📜
๗. สตฺตกนิปาโต
๑. อุตฺตราเถรีคาถาวณฺณนา
สตฺตกนิปาเต ¶ ¶ ¶ มุสลานิ คเหตฺวานาติ อุตฺตราย เถริยา คาถา. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิการา ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ กุสลํ อุปจินนฺตี, อนุกฺกเมน สมฺภาวิตกุสลมูลา สมุปจิตวิโมกฺขสมฺภารา ปริปกฺกวิมุตฺติปริปาจนียธมฺมา หุตฺวา, อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ อฺตรสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา อุตฺตราติ ลทฺธนามา อนุกฺกเมน วิฺุตํ ปตฺวา ปฏาจาราย เถริยา สนฺติกํ อุปสงฺกมิ. เถรี ตสฺสา ธมฺมํ กเถสิ. สา ธมฺมํ สุตฺวา สํสาเร ชาตสํเวคา สาสเน อภิปฺปสนฺนา หุตฺวา ปพฺพชิ. ปพฺพชิตฺวา จ กตปุพฺพกิจฺจา ปฏาจาราย เถริยา สนฺติเก วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา ภาวนมนุยฺุชนฺตี อุปนิสฺสยสมฺปนฺนตาย อินฺทฺริยานํ ปริปากํ คตตฺตา จ น จิรสฺเสว วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณิ. อรหตฺตํ ปน ปตฺวา อตฺตโน ปฏิปตฺตึ ปจฺจเวกฺขิตฺวา อุทานวเสน –
‘‘มุสลานิ คเหตฺวาน, ธฺํ โกฏฺเฏนฺติ มาณวา;
ปุตฺตทารานิ โปเสนฺตา, ธนํ วินฺทนฺติ มาณวา.
‘‘ฆเฏถ พุทฺธสาสเน, ยํ กตฺวา นานุตปฺปติ;
ขิปฺปํ ปาทานิ โธวิตฺวา, เอกมนฺตํ นิสีทถ.
‘‘จิตฺตํ อุปฏฺเปตฺวาน, เอกคฺคํ สุสมาหิตํ;
ปจฺจเวกฺขถ สงฺขาเร, ปรโต โน จ อตฺตโต.
‘‘ตสฺสาหํ วจนํ สุตฺวา, ปฏาจารานุสาสนึ;
ปาเท ปกฺขาลยิตฺวาน, เอกมนฺเต อุปาวิสึ.
‘‘รตฺติยา ¶ ปุริเม ยาเม, ปุพฺพชาติมนุสฺสรึ;
รตฺติยา มชฺฌิเม ยาเม, ทิพฺพจกฺขุํ วิโสธยึ.
‘‘รตฺติยา ปจฺฉิเม ยาเม, ตโมกฺขนฺธํ ปทาลยึ;
เตวิชฺชา อถ วุฏฺาสึ, กตา เต อนุสาสนี.
‘‘สกฺกํว ¶ เทวา ติทสา, สงฺคาเม อปราชิตํ;
ปุรกฺขตฺวา วิหสฺสามิ, เตวิชฺชามฺหิ อนาสวา’’ติ. –
อิมา ¶ คาถา อภาสิ.
ตตฺถ จิตฺตํ อุปฏฺเปตฺวานาติ ภาวนาจิตฺตํ กมฺมฏฺาเน อุปฏฺเปตฺวา. กถํ? เอกคฺคํ สุสมาหิตํ ปจฺจเวกฺขถาติ ปฏิปตฺตึ อเวกฺขถ, สงฺขาเร อนิจฺจาติปิ, ทุกฺขาติปิ, อนตฺตาติปิ ลกฺขณตฺตยํ วิปสฺสถาติ อตฺโถ. อิทฺจ โอวาทกาเล อตฺตโน อฺเสฺจ ภิกฺขุนีนํ เถริยาทีนํ โอวาทสฺส อนุวาทวเสน วุตฺตํ. ปฏาจารานุสาสนินฺติ ปฏาจาราย เถริยา อนุสิฏฺึ. ‘‘ปฏาจาราย สาสน’’นฺติปิ วา ปาโ.
