
‘‘เตน กมฺเมน สุกเตน, เจตนาปณิธีหิ จ;
ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตาวตึสมคจฺฉหํ.
‘‘ตโต จุตา ยามมคํ, ตโตหํ ตุสิตํ คตา;
ตโต จ นิมฺมานรตึ, วสวตฺติปุรํ ตโต.
‘‘ยตฺถ ยตฺถูปปชฺชามิ, ตสฺส กมฺมสฺส วาหสา;
ตตฺถ ตตฺเถว ราชูนํ, มเหสิตฺตมการยึ.
‘‘ตโต ¶ จุตา มนุสฺเสสุ, ราชูนํ จกฺกวตฺตินํ;
มณฺฑลีนฺจ ราชูนํ, มเหสิตฺตมการยึ.
‘‘สมฺปตฺตึ อนุโภตฺวาน, เทเวสุ มานุเสสุ จ;
สพฺพตฺถ สุขิตา หุตฺวา, เนกกปฺเปสุ สํสรึ.
‘‘อิมมฺหิ ¶ ภทฺทเก กปฺเป, พฺรหฺมพนฺธุ มหายโส;
กสฺสโป นาม โคตฺเตน, อุปฺปชฺชิ วทตํ วโร.
‘‘อุปฏฺาโก มเหสิสฺส, ตทา อาสิ นริสฺสโร;
กาสิราชา กิกี นาม, พาราณสิปุรุตฺตเม.
‘‘ตสฺส ธีตา จตุตฺถาสึ, ภิกฺขุทายีติ วิสฺสุตา;
ธมฺมํ สุตฺวา ชินคฺคสฺส, ปพฺพชฺชํ สมโรจยึ.
‘‘อนุชานิ น โน ตาโต, อคาเรว ตทา มยํ;
วีสวสฺสสหสฺสานิ, วิจริมฺห อตนฺทิตา.
‘‘โกมาริพฺรหฺมจริยํ, ราชกฺา สุเขธิตา;
พุทฺโธปฏฺานนิรตา, มุทิตา สตฺต ธีตโร.
‘‘สมณี ¶ สมณคุตฺตา จ, ภิกฺขุนี ภิกฺขุทายิกา;
ธมฺมา เจว สุธมฺมา จ, สตฺตมี สงฺฆทายิกา.
‘‘เขมา อุปฺปลวณฺณา จ, ปฏาจารา อหํ ตทา;
กิสาโคตมี ธมฺมทินฺนา, วิสาขา โหติ สตฺตมี.
‘‘เตหิ กมฺเมหิ สุกเตหิ, เจตนาปณิธีหิ จ;
ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตาวตึสมคจฺฉหํ.
‘‘ปจฺฉิเม ¶ จ ภเว ทานิ, คิริพฺพชปุรุตฺตเม;
ชาตา เสฏฺิกุเล ผีเต, ยทาหํ โยพฺพเน ิตา.
‘‘โจรํ วธตฺถํ นียนฺตํ, ทิสฺวา รตฺตา ตหึ อหํ;
ปิตา เม ตํ สหสฺเสน, โมจยิตฺวา วธา ตโต.
‘‘อทาสิ ตสฺส มํ ตาโต, วิทิตฺวาน มนํ มม;
ตสฺสาหมาสึ วิสฏฺา, อตีว ทยิตา หิตา.
‘‘โส เม ภูสนโลเภน, พลิมชฺฌาสโย ทิโส;
โจรปฺปปาตํ เนตฺวาน, ปพฺพตํ เจตยี วธํ.
‘‘ตทาหํ ปณมิตฺวาน, สตฺตุกํ สุกตฺชลี;
รกฺขนฺตี อตฺตโน ปาณํ, อิทํ วจนมพฺรวึ.
‘‘อิทํ ¶ สุวณฺณเกยูรํ, มุตฺตา เวฬุริยา พหู;
สพฺพํ หรสฺสุ ภทฺทนฺเต, มฺจ ทาสีติ สาวย.
‘‘โอโรปยสฺสุ กลฺยาณี, มา พาฬฺหํ ปริเทวสิ;
น จาหํ อภิชานามิ, อหนฺตฺวา ธนมาภตํ.
‘‘ยโต สรามิ อตฺตานํ, ยโต ปตฺโตสฺมิ วิฺุตํ;
น จาหํ อภิชานามิ, อฺํ ปิยตรํ ตยา.
‘‘เอหิ ตํ อุปคูหิสฺสํ, กตฺวาน ตํ ปทกฺขิณํ;
น จ ทานิ ปุโน อตฺถิ, มม ตุยฺหฺจ สงฺคโม.
‘‘น หิ สพฺเพสุ าเนสุ, ปุริโส โหติ ปณฺฑิโต;
อิตฺถีปิ ปณฺฑิตา โหติ, ตตฺถ ตตฺถ วิจกฺขณา.
‘‘น หิ สพฺเพสุ าเนสุ, ปุริโส โหติ ปณฺฑิโต;
อิตฺถีปิ ปณฺฑิตา โหติ, ลหุํ อตฺถวิจินฺติกา.
‘‘ลหฺุจ ¶ ¶ วต ขิปฺปฺจ, นิกฏฺเ สมเจตยึ;
มิคํ อุณฺณา ยถา เอวํ, ตทาหํ สตฺตุกํ วธึ.
‘‘โย จ อุปฺปติตํ อตฺถํ, น ขิปฺปมนุพุชฺฌติ;
โส หฺเต มนฺทมติ, โจโรว คิริคพฺภเร.
‘‘โย จ อุปฺปติตํ อตฺถํ, ขิปฺปเมว นิโพธติ;
มุจฺจเต สตฺตุสมฺพาธา, ตทาหํ สตฺตุกา ยถา.
‘‘ตทาหํ ปาตยิตฺวาน, คิริทุคฺคมฺหิ สตฺตุกํ;
สนฺติกํ เสตวตฺถานํ, อุเปตฺวา ปพฺพชึ อหํ.
‘‘สณฺฑาเสน จ เกเส เม, ลฺุจิตฺวา สพฺพโส ตทา;
ปพฺพชิตฺวาน สมยํ, อาจิกฺขึสุ นิรนฺตรํ.
‘‘ตโต ¶ ตํ อุคฺคเหตฺวาหํ, นิสีทิตฺวาน เอกิกา;
สมยํ ตํ วิจินฺเตสึ, สุวาโน มานุสํ กรํ.
‘‘ฉินฺนํ คยฺห สมีเป เม, ปาตยิตฺวา อปกฺกมิ;
ทิสฺวา นิมิตฺตมลภึ, หตฺถํ ตํ ปุฬวากุลํ.
‘‘ตโต อุฏฺาย สํวิคฺคา, อปุจฺฉึ สหธมฺมิเก;
เต อโวจุํ วิชานนฺติ, ตํ อตฺถํ สกฺยภิกฺขโว.
‘‘สาหํ ตมตฺถํ ปุจฺฉิสฺสํ, อุเปตฺวา พุทฺธสาวเก;
เต มมาทาย คจฺฉึสุ, พุทฺธเสฏฺสฺส สนฺติกํ.
‘‘โส เม ธมฺมมเทเสสิ, ขนฺธายตนธาตุโย;
อสุภานิจฺจทุกฺขาติ, อนตฺตาติ จ นายโก.
‘‘ตสฺส ¶ ธมฺมํ สุณิตฺวาหํ, ธมฺมจกฺขุํ วิโสธยึ;
ตโต วิฺาตสทฺธมฺมา, ปพฺพชฺชํ อุปสมฺปทํ.
‘‘อายาจิโต ตทา อาห, เอหิ ภทฺเทติ นายโก;
ตทาหํ อุปสมฺปนฺนา, ปริตฺตํ โตยมทฺทสํ.
