📜
๕. อุปาลิวคฺโค
๑. ภาคิเนยฺยุปาลิตฺเถรอปทานวณฺณนา
ขีณาสวสหสฺเสหีติอาทิกํ ¶ อายสฺมโต อุปาลิตฺเถรสฺส ภาคิเนยฺยุปาลิตฺเถรสฺส อปทานํ. เอโส หิ เถโร ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ¶ ตสฺมึ ตสฺมึ ภเว ปฺุานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล เอกสฺมึ กุเล นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย ฆราวาเส อาทีนวํ ทิสฺวา เคหํ ปหาย อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ปฺจาภิฺาอฏฺสมาปตฺติลาภี หุตฺวา หิมวนฺเต วาสํ กปฺเปสิ. ตสฺมึ สมเย ปทุมุตฺตโร ภควา วิเวกกาโม หิมวนฺตํ ปาวิสิ. ตาปโส ภควนฺตํ ปุณฺณจนฺทมิว วิโรจมานํ ทูรโตว ทิสฺวา ปสนฺนมานโส อชินจมฺมํ อํเส กตฺวา อฺชลึ ปคฺคยฺห วนฺทิตฺวา ิตโกว ทสนขสโมธานฺชลึ สิรสิ ปติฏฺเปตฺวา อเนกาหิ อุปมาหิ อเนเกหิ ถุติวจเนหิ ภควนฺตํ โถเมสิ. ตํ สุตฺวา ภควา – ‘‘อยํ ตาปโส อนาคเต โคตมสฺส นาม ภควโต สาสเน ปพฺพชิตฺวา วินเย ติขิณปฺานํ อคฺโค ภวิสฺสตี’’ติ พฺยากรณมทาสิ. โส ยาวตายุกํ ตฺวา อปริหีนชฺฌาโน พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺติ. ตโต จุโต เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต สมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท กปิลวตฺถุนคเร อุปาลิตฺเถรสฺส ภาคิเนยฺโย หุตฺวา นิพฺพตฺติ. โส กเมน วุทฺธิปฺปตฺโต มาตุลสฺส อุปาลิตฺเถรส สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา กมฺมฏฺานํ คเหตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ. โส อตฺตโน อาจริยสฺส สมีเป วสิตตฺตา วินยปฺเห ติขิณาโณ อโหสิ. อถ ภควา ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ วินยปฺเห ติขิณปฺานํ ภิกฺขูนํ ยทิทํ ภาคิเนยฺยุปาลี’’ติ ตํ เอตทคฺคฏฺาเน เปสิ.
๑. โส ¶ เอวํ เอตทคฺคฏฺานํ ปตฺวา อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ขีณาสวสหสฺเสหีติอาทิมาห. ตตฺถ อา สมนฺตโต ยาวภวคฺคา สวนฺติ ปวตฺตนฺตีติ อาสวา. กามาสวาทโย จตฺตาโร อาสวา, เต ขีณา โสสิตา วิโสสิตา วิทฺธํสิตา เยหิ เตติ ขีณาสวา, เตเยว สหสฺสา ขีณาสวสหสฺสา, เตหิ ขีณาสวสหสฺเสหิ ¶ . ปเรโต ปริวุโต โลกนายโก โลกสฺส นิพฺพานปาปนโก วิเวกํ อนุยุตฺโต ปฏิสลฺลิตุํ เอกีภวิตุํ คจฺฉเตติ สมฺพนฺโธ.
๒. อชิเนน นิวตฺโถหนฺติ อหํ อชินมิคจมฺเมน ปฏิจฺฉนฺโน, อชินจมฺมวสโนติ อตฺโถ. ติทณฺฑปริธารโกติ กุณฺฑิกฏฺปนตฺถาย ติทณฺฑํ คเหตฺวา ธาเรนฺโตติ อตฺโถ. ภิกฺขุสงฺเฆน ปริพฺยูฬฺหํ ปริวาริตํ โลกนายกํ อทฺทสนฺติ สมฺพนฺโธ. เสสํ ปากฏเมวาติ.
ภาคิเนยฺยุปาลิตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๒. โสณโกฬิวิสตฺเถรอปทานวณฺณนา
อโนมทสฺสิสฺส ¶ มุนิโนติอาทิกํ อายสฺมโต โกฬิวิสตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต อโนมทสฺสิสฺส ภควโต กาเล เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วยปฺปตฺโต ปุตฺตทาเรหิ วฑฺฒิโต วิภวสมฺปนฺโน ภควโต จงฺกมนตฺถาย โสภนํ จงฺกมํ กาเรตฺวา สุธาปริกมฺมํ กาเรตฺวา อาทาสตลมิว สมํ วิชฺโชตมานํ กตฺวา ทีปธูปปุปฺผาทีหิ สชฺเชตฺวา ภควโต นิยฺยาเทตฺวา พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสงฺฆํ ปณีเตนาหาเรน ปูเชสิ. โส เอวํ ยาวชีวํ ปฺุานิ กตฺวา ตโต จวิตฺวา เทวโลเก นิพฺพตฺโต. ตตฺถ ปาฬิยา วุตฺตนเยน ทิพฺพสมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวา อนฺตรา โอกฺกากกุลปฺปสุโตติ ตํ สพฺพํ ปาฬิยา วุตฺตานุสาเรน เวทิตพฺพํ. ปจฺฉิมภเว ปน โกลิยราชวํเส ชาโต วยปฺปตฺโต โกฏิอคฺฆนกสฺส กณฺณปิฬนฺธนสฺส ธาริตตฺตา โกฏิกณฺโณติ, กุฏิกณฺโณติ จ ปากโฏ อโหสิ. โส ภควติ ปสนฺโน ¶ ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิ.
๒๕. โส อรหา หุตฺวา อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต อโนมทสฺสิสฺส มุนิโนติอาทิมาห. ตตฺถ อโนมทสฺสิสฺสาติ อโนมํ อลามกํ สุนฺทรํ ทสฺสนํ ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขณปฏิมณฺฑิตตฺตา พฺยามปฺปภามณฺฑโลปโสภิตตฺตา อาโรหปริณาเหน สมนฺนาคตตฺตา จ ทสฺสนียํ สรีรํ ยสฺส ภควโต โส อโนมทสฺสี, ตสฺส อโนมทสฺสิสฺส มุนิโนติ อตฺโถ. ตาทิโนติ อิฏฺานิฏฺเสุ อกมฺปิยสภาวสฺส. สุธาย เลปนํ กตฺวาติ ¶ สุธาย อวลิตฺตํ กตฺวา ทีปธูปปุปฺผธชปฏากาทีหิ จ อลงฺกตํ จงฺกมํ การยึ อกาสินฺติ อตฺโถ. เสสคาถานํ อตฺโถ ปาฬิยา อนุสาเรน สุวิฺเยฺโยว.
๓๕. ปริวารสมฺปตฺติธนสมฺปตฺติสงฺขาตํ ยสํ ธาเรตีติ ยโสธโร, สพฺเพ เอเต สตฺตสตฺตติจกฺกวตฺติราชาโน ยโสธรนาเมน เอกนามกาติ สมฺพนฺโธ.
๕๒. องฺคีรโสติ องฺคโต สรีรโต นิคฺคตา รสฺมิ ยสฺส โส องฺคีรโส, ฉนฺทโทสโมหภยาคตีหิ วา ปาปาจารวเสน วา จตุราปายํ น คจฺฉตีติ นาโค, มหนฺโต ปูชิโต จ โส นาโค เจติ มหานาโค. เสสํ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
โกฬิวิสตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๓. กาฬิโคธาปุตฺตภทฺทิยตฺเถรอปทานวณฺณนา
ปทุมุตฺตรสมฺพุทฺธนฺติอาทิกํ อายสฺมโต ภทฺทิยสฺส กาฬิโคธาปุตฺตตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ¶ ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล วิภวสมฺปนฺเน เอกสฺมึ กุเล นิพฺพตฺโต วุทฺธิปฺปตฺโต ปุตฺตทาเรหิ วฑฺฒิโต นครวาสิโน ปฺุานิ กโรนฺเต ทิสฺวา สยมฺปิ ปฺุานิ กาตุกาโม ¶ พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสงฺฆํ นิมนฺเตตฺวา ถูลปฏลิกาทิอเนกานิ มหารหานิ สยนานิ ปฺาเปตฺวา ตตฺถ นิสินฺเน ภควติ สสงฺเฆ ปณีเตนาหาเรน โภเชตฺวา มหาทานํ อทาสิ. โส เอวํ ยาวตายุกํ ปฺุานิ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ อุภยสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อปรภาเค อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท กาฬิโคธาย นาม เทวิยา ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ. โส วิฺุตํ ปตฺโต อาโรหปริณาหหตฺถปาทรูปสมฺปตฺติยา ภทฺทตฺตา จ กาฬิโคธาย เทวิยา ปุตฺตตฺตา จ ภทฺทิโย กาฬิโคธาปุตฺโตติ ปากโฏ. สตฺถริ ปสีทิตฺวา มาตาปิตโร อาราเธตฺวา ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๕๔. โส อรหา หุตฺวา อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ปทุมุตฺตรสมฺพุทฺธนฺติอาทิมาห. ตํ เหฏฺา วุตฺตตฺถเมว. เมตฺตจิตฺตนฺติ มิชฺชติ สิเนหติ นนฺทติ สพฺพสตฺเตติ เมตฺตา, เมตฺตาย สหคตํ จิตฺตํ เมตฺตจิตฺตํ, ตํ ยสฺส ภควโต อตฺถีติ เมตฺตจิตฺโต, ตํ เมตฺตจิตฺตํ. มหามุนินฺติ สกลภิกฺขูนํ มหนฺตตฺตา มหามุนิ, ตํ ปทุมุตฺตรํ สมฺพุทฺธนฺติ ¶ สมฺพนฺโธ. ชนตา สพฺพาติ สพฺโพ ชนกาโย, สพฺพนครวาสิโนติ อตฺโถ. สพฺพโลกคฺคนายกนฺติ สกลโลกสฺส อคฺคํ เสฏฺํ นิพฺพานสฺส นยนโต ปาปนโต นายกํ ปทุมุตฺตรสมฺพุทฺธํ ชนตา อุเปติ สมีปํ คจฺฉตีติ สมฺพนฺโธ.
๕๕. สตฺตุกฺจ พทฺธกฺจาติ พทฺธสตฺตุอพทฺธสตฺตุสงฺขาตํ อามิสํ. อถ วา ภตฺตปูปขชฺชโภชฺชยาคุอาทโย ยาวกาลิกตฺตา อามิสํ ปานโภชนฺจ คเหตฺวา ปฺุกฺเขตฺเต อนุตฺตเร สตฺถุโน ททนฺตีติ สมฺพนฺโธ.
๕๘. อาสนํ พุทฺธยุตฺตกนฺติ พุทฺธโยคฺคํ พุทฺธารหํ พุทฺธานุจฺฉวิกํ สตฺตรตนมยํ อาสนนฺติ อตฺโถ. เสสํ นยานุโยเคน สุวิฺเยฺยเมวาติ.
กาฬิโคธาปุตฺตภทฺทิยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๔. สนฺนิฏฺาปกตฺเถรอปทานวณฺณนา
อรฺเ ¶ กุฏิกํ กตฺวาติอาทิกํ อายสฺมโต สนฺนิฏฺาปกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต ฆรพนฺธเนน ¶ พทฺโธ ฆราวาเส อาทีนวํ ทิสฺวา วตฺถุกามกิเลสกาเม ปหาย หิมวนฺตสฺส อวิทูเร ปพฺพตนฺตเร อรฺวาสํ กปฺเปสิ. ตสฺมึ กาเล ปทุมุตฺตโร ภควา วิเวกกามตาย ตํ านํ ปาปุณิ. อถ โส ตาปโส ภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส วนฺทิตฺวา นิสีทนตฺถาย ติณสนฺถรํ ปฺาเปตฺวา อทาสิ. ตตฺถ นิสินฺนํ ภควนฺตํ อเนเกหิ มธุเรหิ ติณฺฑุกาทีหิ ผลาผเลหิ สนฺตปฺเปสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน ตโต จุโต เทเวสุ จ มนุสฺเสสุ จ อปราปรํ สํสรนฺโต ทฺเว สมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต สทฺธาสมฺปนฺโน ปพฺพชิโต วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ. ขุรคฺเค อรหตฺตผลปฺปตฺติยํ วิย นิรุสฺสาเหเนว สนฺติปทสงฺขาเต นิพฺพาเน สุฏฺุ ิตตฺตา สนฺนิฏฺาปกตฺเถโรติ ปากโฏ.