อถ วุฏฺาสินฺติ เตวิชฺชาภาวปฺปตฺติโต ปจฺฉา อาสนโต วุฏฺาสึ. อยมฺปิ เถรี เอกทิวสํ ปฏาจาราย เถริยา สนฺติเก กมฺมฏฺานํ โสเธตฺวา อตฺตโน วสนฏฺานํ ปวิสิตฺวา ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา นิสีทิ. ‘‘น ตาวิมํ ปลฺลงฺกํ ภินฺทิสฺสามิ, ยาว เม น อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุจฺจตี’’ติ นิจฺฉยํ กตฺวา สมฺมสนํ อารภิตฺวา, อนุกฺกเมน วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา มคฺคปฏิปาฏิยา อภิฺาปฏิสมฺภิทาปริวารํ อรหตฺตํ ปตฺวา เอกูนวีสติยา ปจฺจเวกฺขณาาณาย ปวตฺตาย ‘‘อิทานิมฺหิ กตกิจฺจา’’ติ โสมนสฺสชาตา อิมา คาถา อุทาเนตฺวา ปาเท ปสาเรสิ อรุณุคฺคมนเวลายํ. ตโต สมฺมเทว วิภาตาย รตฺติยา เถริยา สนฺติกํ อุปคนฺตฺวา อิมา คาถา ปจฺจุทาหาสิ. เตน วุตฺตํ ‘‘กตา เต อนุสาสนี’’ติอาทิ. เสสํ สพฺพํ เหฏฺา วุตฺตนยเมว.
อุตฺตราเถรีคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. จาลาเถรีคาถาวณฺณนา
สตึ ¶ อุปฏฺเปตฺวานาติอาทิกา จาลาย เถริยา คาถา. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิการา ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ กุสลํ อุปจินิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท มคเธสุ นาลกคาเม รูปสาริพฺราหฺมณิยา กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺติ. ตสฺสา นามคฺคหณทิวเส จาลาติ นามํ อกํสุ, ตสฺสา กนิฏฺาย อุปจาลาติ, อถ ตสฺสา กนิฏฺาย สีสูปจาลาติ ¶ . อิมา ติสฺโสปิ ¶ ธมฺมเสนาปติสฺส กนิฏฺภคินิโย, อิมาสํ ปุตฺตานมฺปิ ติณฺณํ อิทเมว นามํ. เย สนฺธาย เถรคาถาย ‘‘จาเล อุปจาเล สีสูปจาเล’’ติ (เถรคา. ๔๒) อาคตํ.
อิมา ปน ติสฺโสปิ ภคินิโย ‘‘ธมฺมเสนาปติ ปพฺพชี’’ติ สุตฺวา ‘‘น หิ นูน โส โอรโก ธมฺมวินโย, น สา โอริกา ปพฺพชฺชา, ยตฺถ อมฺหากํ อยฺโย ปพฺพชิโต’’ติ อุสฺสาหชาตา ติพฺพจฺฉนฺทา อสฺสุมุขํ รุทมานํ าติปริชนํ ปหาย ปพฺพชึสุ. ปพฺพชิตฺวา จ ฆเฏนฺติโย วายมนฺติโย นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณึสุ. อรหตฺตํ ปน ปตฺวา นิพฺพานสุเขน ผลสุเขน วิหรนฺติ.
ตาสุ จาลา ภิกฺขุนี เอกทิวสํ ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺตา อนฺธวนํ ปวิสิตฺวา ทิวาวิหารํ นิสีทิ. อถ นํ มาโร อุปสงฺกมิตฺวา กาเมหิ อุปเนสิ. ยํ สนฺธาย สุตฺเต วุตฺตํ –
‘‘อถ โข จาลา ภิกฺขุนี ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรํ อาทาย สาวตฺถึ ปิณฺฑาย ปาวิสิ. สาวตฺถิยํ ปิณฺฑาย จริตฺวา ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺตา เยน อนฺธวนํ, เตนุปสงฺกมิ ทิวาวิหาราย. อนฺธวนํ อชฺโฌคาเหตฺวา อฺตรสฺมึ รุกฺขมูเล ทิวาวิหารํ นิสีทิ. อถ โข มาโร ปาปิมา เยน จาลา ภิกฺขุนี, เตนุปสงฺกมิ, อุปสงฺกมิตฺวา จาลํ ภิกฺขุนึ เอตทโวจา’’ติ (สํ. นิ. ๑.๑๖๗).