‘‘ปาทปกฺขาลเนนาหํ, ตฺวา สอุทยพฺพยํ;
ตถา สพฺเพปิ สงฺขาเร, อีทิสํ จินฺตยึ ตทา.
‘‘ตโต ¶ จิตฺตํ วิมุจฺจิ เม, อนุปาทาย สพฺพโส;
ขิปฺปาภิฺานมคฺคํ เม, ตทา ปฺาปยี ชิโน.
‘‘อิทฺธีสุ จ วสี โหมิ, ทิพฺพาย โสตธาตุยา;
ปรจิตฺตานิ ชานามิ, สตฺถุสาสนการิกา.
‘‘ปุพฺเพนิวาสํ ชานามิ, ทิพฺพจกฺขุ วิโสธิตํ;
เขเปตฺวา อาสเว สพฺเพ, วิสุทฺธาสึ สุนิมฺมลา.
‘‘ปริจิณฺโณ มยา สตฺถา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ;
โอหิโต ครุโก ภาโร, ภวเนตฺติ สมูหตา.
‘‘ยสฺสตฺถาย ปพฺพชิตา, อคารสฺมานคาริยํ;
โส เม อตฺโถ อนุปฺปตฺโต, สพฺพสํโยชนกฺขโย.
‘‘อตฺถธมฺมนิรุตฺตีสุ, ปฏิภาเน ตเถว จ;
าณํ เม วิมลํ สุทฺธํ, พุทฺธเสฏฺสฺส สาสเน.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
อรหตฺตํ ¶ ปน ปตฺวา ตาวเทว ปพฺพชฺชํ ยาจิ. สตฺถา ตสฺสา ปพฺพชฺชํ อนุชานิ. สา ภิกฺขุนุปสฺสยํ คนฺตฺวาน ปพฺพชิตฺวา ผลสุเขน นิพฺพานสุเขน จ วีตินาเมนฺตี อตฺตโน ปฏิปตฺตึ ปจฺจเวกฺขิตฺวา อุทานวเสน –
‘‘ลูนเกสี ¶ ปงฺกธรี, เอกสาฏี ปุเร จรึ;
อวชฺเช วชฺชมตินี, วชฺเช จาวชฺชทสฺสินี.
‘‘ทิวาวิหารา นิกฺขมฺม, คิชฺฌกูฏมฺหิ ปพฺพเต;
อทฺทสํ วิรชํ พุทฺธํ, ภิกฺขุสงฺฆปุรกฺขตํ.
‘‘นิหจฺจ ชาณุํ วนฺทิตฺวา, สมฺมุขา อฺชลึ อกํ;
เอหิ ภทฺเทติ มํ อวจ, สา เม อาสูปสมฺปทา.
‘‘จิณฺณา องฺคา จ มคธา, วชฺชี กาสี จ โกสลา;
อนกา ปณฺณาส วสฺสานิ, รฏฺปิณฺฑํ อภฺุชหํ.
‘‘ปฺุํ วต ปสวิ พหุํ, สปฺปฺโ วตายํ อุปาสโก;
โย ภทฺทาย จีวรํ อทาสิ, วิปฺปมุตฺตาย สพฺพคนฺเถหี’’ติ. –
อิมา ¶ คาถา อภาสิ.
ตตฺถ ลูนเกสีติ ลูนา ลฺุจิตา เกสา มยฺหนฺติ ลูนเกสี, นิคณฺเสุ ปพฺพชฺชาย ตาลฏฺินา ลฺุจิตเกสา, ตํ สนฺธาย วทติ. ปงฺกธรีติ ทนฺตกฏฺสฺส อขาทเนน ทนฺเตสุ มลปงฺกธารณโต ปงฺกธรี. เอกสาฏีติ นิคณฺจาริตฺตวเสน เอกสาฏิกา. ปุเร จรินฺติ ปุพฺเพ นิคณฺี หุตฺวา เอวํ วิจรึ. อวชฺเช วชฺชมตินีติ นฺหานุจฺฉาทนทนฺตกฏฺขาทนาทิเก อนวชฺเช สาวชฺชสฺี. วชฺเช จาวชฺชทสฺสินีติ มานมกฺขปลาสวิปลฺลาสาทิเก สาวชฺเช อนวชฺชทิฏฺี.
ทิวาวิหารา นิกฺขมฺมาติ อตฺตโน ทิวาวิหารฏฺานโต นิกฺขมิตฺวา. อยมฺปิ ิตมชฺฌนฺหิกเวลายํ ¶ เถเรน สมาคตา ตสฺส ปฺหสฺส วิสฺสชฺชเนน ธมฺมเทสนาย จ นิหตมานทพฺพา ปสนฺนมานสา หุตฺวา สตฺถุ สนฺติกํ อุปสงฺกมิตุกามาว อตฺตโน วสนฏฺานํ คนฺตฺวา ทิวาฏฺาเน นิสีทิตฺวา สายนฺหสมเย สตฺถุ สนฺติกํ อุปสงฺกมิตฺวา.
นิหจฺจ ชาณุํ วนฺทิตฺวาติ ชาณุทฺวยํ ปถวิยํ นิหนฺตฺวา ปติฏฺเปตฺวา ปฺจปติฏฺิเตน วนฺทิตฺวา. สมฺมุขา อฺชลึ อกนฺติ สตฺถุ สมฺมุขา ทสนขสโมธานสมุชฺชลํ อฺชลึ อกาสึ. เอหิ, ภทฺเทติ มํ อวจ, สา เม อาสูปสมฺปทาติ ยํ มํ ภควา อรหตฺตํ ปตฺวา ปพฺพชฺชฺจ อุปสมฺปทฺจ ยาจิตฺวา ิตํ ¶ ‘‘เอหิ, ภทฺเท, ภิกฺขุนุปสฺสยํ คนฺตฺวา ภิกฺขุนีนํ สนฺติเก ปพฺพช อุปสมฺปชฺชสฺสู’’ติ อวจ อาณาเปสิ. สา สตฺถุ อาณา มยฺหํ อุปสมฺปทาย การณตฺตา อุปสมฺปทา อาสิ อโหสิ.
จิณฺณาติอาทิกา ทฺเว คาถา อฺาพฺยากรณคาถา. ตตฺถ จิณฺณา องฺคา จ มคธาติ เย อิเม องฺคา จ มคธา จ วชฺชี จ กาสี จ โกสลา จ ชนปทา ปุพฺเพ สาณาย มยา รฏฺปิณฺฑํ ภฺุชนฺติยา จิณฺณา จริตา, เตสุเยว สตฺถารา สมาคมโต ปฏฺาย อนณา นิทฺโทสา อปคตกิเลสา หุตฺวา ปฺาส สํวจฺฉรานิ รฏฺปิณฺฑํ อภฺุชึ ¶ อหํ.
เยน อภิปฺปสนฺนมานเสน อุปาสเกน อตฺตโน จีวรํ ทินฺนํ, ตสฺส ปฺุวิเสสกิตฺตนมุเขน อฺํ พฺยากโรนฺตี ‘‘ปฺุํ วต ปสวี พหุ’’นฺติ โอสานคาถมาห. สา สุวิฺเยฺยาว.
ภทฺทากุณฺฑลเกสาเถรีคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. ปฏาจาราเถรีคาถาวณฺณนา
นงฺคเลหิ กสํ เขตฺตนฺติอาทิกา ปฏาจาราย เถริยา คาถา. อยมฺปิ ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล หํสวตีนคเร กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺวา, เอกทิวสํ สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุณนฺตี สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุนึ วินยธรานํ อคฺคฏฺาเน เปนฺตํ ทิสฺวา, อธิการกมฺมํ กตฺวา ตํ านนฺตรํ ปตฺเถสิ. สา ยาวชีวํ กุสลํ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺตี กสฺสปพุทฺธกาเล กิกิสฺส กาสิรฺโ เคเห ปฏิสนฺธึ คเหตฺวา สตฺตนฺนํ ภคินีนํ อพฺภนฺตรา หุตฺวา วีสติ วสฺสสหสฺสานิ พฺรหฺมจริยํ จริตฺวา ภิกฺขุสงฺฆสฺส ปริเวณํ อกาสิ. สา ตโต จุตา เทวโลเก ¶ นิพฺพตฺตา, เอกํ พุทฺธนฺตรํ ทิพฺพสมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ เสฏฺิเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺตา อตฺตโน เคเห เอเกน กมฺมกาเรน สทฺธึ กิเลสสนฺถวํ อกาสิ. ตํ มาตาปิตโร สมชาติกสฺส กุมารสฺส ทาตุํ ทิวสํ สณฺเปสุํ. ตํ ตฺวา สา หตฺถสารํ คเหตฺวา เตน กตสนฺถเวน ปุริเสน สทฺธึ อคฺคทฺวาเรน นิกฺขมิตฺวา เอกสฺมึ คามเก วสนฺตี คพฺภินี อโหสิ. สา ¶ ปริปกฺเก คพฺเภ ‘‘กึ อิธ อนาถวาเสน, กุลเคหํ คจฺฉาม, สามี’’ติ วตฺวา ตสฺมึ ‘‘อชฺช คจฺฉาม, สฺเว คจฺฉามา’’ติ กาลกฺเขปํ กโรนฺเต ‘‘นายํ พาโล มํ เนสฺสตี’’ติ ตสฺมึ พหิ คเต เคเห ปฏิสาเมตพฺพํ ปฏิสาเมตฺวา ‘‘กุลฆรํ คตาติ มยฺหํ สามิกสฺส กเถถา’’ติ ปฏิวิสฺสกฆรวาสีนํ อาจิกฺขิตฺวา ‘‘เอกิกาว กุลฆรํ คมิสฺสามี’’ติ มคฺคํ ปฏิปชฺชิ ¶ . โส อาคนฺตฺวา เคเห ตํ อปสฺสนฺโต ปฏิวิสฺสเก ปุจฺฉิตฺวา ‘‘กุลฆรํ คตา’’ติ สุตฺวา ‘‘มํ นิสฺสาย กุลธีตา อนาถา ชาตา’’ติ ปทานุปทํ คนฺตฺวา สมฺปาปุณิ. ตสฺสา อนฺตรามคฺเค เอว คพฺภวุฏฺานํ อโหสิ. สา ปสุตกาลโต ปฏฺาย ปฏิปฺปสฺสทฺธคมนุสฺสุกฺกา สามิกํ คเหตฺวา นิวตฺติ. ทุติยวารมฺปิ คพฺภินี อโหสีติอาทิ สพฺพํ ปุริมนเยเนว วิตฺถาเรตพฺพํ.
อยํ ปน วิเสโส – ยทา ตสฺสา อนฺตรามคฺเค กมฺมชวาตา จลึสุ, ตทา มหาอกาลเมโฆ อุทปาทิ. สมนฺตโต วิชฺชุลตาหิ อาทิตฺตํ วิย เมฆถนิเตหิ ภิชฺชมานํ วิย จ อุทกธารานิปาตนิรนฺตรํ นภํ อโหสิ. สา ตํ ทิสฺวา, ‘‘สามิ, เม อโนวสฺสกํ านํ ชานาหี’’ติ อาห. โส อิโต จิโต จ โอโลเกนฺโต เอกํ ติณสฺฉนฺนํ คุมฺพํ ทิสฺวา ตตฺถ คนฺตฺวา หตฺถคตาย วาสิยา ตสฺมึ คุมฺเพ ทณฺฑเก ฉินฺทิตุกาโม ติเณหิ สฺฉาทิตวมฺมิกสีสนฺเต อุฏฺิตรุกฺขทณฺฑกํ ฉินฺทิ. ตาวเทว จ นํ ตโต วมฺมิกโต นิกฺขมิตฺวา โฆรวิโส อาสีวิโส ฑํสิ. โส ตตฺเถว ปติตฺวา กาลมกาสิ. สา มหาทุกฺขํ อนุภวนฺตี ตสฺส อาคมนํ โอโลเกนฺตี ทฺเวปิ ทารเก วาตวุฏฺึ อสหมาเน วิรวนฺเต อุรนฺตเร กตฺวา, ทฺวีหิ ชาณุเกหิ ทฺวีหิ หตฺเถหิ จ ภูมึ อุปฺปีเฬตฺวา ยถาิตาว รตฺตึ วีตินาเมตฺวา วิภาตาย รตฺติยา มํสเปสิวณฺณํ เอกํ ปุตฺตํ ปิโลติกจุมฺพฏเก นิปชฺชาเปตฺวา หตฺเถหิ อุเรหิ จ ปริคฺคเหตฺวา, อิตรํ ‘‘เอหิ, ตาต, ปิตา เต อิโต คโต’’ติ วตฺวา สามิเกน คตมคฺเคน คจฺฉนฺตี ตํ วมฺมิกสมีเป กาลงฺกตํ นิสินฺนํ ทิสฺวา ‘‘มํ นิสฺสาย มม สามิโก มโต’’ติ โรทนฺตี ปริเทวนฺตี สกลรตฺตึ เทเวน วุฏฺตฺตา ชณฺณุกปฺปมาณํ ถนปฺปมาณํ อุทกํ สวนฺตึ อนฺตรามคฺเค นทึ ปตฺวา, อตฺตโน มนฺทพุทฺธิตาย ทุพฺพลตาย จ ทฺวีหิ ทารเกหิ สทฺธึ อุทกํ โอตริตุํ อวิสหนฺตี เชฏฺปุตฺตํ โอริมตีเร เปตฺวา อิตรํ ¶ อาทาย ปรตีรํ คนฺตฺวา สาขาภงฺคํ อตฺถริตฺวา ¶ ตตฺถ ปิโลติกจุมฺพฏเก นิปชฺชาเปตฺวา ‘‘อิตรสฺส สนฺติกํ คมิสฺสามี’’ติ พาลปุตฺตกํ ปหาตุํ อสกฺโกนฺตี ปุนปฺปุนํ นิวตฺติตฺวา โอโลกยมานา นทึ โอตรติ.
