📜
๓. สุภูติวคฺโค
๑. สุภูติตฺเถรอปทานวณฺณนา
หิมวนฺตสฺสาวิทูเรติอาทิกํ ¶ อายสฺมโต สุภูติตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต อิโต กปฺปสตสหสฺสมตฺถเก อนุปฺปนฺเนเยว ปทุมุตฺตเร ภควติ โลกนาเถ หํสวตีนคเร ¶ อฺตรสฺส พฺราหฺมณมหาสาลสฺส เอกปุตฺตโก หุตฺวา นิพฺพตฺติ, ตสฺส นนฺทมาณโวติ นามํ อกํสุ. โส วยปฺปตฺโต ตโย เวเท อุคฺคณฺหิตฺวา ตตฺถ สารํ อปสฺสนฺโต อตฺตโน ปริวารภูเตหิ จตุจตฺตาลีสาย มาณวสหสฺเสหิ สทฺธึ ปพฺพตปาเท อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา อฏฺ สมาปตฺติโย ปฺจาภิฺาโย จ นิพฺพตฺเตสิ. อนฺเตวาสิกานมฺปิ กมฺมฏฺานํ อาจิกฺขิ. เตปิ นจิรสฺเสว ฌานลาภิโน อเหสุํ.
เตน จ สมเยน ปทุมุตฺตโร ภควา โลเก อุปฺปชฺชิตฺวา หํสวตีนครํ อุปนิสฺสาย วิหรนฺโต เอกทิวสํ ปจฺจูสสมเย โลกํ โวโลเกนฺโต นนฺทตาปสสฺส อนฺเตวาสิกชฏิลานํ อรหตฺตูปนิสฺสยํ, นนฺทตาปสสฺส จ ทฺวีหงฺเคหิ สมนฺนาคตสฺส สาวกฏฺานนฺตรสฺส ปตฺถนํ ทิสฺวา ปาโตว สรีรปฏิชคฺคนํ กตฺวา ปุพฺพณฺหสมเย ปตฺตจีวรมาทาย อฺํ กฺจิ อนามนฺเตตฺวา สีโห วิย เอกจโร นนฺทตาปสสฺส อนฺเตวาสิเกสุ ผลาผลตฺถาย คเตสุ ‘‘พุทฺธภาวํ เม ชานาตู’’ติ ปสฺสนฺตสฺเสว นนฺทตาปสสฺส อากาสโต โอตริตฺวา ปถวิยํ ปติฏฺาสิ. นนฺทตาปโส พุทฺธานุภาวฺเจว ลกฺขณปาริปูริฺจ ทิสฺวา ลกฺขณมนฺเต สมฺมสิตฺวา ‘‘อิเมหิ ลกฺขเณหิ สมนฺนาคโต นาม อคารํ อชฺฌาวสนฺโต ราชา โหติ จกฺกวตฺตี, ปพฺพชนฺโต โลเก วิวฏจฺเฉโท ¶ สพฺพฺู พุทฺโธ โหติ, อยํ ปุริสาชานีโย นิสฺสํสยํ พุทฺโธ’’ติ ตฺวา ปจฺจุคฺคมนํ กตฺวา ปฺจปติฏฺิเตน วนฺทิตฺวา อาสนํ ปฺาเปตฺวา อทาสิ. นิสีทิ ภควา ปฺตฺเต อาสเน. นนฺทตาปโสปิ อตฺตโน อนุจฺฉวิกํ อาสนํ คเหตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. ตสฺมึ สมเย จตุจตฺตาลีสสหสฺสชฏิลา ปณีตปณีตานิ โอชวนฺตานิ ผลาผลานิ คเหตฺวา อาจริยสฺส สนฺติกํ สมฺปตฺตา พุทฺธานฺเจว อาจริยสฺส จ นิสินฺนาการํ โอโลเกตฺวา อาหํสุ – ‘‘อาจริย, มยํ ‘อิมสฺมึ โลเก ตุมฺเหหิ มหนฺตตโร นตฺถี’ติ วิจราม, อยํ ปน ปุริโส ตุมฺเหหิ มหนฺตตโร มฺเ’’ติ. นนฺทตาปโส – ‘‘ตาตา ¶ , กึ วเทถ, ตุมฺเห สาสเปน สทฺธึ อฏฺสฏฺิโยชนสตสหสฺสุพฺเพธํ สิเนรุํ อุปเมตุํ อิจฺฉถ, สพฺพฺุพุทฺเธน สทฺธึ มา มํ อุปมิตฺถา’’ติ อาห. อถ เต ตาปสา – ‘‘สเจ อยํ โอรโก อภวิสฺส, น อมฺหากํ อาจริโย เอวํ อุปมํ อาหเรยฺย. ยาว มหาวตายํ ปุริสาชานีโย’’ติ ปาเทสุ นิปติตฺวา สิรสา วนฺทึสุ. อถ เต อาจริโย อาห – ‘‘ตาตา, อมฺหากํ พุทฺธานํ อนุจฺฉวิโก เทยฺยธมฺโม นตฺถิ, ภควา จ ภิกฺขาจารเวลายํ อิธาคโต, ตสฺมา มยํ ยถาพลํ เทยฺยธมฺมํ ทสฺสาม, ตุมฺเหหิ ยํ ยํ ปณีตํ ผลาผลํ อาภตํ, ตํ ตํ อาหรถา’’ติ อาหราเปตฺวา สหตฺเถเนว โธวิตฺวา สยํ ¶ ตถาคตสฺส ปตฺเต ปติฏฺาเปสิ. สตฺถารา ผลาผเล ปฏิคฺคหิตมตฺเต เทวตา ทิพฺโพชํ ปกฺขิปึสุ. ตาปโส อุทกมฺปิ สยเมว ปริสฺสาเวตฺวา อทาสิ. ตโต โภชนกิจฺจํ นิฏฺาเปตฺวา นิสินฺเน สตฺถริ สพฺเพ อนฺเตวาสิเก ปกฺโกสิตฺวา สตฺถุ สนฺติเก สารณียํ กถํ กเถนฺโต นิสีทิ. สตฺถา ‘‘ภิกฺขุสงฺโฆ อาคจฺฉตู’’ติ จินฺเตสิ. สตฺถุ จิตฺตํ ตฺวา สตสหสฺสมตฺตา ขีณาสวา อาคนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา อฏฺํสุ.
