📜
๙. นวกนิปาโต
๑. วฑฺฒมาตุเถรีคาถาวณฺณนา
นวกนิปาเต ¶ ¶ ¶ มา สุ เต วฑฺฒ โลกมฺหีติอาทิกา วฑฺฒมาตาย เถริยา คาถา. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิการา ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ กุสลํ อุปจินนฺตี, อนุกฺกเมน สมฺภตวิโมกฺขสมฺภารา หุตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท ภารุกจฺฉกนคเร กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺตา ปติกุลํ คตา เอกํ ปุตฺตํ วิชายิ. ตสฺส วฑฺโฒติ นามํ อโหสิ. ตโต ปฏฺาย สา วฑฺฒมาตาติ โวหรียิตฺถ. สา ภิกฺขูนํ สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺธา ปุตฺตํ าตีนํ นิยฺยาเทตฺวา ภิกฺขุนุปสฺสยํ คนฺตฺวา ปพฺพชิ. อิโต ปรํ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ วฑฺฒตฺเถรสฺส วตฺถุมฺหิ (เถรคา. อฏฺ. ๒.วฑฺฒตฺเถรคาถาวณฺณนา) อาคตเมว. วฑฺฒตฺเถรฺหิ อตฺตโน ปุตฺตํ สนฺตรุตฺตรํ เอกกํ ภิกฺขุนุปสฺสเย อตฺตโน ทสฺสนตฺถาย อุปคตํ อยํ เถรี ‘‘กสฺมา ตฺวํ เอกโก สนฺตรุตฺตโรว อิธาคโต’’ติ โจเทตฺวา โอวทนฺตี –
‘‘มา สุ เต วฑฺฒ โลกมฺหิ, วนโถ อหุ กุทาจนํ;
มา ปุตฺตก ปุนปฺปุนํ, อหุ ทุกฺขสฺส ภาคิมา.
‘‘สุขฺหิ วฑฺฒ มุนโย, อเนชา ฉินฺนสํสยา;
สีติภูตา ทมปฺปตฺตา, วิหรนฺติ อนาสวา.
‘‘เตหานุจิณฺณํ อิสีหิ, มคฺคํ ทสฺสนปตฺติยา;
ทุกฺขสฺสนฺตกิริยาย, ตฺวํ วฑฺฒ อนุพฺรูหยา’’ติ. –
อิมา ติสฺโส คาถา อภาสิ.
ตตฺถ มา สุ เต วฑฺฒ โลกมฺหิ, วนโถ อหุ กุทาจนนฺติ สูติ นิปาตมตฺตํ. วฑฺฒ, ปุตฺตก, สพฺพสฺมิมฺปิ สตฺตโลเก, สงฺขารโลเก จ กิเลสวนโถ ตุยฺหํ กทาจิปิ มา อหุ มา อโหสิ ¶ . ตตฺถ การณมาห – ‘‘มา, ปุตฺตก, ปุนปฺปุนํ, อหุ ทุกฺขสฺส ภาคิมา’’ติ วนถํ อนุจฺฉินฺทนฺโต ตํ นิมิตฺตสฺส ปุนปฺปุนํ อปราปรํ ชาติอาทิทุกฺขสฺส ภาคี มา อโหสิ.
เอวํ ¶ วนถสฺส อสมุจฺเฉเท อาทีนวํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สมุจฺเฉเท อานิสํสํ ทสฺเสนฺตี ‘‘สุขฺหิ ¶ วฑฺฒา’’ติอาทิมาห. ตสฺสตฺโถ – ปุตฺตก, วฑฺฒ โมเนยฺยธมฺมสมนฺนาคเตน มุนโย, เอชาสงฺขาตาย ตณฺหาย อภาเวน อเนชา, ทสฺสนมคฺเคเนว ปหีนวิจิกิจฺฉตาย ฉินฺนสํสยา, สพฺพกิเลสปริฬาหาภาเวน สีติภูตา, อุตฺตมสฺส ทมถสฺส อธิคตตฺตา ทมปฺปตฺตา อนาสวา ขีณาสวา สุขํ วิหรนฺติ, น เตสํ เอตรหิ เจโตทุกฺขํ อตฺถิ, อายตึ ปน สพฺพมฺปิ ทุกฺขํ น ภวิสฺสเตว.