อถสฺสา ¶ นทีมชฺฌํ คตกาเล เอโก เสโน ตํ ทารกํ ทิสฺวา ‘‘มํสเปสี’’ติ สฺาย อากาสโต ภสฺสิ. สา ตํ ทิสฺวา อุโภ หตฺเถ อุกฺขิปิตฺวา ‘‘สูสู’’ติ ติกฺขตฺตุํ มหาสทฺทํ นิจฺฉาเรสิ. เสโน ทูรภาเวน ตํ อนาทิยนฺโต กุมารํ คเหตฺวา เวหาสํ อุปฺปติ. โอริมตีเร ิโต ปุตฺโต อุโภ หตฺเถ อุกฺขิปิตฺวา มหาสทฺทํ นิจฺฉารยมานํ ทิสฺวา ‘‘มํ สนฺธาย วทตี’’ติ สฺาย เวเคน อุทเก ปติ. อิติ พาลปุตฺตโก เสเนน, เชฏฺปุตฺตโก อุทเกน หโต. สา ‘‘เอโก เม ปุตฺโต เสเนน คหิโต, เอโก อุทเกน วูฬฺโห, ปนฺเถ เม ปติ มโต’’ติ โรทนฺตี ปริเทวนฺตี คจฺฉนฺตี สาวตฺถิโต อาคจฺฉนฺตํ เอกํ ปุริสํ ทิสฺวา ปุจฺฉิ – ‘‘กตฺถ วาสิโกสิ, ตาตา’’ติ? ‘‘สาวตฺถิวาสิโกมฺหิ, อมฺมา’’ติ. ‘‘สาวตฺถิยํ อสุกวีถิยํ อสุกกุลํ นาม อตฺถิ, ตํ ชานาสิ, ตาตา’’ติ? ‘‘ชานามิ, อมฺม, ตํ ปน มา ปุจฺฉิ, อฺํ ปุจฺฉา’’ติ. ‘‘อฺเน เม ปโยชนํ นตฺถิ, ตเทว ปุจฺฉามิ, ตาตา’’ติ. ‘‘อมฺม, ตฺวํ อตฺตโน อนาจิกฺขิตุํ น เทสิ, อชฺช เต สพฺพรตฺตึ เทโว วสฺสนฺโต ทิฏฺโ’’ติ? ‘‘ทิฏฺโ เม, ตาต, มยฺหเมว โส สพฺพรตฺตึ วุฏฺโ, ตํ การณํ ปจฺฉา กเถสฺสามิ, เอตสฺมึ ตาว เม เสฏฺิเคเห ปวตฺตึ กเถหี’’ติ. ‘‘อมฺม, อชฺช รตฺติยํ เสฏฺิ จ ภริยา จ เสฏฺิปุตฺโต จาติ ตโยปิ ชเน อวตฺถรมานํ เคหํ ปติ, เต เอกจิตกายํ ฌายนฺติ, สฺวายํ ธูโม ปฺายติ, อมฺมา’’ติ. สา ตสฺมึ ขเณ นิวตฺถวตฺถมฺปิ ปตมานํ น สฺชานิ. โสกุมฺมตฺตตฺตํ ปตฺวา ชาตรูเปเนว –
‘‘อุโภ ปุตฺตา กาลงฺกตา, ปนฺเถ มยฺหํ ปตี มโต;
มาตา ปิตา จ ภาตา จ, เอกจิตมฺหิ ฑยฺหเร’’ติ. (อป. เถรี ๒.๒.๔๙๘) –
วิลปนฺตี ปริพฺภมติ.
ตโต ¶ ปฏฺาย ตสฺสา นิวาสนมตฺเตนปิ ปเฏน อจรณโต ปติตาจารตฺตา ปฏาจาราตฺเวว สมฺา อโหสิ. ตํ ทิสฺวา มนุสฺสา ‘‘คจฺฉ, อุมฺมตฺติเก’’ติ เกจิ ¶ กจวรํ มตฺถเก ขิปนฺติ, อฺเ ปํสุํ โอกิรนฺติ, อปเร เลฑฺฑุํ ขิปนฺติ. สตฺถา เชตวเน มหาปริสามชฺเฌ นิสีทิตฺวา ¶ ธมฺมํ เทเสนฺโต ตํ ตถา ปริพฺภมนฺตึ ทิสฺวา าณปริปากฺจ โอโลเกตฺวา ยถา วิหาราภิมุขี อาคจฺฉติ, ตถา อกาสิ. ปริสา ตํ ทิสฺวา ‘‘อิมิสฺสา อุมฺมตฺติกาย อิโต อาคนฺตุํ มาทตฺถา’’ติ อาห. ‘‘ภควา มา นํ วารยิตฺถา’’ติ วตฺวา อวิทูรฏฺานํ อาคตกาเล ‘‘สตึ ปฏิลภ ภคินี’’ติ อาห. สา ตาวเทว พุทฺธานุภาเวน สตึ ปฏิลภิตฺวา นิวตฺถวตฺถสฺส ปติตภาวํ สลฺลกฺเขตฺวา หิโรตฺตปฺปํ ปจฺจุปฏฺเปตฺวา อุกฺกุฏิกํ อุปนิสชฺชาย นิสีทิ. เอโก ปุริโส อุตฺตรสาฏกํ ขิปิ. สา ตํ นิวาเสตฺวา สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ปฺจปติฏฺิเตน วนฺทิตฺวา, ‘‘ภนฺเต, อวสฺสโย เม โหถ, เอกํ เม ปุตฺตํ เสโน คณฺหิ, เอโก อุทเกน วูฬฺโห, ปนฺเถ ปติ มโต, มาตาปิตโร ภาตา จ เคเหน อวตฺถฏา มตา เอกจิตกสฺมึ ฌายนฺตี’’ติ สา โสกการณํ อาจิกฺขิ. สตฺถา ‘‘ปฏาจาเร, มา จินฺตยิ, ตว อวสฺสโย ภวิตุํ สมตฺถสฺเสว สนฺติกํ อาคตาสิ. ยถา หิ ตฺวํ อิทานิ ปุตฺตาทีนํ มรณนิมิตฺตํ อสฺสูนิ ปวตฺเตสิ, เอวํ อนมตคฺเค สํสาเร ปุตฺตาทีนํ มรณเหตุ ปวตฺติตํ อสฺสุ จตุนฺนํ มหาสมุทฺทานํ อุทกโต พหุตร’’นฺติ ทสฺเสนฺโต –
‘‘จตูสุ สมุทฺเทสุ ชลํ ปริตฺตกํ, ตโต พหุํ อสฺสุชลํ อนปฺปกํ;
ทุกฺเขน ผุฏฺสฺส นรสฺส โสจนา, กึ การณา อมฺม ตุวํ ปมชฺชสี’’ติ. (ธ. ป. อฏฺ. ๑.๑๑๒ ปฏาจาราเถรีวตฺถุ) –
คาถํ อภาสิ.
เอวํ สตฺถริ อนมตคฺคปริยายกถํ (สํ. นิ. ๒.๑๒๕-๑๒๖) กเถนฺเต ตสฺสา โสโก ตนุตรภาวํ อคมาสิ. อถ นํ ตนุภูตโสกํ ตฺวา ‘‘ปฏาจาเร, ปุตฺตาทโย ¶ นาม ปรโลกํ คจฺฉนฺตสฺส ตาณํ วา เลณํ วา สรณํ วา ภวิตุํ น สกฺโกนฺตี’’ติ วิชฺชมานาปิ เต น สนฺติ เอว, ตสฺมา ¶ ปณฺฑิเตน อตฺตโน สีลํ วิโสเธตฺวา นิพฺพานคามิมคฺโคเยว สาเธตพฺโพติ ทสฺเสนฺโต –
‘‘น สนฺติ ปุตฺตา ตาณาย, น ปิตา นาปิ พนฺธวา;
อนฺตเกนาธิปนฺนสฺส, นตฺถิ าตีสุ ตาณตา.