อนฺธวนมฺหิ ทิวาวิหารํ นิสินฺนํ มาโร อุปสงฺกมิตฺวา พฺรหฺมจริยวาสโต วิจฺฉินฺทิตุกาโม ‘‘กํ นุ อุทฺทิสฺส มุณฺฑาสี’’ติอาทึ ปุจฺฉิ. อถสฺส สตฺถุ คุเณ ธมฺมสฺส จ นิยฺยานิกภาวํ ปกาเสตฺวา อตฺตโน กตกิจฺจภาววิภาวเนน ตสฺส วิสยาติกฺกมํ ปเวเทสิ. ตํ ¶ สุตฺวา มาโร ทุกฺขี ทุมฺมโน ตตฺเถวนฺตรธายิ. อถ สา อตฺตนา มาเรน จ ภาสิตา คาถา อุทานวเสน กเถนฺตี –
‘‘สตึ อุปฏฺเปตฺวาน, ภิกฺขุนี ภาวิตินฺทฺริยา;
ปฏิวิชฺฌิ ปทํ สนฺตํ, สงฺขารูปสมํ สุขํ.
‘‘กํ ¶ นุ อุทฺทิสฺส มุณฺฑาสิ, สมณี วิย ทิสฺสติ;
น ¶ จ โรเจสิ ปาสณฺเฑ, กิมิทํ จรสิ โมมุหา.
‘‘อิโต พหิทฺธา ปาสณฺฑา, ทิฏฺิโย อุปนิสฺสิตา;
น เต ธมฺมํ วิชานนฺติ, น เต ธมฺมสฺส โกวิทา.
‘‘อตฺถิ สกฺยกุเล ชาโต, พุทฺโธ อปฺปฏิปุคฺคโล;
โส เม ธมฺมมเทเสสิ, ทิฏฺีนํ สมติกฺกมํ.
‘‘ทุกฺขํ ทุกฺขสมุปฺปาทํ, ทุกฺขสฺส จ อติกฺกมํ;
อริยํ จฏฺงฺคิกํ มคฺคํ, ทุกฺขูปสมคามินํ.
‘‘ตสฺสาหํ วจนํ สุตฺวา, วิหรึ สาสเน รตา;
ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘สพฺพตฺถ วิหตา นนฺที, ตโมกฺขนฺโธ ปทาลิโต;
เอวํ ชานาหิ ปาปิม, นิหโต ตฺวมสิ อนฺตกา’’ติ. –
อิมา คาถา อภาสิ.
ตตฺถ สตึ อุปฏฺเปตฺวานาติ สติปฏฺานภาวนาวเสน กายาทีสุ อสุภทุกฺขานิจฺจานตฺตวเสน สตึ สุฏฺุ อุปฏฺิตํ กตฺวา. ภิกฺขุนีติ อตฺตานํ สนฺธาย วทติ. ภาวิตินฺทฺริยาติ อริยมคฺคภาวนาย ภาวิตสทฺธาทิปฺจินฺทฺริยา. ปฏิวิชฺฌิ ปทํ สนฺตนฺติ สนฺตํ ปทํ ¶ นิพฺพานํ สจฺฉิกิริยาปฏิเวเธน ปฏิวิชฺฌิ สจฺฉากาสิ. สงฺขารูปสมนฺติ สพฺพสงฺขารานํ อุปสมเหตุภูตํ. สุขนฺติ อจฺจนฺตสุขํ.
‘‘กํ นุ อุทฺทิสฺสา’’ติ คาถา มาเรน วุตฺตา. ตตฺรายํ สงฺเขปตฺโถ – อิมสฺมึ โลเก พหู สมยา เตสฺจ เทเสตาโร พหู เอว ติตฺถกรา, เตสุ กํ นุ โข ตฺวํ อุทฺทิสฺส มุณฺฑาสิ มุณฺฑิตเกสา อสิ. น เกวลํ มุณฺฑาว, อถ โข กาสาวธารเณน จ สมณี วิย ทิสฺสติ. น จ โรเจสิ ปาสณฺเฑติ ตาปสปริพฺพาชกาทีนํ อาทาสภูเต ปาสณฺเฑ เต เต สมยนฺตเร เนว โรเจสิ. กิมิทํ จรสิ โมมุหาติ กึ นามิทํ, ยํ ปาสณฺฑวิหิตํ อุชุํ นิพฺพานมคฺคํ ปหาย ¶ อชฺช กาลิกํ กุมคฺคํ ปฏิปชฺชนฺตี อติวิย มูฬฺหา จรสิ ปริพฺภมสีติ.