อถ นนฺทตาปโส อนฺเตวาสิเก อามนฺเตสิ – ‘‘ตาตา, พุทฺธานํ นิสินฺนาสนมฺปิ นีจํ, สมณสตสหสฺสสฺสปิ อาสนํ นตฺถิ. ตุมฺเหหิ อชฺช อุฬารํ ภควโต ภิกฺขุสงฺฆสฺส จ สกฺการํ กาตุํ วฏฺฏติ, ปพฺพตปาทโต วณฺณคนฺธสมฺปนฺนานิ ปุปฺผานิ อาหรถา’’ติ อาห. อจินฺเตยฺยตฺตา อิทฺธิวิสยสฺส เต มุหุตฺเตเนว วณฺณคนฺธรสสมฺปนฺนานิ ปุปฺผานิ อาหริตฺวา พุทฺธานํ โยชนปฺปมาณํ ปุปฺผาสนํ ปฺาเปสุํ. อคฺคสาวกานํ ติคาวุตํ, เสสภิกฺขูนํ ¶ อฑฺฒโยชนาทิเภทํ, สงฺฆนวกสฺส อุสภมตฺตํ ปฺาเปสุํ. เอวํ ปฺตฺเตสุ อาสเนสุ นนฺทตาปโส ตถาคตสฺส ปุรโต อฺชลึ ปคฺคยฺห ิโต, ‘‘ภนฺเต, อมฺหากํ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย อิมํ ปุปฺผาสนํ อารุยฺห นิสีทถา’’ติ อาห. นิสีทิ ภควา ปุปฺผาสเน. เอวํ นิสินฺเน สตฺถริ สตฺถุ อาการํ ตฺวา ภิกฺขู อตฺตโน อตฺตโน ปตฺตาสเน นิสีทึสุ. นนฺทตาปโส มหนฺตํ ปุปฺผจฺฉตฺตํ คเหตฺวา ตถาคตสฺส มตฺถเก ธาเรนฺโต อฏฺาสิ. สตฺถา ‘‘ตาปสานํ อยํ สกฺกาโร มหปฺผโล โหตู’’ติ นิโรธสมาปตฺตึ สมาปชฺชิ. สตฺถุ สมาปนฺนภาวํ ตฺวา ภิกฺขูปิ สมาปตฺตึ สมาปชฺชึสุ. ตถาคเต สตฺตาหํ นิโรธํ สมาปชฺชิตฺวา นิสินฺเน อนฺเตวาสิกา ภิกฺขาจารกาเล สมฺปตฺเต วนมูลผลาผลํ ปริภฺุชิตฺวา เสสกาเล พุทฺธานํ อฺชลึ ปคฺคยฺห อฏฺํสุ. นนฺทตาปโส ปน ภิกฺขาจารมฺปิ อคนฺตฺวา ปุปฺผจฺฉตฺตํ ธาเรนฺโตเยว สตฺตาหํ ปีติสุเขเนว วีตินาเมสิ.
สตฺถา นิโรธโต วุฏฺาย อรณวิหาริองฺเคน ทกฺขิเณยฺยงฺเคน จาติ ทฺวีหิ องฺเคหิ สมนฺนาคตํ เอกํ สาวกํ ‘‘อิสิคณสฺส ปุปฺผาสนานุโมทนํ กโรหี’’ติ อาณาเปสิ. โส จกฺกวตฺติรฺโ สนฺติกา ปฏิลทฺธมหาลาโภ มหาโยโธ วิย ตุฏฺมานโส อตฺตโน วิสเย ตฺวา เตปิฏกํ พุทฺธวจนํ สมฺมสิตฺวา ¶ อนุโมทนมกาสิ. ตสฺส เทสนาวสาเน สตฺถา สยํ ธมฺมํ เทเสสิ. สตฺถุ เทสนาวสาเน สพฺเพปิ จตุจตฺตาลีสสหสฺสตาปสา อรหตฺตํ ปาปุณึสุ. สตฺถา – ‘‘เอถ ภิกฺขโว’’ติ หตฺถํ ปสาเรสิ. เตสํ ตาวเทว เกสมสฺสู อนฺตรธายึสุ ¶ . อฏฺ ปริกฺขารา สรีเร ปฏิมุกฺกาว อเหสุํ. เต สฏฺิวสฺสิกตฺเถรา วิย สตฺถารํ ปริวารยึสุ. นนฺทตาปโส ปน วิกฺขิตฺตจิตฺตตาย วิเสสํ นาธิคฺฉิ. ตสฺส กิร อรณวิหาริตฺเถรสฺส ธมฺมํ โสตุํ อารทฺธกาลโต ปฏฺาย – ‘‘อโห วตาหมฺปิ อนาคเต เอกสฺส พุทฺธสฺส สาสเน อิมินา สาวเกน ลทฺธคุณํ ลเภยฺย’’นฺติ จิตฺตํ อุทปาทิ. โส เตน วิตกฺเกน มคฺคผลปฏิเวธํ กาตุํ นาสกฺขิ. ตถาคตํ ปน วนฺทิตฺวา อฺชลึ ปคฺคยฺห สมฺมุเข ิโต เอวมาห – ‘‘ภนฺเต, เยน ภิกฺขุนา อิสิคณสฺส ปุปฺผาสนานุโมทนา กตา, โก นามายํ ตุมฺหากํ สาสเน’’ติ? ‘‘อรณวิหาริองฺเคน จ ทกฺขิเณยฺยงฺเคน จ เอตทคฺคฏฺานํ ปตฺโต เอโส ภิกฺขู’’ติ. ‘‘ภนฺเต, ยฺวายํ มยา สตฺตาหํ ปุปฺผจฺฉตฺตํ ธาเรนฺเตน ¶ สกฺกาโร กโต, เตน อธิกาเรน อฺํ สมฺปตฺตึ น ปตฺเถมิ, อนาคเต ปน เอกสฺส พุทฺธสฺส สาสเน อยํ เถโร วิย ทฺวีหงฺเคหิ สมนฺนาคโต สาวโก ภเวยฺย’’นฺติ ปตฺถนํ อกาสิ.
สตฺถา ‘‘สมิชฺฌิสฺสติ นุ โข อิมสฺส ตาปสสฺส ปตฺถนา’’ติ อนาคตํสาณํ เปเสตฺวา โอโลเกนฺโต กปฺปสตสหสฺสํ อติกฺกมิตฺวา สมิชฺฌนกภาวํ ทิสฺวา, ‘‘ตาปส, น เต อยํ ปตฺถนา โมฆํ ภวิสฺสติ, อนาคเต กปฺปสตสหสฺสํ อติกฺกมิตฺวา โคตโม นาม พุทฺโธ อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตสฺส สนฺติเก สมิชฺฌิสฺสตี’’ติ ธมฺมกถํ กเถตฺวา ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต อากาสํ ปกฺขนฺทิ. นนฺทตาปโส ยาว จกฺขุปถํ น สมติกฺกมติ, ตาว สตฺถุ ภิกฺขุสงฺฆสฺส จ อฺชลึ ปคฺคเหตฺวา อฏฺาสิ. โส อปรภาเค กาเลน กาลํ สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ธมฺมํ สุณิตฺวา อปริหีนชฺฌาโนว กาลํ กตฺวา พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺโต. ตโต ปน จุโต อปรานิปิ ปฺจ ชาติสตานิ ปพฺพชิตฺวา อารฺโกว อโหสิ, กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺธกาเลปิ ปพฺพชิตฺวา อารฺโก หุตฺวา คตปจฺจาคตวตฺตํ ปูเรสิ. เอตํ กิร วตฺตํ อปริปูเรตฺวา มหาสาวกภาวํ ปาปุณนฺตา นาม นตฺถิ, คตปจฺจาคตวตฺตํ ปน อาคมฏฺกถาสุ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. โส วีสติวสฺสสหสฺสานิ คตปจฺจาคตวตฺตํ ปูเรตฺวา กาลํ กตฺวา ตาวตึสเทวโลเก นิพฺพตฺติ.