‘‘เอตมตฺถวสํ ¶ ตฺวา, ปณฺฑิโต สีลสํวุโต;
นิพฺพานคมนํ มคฺคํ, ขิปฺปเมว วิโสธเย’’ติ. (ธ. ป. ๒๘๘-๒๘๙) –
อิมาหิ คาถาหิ ธมฺมํ เทเสสิ. เทสนาวสาเน ปฏาจารา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหิตฺวา สตฺถารํ ปพฺพชฺชํ ยาจิ. สตฺถา ตํ ภิกฺขุนีนํ สนฺติกํ เนตฺวา ปพฺพาเชสิ. สา ลทฺธูปสมฺปทา อุปริมคฺคตฺถาย วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺตี เอกทิวสํ ฆเฏน อุทกํ อาทาย ปาเท โธวนฺตี อุทกํ อาสิฺจิ. ตํ โถกํ านํ คนฺตฺวา ปจฺฉิชฺชิ, ทุติยวารํ อาสิตฺตํ ตโต ทูรํ อคมาสิ, ตติยวารํ อาสิตฺตํ ตโตปิ ทูรตรํ อคมาสิ. สา ตเทว อารมฺมณํ คเหตฺวา ตโย วเย ปริจฺฉินฺทิตฺวา ‘‘มยา ปมํ อาสิตฺตอุทกํ วิย อิเม สตฺตา ปมวเยปิ มรนฺติ, ตโต ทูรํ คตํ ทุติยวารํ อาสิตฺตํ อุทกํ วิย มชฺฌิมวเยปิ, ตโต ทูรตรํ คตํ ตติยวารํ อาสิตฺตํ อุทกํ วิย ปจฺฉิมวเยปิ มรนฺติเยวา’’ติ จินฺเตสิ. สตฺถา คนฺธกุฏิยํ นิสินฺโนว โอภาสํ ผริตฺวา ตสฺสา สมฺมุเข ตฺวา กเถนฺโต วิย ‘‘เอวเมตํ, ปฏาจาเร, สพฺเพปิเม สตฺตา มรณธมฺมา, ตสฺมา ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ อุทยพฺพยํ อปสฺสนฺตสฺส วสฺสสตํ ชีวโต ตํ ปสฺสนฺตสฺส เอกาหมฺปิ เอกกฺขณมฺปิ ชีวิตํ เสยฺโย’’ติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต –
‘‘โย จ วสฺสสตํ ชีเว, อปสฺสํ อุทยพฺพยํ;
เอกาหํ ชีวิตํ เสยฺโย, ปสฺสโต อุทยพฺพย’’นฺติ. (ธ. ป. ๑๑๓) –
คาถมาห. คาถาปริโยสาเน ปฏาจารา สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณิ. เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถรี ๒.๒.๔๖๘-๕๑๑) –
‘‘ปทุมุตฺตโร ¶ นาม ชิโน, สพฺพธมฺมาน ปารคู;
อิโต สตสหสฺสมฺหิ, กปฺเป อุปฺปชฺชิ นายโก.
‘‘ตทาหํ ¶ หํสวติยํ, ชาตา เสฏฺิกุเล อหุํ;
นานารตนปชฺโชเต, มหาสุขสมปฺปิตา.
‘‘อุเปตฺวา ตํ มหาวีรํ, อสฺโสสึ ธมฺมเทสนํ;
ตโต ชาตปสาทาหํ, อุเปสึ สรณํ ชินํ.
‘‘ตโต ¶ วินยธารีนํ, อคฺคํ วณฺเณสิ นายโก;
ภิกฺขุนึ ลชฺชินึ ตาทึ, กปฺปากปฺปวิสารทํ.
‘‘ตทา มุทิตจิตฺตาหํ, ตํ านมภิกงฺขินี;
นิมนฺเตตฺวา ทสพลํ, สสงฺฆํ โลกนายกํ.
‘‘โภชยิตฺวาน สตฺตาหํ, ททิตฺวาว ติจีวรํ;
นิปจฺจ สิรสา ปาเท, อิทํ วจนมพฺรวึ.
‘‘ยา ตยา วณฺณิตา วีร, อิโต อฏฺมเก มุนิ;
ตาทิสาหํ ภวิสฺสามิ, ยทิ สิชฺฌติ นายก.
‘‘ตทา อโวจ มํ สตฺถา, ภทฺเท มา ภายิ อสฺสส;
อนาคตมฺหิ อทฺธาเน, ลจฺฉเส ตํ มโนรถํ.
‘‘สตสหสฺสิโต กปฺเป, โอกฺกากกุลสมฺภโว;
โคตโม นาม โคตฺเตน, สตฺถา โลเก ภวิสฺสติ.
‘‘ตสฺส ธมฺเมสุ ทายาทา, โอรสา ธมฺมนิมฺมิตา;
ปฏาจาราติ นาเมน, เหสฺสติ สตฺถุ สาวิกา.
‘‘ตทาหํ มุทิตา หุตฺวา, ยาวชีวํ ตทา ชินํ;
เมตฺตจิตฺตา ปริจรึ, สสงฺฆํ โลกนายกํ.
‘‘เตน กมฺเมน สุกเตน, เจตนาปณิธีหิ จ;
ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตาวตึสมคจฺฉหํ.
‘‘อิมมฺหิ ภทฺทเก กปฺเป, พฺรหฺมพนฺธุ มหายโส;
กสฺสโป นาม โคตฺเตน, อุปฺปชฺชิ วทตํ วโร.
‘‘อุปฏฺาโก ¶ ¶ มเหสิสฺส, ตทา อาสิ นริสฺสโร;
กาสิราชา กิกี นาม, พาราณสิปุรุตฺตเม.
‘‘ตสฺสาสึ ตติยา ธีตา, ภิกฺขุนี อิติ วิสฺสุตา;
ธมฺมํ สุตฺวา ชินคฺคสฺส, ปพฺพชฺชํ สมโรจยึ.
‘‘อนุชานิ น โน ตาโต, อคาเรว ตทา มยํ;
วีสวสฺสสหสฺสานิ, วิจริมฺห อตนฺทิตา.
‘‘โกมาริพฺรหฺมจริยํ, ราชกฺา สุเขธิตา;
พุทฺโธปฏฺานนิรตา, มุทิตา สตฺตธีตโร.
‘‘สมณี ¶ สมณคุตฺตา จ, ภิกฺขุนี ภิกฺขุทายิกา;
ธมฺมา เจว สุธมฺมา จ, สตฺตมี สงฺฆทายิกา.
‘‘อหํ อุปฺปลวณฺณา จ, เขมา ภทฺทา จ ภิกฺขุนี;
กิสาโคตมี ธมฺมทินฺนา, วิสาขา โหติ สตฺตมี.
‘‘เตหิ กมฺเมหิ สุกเตหิ, เจตนาปณิธีหิ จ;
ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตาวตึสมคจฺฉหํ.
‘‘ปจฺฉิเม จ ภเว ทานิ, ชาตา เสฏฺิกุเล อหํ;
สาวตฺถิยํ ปุรวเร, อิทฺเธ ผีเต มหทฺธเน.
‘‘ยทา จ โยพฺพนูเปตา, วิตกฺกวสคา อหํ;
นรํ ชารปตึ ทิสฺวา, เตน สทฺธึ อคจฺฉหํ.
‘‘เอกปุตฺตปสูตาหํ, ทุติโย กุจฺฉิยา มม;
ตทาหํ มาตาปิตโร, โอกฺขามีติ สุนิจฺฉิตา.
‘‘นาโรเจสึ ¶ ปตึ มยฺหํ, ตทา ตมฺหิ ปวาสิเต;
เอกิกา นิคฺคตา เคหา, คนฺตุํ สาวตฺถิมุตฺตมํ.
‘‘ตโต เม สามิ อาคนฺตฺวา, สมฺภาเวสิ ปเถ มมํ;
ตทา เม กมฺมชา วาตา, อุปฺปนฺนา อติทารุณา.
‘‘อุฏฺิโต จ มหาเมโฆ, ปสูติสมเย มม;
ทพฺพตฺถาย ตทา คนฺตฺวา, สามิ สปฺเปน มาริโต.
‘‘ตทา ¶ วิชาตทุกฺเขน, อนาถา กปณา อหํ;
กุนฺนทึ ปูริตํ ทิสฺวา, คจฺฉนฺตี สกุลาลยํ.
‘‘พาลํ อาทาย อตรึ, ปารกูเล จ เอกกํ;
สาเยตฺวา พาลกํ ปุตฺตํ, อิตรํ ตรณายหํ.
‘‘นิวตฺตา อุกฺกุโส หาสิ, ตรุณํ วิลปนฺตกํ;
อิตรฺจ วหี โสโต, สาหํ โสกสมปฺปิตา.