ตํ ¶ สุตฺวา เถรี ปฏิวจนทานมุเขน ตํ ตชฺเชนฺตี ‘‘อิโต พหิทฺธา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ อิโต พหิทฺธา ปาสณฺฑา นาม อิโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สาสนโต พหิทฺธา กุฏีสกพหุการาทิกา. เต หิ สตฺตานํ ตณฺหาปาสํ ทิฏฺิปาสฺจ เฑนฺติ โอฑฺเฑนฺตีติ ปาสณฺฑาติ วุจฺจติ. เตนาห – ‘‘ทิฏฺิโย อุปนิสฺสิตา’’ติ สสฺสตทิฏฺิคตานิ อุเปจฺจ นิสฺสิตา, ทิฏฺิคตานิ อาทิยึสูติ อตฺโถ. ยทคฺเคน จ ทิฏฺิสนฺนิสฺสิตา, ตทคฺเคน ปาสณฺฑสนฺนิสฺสิตา. น เต ธมฺมํ วิชานนฺตีติ เย ปาสณฺฑิโน สสฺสตทิฏฺิคตสนฺนิสฺสิตา ‘‘อยํ ปวตฺติ เอวํ ปวตฺตตี’’ติ ปวตฺติธมฺมมฺปิ ยถาภูตํ น วิชานนฺติ. น เต ธมฺมสฺส โกวิทาติ ‘‘อยํ นิวตฺติ เอวํ นิวตฺตตี’’ติ นิวตฺติธมฺมสฺสาปิ อกุสลา, ปวตฺติธมฺมมคฺเคปิ หิ เต สํมูฬฺหา, กิมงฺคํ ปน นิวตฺติธมฺเมติ.
เอวํ ปาสณฺฑวาทานํ อนิยฺยานิกตํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ กํ นุ อุทฺทิสฺส มุณฺฑาสีติ ปฺหํ วิสฺสชฺเชตุํ ‘‘อตฺถิ สกฺยกุเล ชาโต’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ทิฏฺีนํ สมติกฺกมนฺติ สพฺพาสํ ทิฏฺีนํ สมติกฺกมนุปายํ ทิฏฺิชาลวินิเวนํ. เสสํ วุตฺตนยเมว.
จาลาเถรีคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. อุปจาลาเถรีคาถาวณฺณนา
สติมตีติอาทิกา อุปจาลาย เถริยา คาถา. ตสฺสา วตฺถุ จาลาย เถริยา วตฺถุมฺหิ วุตฺตเมว. อยมฺปิ หิ จาลา วิย ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา อรหตฺตํ ปตฺวา อุทาเนนฺตี –
‘‘สติมตี ¶ จกฺขุมตี, ภิกฺขุนี ภาวิตินฺทฺริยา;
ปฏิวิชฺฌิ ปทํ สนฺตํ, อกาปุริสเสวิต’’นฺติ. –
อิมํ คาถํ อภาสิ.
ตตฺถ สติมตีติ สติสมฺปนฺนา, ปุพฺพภาเค ¶ ปรเมน สติเนปกฺเกน สมนฺนาคตา หุตฺวา ปจฺฉา อริยมคฺคสฺส ภาวิตตฺตา สติเวปุลฺลปฺปตฺติยา อุตฺตมาย สติยา สมนฺนาคตาติ อตฺโถ. จกฺขุมตีติ ปฺาจกฺขุนา สมนฺนาคตา, อาทิโต อุทยตฺถคามินิยา ปฺาย อริยาย นิพฺเพธิกาย สมนฺนาคตา ¶ หุตฺวา ปฺาเวปุลฺลปฺปตฺติยา ปรเมน ปฺาจกฺขุนา สมนฺนาคตาติ วุตฺตํ โหติ. อกาปุริสเสวิตนฺติ อลามกปุริเสหิ อุตฺตมปุริเสหิ อริเยหิ พุทฺธาทีหิ เสวิตํ.
‘‘กินฺนุ ชาตึ น โรเจสี’’ติ คาถา เถรึ กาเมสุ อุปหาเรตุกาเมน มาเรน วุตฺตา. ‘‘กึ นุ ตฺวํ ภิกฺขุนิ น โรเจสี’’ติ (สํ. นิ. ๑.๑๖๗) หิ มาเรน ปุฏฺา เถรี อาห – ‘‘ชาตึ ขฺวาหํ, อาวุโส, น โรเจมี’’ติ. อถ นํ มาโร ชาตสฺส กามา ปริโภคา, ตสฺมา ชาติปิ อิจฺฉิตพฺพา, กามาปิ ปริภฺุชิตพฺพาติ ทสฺเสนฺโต –
‘‘กินฺนุ ชาตึ น โรเจสิ, ชาโต กามานิ ภฺุชติ;
ภฺุชาหิ กามรติโย, มาหุ ปจฺฉานุตาปินี’’ติ. –
คาถมาห.