เอวํ โส ตาวตึสภวเน อปราปรํ อุปฺปชฺชนวเสน ทิพฺพสมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวา ตโต จุโต มนุสฺสโลเก อเนกสตกฺขตฺตุํ จกฺกวตฺติราชา ปเทสราชา จ หุตฺวา อุฬารํ มนุสฺสสมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวา อมฺหากํ ภควโต อุปฺปนฺนกาเล สาวตฺถิยํ สุมนเสฏฺิสฺส เคเห อนาถปิณฺฑิกสฺส ¶ กนิฏฺโ หุตฺวา นิพฺพตฺติ. สุภูตีติสฺส นามํ อโหสิ.
เตน ¶ จ สมเยน อมฺหากํ ภควา โลเก อุปฺปชฺชิตฺวา ปวตฺติตวรธมฺมจกฺโก อนุปุพฺเพน ราชคหํ คนฺตฺวา ตตฺถ เวฬุวนปฏิคฺคหณาทินา โลกานุคฺคหํ กโรนฺโต ราชคหํ อุปนิสฺสาย สีตวเน วิหาสิ. ตทา อนาถปิณฺฑิโก เสฏฺิ สาวตฺถิยํ อุฏฺานกํ ภณฺฑํ คเหตฺวา อตฺตโน สหายสฺส ราชคหเสฏฺิโน เคหํ คนฺตฺวา พุทฺธุปฺปาทํ สุตฺวา สตฺถารํ สีตวเน วิหรนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปมทสฺสเนเนว โสตาปตฺติผเล ปติฏฺาย ¶ สตฺถารํ สาวตฺถึ อาคมนตฺถาย ยาจิตฺวา ตโต ปฺจจตฺตาลีสโยชเน มคฺเค โยชเน โยชเน สตสหสฺสปริจฺจาเคน วิหาเร ปติฏฺาเปตฺวา สาวตฺถิยํ อฏฺกรีสปฺปมาณํ เชตสฺส กุมารสฺส อุยฺยานภูมึ โกฏิสนฺถาเรน กิณิตฺวา ตตฺถ ภควโต วิหารํ กาเรตฺวา อทาสิ. วิหารมหทิวเส อยํ สุภูติกุฏุมฺพิโก อนาถปิณฺฑิกเสฏฺินา สทฺธึ คนฺตฺวา ธมฺมํ สุณนฺโต สทฺธํ ปฏิลภิตฺวา ปพฺพชิ. โส อุปสมฺปนฺโน ทฺเว มาติกา ปคุณา กตฺวา กมฺมฏฺานํ กถาเปตฺวา อรฺเ สมณธมฺมํ กโรนฺโต เมตฺตาฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา ตํ ปาทกํ กตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิ.
โส ธมฺมํ เทเสนฺโต ยสฺมา สตฺถารา เทสิตนิยาเมน อโนทิสฺสกํ กตฺวา เทเสติ, ตสฺมา อรณวิหารีนํ อคฺโค นาม ชาโต. ยสฺมา จ ปิณฺฑาย จรนฺโต ฆเร ฆเร เมตฺตาฌานํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺาย ภิกฺขํ ปฏิคฺคณฺหาติ ‘‘เอวํ ทายกานํ มหปฺผลํ ภวิสฺสตี’’ติ, ตสฺมา ทกฺขิเณยฺยานํ อคฺโค นาม ชาโต. เตน นํ ภควา ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ อรณวิหารีนํ ทกฺขิเณยฺยานฺจ ยทิทํ สุภูตี’’ติ (อ. นิ. ๑.๑๙๘, ๒๐๑) ทฺวยงฺคสมนฺนาคเต อคฺคฏฺาเน เปสิ. เอวมยํ มหาเถโร อตฺตนา ปูริตปารมีนํ ผลสฺส มตฺถกํ อรหตฺตํ ปตฺวา โลเก อภิฺาโต อภิลกฺขิโต หุตฺวา พหุชนหิตาย ชนปทจาริกํ จรนฺโต อนุปุพฺเพน ราชคหํ อคมาสิ.
ราชา พิมฺพิสาโร เถรสฺส อาคมนํ สุตฺวา อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา ‘‘อิเธว, ภนฺเต, วสถ, วสนฏฺานํ โว กริสฺสามี’’ติ วตฺวา ปกฺกนฺโต วิสฺสริ. เถโร เสนาสนํ อลภนฺโต อพฺโภกาเส วีตินาเมสิ. เถรสฺสานุภาเวน เทโว น วสฺสติ. มนุสฺสา อวุฏฺิตาย อุปทฺทุตา รฺโ นิเวสนทฺวาเร อุกฺกุฏฺึ อกํสุ. ราชา ‘‘เกน นุ โข การเณน เทโว น วสฺสตี’’ติ วีมํสนฺโต ‘‘เถรสฺส อพฺโภกาสวาเสน มฺเ น วสฺสตี’’ติ จินฺเตตฺวา ตสฺส ปณฺณกุฏึ การาเปตฺวา ‘‘อิมิสฺสํ, ภนฺเต, ปณฺณกุฏิยํ วสถา’’ติ วตฺวา วนฺทิตฺวา ปกฺกามิ. เถโร กุฏึ ปวิสิตฺวา ติณสนฺถารเก ปลฺลงฺเกน นิสีทิ. ตทา เทโว โถกํ ¶ โถกํ ผุสายติ, น สมฺมาธารํ อนุปเวจฺฉติ. อถ เถโร โลกสฺส อวุฏฺิกภยํ วิธมิตุกาโม ¶ อตฺตโน อชฺฌตฺติกพาหิรวตฺถุกสฺส ¶ ปริสฺสยสฺส อภาวํ ปเวเทนฺโต ‘‘ฉนฺนา เม กุฏิกา’’ติ (เถรคา. ๑) คาถมาห. ตสฺสตฺโถ เถรคาถายํ วุตฺโตเยว.