‘‘สาวตฺถินครํ คนฺตฺวา, อสฺโสสึ สชเน มเต;
ตทา อโวจํ โสกฏฺฏา, มหาโสกสมปฺปิตา.
‘‘อุโภ ¶ ปุตฺตา กาลงฺกตา, ปนฺเถ มยฺหํ ปตี มโต;
มาตา ปิตา จ ภาตา จ, เอกจิตมฺหิ ฑยฺหเร.
‘‘ตทา กิสา จ ปณฺฑุ จ, อนาถา ทีนมานสา;
อิโต ตโต ภมนฺตีหํ, อทฺทสํ นรสารถึ.
‘‘ตโต อโวจ มํ สตฺถา, ปุตฺเต มา โสจิ อสฺสส;
อตฺตานํ เต คเวสสฺสุ, กึ นิรตฺถํ วิหฺสิ.
‘‘น ¶ สนฺติ ปุตฺตา ตาณาย, น าตี นาปิ พนฺธวา;
อนฺตเกนาธิปนฺนสฺส, นตฺถิ าตีสุ ตาณตา.
‘‘ตํ สุตฺวา มุนิโน วากฺยํ, ปมํ ผลมชฺฌคํ;
ปพฺพชิตฺวาน นจิรํ, อรหตฺตมปาปุณึ.
‘‘อิทฺธีสุ จ วสี โหมิ, ทิพฺพาย โสตธาตุยา;
ปรจิตฺตานิ ชานามิ, สตฺถุสาสนการิกา.
‘‘ปุพฺเพนิวาสํ ชานามิ, ทิพฺพจกฺขุ วิโสธิตํ;
เขเปตฺวา อาสเว สพฺเพ, วิสุทฺธาสึ สุนิมฺมลา.
‘‘ตโตหํ วินยํ สพฺพํ, สนฺติเก สพฺพทสฺสิโน;
อุคฺคหึ สพฺพวิตฺถารํ, พฺยาหริฺจ ยถาตถํ.
‘‘ชิโน ตสฺมึ คุเณ ตุฏฺโ, เอตทคฺเค เปสิ มํ;
อคฺคา วินยธารีนํ, ปฏาจาราว เอกิกา.
‘‘ปริจิณฺโณ ¶ มยา สตฺถา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ;
โอหิโต ครุโก ภาโร, ภวเนตฺติ สมูหตา.
‘‘ยสฺสตฺถาย ปพฺพชิตา, อคารสฺมานคาริยํ;
โส เม อตฺโถ อนุปฺปตฺโต, สพฺพสํโยชนกฺขโย.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ.
อรหตฺตํ ปน ปตฺวา เสกฺขกาเล อตฺตโน ปฏิปตฺตึ ปจฺจเวกฺขิตฺวา อุปริวิเสสสฺส นิพฺพตฺติตาการํ วิภาเวนฺตี อุทานวเสน –
‘‘นงฺคเลหิ กสํ เขตฺตํ, พีชานิ ปวปํ ฉมา;
ปุตฺตทารานิ โปเสนฺตา, ธนํ วินฺทนฺติ มาณวา.
‘‘กิมหํ ¶ ¶ สีลสมฺปนฺนา, สตฺถุสาสนการิกา;
นิพฺพานํ นาธิคจฺฉามิ, อกุสีตา อนุทฺธตา.
‘‘ปาเท ปกฺขาลยิตฺวาน, อุทเกสุ กโรมหํ;
ปาโททกฺจ ทิสฺวาน, ถลโต นินฺนมาคตํ.
‘‘ตโต จิตฺตํ สมาเธสึ, อสฺสํ ภทฺรํวชานิยํ;
ตโต ทีปํ คเหตฺวาน, วิหารํ ปาวิสึ อหํ;
เสยฺยํ โอโลกยิตฺวาน, มฺจกมฺหิ อุปาวิสึ.
‘‘ตโต สูจึ คเหตฺวาน, วฏฺฏึ โอกสฺสยามหํ;
ปทีปสฺเสว นิพฺพานํ, วิโมกฺโข อหุ เจตโส’’ติ. – อิมา คาถา อภาสิ;
ตตฺถ กสนฺติ กสนฺตา กสิกมฺมํ กโรนฺตา. พหุตฺเถ หิ อิทํ เอกวจนํ. ปวปนฺติ พีชานิ วปนฺตา. ฉมาติ ฉมายํ. ภุมฺมตฺเถ หิ อิทํ ปจฺจตฺตวจนํ. อยฺเหตฺถ สงฺเขปตฺโถ – อิเม มาณวา สตฺตา นงฺคเลหิ ผาเลหิ เขตฺตํ กสนฺตา ยถาธิปฺปายํ เขตฺตภูมิยํ ปุพฺพณฺณาปรณฺณเภทานิ พีชานิ วปนฺตา ตํเหตุ ตํนิมิตฺตํ อตฺตานํ ปุตฺตทาราทีนิ โปเสนฺตา หุตฺวา ธนํ ¶ ปฏิลภนฺติ. เอวํ อิมสฺมึ โลเก โยนิโส ปยุตฺโต ปจฺจตฺตปุริสกาโร นาม สผโล สอุทโย.
ตตฺถ กิมหํ สีลสมฺปนฺนา, สตฺถุสาสนการิกา. นิพฺพานํ นาธิคจฺฉามิ, อกุสีตา อนุทฺธตาติ อหํ สุวิสุทฺธสีลา อารทฺธวีริยตาย อกุสีตา อชฺฌตฺตํ สุสมาหิตจิตฺตตาย อนุทฺธตา จ หุตฺวา จตุสจฺจกมฺมฏฺานภาวนาสงฺขาตํ สตฺถุ สาสนํ กโรนฺตี กสฺมา นิพฺพานํ นาธิคจฺฉามิ, อธิคมิสฺสามิ เอวาติ.
เอวํ ปน จินฺเตตฺวา วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺตี เอกทิวสํ ปาทโธวนอุทเก นิมิตฺตํ คณฺหิ. เตนาห ‘‘ปาเท ปกฺขาลยิตฺวานา’’ติอาทิ ¶ . ตสฺสตฺโถ – อหํ ปาเท โธวนฺตี ปาทปกฺขาลนเหตุ ติกฺขตฺตุํ อาสิตฺเตสุ อุทเกสุ ถลโต นินฺนมาคตํ ปาโททกํ ทิสฺวา นิมิตฺตํ กโรมิ.
‘‘ยถา ¶ อิทํ อุทกํ ขยธมฺมํ วยธมฺมํ, เอวํ สตฺตานํ อายุสงฺขารา’’ติ เอวํ อนิจฺจลกฺขณํ, ตทนุสาเรน ทุกฺขลกฺขณํ, อนตฺตลกฺขณฺจ อุปธาเรตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒนฺตี ตโต จิตฺตํ สมาเธสึ, อสฺสํ ภทฺรํวชานิยนฺติ ยถา อสฺสํ ภทฺรํ อาชานิยํ กุสโล สารถิ สุเขน สาเรติ, เอวํ มยฺหํ จิตฺตํ สุเขเนว สมาเธสึ, วิปสฺสนาสมาธินา สมาหิตํ อกาสึ. เอวํ ปน วิปสฺสนํ วฑฺเฒนฺตี อุตุสปฺปายนิชิคิสาย โอวรกํ ปวิสนฺตี อนฺธการวิธมนตฺถํ ทีปํ คเหตฺวา คพฺภํ ปวิสิตฺวา ทีปํ เปตฺวา มฺจเก นิสินฺนมตฺตาว ทีปํ วิชฺฌาเปตุํ อคฺคฬสูจิยา ทีปวฏฺฏึ อากฑฺฒึ, ตาวเทว อุตุสปฺปายลาเภน ตสฺสา จิตฺตํ สมาหิตํ อโหสิ, วิปสฺสนาวีถึ โอตริ, มคฺเคน ฆฏฺเฏสิ. ตโต มคฺคปฏิปาฏิยา สพฺพโส อาสวานํ ขโย อโหสิ. เตน วุตฺตํ – ‘‘ตโต ทีปํ คเหตฺวาน…เป… วิโมกฺโข อหุ เจตโส’’ติ. ตตฺถ เสยฺยํ โอโลกยิตฺวานาติ ทีปาโลเกน เสยฺยํ ปสฺสิตฺวา.