๗๐. อรหา ปน หุตฺวา อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต อรฺเ กุฏิกํ กตฺวาติอาทิมาห. ตตฺถ อรฺเติ สีหพฺยคฺฆาทีนํ ภเยน มนุสฺสา เอตฺถ ¶ น รชฺชนฺติ น รมนฺติ น อลฺลียนฺตีติ อรฺํ, ตสฺมึ อรฺเ. กุฏิกนฺติ ติณจฺฉทนกุฏิกํ กตฺวา ปพฺพตนฺตเร วสามิ วาสํ กปฺเปสินฺติ อตฺโถ. ลาเภน จ อลาเภน จ ยเสน จ อยเสน จ สนฺตุฏฺโ วิหาสินฺติ สมฺพนฺโธ.
๗๒. ชลชุตฺตมนามกนฺติ ชเล ชาตํ ชลชํ, ปทุมํ, ชลชํ อุตฺตมํ ชลชุตฺตมํ, ชลชุตฺตเมน สมานํ นามํ ยสฺส โส ชลชุตฺตมนามโก, ตํ ชลชุตฺตมนามกํ พุทฺธนฺติ อตฺโถ. เสสํ ปาฬินยานุโยเคน สุวิฺเยฺยเมวาติ.
สนฺนิฏฺาปกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๕. ปฺจหตฺถิยตฺเถรอปทานวณฺณนา
สุเมโธ ¶ นาม สมฺพุทฺโธติอาทิกํ อายสฺมโต ปฺจหตฺถิยตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต สุเมธสฺส ภควโต กาเล เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺวา รตนตฺตเย ปสนฺโน วิหาสิ. ตสฺมึ สมเย ปฺจอุปฺปลหตฺถานิ อาเนสุํ. โส เตหิ ปฺจอุปฺปลหตฺเถหิ วีถิยํ จรมานํ สุเมธํ ภควนฺตํ ปูเชสิ. ตานิ คนฺตฺวา อากาเส วิตานํ หุตฺวา ฉายํ กุรุมานานิ ตถาคเตเนว สทฺธึ คจฺฉึสุ. โส ตํ ทิสฺวา โสมนสฺสชาโต ปีติยา ผุฏฺสรีโร ยาวชีวํ ตเทว ปฺุํ อนุสฺสริตฺวา ตโต จุโต เทวโลเก นิพฺพตฺโต อปราปรํ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต สทฺธาชาโต ปพฺพชิตฺวา ¶ วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ. กตกุสลนาเมน ปฺจหตฺถิยตฺเถโรติ ปากโฏ.
๗๗. โส อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา ปจฺจกฺขโต ปฺาย ทิฏฺปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต สุเมโธ นาม สมฺพุทฺโธติอาทิมาห. ตตฺถ สุเมโธติ สุนฺทรา เมธา จตุสจฺจปฏิเวธปฏิสมฺภิทาทโย ปฺา ยสฺส โส ภควา สุเมโธ สมฺพุทฺโธ อนฺตราปเณ อนฺตรวีถิยํ คจฺฉตีติ สมฺพนฺโธ. โอกฺขิตฺตจกฺขูติ อโธขิตฺตจกฺขุ. มิตภาณีติ ปมาณํ ตฺวา ภณนสีโล, ปมาณํ ชานิตฺวา ธมฺมํ เทเสสีติ อตฺโถ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
ปฺจหตฺถิยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๖. ปทุมจฺฉทนิยตฺเถรอปทานวณฺณนา
นิพฺพุเต ¶ โลกนาถมฺหีติอาทิกํ อายสฺมโต ปทุมจฺฉทนิยตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตปฺุสมฺภาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต รตนตฺตเย ปสนฺโน ปรินิพฺพุตสฺส วิปสฺสิสฺส ภควโต จิตกํ ปทุมปุปฺเผหิ ปูเชสิ. โส เตเนว ¶ จิตฺตปฺปสาเทน ยาวตายุกํ ตฺวา ตโต สุคตีสุเยว สํสรนฺโต ทิพฺพสมฺปตฺตึ มนุสฺสสมฺปตฺติฺจาติ ทฺเว สมฺปตฺติโย อเนกกฺขตฺตุํ อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ อมฺหากํ สมฺมาสมฺพุทฺธกาเล เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต สตฺถริ ปสีทิตฺวา สาสเน ปพฺพชิโต ฆเฏนฺโต วายมนฺโต นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ. ตสฺส รตฺติฏฺานทิวาฏฺานาทีสุ ตตฺถ ตตฺถ วิหรนฺตสฺส วิหาโร ปทุมปุปฺเผหิ ฉาทียติ, เตน โส ปทุมจฺฉทนิยตฺเถโรติ ปากโฏ.