กสฺมา ปเนเต มหาเถรา อตฺตโน คุเณ ปกาเสนฺตีติ? อิมินา ทีเฆน อทฺธุนา อนธิคตปุพฺพํ ปรมคมฺภีรํ อติวิย สนฺตํ ปณีตํ อตฺตนา อธิคตโลกุตฺตรธมฺมํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปีติเวคสมุสฺสาหิตอุทานทีปนตฺถํ สาสนสฺส นิยฺยานิกภาววิภาวนตฺถฺจ ปรมปฺปิจฺฉา อริยา อตฺตโน คุเณ ปกาเสนฺติ. ยถา ตํ โลกนาโถ โพธเนยฺยานํ อชฺฌาสยวเสน ‘‘ทสพลสมนฺนาคโต, ภิกฺขเว, ตถาคโต จตุเวสารชฺชวิสารโท’’ติอาทินา (อ. นิ. ๑๐.๒๑; ม. นิ. ๑. ๑๔๘ อตฺถโต สมานํ) อตฺตโน คุเณ ปกาเสติ. เอวมยํ เถรสฺส อฺาพฺยากรณคาถาปิ อโหสีติ.
๑. เอวํ โส ปตฺตอรหตฺตผโล ปตฺตเอตทคฺคฏฺาโน จ อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต หิมวนฺตสฺสาวิทูเรติอาทิมาห. ตตฺถ หิมวนฺตสฺสาติ หิมาลยปพฺพตสฺส อวิทูเร อาสนฺเน สมีเป ปพฺพตปาเท มนุสฺสานํ คมนาคมนสมฺปนฺเน สฺจรณฏฺาเนติ อตฺโถ. นิสโภ นาม ปพฺพโตติ ปพฺพตานํ เชฏฺตฺตา นาเมน นิสโภ นาม เสลมยปพฺพโต อโหสีติ สมฺพนฺโธ. อสฺสโม สุกโต มยฺหนฺติ ตตฺถ ปพฺพเต มยฺหํ วสนตฺถาย อสฺสโม อรฺาวาโส สุฏฺุ กโต. กุฏิรตฺติฏฺานทิวาฏฺานวติปริกฺเขปาทิวเสน สุนฺทรากาเรน กโตติ อตฺโถ. ปณฺณสาลา สุมาปิตาติ ปณฺเณหิ ฉาทิตา สาลา มยฺหํ นิวาสนตฺถาย สุฏฺุ มาปิตา นิฏฺาปิตาติ อตฺโถ.
๒. โกสิโย นาม นาเมนาติ มาตาปิตูหิ กตนามเธยฺเยน โกสิโย นาม. อุคฺคตาปโน ปากฏตโป โฆรตโป. เอกากิโย อฺเสํ อภาวา อหํ เอว เอโก. อทุติโย ทุติยตาปสรหิโต ชฏิโล ชฏาธารี ตาปโส ตทา ตสฺมึ กาเล นิสเภ ปพฺพเต วสามิ วิหรามีติ สมฺพนฺโธ.
๓. ผลํ มูลฺจ ปณฺณฺจ, น ภฺุชามิ อหํ ตทาติ ตทา ตสฺมึ นิสภปพฺพเต วสนกาเล ติณฺฑุกาทิผลํ มุฬาลาทิมูลํ, การปณฺณาทิปณฺณฺจ รุกฺขโต ¶ โอจินิตฺวา น ภฺุชามีติ อตฺโถ. เอวํ สติ กถํ ชีวตีติ ตํ ทสฺเสนฺโต ปวตฺตํว สุปาตาหนฺติ ¶ อาห. ตตฺถ ปวตฺตํ สยเมว ชาตํ สุปาตํ อตฺตโน ธมฺมตาย ปติตํ ปณฺณาทิกํ นิสฺสาย อาหารํ กตฺวา อหํ ตาวเท ตสฺมึ กาเล ชีวามิ ชีวิกํ กปฺเปมีติ สมฺพนฺโธ. ‘‘ปวตฺตปณฺฑุปณฺณานี’’ติ ¶ วา ปาโ, ตสฺส สยเมว ปติตานิ ปณฺฑุปณฺณานิ รุกฺขปตฺตานิ อุปนิสฺสาย ชีวามีติ อตฺโถ.
๔. นาหํ โกเปมิ อาชีวนฺติ อหํ ชีวิตํ จชมาโนปิ ปริจฺจาคํ กุรุมาโนปิ ตณฺหาวเสน ผลมูลาทิอาหารปริเยสนาย สมฺมา อาชีวํ น โกเปมิ น นาเสมีติ สมฺพนฺโธ. อาราเธมิ สกํ จิตฺตนฺติ สกํ จิตฺตํ อตฺตโน มนํ อปฺปิจฺฉตาย สนฺตุฏฺิยา จ อาราเธมิ ปสาเทมิ. วิวชฺเชมิ อเนสนนฺติ เวชฺชกมฺมทูตกมฺมาทิวเสน อเนสนํ อยุตฺตปริเยสนํ วิวชฺเชมิ ทูรํ กโรมิ.
๕. ราคูปสํหิตํ จิตฺตนฺติ ยทา ยสฺมึ กาเล มม ราเคน สมฺปยุตฺตํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ตทา สยเมว อตฺตนาเยว ปจฺจเวกฺขามิ าเณน ปฏิเวกฺขิตฺวา วิโนเทมิ. เอกคฺโค ตํ ทเมมหนฺติ อหํ เอกสฺมึ กมฺมฏฺานารมฺมเณ อคฺโค สมาหิโต ตํ ราคจิตฺตํ ทเมมิ ทมนํ กโรมิ.
๖. รชฺชเส รชฺชนีเย จาติ รชฺชนีเย อลฺลียิตพฺเพ รูปารมฺมณาทิวตฺถุสฺมึ รชฺชเส อลฺลีโน อสิ ภวสิ. ทุสฺสนีเย จ ทุสฺสเสติ ทูสิตพฺเพ โทสกรณวตฺถุสฺมึ ทูสโก อสิ. มุยฺหเส โมหนีเย จาติ โมหิตพฺเพ โมหกรณวตฺถุสฺมึ โมยฺหสิ มูฬฺโห อสิ ภวสิ. ตสฺมา ตุวํ วนา วนโต อรฺวาสโต นิกฺขมสฺสุ อปคจฺฉาหีติ เอวํ อตฺตานํ ทเมมีติ สมฺพนฺโธ.