ยสฺมา เจเตวํ, ตสฺมา เตหานุจิณฺณํ อิสีหิ…เป… อนุพฺรูหยาติ เตหิ ขีณาสเวหิ อิสีหิ อนุจิณฺณํ ปฏิปนฺนํ สมถวิปสฺสนามคฺคํ าณทสฺสนสฺส อธิคมาย สกลสฺสาปิ วฏฺฏทุกฺขสฺส อนฺตกิริยาย วฑฺฒ, ตฺวํ อนุพฺรูหย วฑฺเฒยฺยาสีติ.
ตํ สุตฺวา วฑฺฒตฺเถโร ‘‘อทฺธา มม มาตา อรหตฺเต ปติฏฺิตา’’ติ จินฺเตตฺวา ตมตฺถํ ปเวเทนฺโต –
‘‘วิสารทาว ภณสิ, เอตมตฺถํ ชเนตฺติ เม;
มฺามิ นูน มามิเก, วนโถ เต น วิชฺชตี’’ติ. – คาถมาห;
ตตฺถ วิสารทาว ภณสิ, เอตมตฺถํ ชเนตฺติ เมติ ‘‘มา สุ เต วฑฺฒ โลกมฺหิ, วนโถ อหุ กุทาจน’’นฺติ เอตมตฺถํ เอตํ โอวาทํ, อมฺม, วิคตสารชฺชา กตฺถจิ อลคฺคา อนลฺลีนาว หุตฺวา มยฺหํ วทสิ. ตสฺมา มฺามิ นูน มามิเก, วนโถ เต น วิชฺชตีติ, นูน มามิเก มยฺหํ, อมฺม, เคหสิตเปมมตฺโตปิ วนโถ ตุยฺหํ มยิ น วิชฺชตีติ มฺามิ, น มามิกาติ อตฺโถ.
ตํ สุตฺวา เถรี ‘‘อณุมตฺโตปิ กิเลโส กตฺถจิปิ วิสเย มม น วิชฺชตี’’ติ วตฺวา อตฺตโน กตกิจฺจตํ ปกาเสนฺตี –
‘‘เย ¶ เกจิ วฑฺฒ สงฺขารา, หีนา อุกฺกฏฺมชฺฌิมา;
อณูปิ อณุมตฺโตปิ, วนโถ เม น วิชฺชติ.
‘‘สพฺเพ ¶ เม อาสวา ขีณา, อปฺปมตฺตสฺส ฌายโต;
ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติ. –
อิมํ ¶ คาถาทฺวยมาห.
ตตฺถ เย เกจีติ อนิยมวจนํ. สงฺขาราติ สงฺขตธมฺมา. หีนาติ ลามกา ปติกุฏฺา. อุกฺกฏฺมชฺฌิมาติ ปณีตา เจว มชฺฌิมา จ. เตสุ วา อสงฺขตา หีนา ชาติสงฺขตา อุกฺกฏฺา, อุภยวิมิสฺสิตา มชฺฌิมา. หีเนหิ วา ฉนฺทาทีหิ นิพฺพตฺติตา หีนา, มชฺฌิเมหิ มชฺฌิมา, ปณีเตหิ อุกฺกฏฺา. อกุสลา ธมฺมา วา หีนา, โลกุตฺตรา ธมฺมา อุกฺกฏฺา, อิตรา มชฺฌิมา. อณูปิ อณุมตฺโตปีติ น เกวลํ ตยิ เอว, อถ โข เย เกจิ หีนาทิเภทภินฺนา สงฺขารา. เตสุ สพฺเพสุ อณูปิ อณุมตฺโตปิ อติปริตฺตโกปิ วนโถ มยฺหํ น วิชฺชติ.