๘๓. อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสวเสน ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต นิพฺพุเต โลกนาถมฺหีติอาทิมาห. ตตฺถ นิพฺพุเตติ ขนฺธปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพุเต สตฺถริ, วิปสฺสิสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สรีเร จิตมานิยมาเน จิตเก อาโรปิเต สุผุลฺลํ ปทุมกลาปํ อหํ คเหตฺวา จิตกํ อาโรปยึ ปูเชสินฺติ อตฺโถ. เสสคาถาสุ เหฏฺา วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานตฺถเมวาติ.
ปทุมจฺฉทนิยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๗. สยนทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา
สิทฺธตฺถสฺส ภควโตติอาทิกํ อายสฺมโต สยนทายกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต สิทฺธตฺถสฺส ภควโต กาเล ¶ อฺตรสฺมึ กุเล นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต สตฺถริ ปสีทิตฺวา หตฺถิทณฺฑสุวณฺณาทีหิ สยนตฺถาย มฺจํ กาเรตฺวา อนคฺเฆหิ วิจิตฺตตฺถรเณหิ อตฺถริตฺวา ภควนฺตํ ปูเชสิ. โส ภควา ตสฺสานุกมฺปาย ปฏิคฺคเหตฺวา อนุภวิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน ทิพฺพมนุสฺสสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺวา สตฺถุ สาสเน ปสนฺโน ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนํ อารภิตฺวา นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ. ปุพฺเพ กตปฺุนาเมน สยนทายกตฺเถโรติ ปากโฏ.
๘๘. โส ¶ เอกทิวสํ อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต สิทฺธตฺถสฺส ภควโตติอาทิมาห. ตํ สพฺพํ ปาฬินยานุสาเรน สุวิฺเยฺยเมวาติ.
สยนทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๘. จงฺกมนทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา
อตฺถทสฺสิสฺส ¶ มุนิโนติอาทิกํ อายสฺมโต จงฺกมนทายกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปายสฺมา ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร เตสุ เตสุ ภเวสุ วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต อตฺถทสฺสิสฺส ภควโต กาเล เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต สตฺถริ ปสีทิตฺวา อุจฺจวตฺถุกํ สุธาปริกมฺมกตํ รชตราสิสทิสํ โสภมานํ จงฺกมํ กาเรตฺวา มุตฺตทลสทิสํ เสตปุลินํ อตฺถริตฺวา ภควโต อทาสิ. ปฏิคฺคเหสิ ภควา, จงฺกมํ ปฏิคฺคเหตฺวา จ ปน สุขํ กายจิตฺตสมาธึ อปฺเปตฺวา ‘‘อยํ อนาคเต โคตมสฺส ภควโต สาสเน สาวโก ภวิสฺสตี’’ติ พฺยากาสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ อปราปรํ สํสรนฺโต ทฺเว สมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิปฺปตฺโต สทฺธาสมฺปนฺโน สาสเน ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปตฺวา กตปฺุนาเมน จงฺกมนทายกตฺเถโรติ ปากโฏ อโหสิ.
๙๓. โส เอกทิวสํ อตฺตนา ปุพฺเพ กตปฺุกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต อตฺถทสฺสิสฺส มุนิโนติอาทิมาห. ตตฺถ อตฺถทสฺสิสฺสาติ อตฺถํ ปโยชนํ วุทฺธึ วิรูฬฺหึ นิพฺพานํ ทกฺขติ ปสฺสตีติ อตฺถทสฺสี, อถ วา อตฺถํ นิพฺพานํ ทสฺสนสีโล ชานนสีโลติ อตฺถทสฺสี, ตสฺส อตฺถทสฺสิสฺส มุนิโน โมเนน าเณน สมนฺนาคตสฺส ภควโต มโนรมํ มนลฺลีนํ ภาวนียํ มนสิ กาตพฺพํ จงฺกมํ กาเรสินฺติ สมฺพนฺโธ. เสสํ วุตฺตนยานุสาเรเนว สุวิฺเยฺยเมวาติ.
จงฺกมนทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๙. สุภทฺทตฺเถรอปทานวณฺณนา
ปทุมุตฺตโร ¶ โลกวิทูติอาทิกํ อายสฺมโต สุภทฺทตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ¶ ตตฺถ ตตฺถ ภเว นิพฺพานาธิคมนตฺถาย ปฺุานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล วิภวสมฺปนฺเน ¶ สทฺธาสมฺปนฺเน เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพโต วิฺุตํ ปตฺวา ฆรพนฺธเนน พทฺโธ รตนตฺตเย ปสนฺโน ปรินิพฺพานมฺเจ นิปนฺนํ ปทุมุตฺตรํ ภควนฺตํ ทิสฺวา สนฺนิปติตา ทสสหสฺสจกฺกวาฬเทวตาโย จ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส นิคฺคุณฺฑิเกฏกนีลกาโสกาสิตาทิอเนเกหิ สุคนฺธปุปฺเผหิ ปูเชสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน ยาวตายุกํ ตฺวา ตโต จวิตฺวา ตุสิตาทีสุ ทิพฺพสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา ตโต มนุสฺเสสุ มนุสฺสสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตฏฺาเนสุ จ สุคนฺเธหิ ปุปฺเผหิ ปูชิโต อโหสิ. อิมสฺมึ ปน พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺมึ วิภวสมฺปนฺเน กุเล นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปตฺโต กาเมสุ อาทีนวํ ทิสฺวาปิ ยาว พุทฺธสฺส ภควโต ปรินิพฺพานกาโล ตาว อลทฺธพุทฺธทสฺสโน ภควโต ปรินิพฺพานมฺเจ นิปนฺนกาเลเยว ปพฺพชิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิ. ปุพฺเพ กตปฺุนาเมน สุภทฺโทติ ปากโฏ อโหสิ.
๑๐๑. โส อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสวเสน ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ปทุมุตฺตโร โลกวิทูติอาทิมาห. ตํ อุตฺตานตฺถเมว. สุณาถ มม ภาสโต…เป… นิพฺพายิสฺสตินาสโวติ อิทํ ปรินิพฺพานมฺเจ นิปนฺโนว ปทุมุตฺตโร ภควา พฺยากาสิ.
ปฺจมภาณวารวณฺณนา สมตฺตา.
๑๑๕. โส อตฺตโน ปฏิปตฺตึ ทสฺเสนฺโต ปุพฺพกมฺเมน สํยุตฺโตติอาทิมาห. เอกคฺโคติ เอกคฺคจิตฺโต. สุสมาหิโตติ สุฏฺุ สมาหิโต, สนฺตกายจิตฺโตติ อตฺโถ. พุทฺธสฺส โอรโส ปุตฺโตติ พุทฺธสฺส อุรสา หทเยน นิคฺคตโอวาทานุสาสนึ สุตฺวา ปตฺตอรหตฺตผโลติ อตฺโถ. ธมฺมโชมฺหิ สุนิมฺมิโตติ ธมฺมโต กมฺมฏฺานธมฺมโต ชาโต อริยาย ชาติยา สุนิมฺมิโต สุฏฺุ นิปฺผาทิตสพฺพกิจฺโจ อมฺหิ ภวามีติ อตฺโถ.
๑๑๖. ธมฺมราชํ อุปคมฺมาติ ธมฺเมน สพฺพสตฺตานํ ราชานํ อิสฺสรภูตํ ภควนฺตํ อุปคนฺตฺวา สมีปํ คนฺตฺวาติ อตฺโถ. อปุจฺฉึ ปฺหมุตฺตมนฺติ อุตฺตมํ ขนฺธายตนธาตุสจฺจสมุปฺปาทาทิปฏิสํยุตฺตํ ปฺหํ อปุจฺฉินฺติ อตฺโถ. กถยนฺโต ¶ จ เม ปฺหนฺติ เอโส อมฺหากํ ภควา เม มยฺหํ ปฺหํ กถยนฺโต พฺยากโรนฺโต. ธมฺมโสตํ อุปานยีติ อนุปาทิเสสนิพฺพานธาตุสงฺขาตํ ธมฺมโสตํ ธมฺมปวาหํ อุปานยิ ปาวิสีติ อตฺโถ.
