📜
๖. พีชนิวคฺโค
๑. วิธูปนทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา
ปทุมุตฺตรพุทฺธสฺสาติอาทิกํ ¶ อายสฺมโต วิธูปนทายกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมชินวเรสุ ปูริตปฺุสมฺภาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต วิภวสมฺปนฺโน สทฺธาชาโต ภควติ ปสนฺโน คิมฺหกาเล สุวณฺณรชตมุตฺตามณิมยํ พีชนึ กาเรตฺวา ภควโต อทาสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน เทเวสุ จ มนุสฺเสสุ จ สํสรนฺโต ¶ ทฺเว สมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อิมสฺส อมฺหากํ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส อุปฺปนฺนกาเล เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต ฆรพนฺธเนน พนฺธิตฺวา ฆราวาเส อาทีนวํ ทิสฺวา ปพฺพชฺชาย จ อานิสํสํ ทิสฺวา สทฺธาสมฺปนฺโน สาสเน ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๑. โส ‘‘เกน มยา ปฺุกมฺเมน อยํ โลกุตฺตรสมฺปตฺติ ลทฺธา’’ติ อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ อนุสฺสรนฺโต ตํ ปจฺจกฺขโต ตฺวา ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ปทุมุตฺตรพุทฺธสฺสาติอาทิมาห. ตํ เหฏฺา วุตฺตตฺถเมว. พีชนิกา มยา ทินฺนาติ วิเสเสน สนฺตาปยนฺตานํ สตฺตานํ สนฺตาปํ นิพฺพาเปนฺติ สีตลํ วาตํ ชเนตีติ พีชนี, พีชนีเยว พีชนิกา, สา สตฺตรตนมยา วิชฺโชตมานา พีชนิกา มยา การาเปตฺวา ทินฺนาติ อตฺโถ.
วิธูปนทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๒. สตรํสิตฺเถรอปทานวณฺณนา
อุจฺจิยํ เสลมารุยฺหาติอาทิกํ อายสฺมโต สตรํสิตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต สกฺกฏพฺยากรเณ เวทตฺตเย จ ปารงฺคโต ฆราวาสํ ¶ ปหาย อรฺํ ปวิสิตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา หิมวนฺเต วาสํ กปฺเปสิ. ตสฺมึ ¶ สมเย ปทุมุตฺตโร ภควา วิเวกกามตาย อุจฺจํ เอกํ ปพฺพตํ อารุยฺห ชลิตคฺคิกฺขนฺโต วิย นิสีทิ. ตํ ตถานิสินฺนํ ภควนฺตํ ทิสฺวา ตาปโส โสมนสฺสชาโต อฺชลึ ปคฺคยฺห อเนเกหิ การเณหิ โถเมสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน ตโต จุโต ฉสุ กามาวจรเทเวสุ ทิพฺพสมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวา ตโต มนุสฺสโลเก สตรํสี นาม จกฺกวตฺตี ราชา หุตฺวา นิพฺพตฺติ. ตมฺปิ สมฺปตฺตึ อเนกกฺขตฺตุํ อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต ปุพฺพปฺุสมฺภารวเสน าณสฺส ปริปกฺกตฺตา สตฺตวสฺสิโกว ปพฺพชิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิ.
๘-๙. โส ¶ ‘‘อหํ เกน กมฺเมน สตฺตวสฺสิโกว สนฺติปทํ อนุปฺปตฺโตสฺมี’’ติ สรมาโน ปุพฺพกมฺมํ าเณน ปจฺจกฺขโต ทิสฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ อุทานวเสน ปกาเสนฺโต อุจฺจิยํ เสลมารุยฺหาติอาทิมาห. ตตฺถ อุจฺจิยนฺติ อุจฺจํ เสลมยํ ปพฺพตํ อารุยฺห นิสีทิ ปทุมุตฺตโรติ สมฺพนฺโธ. ปพฺพตสฺสาวิทูรมฺหีติ ภควโต นิสินฺนสฺส ปพฺพตสฺส อาสนฺนฏฺาเนติ อตฺโถ. พฺราหฺมโณ มนฺตปารคูติ มนฺตสงฺขาตสฺส เวทตฺตยสฺส ปารํ ปริโยสานํ โกฏึ คโต เอโก พฺราหฺมโณติ อตฺโถ, อฺํ วิย อตฺตานํ นิทฺทิสติ อยํ มนฺตปารคูติ. อุปวิฏฺํ มหาวีรนฺติ ตสฺมึ ปพฺพเต นิสินฺนํ วีรวนฺตํ ชินํ, กึ วิสิฏฺํ? เทวเทวํ สกลฉกามาวจรพฺรหฺมเทวานํ อติเทวํ นราสภํ นรานํ อาสตํ เสฏฺํ โลกนายกํ สกลสตฺตโลกํ นยนฺตํ นิพฺพานํ ปาเปนฺตํ อหํ อฺชลึ ทสนขสโมธานฺชลิปุฏํ สิรสิ มุทฺธนิ ปคฺคเหตฺวาน ปติฏฺเปตฺวา สนฺถวึ สุฏฺุํ โถเมสินฺติ สมฺพนฺโธ.