๒๔. ติมฺพรูสกวณฺณาโภติ สุวณฺณติมฺพรูสกวณฺณาโภ, ชมฺโพนทสุวณฺณวณฺโณติ อตฺโถ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
สุภูติตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๒. อุปวานตฺเถรอปทานวณฺณนา
ปทุมุตฺตโร ¶ นาม ชิโนติอาทิกํ อายสฺมโต อุปวานตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปายสฺมา ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล ทลิทฺทกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺโต ภควติ ปรินิพฺพุเต ตสฺส ธาตุํ คเหตฺวา มนุสฺสเทวนาคครุฬกุมฺภณฺฑยกฺขคนฺธพฺเพหิ สตฺตรตนมเย สตฺตโยชนิเก ถูเป กเต ตตฺถ สุโธตํ อตฺตโน อุตฺตรสาฏกํ เวฬคฺเค ลคฺเคตฺวา อาพนฺธิตฺวา ธชํ กตฺวา ปูชํ อกาสิ. ตํ คเหตฺวา อภิสมฺมตโก ¶ ¶ นาม ยกฺขเสนาปติ เทเวหิ เจติยปูชารกฺขณตฺถํ ปิโต อทิสฺสมานกาโย ตํ อากาเส ธาเรนฺโต เจติยํ ติกฺขตฺตุํ ปทกฺขิณํ อกาสิ. โส ตํ ทิสฺวา ภิยฺโยโสมตฺตาย ปสนฺนมานโส หุตฺวา เตน ปฺุกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา อุปวาโนติ ลทฺธนาโม วยปฺปตฺโต เชตวนปฏิคฺคหเณ พุทฺธานุภาวํ ทิสฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต อรหตฺตํ ปตฺวา ฉฬภิฺโ อโหสิ. ยทา ภควโต อผาสุ อโหสิ, ตทา เถโร อุณฺโหทกํ ตถารูปํ ปานกฺจ เภสชฺชํ ภควโต อุปนาเมสิ. เตนสฺส สตฺถุโน โรโค วูปสมิ. ตสฺส ภควา อนุโมทนํ อกาสิ.
๕๒. เอวํ โส ปตฺตอรหตฺตผโล อธิคตเอตทคฺคฏฺาโน อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสวเสน ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ปทุมุตฺตโร นาม ชิโนติอาทิมาห. ตตฺถ สพฺเพสํ โลกิยโลกุตฺตรธมฺมานํ ปารคู ปริโยสานํ นิพฺพานํ คโต ปตฺโต ปทุมุตฺตโร นาม ชิโน ชิตปฺจมาโร ภควา อคฺคิกฺขนฺโธ อิว ฉพฺพณฺณา พุทฺธรํสิโย ชลิตฺวา สพฺพโลกํ ธมฺมปชฺโชเตน โอภาเสตฺวา สมฺพุทฺโธ สุฏฺุ พุทฺโธ อวิชฺชานิทฺทูปคตาย ปชาย สวาสนาย กิเลสนิทฺทาย ปฏิพุทฺโธ วิกสิตเนตฺตปงฺกโช ปรินิพฺพุโต ขนฺธปรินิพฺพาเนน นิพฺพุโต อทสฺสนํ คโตติ สมฺพนฺโธ.
๕๗. ชงฺฆาติ เจติยกรณกาเล อุปจินิตพฺพานํ อิฏฺกานํ ปนตฺถาย, นิพนฺธิยมานโสปานปนฺติ.
๘๘. สุโธตํ ¶ รชเกนาหนฺติ วตฺถโธวเกน ปุริเสน สุฏฺุ โธวิตํ สุวิสุทฺธกตํ, อุตฺตเรยฺยปฏํ มม อุตฺตรสาฏกํ อหํ เวฬคฺเค ลคฺคิตฺวา ธชํ กตฺวา อุกฺขิปึ, อมฺพเร อากาเส อุสฺสาเปสินฺติ อตฺโถ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
อุปวานตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๓. ติสรณคมนิยตฺเถรอปทานวณฺณนา
นคเร พนฺธุมติยาติอาทิกํ อายสฺมโต ติสรณคมนิยตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล พนฺธุมตีนคเร กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา อนฺธมาตาปิตโร อุปฏฺาสิ. โส เอกทิวสํ จินฺเตสิ – ‘‘อหํ มาตาปิตโร อุปฏฺหนฺโต ปพฺพชิตุํ น ลภามิ, ยํนูนาหํ ตีณิ สรณานิ ¶ คณฺหิสฺสามิ ¶ , เอวํ ทุคฺคติโต โมเจสฺสามี’’ติ นิสภํ นาม วิปสฺสิสฺส ภควโต อคฺคสาวกํ อุปสงฺกมิตฺวา ตีณิ สรณานิ คณฺหิ. โส ตานิ วสฺสสตสหสฺสานิ รกฺขิตฺวา เตเนว กมฺเมน ตาวตึสภวเน นิพฺพตฺโต, ตโต ปรํ เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อุภยสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถินคเร มหาสาลกุเล นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต สตฺตวสฺสิโกว ทารเกหิ ปริวุโต เอกํ สงฺฆารามํ อคมาสิ. ตตฺถ เอโก ขีณาสวตฺเถโร ตสฺส ธมฺมํ เทเสตฺวา สรณานิ อทาสิ. โส ตานิ คเหตฺวา ปุพฺเพ อตฺตโน รกฺขิตานิ สรณานิ สริตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิ. ตํ อรหตฺตปฺปตฺตํ ภควา อุปสมฺปาเทสิ.
๑๐๖. โส อรหตฺตปฺปตฺโต อุปสมฺปนฺโน หุตฺวา อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสวเสน ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต นคเร พนฺธุมติยาติอาทิมาห. ตตฺถ มาตุ อุปฏฺาโก อหุนฺติ อหํ มาตาปิตูนํ อุปฏฺาโก ภรโก พนฺธุมตีนคเร อโหสินฺติ สมฺพนฺโธ.
๑๐๘. ตมนฺธการปิหิตาติ ¶ โมหนฺธกาเรน ปิหิตา ฉาทิตา. ติวิธคฺคีหิ ฑยฺหเรติ ราคคฺคิโทสคฺคิโมหคฺคิสงฺขาเตหิ ตีหิ อคฺคีหิ ฑยฺหเร ฑยฺหนฺติ สพฺเพ สตฺตาติ สมฺพนฺโธ.