ตตฺถ การณมาห – ‘‘สพฺเพ เม อาสวา ขีณา, อปฺปมตฺตสฺส ฌายโต’’ติ. ตตฺถ อปฺปมตฺตสฺส ฌายโตติ อปฺปมตฺตาย ฌายนฺติยา, ลิงฺควิปลฺลาเสน เหตํ วุตฺตํ. เอตฺถ จ ยสฺมา ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา, ตสฺมา กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ. ยสฺมา อปฺปมตฺตา ฌายินี, ตสฺมา สพฺเพ เม อาสวา ขีณา, อณูปิ อณุมตฺโตปิ วนโถ เม น วิชฺชตีติ โยชนา.
เอวํ วุตฺตโอวาทํ องฺกุสํ กตฺวา สฺชาตสํเวโค เถโร วิหารํ คนฺตฺวา ทิวาฏฺาเน นิสินฺโน วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปตฺวา อตฺตโน ปฏิปตฺตึ ปจฺจเวกฺขิตฺวา สฺชาตโสมนสฺโส มาตุ สนฺติกํ คนฺตฺวา อฺํ พฺยากโรนฺโต –
‘‘อุฬารํ วต เม มาตา, ปโตทํ สมวสฺสริ;
ปรมตฺถสฺหิตา คาถา, ยถาปิ อนุกมฺปิกา.
‘‘ตสฺสาหํ วจนํ สุตฺวา, อนุสิฏฺึ ชเนตฺติยา;
ธมฺมสํเวคมาปาทึ, โยคกฺเขมสฺส ปตฺติยา.
‘‘โสหํ ¶ ปธานปหิตตฺโต, รตฺตินฺทิวมตนฺทิโต;
มาตรา โจทิโต สนฺเต, อผุสึ สนฺติมุตฺตม’’นฺติ. –
อิมา ติสฺโส คาถา อภาสิ.
อถ ¶ เถรี อตฺตโน วจนํ องฺกุสํ กตฺวา ปุตฺตสฺส อรหตฺตปฺปตฺติยา อาราธิตจิตฺตา เตน ภาสิตคาถา สยํ ปจฺจนุภาสิ. เอวํ ตาปิ เถริยา คาถา นาม ชาตา.
ตตฺถ อุฬารนฺติ วิปุลํ มหนฺตํ. ปโตทนฺติ ¶ โอวาทปโตทํ. สมวสฺสรีติ สมฺมา ปวตฺเตสิ วตาติ โยชนา. โก ปน โส ปโตโทติ อาห ‘‘ปรมตฺถสฺหิตา คาถา’’ติ. ตํ ‘‘มา สุ เต, วฑฺฒ, โลกมฺหี’’ติอาทิกา คาถา สนฺธาย วทติ. ยถาปิ อนุกมฺปิกาติ ยถา อฺาปิ อนุคฺคาหิกา, เอวํ มยฺหํ มาตา ปวตฺตินิวตฺติวิภาวนคาถาสงฺขาตํ อุฬารํ ปโตทํ ปาชนทณฺฑกํ มม าณเวคสมุตฺเตชํ ปวตฺเตสีติ อตฺโถ.
ธมฺมสํเวคมาปาทินฺติ าณภยาวหตฺตา อติวิย มหนฺตํ ภึสนํ สํเวคํ อาปชฺชึ.
ปธานปหิตตฺโตติ จตุพฺพิธสมฺมปฺปธานโยเคน ทิพฺพานํ ปฏิเปสิตจิตฺโต. อผุสึ สนฺติมุตฺตมนฺติ อนุตฺตรํ สนฺตึ นิพฺพานํ ผุสึ อธิคจฺฉินฺติ อตฺโถ.
วฑฺฒมาตุเถรีคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
นวกนิปาตวณฺณนา นิฏฺิตา.