สูจินฺติ อคฺคฬสูจึ. วฏฺฏึ โอกสฺสยามีติ ทีปํ วิชฺฌาเปตุํ เตลาภิมุขํ ทีปวฏฺฏึ อากฑฺเฒมิ. วิโมกฺโขติ กิเลเสหิ วิโมกฺโข. โส ปน ยสฺมา ปรมตฺถโต จิตฺตสฺส สนฺตติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘เจตโส’’ติ. ยถา ปน วฏฺฏิเตลาทิเก ปจฺจเย สติ อุปฺปชฺชนารโห ปทีโป ตทภาเว อนุปฺปชฺชนโต ¶ นิพฺพุโตติ วุจฺจติ, เอวํ กิเลสาทิปจฺจเย สติ อุปฺปชฺชนารหํ จิตฺตํ ตทภาเว อนุปฺปชฺชนโต วิมุตฺตนฺติ วุจฺจตีติ อาห – ‘‘ปทีปสฺเสว นิพฺพานํ, วิโมกฺโข อหุ เจตโส’’ติ.
ปฏาจาราเถรีคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๑. ตึสมตฺตาเถรีคาถาวณฺณนา
มุสลานิ ¶ คเหตฺวานาติอาทิกา ตึสมตฺตานํ เถรีนํ คาถา. ตาปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิการา ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ กุสลํ อุปจินนฺติโย อนุกฺกเมน อุปจิตวิโมกฺขสมฺภารา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สกกมฺมสฺโจทิตา ตตฺถ ตตฺถ กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺวา ปฏาจาราย เถริยา สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺธา ปพฺพชิตฺวา ปริสุทฺธสีลา วตฺตปฏิวตฺตํ ปริปูเรนฺติโย วิหรนฺติ. อเถกทิวสํ ปฏาจาราเถรี ตาสํ โอวาทํ เทนฺตี –
‘‘มุสลานิ ¶ คเหตฺวาน, ธฺํ โกฏฺเฏนฺติ มาณวา;
ปุตฺตทารานิ โปเสนฺตา, ธนํ วินฺทนฺติ มาณวา.
‘‘กโรถ พุทฺธสาสนํ, ยํ กตฺวา นานุตปฺปติ;
ขิปฺปํ ปาทานิ โธวิตฺวา, เอกมนฺเต นิสีทถ;
เจโตสมถมนุยุตฺตา, กโรถ พุทฺธสาสน’’นฺติ. – อิมา ทฺเว คาถา อภาสิ;
ตตฺถายํ สงฺเขปตฺโถ – อิเม สตฺตา ชีวิตเหตุ มุสลานิ คเหตฺวา ปเรสํ ธฺํ โกฏฺเฏนฺติ, อุทุกฺขลกมฺมํ กโรนฺติ. อฺมฺปิ เอทิสํ นิหีนกมฺมํ กตฺวา ปุตฺตทารํ โปเสนฺตา ยถารหํ ธนมฺปิ สํหรนฺติ. ตํ ปน เนสํ กมฺมํ นิหีนํ คมฺมํ โปถุชฺชนิกํ ทุกฺขํ อนตฺถสฺหิตฺจ. ตสฺมา เอทิสํ สํกิเลสิกปปฺจํ วชฺเชตฺวา กโรถ พุทฺธสาสนํ สิกฺขตฺตยสงฺขาตํ สมฺมาสมฺพุทฺธสาสนํ กโรถ สมฺปาเทถ อตฺตโน สนฺตาเน นิพฺพตฺเตถ. ตตฺถ การณมาห – ‘‘ยํ กตฺวา นานุตปฺปตี’’ติ, ยสฺส กรณเหตุ เอตรหิ อายติฺจ ¶ อนุตาปํ นาปชฺชติ. อิทานิ ตสฺส กรเณ ปุพฺพกิจฺจํ อนุโยควิธิฺจ ทสฺเสตุํ, ‘‘ขิปฺปํ ปาทานิ โธวิตฺวา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ยสฺมา อโธวิตปาทสฺส อวิกฺขาลิตมุขสฺส จ นิสชฺชสุขํ อุตุสปฺปายลาโภ จ น โหติ, ปาเท ปน โธวิตฺวา มุขฺจ วิกฺขาเลตฺวา เอกมนฺเต นิสินฺนสฺส ตทุภยํ ลภติ, ตสฺมา ขิปฺปํ อิมํ ยถาลทฺธํ ขณํ อวิราเธนฺติโย ¶ ปาทานิ อตฺตโน ปาเท โธวิตฺวา เอกมนฺเต วิวิตฺเต โอกาเส นิสีทถ นิสชฺชถ. อฏฺตึสาย อารมฺมเณสุ ยตฺถ กตฺถจิ จิตฺตรุจิเก อารมฺมเณ อตฺตโน จิตฺตํ อุปนิพนฺธิตฺวา เจโตสมถมนุยุตฺตา สมาหิเตน จิตฺเตน จตุสจฺจกมฺมฏฺานภาวนาวเสน พุทฺธสฺส ภควโต สาสนํ โอวาทํ อนุสิฏฺึ กโรถ สมฺปาเทถาติ.
อถ ตา ภิกฺขุนิโย ตสฺสา เถริยา โอวาเท ตฺวา วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา ภาวนาย กมฺมํ กโรนฺติโย าณสฺส ปริปากํ คตตฺตา เหตุสมฺปนฺนตาย จ สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปตฺวา อตฺตโน ปฏิปตฺตึ ปจฺจเวกฺขิตฺวา โอวาทคาถาหิ สทฺธึ –
‘‘ตสฺสา ตา วจนํ สุตฺวา, ปฏาจาราย สาสนํ;
ปาเท ปกฺขาลยิตฺวาน, เอกมนฺตํ อุปาวิสุํ;
เจโตสมถมนุยุตฺตา, อกํสุ พุทฺธสาสนํ.
‘‘รตฺติยา ¶ ปุริเม ยาเม, ปุพฺพชาติมนุสฺสรุํ;
รตฺติยา มชฺฌิเม ยาเม, ทิพฺพจกฺขุํ วิโสธยุํ;
รตฺติยา ปจฺฉิเม ยาเม, ตโมขนฺธํ ปทาลยุํ.
‘‘อุฏฺาย ปาเท วนฺทึสุ, กตา เต อนุสาสนี;
อินฺทํว เทวา ติทสา, สงฺคาเม อปราชิตํ;
ปุรกฺขตฺวา วิหสฺสาม, เตวิชฺชามฺห อนาสวา’’ติ. –
อิมา คาถา อภาสึสุ.
ตตฺถ ตสฺสา ตา วจนํ สุตฺวา, ปฏาจาราย สาสนนฺติ ตสฺสา ปฏาจาราย เถริยา กิเลสปฏิสตฺตุสาสนฏฺเน สาสนภูตํ โอวาทวจนํ, ตา ตึสมตฺตา ภิกฺขุนิโย สุตฺวา ปฏิสฺสุตฺวา สิรสา สมฺปฏิจฺฉิตฺวา.