ตสฺสตฺโถ – กึ นุ ตํ การณํ, เยน ตฺวํ อุปจาเล ชาตึ น โรเจสิ น โรเจยฺยาสิ, น ตํ การณํ อตฺถิ. ยสฺมา ชาโต กามานิ ภฺุชติ อิธ ชาโต กามคุณสํหิตานิ รูปาทีนิ ปฏิเสวนฺโต กามสุขํ ปริภฺุชติ. น หิ อชาตสฺส ตํ อตฺถิ, ตสฺมา ภฺุชาหิ กามรติโย กามขิฑฺฑารติโย อนุภว. มาหุ ปจฺฉานุตาปินี ‘‘โยพฺพฺเ สติ วิชฺชมาเนสุ โภเคสุ น มยา กามสุขมนุภูต’’นฺติ ปจฺฉานุตาปินี มา อโหสิ. อิมสฺมึ โลเก ธมฺมา นาม ยาวเทว อตฺถาธิคมตฺโถ อตฺโถ จ กามสุขตฺโถติ ปากโฏยมตฺโถติ อธิปฺปาโย.
ตํ ¶ สุตฺวา เถรี ชาติยา ทุกฺขนิมิตฺตตํ อตฺตโน จ ตสฺส วิสยาติกฺกมํ วิภาเวตฺวา ตชฺเชนฺตี –
‘‘ชาตสฺส ¶ มรณํ โหติ, หตฺถปาทาน เฉทนํ;
วธพนฺธปริกฺเลสํ, ชาโต ทุกฺขํ นิคจฺฉติ.
‘‘อตฺถิ สกฺยกุเล ชาโต, สมฺพุทฺโธ อปราชิโต;
โส เม ธมฺมมเทเสสิ, ชาติยา สมติกฺกมํ.
‘‘ทุกฺขํ ¶ ทุกฺขสมุปฺปาทํ, ทุกฺขสฺส จ อติกฺกมํ;
อริยํ จฏฺงฺคิกํ มคฺคํ, ทุกฺขูปสมคามินํ.
‘‘ตสฺสาหํ วจนํ สุตฺวา, วิหรึ สาสเน รตา;
ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘สพฺพตฺถ วิหตา นนฺที, ตโมกฺขนฺโธ ปทาลิโต;
เอวํ ชานาหิ ปาปิม, นิหโต ตฺวมสิ อนฺตกา’’ติ. –
อิมา คาถา อภาสิ.
ตตฺถ ชาตสฺส มรณํ โหตีติ ยสฺมา ชาตสฺส สตฺตสฺส มรณํ โหติ, น อชาตสฺส. น เกวลํ มรณเมว, อถ โข ชราโรคาทโย ยตฺตกานตฺถา, สพฺเพปิ เต ชาตสฺส โหนฺติ ชาติเหตุกา. เตนาห ภควา – ‘‘ชาติปจฺจยา ชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา สมฺภวนฺตี’’ติ (มหาว. ๑; วิภ. ๒๒๕; อุทา. ๑). เตเนวาห – ‘‘หตฺถปาทาน เฉทน’’นฺติ หตฺถปาทานํ เฉทนํ ชาตสฺเสว โหติ, น อชาตสฺส. หตฺถปาทเฉทนาปเทเสน เจตฺถ พาตฺตึส กมฺมการณาปิ ทสฺสิตา เอวาติ ทฏฺพฺพํ. เตเนวาห – ‘‘วธพนฺธปริกฺเลสํ, ชาโต ทุกฺขํ นิคจฺฉตี’’ติ. ชีวิตวิโยชนมุฏฺิปฺปหาราทิสงฺขาตํ วธปริกฺเลสฺเจว อนฺทุพนฺธนาทิสงฺขาตํ พนฺธปริกฺเลสํ อฺฺจ ยํกิฺจิ ทุกฺขํ นาม ตํ สพฺพํ ชาโต เอว นิคจฺฉติ, น อชาโต, ตสฺมา ชาตึ น โรเจมีติ.
อิทานิ ¶ ชาติยา กามานฺจ อจฺจนฺตเมว อตฺตนา สมติกฺกนฺตภาวํ มูลโต ปฏฺาย ทสฺเสนฺตี – ‘‘อตฺถิ สกฺยกุเล ชาโต’’ติอาทิมาห. ตตฺถ อปราชิโตติ กิเลสมาราทินา เกนจิ น ปราชิโต. สตฺถา หิ สพฺพาภิภู สเทวกํ โลกํ อฺทตฺถุ อภิภวิตฺวา ิโต ¶ , ตสฺมา อปราชิโต. เสสํ วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานเมว.
อุปจาลาเถรีคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
สตฺตกนิปาตวณฺณนา นิฏฺิตา.