๑๑๘. ชลชุตฺตมนายโกติ ¶ ปทุมุตฺตรนามโก ม-การสฺส ย-การํ กตฺวา กตโวหาโร. นิพฺพายิ ¶ อนุปาทาโนติ อุปาทาเน ปฺจกฺขนฺเธ อคฺคเหตฺวา นิพฺพายิ น ปฺายิ อทสฺสนํ อคมาสิ, มนุสฺสโลกาทีสุ กตฺถจิปิ อปติฏฺิโตติ อตฺโถ. ทีโปว เตลสงฺขยาติ วฏฺฏิเตลานํ สงฺขยา อภาวา ปทีโป อิว นิพฺพายีติ สมฺพนฺโธ.
๑๑๙. สตฺตโยชนิกํ อาสีติ ตสฺส ปรินิพฺพุตสฺส ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต รตนมยํ ถูปํ สตฺตโยชนุพฺเพธํ อาสิ อโหสีติ อตฺโถ. ธชํ ตตฺถ อปูเชสินฺติ ตตฺถ ตสฺมึ เจติเย สพฺพภทฺทํ สพฺพโต ภทฺทํ สพฺพโส มโนรมํ ธชํ ปูเชสินฺติ อตฺโถ.
๑๒๐. กสฺสปสฺส จ พุทฺธสฺสาติ ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาลโต ปฏฺาย อาคตสฺส เทวมนุสฺเสสุ สํสรโต เม มยฺหํ โอรโส ปุตฺโต ติสฺโส นาม กสฺสปสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส อคฺคสาวโก ชินสาสเน พุทฺธสาสเน ทายาโท อาสิ อโหสีติ สมฺพนฺโธ.
๑๒๑. ตสฺส หีเนน มนสาติ ตสฺส มม ปุตฺตสฺส ติสฺสสฺส อคฺคสาวกสฺส หีเนน ลามเกน มนสา จิตฺเตน อภทฺทกํ อสุนฺทรํ อยุตฺตกํ ‘‘อนฺตโก ปจฺฉิโม’’ติ วาจํ วจนํ อภาสึ กเถสินฺติ อตฺโถ. เตน กมฺมวิปาเกนาติ เตน อรหนฺตภกฺขานสงฺขาตสฺส อกุสลกมฺมสฺส วิปาเกน. ปจฺฉิเม อทฺทสํ ชินนฺติ ปจฺฉิเม ปริโยสาเน ปรินิพฺพานกาเล มลฺลานํ อุปวตฺตเน สาลวเน ปรินิพฺพานมฺเจ นิปนฺนํ ชินํ ชิตสพฺพมารํ อมฺหากํ โคตมสมฺมาสมฺพุทฺธํ อทฺทสํ อหนฺติ อตฺโถ. ‘‘ปจฺฉา เม อาสิ ภทฺทก’’นฺติปิ ปาโ. ตสฺส ปจฺฉา ตสฺส ภควโต อวสานกาเล นิพฺพานาสนฺนกาเล เม มยฺหํ ภทฺทกํ สุนฺทรํ จตุสจฺจปฏิวิชฺฌนํ อาสิ อโหสีติ อตฺโถ.
๑๒๒. ปพฺพาเชสิ มหาวีโรติ มหาวีริโย สพฺพสตฺตหิโต กรุณายุตฺโต ชิตมาโร มุนิ มลฺลานํ อุปวตฺตเน สาลวเน ปจฺฉิเม สยเน ปรินิพฺพานมฺเจ สยิโตว มํ ปพฺพาเชสีติ สมฺพนฺโธ.