อุฏฺาย ¶ ปาเท วนฺทึสุ, กตา เต อนุสาสนีติ ยถาสมฺปฏิจฺฉิตํ ตสฺสา สาสนํ อฏฺึ กตฺวา มนสิ กตฺวา ยถาผาสุกฏฺาเน นิสีทิตฺวา ภาเวนฺติโย ภาวนํ มตฺถกํ ปาเปตฺวา อตฺตนา อธิคตวิเสสํ อาโรเจตุํ นิสินฺนาสนโต อุฏฺาย ตสฺสา สนฺติกํ ¶ คนฺตฺวา ‘‘มหาเถริ ตวานุสาสนี ยถานุสิฏฺํ อมฺเหหิ กตา’’ติ วตฺวา ตสฺสา ปาเท ปฺจปติฏฺิเตน วนฺทึสุ. อินฺทํว เทวา ติทสา, สงฺคาเม อปราชิตนฺติ เทวาสุรสงฺคาเม อปราชิตํ วิชิตาวึ อินฺทํ ตาวตึสา เทวา วิย มหาเถริ, มยํ ตํ ปุรกฺขตฺวา วิหริสฺสาม อฺสฺส กตฺตพฺพสฺส อภาวโต. ตสฺมา ‘‘เตวิชฺชามฺห อนาสวา’’ติ อตฺตโน กตฺุภาวํ ปเวเทนฺตี อิทเมว ตาสํ อฺาพฺยากรณํ อโหสิ. ยํ ปเนตฺถ อตฺถโต อวิภตฺตํ, ตํ เหฏฺา วุตฺตนยเมว.
ตึสมตฺตาเถรีคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๒. จนฺทาเถรีคาถาวณฺณนา
ทุคฺคตาหํ ปุเร อาสินฺติอาทิกา จนฺทาย เถริยา คาถา. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิการา ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ กุสลํ อุปจินนฺตี อนุกฺกเมน สมฺภตวิโมกฺขสมฺภารา ปริปกฺกาณา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท อฺตรสฺมึ พฺราหฺมณคาเม อปฺาตสฺส ¶ พฺราหฺมณสฺส เคเห ปฏิสนฺธึ คณฺหิ. ตสฺสา นิพฺพตฺติโต ปฏฺายํ ตํ กุลํ โภเคหิ ปริกฺขยํ คตํ. สา อนุกฺกเมน วิฺุตํ ปตฺวา ทุกฺเขน ชีวติ. อถ ตสฺมึ เคเห อหิวาตโรโค อุปฺปชฺชิ. เตนสฺสา สพฺเพปิ าตกา มรณพฺยสนํ ปาปุณึสุ. สา าติกฺขเย ชาเต อฺตฺถ ชีวิตุํ อสกฺโกนฺตี กปาลหตฺถา กุเล กุเล วิจริตฺวา ลทฺธลทฺเธน ภิกฺขาหาเรน ยาเปนฺตี เอกทิวสํ ปฏาจาราย เถริยา ภตฺตวิสฺสคฺคฏฺานํ อคมาสิ. ภิกฺขุนิโย ตํ ทุกฺขิตํ ขุทฺทาภิภูตํ ทิสฺวาน สฺชาตการฺุา ปิยสมุทาจาเรน สงฺคเหตฺวา ตตฺถ วิชฺชมาเนน อุปจารมโนหเรน อาหาเรน สนฺตปฺเปสุํ. สา ตาสํ อาจารสีเล ปสีทิตฺวา เถริยา สนฺติกํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. ตสฺสา เถรี ธมฺมํ กเถสิ. สา ตํ ธมฺมํ สุตฺวา สาสเน อภิปฺปสนฺนา สํสาเร จ สฺชาตสํเวคา ¶ ปพฺพชิ ¶ . ปพฺพชิตฺวา จ เถริยา โอวาเท ตฺวา วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา ภาวนํ อนุยฺุชนฺตี กตาธิการตาย าณสฺส จ ปริปากํ คตตฺตา น จิรสฺเสว สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปตฺวา อตฺตโน ปฏิปตฺตึ ปจฺจเวกฺขิตฺวา –
‘‘ทุคฺคตาหํ ปุเร อาสึ, วิธวา จ อปุตฺติกา;
วินา มิตฺเตหิ าตีหิ, ภตฺตโจฬสฺส นาธิคํ.
‘‘ปตฺตํ ทณฺฑฺจ คณฺหิตฺวา, ภิกฺขมานา กุลา กุลํ;
สีตุณฺเหน จ ฑยฺหนฺตี, สตฺต วสฺสานิ จาริหํ.
‘‘ภิกฺขุนึ ปุน ทิสฺวาน, อนฺนปานสฺส ลาภินึ;
อุปสงฺกมฺมํ อโวจํ, ปพฺพชฺชํ อนคาริยํ.
‘‘สา จ มํ อนุกมฺปาย, ปพฺพาเชสิ ปฏาจารา;
ตโต มํ โอวทิตฺวาน, ปรมตฺเถ นิโยชยิ.
‘‘ตสฺสาหํ วจนํ สุตฺวา, อกาสึ อนุสาสนึ;
อโมโฆ อยฺยาโยวาโท, เตวิชฺชามฺหิ อนาสวา’’ติ. –
อุทานวเสน อิมา คาถา อภาสิ.
ตตฺถ ¶ ทุคฺคตาติ ทลิทฺทา. ปุเรติ ปพฺพชิตโต ปุพฺเพ. ปพฺพชิตกาลโต ปฏฺาย หิ อิธ ปุคฺคโล โภเคหิ อฑฺโฒ วา ทลิทฺโท วาติ น วตฺตพฺโพ. คุเณหิ ปน อยํ เถรี อฑฺฒาเยว. เตนาห ‘‘ทุคฺคตาหํ ปุเร อาสิ’’นฺติ. วิธวาติ ธโว วุจฺจติ สามิโก, ตทภาวา วิธวา, มตปติกาติ อตฺโถ. อปุตฺติกาติ ปุตฺตรหิตา. วินา มิตฺเตหีติ มิตฺเตหิ พนฺธเวหิ จ ปริหีนา รหิตา. ภตฺตโจฬสฺส นาธิคนฺติ ภตฺตสฺส โจฬสฺส จ ปาริปูรึ นาธิคจฺฉึ, เกวลํ ปน ภิกฺขาปิณฺฑสฺส ปิโลติกาขณฺฑสฺส จ วเสน ฆาสจฺฉาทนมตฺตเมว อลตฺถนฺติ อธิปฺปาโย. เตนาห ‘‘ปตฺตํ ทณฺฑฺจ คณฺหิตฺวา’’ติอาทิ.
ตตฺถ ¶ ปตฺตนฺติ มตฺติกาภาชนํ. ทณฺฑนฺติ โคณสุนขาทิปริหรณทณฺฑกํ. กุลา กุลนฺติ กุลโต กุลํ. สีตุณฺเหน จ ฑยฺหนฺตีติ วสนเคหาภาวโต สีเตน จ อุณฺเหน จ ปีฬิยมานา.
ภิกฺขุนินฺติ ¶ ปฏาจาราเถรึ สนฺธาย วทติ. ปุนาติ ปจฺฉา, สตฺตสํวจฺฉรโต อปรภาเค.
ปรมตฺเถติ ปรเม อุตฺตเม อตฺเถ, นิพฺพานคามินิยา ปฏิปทาย นิพฺพาเน จ. นิโยชยีติ กมฺมฏฺานํ อาจิกฺขนฺตี นิโยเชสิ. เสสํ วุตฺตนยเมว.
จนฺทาเถรีคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
ปฺจกนิปาตวณฺณนา นิฏฺิตา.