๑๑๔. อฏฺ เหตู ลภามหนฺติ อฏฺ การณานิ สุขสฺส ปจฺจยภูตานิ การณานิ ลภามิ อหนฺติ อตฺโถ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
ติสรณคมนิยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๔. ปฺจสีลสมาทานิยตฺเถรอปทานวณฺณนา
นคเร จนฺทวติยาติอาทิกํ อายสฺมโต ปฺจสีลสมาทานิยตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต อโนมทสฺสิสฺส ภควโต กาเล เอกสฺมึ กุเล นิพฺพตฺโต ปุริมภเว กตากุสลกมฺมานุรูเปน ทลิทฺโท หุตฺวา อปฺปนฺนปานโภชโน ปเรสํ ภตึ กตฺวา ชีวนฺโต สํสาเร อาทีนวํ ตฺวา ปพฺพชิตุกาโมปิ ปพฺพชฺชํ อลภมาโน อโนมทสฺสิสฺส ภควโต สาวกสฺส นิสภตฺเถรสฺส สนฺติเก ปฺจ สิกฺขาปทานิ สมาทิยิ. ทีฆายุกกาเล อุปฺปนฺนตฺตา วสฺสสตสหสฺสานิ สีลํ ปริปาเลสิ. เตน กมฺเมน โส เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เวสาลิยํ มหาโภคกุเล นิพฺพตฺโต. มาตาปิตโร สีลํ สมาทิยนฺเต ทิสฺวา อตฺตโน สีลํ สริตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปตฺวา ปพฺพชิ.
๑๓๔. โส อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต อุทานวเสน ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ¶ นคเร จนฺทวติยาติอาทิมาห. ภตโก ¶ อาสหํ ตทาติ ตทา มม ปฺุกรณกาเล อหํ ภตโก ภติยา กมฺมการโก อาสึ อโหสึ. ปรกมฺมายเน ยุตฺโตติ ภติยา ปเรสํ กมฺมกรเณ อายุตฺโต โยชิโต โอกาสาภาเวน สํสารโต มุจฺจนตฺถาย อหํ ปพฺพชฺชํ น ลภามิ.
๑๓๕. มหนฺธการปิหิตาติ มหนฺเตหิ กิเลสนฺธกาเรหิ ปิหิตา สํวุตา ถกิตา. ติวิธคฺคีหิ ฑยฺหเรติ นรกคฺคิเปตคฺคิสํสารคฺคิสงฺขาเตหิ ตีหิ ¶ อคฺคีหิ ฑยฺหนฺติ. อหํ ปน เกน อุปาเยน เกน การเณน วิสํยุตฺโต ภเวยฺยนฺติ อตฺโถ.
๑๓๖. เทยฺยธมฺโม อนฺนปานาทิทาตพฺพยุตฺตกํ วตฺถุ มยฺหํ นตฺถิ, ตสฺสาภาเวน อหํ วราโก ทุกฺขิโต ภตโก ภติยา ชีวนโก ยํนูนาหํ ปฺจสีลํ รกฺเขยฺยํ ปริปูรยนฺติ ปฺจสีลํ สมาทิยิตฺวา ปริปูเรนฺโต ยํนูน รกฺเขยฺยํ สาธุกํ ภทฺทกํ สุนฺทรํ กตฺวา ปริปาเลยฺยนฺติ อตฺโถ.
๑๔๘. สฺวาหํ ยสมนุภวินฺติ โส อหํ เทวมนุสฺเสสุ มหนฺตํ ยสํ อนุภวึ เตสํ สีลานํ วาหสา อานุภาเวนาติ อตฺโถ. กปฺปโกฏิมฺปิ เตสํ สีลานํ ผลํ กิตฺเตนฺโต เอกโกฏฺาสเมว กิตฺตเย ปากฏํ กเรยฺยนฺติ อตฺโถ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
ปฺจสีลสมาทานิยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๕. อนฺนสํสาวกตฺเถรอปทานวณฺณนา
สุวณฺณวณฺณํ สมฺพุทฺธนฺติอาทิกํ อายสฺมโต อนฺนสํสาวกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต สิทฺธตฺถสฺส ภควโต กาเล เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต ปิณฺฑาย จรนฺตํ ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขณพฺยามปฺปภามณฺฑโลปโสภิตํ ภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส ภควนฺตํ นิมนฺเตตฺวา เคหํ เนตฺวา วรอนฺนปาเนน สนฺตปฺเปตฺวา สมฺปวาเรตฺวา โภเชสิ. โส เตเนว จิตฺตปฺปสาเทน ตโต จุโต เทวโลเก นิพฺพตฺติตฺวา ทิพฺพสมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวา ตโต จวิตฺวา มนุสฺสโลเก นิพฺพตฺติตฺวา มนุสฺสสมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวา ตโต อปราปรํ เทวมนุสฺสสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺมึ กุเล นิพฺพตฺโต สาสเน ปสีทิตฺวา ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิ. โส ปุพฺเพ กตปฺุนามวเสน อนฺนสํสาวกตฺเถโรติ ปากฏนาโม อโหสิ.
๑๕๕-๖. โส ¶ ¶ อปรภาเค อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ‘‘เอวํ มยา อิมินา ปฺุสมฺภารานุภาเวน ปตฺตํ อรหตฺต’’นฺติ อตฺตโน ปุพฺพจริตาปทานํ อุทานวเสน ปกาเสนฺโต สุวณฺณวณฺณนฺติอาทิมาห ¶ . ตตฺถ สุวณฺณสฺส วณฺโณ วิย วณฺโณ ยสฺส ภควโต โสยํ สุวณฺณวณฺโณ, ตํ สุวณฺณวณฺณํ สมฺพุทฺธํ สิทฺธตฺถนฺติ อตฺโถ. คจฺฉนฺตํ อนฺตราปเณติ เวสฺสานํ อาปณปนฺตีนํ อนฺตรวีถิยํ คจฺฉมานํ. กฺจนคฺฆิยสํกาสนฺติ สุวณฺณโตรณสทิสํ พาตฺตึสวรลกฺขณํ ทฺวตฺตึสวรลกฺขเณหิ สมฺปนฺนํ โลกปชฺโชตํ สกลโลกทีปภูตํ อปฺปเมยฺยํ ปมาณวิรหิตํ อโนปมํ อุปมาวิรหิตํ ชุตินฺธรํ ปภาธารํ นีลปีตาทิฉพฺพณฺณพุทฺธรํสิโย ธารกํ สิทฺธตฺถํ ทิสฺวา ปรมํ อุตฺตมํ ปีตึ อลตฺถํ อลภินฺติ สมฺพนฺโธ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
อนฺนสํสาวกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๖. ธูปทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา
สิทฺธตฺถสฺส ภควโตติอาทิกํ อายสฺมโต ธูปทายกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต สิทฺธตฺถสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺโต สิทฺธตฺเถ ภควติ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา ตสฺส ภควโต คนฺธกุฏิยํ จนฺทนาครุกาฬานุสาริอาทินา กเตหิ อเนเกหิ ธูเปหิ ธูปปูชํ อกาสิ. โส เตน ปฺุเน เทเวสุ จ มนุสฺเสสุ จ อุภยสมฺปตฺติโย อนุภวนฺโต นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตภเว ปูชนีโย หุตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต ปฺุสมฺภารานุภาเวน สาสเน ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปตฺวา กตธูปปูชาปฺุตฺตา นาเมน ธูปทายกตฺเถโรติ สพฺพตฺถ ปากโฏ. โส ปตฺตอรหตฺตผโล อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ทสฺเสนฺโต สิทฺธตฺถสฺส ภควโตติอาทิมาห. สิทฺโธ ปริปุณฺโณ สพฺพฺุตฺาณาทิคุณสงฺขาโต อตฺโถ ปโยชนํ ยสฺส ภควโต โสยํ สิทฺธตฺโถ, ตสฺส สิทฺธตฺถสฺส ภควโต ภคฺยาทิคุณวนฺตสฺส โลกเชฏฺสฺส สกลโลกุตฺตมสฺส ตาทิโน อิฏฺานิฏฺเสุ ¶ ตาทิสสฺส อจลสภาวสฺสาติ อตฺโถ. เสสํ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
ธูปทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๗. ปุลินปูชกตฺเถรอปทานวณฺณนา
วิปสฺสิสฺส ¶ ภควโตติอาทิกํ อายสฺมโต ปุลินปูชกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล เอกสฺมึ กุเล นิพฺพตฺโต สาสเน ปสนฺนจิตฺโต เจติยงฺคณโพธิยงฺคเณสุ ¶ ปุราณวาลุกํ อปเนตฺวา นวํ มุตฺตาทลสทิสปณฺฑรปุลินํ โอกิริตฺวา มาฬกํ อลงฺกริ. เตน กมฺเมน โส เทวโลเก นิพฺพตฺโต ตตฺถ ทิพฺเพหิ รตเนหิ วิชฺโชตมาเน อเนกโยชเน กนกวิมาเน ทิพฺพสมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวา ตโต จุโต มนุสฺสโลเก สตฺตรตนสมฺปนฺโน จกฺกวตฺตี ราชา หุตฺวา มนุสฺสสมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวา อปราปรํ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท วิภวสมฺปนฺเน เอกสฺมึ กุเล นิพฺพตฺโต สาสเน ปสนฺโน ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิ. โส อตฺตโน กตปฺุนามสทิเสน นาเมน ปุลินปูชกตฺเถโรติ ปากโฏ.
๑๖๕. โส อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ทสฺเสนฺโต วิปสฺสิสฺส ภควโตติอาทิมาห. ตตฺถ วิวิธํ ปสฺสตีติ วิปสฺสี, วิวิจฺจ ปสฺสตีติ วา วิปสฺสี, วิวิเธ อตฺตตฺถปรตฺถาทิเภเท อตฺเถ ปสฺสตีติ วา วิปสฺสี, วิวิเธ โวหารปรมตฺถาทิเภเท ปสฺสตีติ วา วิปสฺสี, ตสฺส วิปสฺสิสฺส โพธิยา ปาทปุตฺตเม อุตฺตเม โพธิรุกฺขมณฺฑลมาฬเก ปุราณปุลินํ วาลุกํ ฉฑฺเฑตฺวา สุทฺธํ ปณฺฑรํ ปุลินํ อากิรึ สนฺถรึ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
ปุลินปูชกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๘. อุตฺติยตฺเถรอปทานวณฺณนา
จนฺทภาคานทีตีเรติอาทิกํ ¶ อายสฺมโต อุตฺติยตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต สิทฺธตฺถสฺส ภควโต กาเล จนฺทภาคานทิยํ สุสุมาโร หุตฺวา นิพฺพตฺโต นทีตีรํ อุปคตํ ภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนจิตฺโต ปารํ เนตุกาโม ตีรสมีเปเยว นิปชฺชิ. ภควา ตสฺส อนุกมฺปาย ปิฏฺิยํ ปาเท เปสิ. โส ตุฏฺโ อุทคฺโค ปีติเวเคน มหุสฺสาโห หุตฺวา โสตํ ฉินฺทนฺโต สีเฆน ชเวน ภควนฺตํ ปรตีรํ เนสิ. ภควา ตสฺส จิตฺตปฺปสาทํ ตฺวา ‘‘อยํ อิโต จุโต เทวโลเก นิพฺพตฺติสฺสติ ¶ , ตโต ปฏฺาย สุคตีสุเยว สํสรนฺโต อิโต จตุนฺนวุติกปฺเป อมตํ ปาปุณิสฺสตี’’ติ พฺยากริตฺวา ปกฺกามิ.
โส ตถา สุคตีสุเยว สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ อฺตรสฺส พฺราหฺมณสฺส ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ, อุตฺติโยติสฺส นามํ อกํสุ. โส วยปฺปตฺโต ‘‘อมตํ ปริเยสิสฺสามี’’ติ ปริพฺพาชโก หุตฺวา เอกทิวสํ ภควนฺตํ ทิสฺวา อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ หุตฺวา สาสเน ปพฺพชิตฺวา สีลทิฏฺีนํ อวิโสธิตตฺตา วิเสสํ นิพฺพตฺเตตุํ อสกฺโกนฺโต อฺํ ภิกฺขุํ วิเสสํ นิพฺพตฺเตตฺวา อฺํ พฺยากโรนฺตํ ทิสฺวา สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา สงฺเขเปน โอวาทํ ยาจิ. สตฺถาปิ ตสฺส ¶ , ‘‘ตสฺมาติห ตฺวํ, อุตฺติย, อาทิเมว วิโสเธหี’’ติอาทินา (สํ. นิ. ๕.๓๘๒) สงฺเขเปเนว โอวาทํ อทาสิ. โส สตฺถุ โอวาเท ตฺวา วิปสฺสนํ อารภิ. ตสฺส อารทฺธวิปสฺสกสฺส อาพาโธ อุปฺปชฺชิ. อุปฺปนฺเน อาพาเธ ชาตสํเวโค วีริยารมฺภวตฺถุํ ตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิ.
๑๖๙. เอวํ โส กตสมฺภารานุรูเปน ปตฺตอรหตฺตผโล อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต จนฺทภาคานทีตีเรติอาทิมาห. ตตฺถ จนฺทภาคานทีตีเรติ ปริสุทฺธปณฺฑรปุลินตเลหิ จ ปภาสมฺปนฺนปสนฺนมธุโรทกปริปุณฺณตาย จ จนฺทปฺปภากิรณสสฺสิรีกาภา นทมานา สทฺทํ กุรุมานา คจฺฉตีติ จนฺทภาคานที, ตสฺสา จนฺทภาคานทิยา ตีเร สุสุมาโร อโหสินฺติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ ¶ สุสุมาโรติ ขุทฺทกมจฺฉคุมฺเพ ขณฺฑาขณฺฑิกํ กโรนฺโต มาเรตีติ สุสุมาโร, จณฺฑมจฺโฉ กุมฺภีโลติ อตฺโถ. สโภชนปสุโตหนฺติ อหํ สโภชเน สกโคจเร ปสุโต พฺยาวโฏ. นทีติตฺถํ อคจฺฉหนฺติ ภควโต อาคมนกาเล อหํ นทีติตฺถํ อคจฺฉึ ปตฺโตมฺหิ.