๑๒๓. อชฺเชว ¶ ทานิ ปพฺพชฺชาติ อชฺช เอว ภควโต ปรินิพฺพานทิวเสเยว มม ปพฺพชฺชา, ตถา อชฺช เอว อุปสมฺปทา, อชฺช เอว ทฺวิปทุตฺตมสฺส สมฺมุขา ปรินิพฺพานํ อโหสีติ สมฺพนฺโธ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
สุภทฺทตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๑๐. จุนฺทตฺเถรอปทานวณฺณนา
สิทฺธตฺถสฺส ¶ ¶ ภควโตติอาทิกํ อายสฺมโต จุนฺทตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตปฺุสมฺภาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต สิทฺธตฺถสฺส ภควโต กาเล วิภวสมฺปนฺเน กุเล นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺวา สตฺถริ ปสีทิตฺวา สตฺตรตนมยํ สุวณฺณคฺฆิยํ กาเรตฺวา สุมนปุปฺเผหิ ฉาเทตฺวา ภควนฺตํ ปูเชสิ. ตานิ ปุปฺผานิ อากาสํ สมุคฺคนฺตฺวา วิตานากาเรน อฏฺํสุ. อถ นํ ภควา ‘‘อนาคเต โคตมสฺส นาม ภควโต สาสเน จุนฺโท นาม สาวโก ภวิสฺสตี’’ติ พฺยากาสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน ตโต จุโต เทวโลเก อุปปนฺโน กเมน ฉสุ กามาวจรเทเวสุ สุขํ อนุภวิตฺวา มนุสฺเสสุ จกฺกวตฺติอาทิสมฺปตฺติโย จ อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท พฺราหฺมณกุเล รูปสาริยา ปุตฺโต สาริปุตฺตตฺเถรสฺส กนิฏฺโ หุตฺวา นิพฺพตฺติ. ตสฺส วิฺุตํ ปตฺตสฺส อาโรหปริณาหรูปวยานํ สุนฺทรตาย สการสฺส จการํ กตฺวา จุนฺโทติ นามํ กรึสุ. โส วยปฺปตฺโต ฆราวาเส อาทีนวํ ปพฺพชฺชาย จ อานิสํสํ ทิสฺวา ภาตุตฺเถรสฺส สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิ.
๑๒๕. โส ปตฺตอรหตฺตผโล เอกทิวสํ อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต สิทฺธตฺถสฺส ภควโตติอาทิมาห. ตํ เหฏฺา วุตฺตตฺถเมว. อคฺฆิยนฺติอาทโยปิ อุตฺตานตฺถาเยว.
๑๒๘. วิติณฺณกงฺโข สมฺพุทฺโธติ วิเสเสน มคฺคาธิคเมน วิจิกิจฺฉาย เขปิตตฺตา วิติณฺณกงฺโข อสํสโย สมฺพุทฺโธ. ติณฺโณเฆหิ ปุรกฺขโตติ กาโมฆาทีนํ จตุนฺนํ โอฆานํ ติณฺณตฺตา อติกฺกนฺตตฺตา โอฆติณฺเณหิ ¶ ขีณาสเวหิ ปุรกฺขโต ปริวาริโตติ อตฺโถ. พฺยากรณคาถา อุตฺตานตฺถาเยว.
๑๓๙. อุปฏฺหึ มหาวีรนฺติ อุตฺตมตฺถสฺส นิพฺพานสฺส ปตฺติยา ปาปุณนตฺถาย กปฺปสตสหสฺสาธิเกสุ จตุราสงฺขฺเยยฺเยสุ กปฺเปสุ ปารมิโย ปูเรนฺเตน กตวีริยตฺตา มหาวีรํ พุทฺธํ อุปฏฺหึ อุปฏฺานํ อกาสินฺติ อตฺโถ. อฺเ จ เปสเล พหูติ น เกวลเมว พุทฺธํ อุปฏฺหึ, เปสเล ปิยสีเล สีลวนฺเต อฺเ จ พหุอคฺคปฺปตฺเต สาวเก, เม มยฺหํ ภาตรํ สาริปุตฺตตฺเถรฺจ อุปฏฺหินฺติ สมฺพนฺโธ.
๑๔๐. ภาตรํ ¶ เม อุปฏฺหิตฺวาติ มยฺหํ ภาตรํ อุปฏฺหิตฺวา วตฺตปฏิวตฺตํ กตฺวา ตสฺส ปรินิพฺพุตกาเล ภควโต ปมํ ปรินิพฺพุตตฺตา ตสฺส ธาตุโย คเหตฺวา ปตฺตมฺหิ โอกิริตฺวา โลกเชฏฺสฺส ¶ นรานํ อาสภสฺส พุทฺธสฺส อุปนาเมสึ อทาสินฺติ อตฺโถ.
๑๔๑. อุโภ หตฺเถหิ ปคฺคยฺหาติ ตํ มหา ทินฺนํ ธาตุํ โส ภควา อตฺตโน อุโภหิ หตฺเถหิ ปกาเรน คเหตฺวา ตํ ธาตุํ สํสุฏฺุ ทสฺสยนฺโต อคฺคสาวกํ สาริปุตฺตตฺเถรํ กิตฺตยิ ปกาเสสีติ อตฺโถ. เสสํ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
จุนฺทตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
ปฺจมวคฺควณฺณนา สมตฺตา.