๑๗๐. สิทฺธตฺโถ ตมฺหิ สมเยติ ตสฺมึ มม ติตฺถคมนกาเล สิทฺธตฺโถ ภควา อคฺคปุคฺคโล สพฺพสตฺเตสุ เชฏฺโ เสฏฺโ สยมฺภู สยเมว ภูโต ชาโต พุทฺธภูโต โส ภควา นทึ ตริตุกาโม นทีตีรํ อุปาคมิ.
๑๗๒. เปตฺติกํ วิสยํ มยฺหนฺติ มยฺหํ ปิตุปิตามหาทีหิ ปรมฺปรานีตํ, ยทิทํ สมฺปตฺตสมฺปตฺตมหานุภาวานํ ตรณนฺติ อตฺโถ.
๑๗๓. มม ¶ อุคฺคชฺชนํ สุตฺวาติ มยฺหํ อุคฺคชฺชนํ อาราธนํ สุตฺวา มหามุนิ ภควา อภิรุหีติ สมฺพนฺโธ. เสสํ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
อุตฺติยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๙. เอกฺชลิกตฺเถรอปทานวณฺณนา
สุวณฺณวณฺณนฺติอาทิกํ อายสฺมโต เอกฺชลิกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต รตนตฺตเย ปสนฺโน ปิณฺฑาย จรนฺตํ วิปสฺสึ ภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส อฺชลึ ปคฺคเหตฺวา อฏฺาสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต สพฺพตฺถ ปูชนีโย หุตฺวา อุภยสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา ¶ อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท วิภวสมฺปนฺเน กุเล นิพฺพตฺติตฺวา สาสเน ปสีทิตฺวา ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺเต ปติฏฺาสิ. ปุพฺเพ กตปฺุวเสน เอกฺชลิกตฺเถโรติ ปากโฏ.
๑๘๐. โส อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา ตํ หตฺถตเล อามลกํ วิย ทิสฺวา อุทานวเสน ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต สุวณฺณวณฺณนฺติอาทิมาห. วิปสฺสึ สตฺถวาหคฺคนฺติ วาณิเช กนฺตารา วหติ ตาเรตีติ สตฺถวาโห ¶ . วาฬกนฺตารา โจฬกนฺตารา ทุพฺภิกฺขกนฺตารา นิรุทกกนฺตารา ยกฺขกนฺตารา อปฺปภกฺขกนฺตารา จ ตาเรติ อุตฺตาเรติ ปตาเรติ นิตฺตาเรติ เขมนฺตภูมึ ปาเปตีติ อตฺโถ. โก โส? วาณิชเชฏฺโก. สตฺถวาหสทิสตฺตา อยมฺปิ ภควา สตฺถวาโห. ตถา หิ โส ติวิธํ โพธึ ปตฺถยนฺเต กตปฺุสมฺภาเร สตฺเต ชาติกนฺตารา ชรากนฺตารา พฺยาธิกนฺตารา มรณกนฺตารา โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสกนฺตารา จ สพฺพสฺมา สํสารกนฺตารา จ ตาเรติ อุตฺตาเรติ ปตาเรติ นิตฺตาเรติ นิพฺพานถลํ ปาเปตีติ อตฺโถ. สตฺถวาโห จ โส อคฺโค เสฏฺโ ปธาโน จาติ สตฺถวาหคฺโค, ตํ สตฺถวาหคฺคํ วิปสฺสึ สมฺพุทฺธนฺติ สมฺพนฺโธ. นรวรํ วินายกนฺติ นรานํ อนฺตเร อสิถิลปรกฺกโมติ นรวีโร, ตํ. วิเสเสน กตปฺุสมฺภาเร สตฺเต เนติ นิพฺพานปุรํ ปาเปตีติ วินายโก, ตํ.
๑๘๑. อทนฺตทมนํ ตาทินฺติ ราคโทสโมหาทิกิเลสสมฺปยุตฺตตฺตา กายวจีมโนทฺวาเรหิ อทนฺเต สตฺเต ทเมตีติ อทนฺตทมโน, ตํ. อิฏฺานิฏฺเสุ อกมฺปิยตาทิคุณยุตฺโตติ ตาที, ตํ. มหาวาทึ มหามตินฺติ สกสมยปรสมยวาทีนํ อนฺตเร อตฺตนา สมธิกปุคฺคลวิรหิตตฺตา มหาวาที ¶ , มหตี ปถวิสมานา เมรุสมานา จ มติ ยสฺส โส มหามติ, ตํ มหาวาทึ มหามตึ สมฺพุทฺธนฺติ อิมินา ตุลฺยาธิกรณํ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
เอกฺชลิกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๑๐. โขมทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา
นคเร พนฺธุมติยาติอาทิกํ อายสฺมโต โขมทายกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วยปฺปตฺโต สาสเน อภิปฺปสนฺโน รตนตฺตยมามโก วิปสฺสิสฺส ภควโต สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา ปสนฺนมานโส โขมทุสฺเสน ปูชํ อกาสิ. โส ตเทว มูลํ กตฺวา ยาวชีวํ ปฺุานิ กตฺวา ตโต เทวโลเก นิพฺพตฺโต. ฉสุ ¶ เทเวสุ อปราปรํ ทิพฺพสุขํ ¶ อนุภวิตฺวา ตโต จวิตฺวา มนุสฺสโลเก จกฺกวตฺติอาทิอเนกวิธมนุสฺสสมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวา ปริปากคเต ปฺุสมฺภาเร อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท กุลเคเห นิพฺพตฺโต วยปฺปตฺโต สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิ. กตปฺุนาเมน โขมทายกตฺเถโรติ ปากโฏ.
๑๘๔. โส อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ทสฺเสนฺโต นคเร พนฺธุมติยาติอาทิมาห. ตตฺถ พนฺธุ วุจฺจติ าตโก, เต พนฺธู ยสฺมึ นคเร อฺมฺํ สงฺฆฏิตา วสนฺติ, ตํ นครํ ‘‘พนฺธุมตี’’ติ วุจฺจติ. โรเปมิ พีชสมฺปทนฺติ ทานสีลาทิปฺุพีชสมฺปตฺตึ โรเปมิ ปฏฺเปมีติ อตฺโถ.
โขมทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
ตติยสฺส สุภูติวคฺคสฺส วณฺณนา สมตฺตา.
จตุภาณวารวณฺณนา นิฏฺิตา.