๑๒. อภาสถาติ ‘‘เยนายํ อฺชลี ทินฺโน…เป… อรหา โส ภวิสฺสตี’’ติ พฺยากาสิ. เสสํ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
สตรํสิตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๓. สยนทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา
ปทุมุตฺตรพุทฺธสฺสาติอาทิกํ อายสฺมโต สยนทายกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต ¶ กาเล เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต ฆราวาสํ สณฺเปตฺวา สุขมนุภวนฺโต สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา สตฺถริ ปสนฺโน ทนฺตสุวณฺณรชตมุตฺตมณิมยํ มหารหํ มฺจํ การาเปตฺวา จีนปฏฺฏกมฺพลาทีนิ อตฺถริตฺวา สยนตฺถาย ภควโต อทาสิ. ภควา ตสฺส อนุคฺคหํ กโรนฺโต ตตฺถ สยิ ¶ . โส เตน ปฺุกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต ตทนุรูปํ อากาสคมนสุขเสยฺยาทิสุขํ อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท วิภวสมฺปนฺเน เอกสฺมึ กุเล นิพฺพตฺติตฺวา วิฺุตํ ปาปุณิตฺวา สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปสนฺนมานโส ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนฺโต นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๒๐. โส ¶ อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ปทุมุตฺตรพุทฺธสฺสาติอาทิมาห. ตํ เหฏฺา วุตฺตตฺถเมว.
๒๑. สุเขตฺเต พีชสมฺปทาติ ยถา ติณกจวรรหิเต กทฺทมาทิสมฺปนฺเน สุเขตฺเต วุตฺตพีชานิ สาทุผลานิ นิปฺผาเทนฺติ, เอวเมว ราคโทสาทิทิยฑฺฒสหสฺสกิเลสสงฺขาตติณกจวรรหิเต สุทฺธสนฺตาเน ปฺุกฺเขตฺเต วุตฺตทานานิ อปฺปานิปิ สมานานิ มหปฺผลานิ โหนฺตีติ อตฺโถ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
สยนทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๔. คนฺโธทกิยตฺเถรอปทานวณฺณนา
ปทุมุตฺตรพุทฺธสฺสาติอาทิกํ อายสฺมโต คนฺโธทกิยตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมมุนิวเรสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺโต ปรินิพฺพุเต ภควติ นครวาสิโน โพธิปูชํ กุรุมาเน ทิสฺวา วิจิตฺตฆเฏ จนฺทนกปฺปุราครุอาทิมิสฺสกสุคนฺโธทเกน ปูเรตฺวา โพธิรุกฺขํ อภิสิฺจิ. ตสฺมึ ขเณ เทโว มหาธาราหิ ปวสฺสิ. ตทา โส อสนิเวเคน กาลํ กโต. เตเนว ปฺุกมฺเมน เทวโลเก นิพฺพตฺติ, ตตฺเถว ิโต ‘‘อโห พุทฺโธ, อโห ธมฺโม’’ติอาทิคาถาโย อภาสิ. เอวํ โส เทวมนุสฺเสสุ สมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา สพฺพปริฬาหวิปฺปมุตฺโต นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตฏฺาเน สีติภาวมุปคโต สุขิโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท กุลเคเห ¶ นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต สตฺถริ ปสนฺโน ปพฺพชิตฺวา กมฺมฏฺานํ อารภิตฺวา วิปสฺสนฺโต นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิ. ปุพฺเพ กตปฺุเน คนฺโธทกิยตฺเถโรติ ปากโฏ อโหสิ.
๒๕. โส เอกทิวสํ อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ปทุมุตรสฺสาติอาทิมาห. ตํ วุตฺตตฺถเมว. มหาโพธิมโห อหูติ มหาโพธิรุกฺขสฺส ปูชา อโหสีติ อตฺโถ. วิจิตฺตํ ฆฏมาทายาติ อเนเกหิ จิตฺตกมฺมสุวณฺณกมฺเมหิ วิจิตฺตํ โสภมานํ คนฺโธทกปุณฺณํ ฆฏํ คเหตฺวาติ อตฺโถ ¶ . คนฺโธทกมทาสหนฺติ คนฺโธทกํ อทาสึ, อหํ คนฺโธทเกน อภิสิฺจินฺติ อตฺโถ.
๒๖. นฺหานกาเล ¶ จ โพธิยาติ โพธิยา ปูชากรณสมเยติ อตฺโถ. เสสํ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
คนฺโธทกิยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๕. โอปวยฺหตฺเถรอปทานวณฺณนา
ปทุมุตฺตรพุทฺธสฺสาติอาทิกํ อายสฺมโต โอปวยฺหตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรชินาทิจฺเจ โลเก ปาตุภูเต เอกสฺมึ วิภวสมฺปนฺนกุเล นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย มหทฺธโน มหาโภโค ฆราวาสํ วสมาโน สาสเน ปสนฺโน สตฺถริ ปสาทพหุมาโน อาชานีเยน สินฺธเวน ปูชํ อกาสิ, ปูเชตฺวา จ ปน ‘‘พุทฺธาทีนํ สมณานํ หตฺถิอสฺสาทโย น กปฺปนฺติ, กปฺปิยภณฺฑํ ทสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ตํ อคฺฆาเปตฺวา ตทคฺฆนเกน กหาปเณน กปฺปิยํ กปฺปาสิกกมฺพลโกชวาทิกํ จีวรํ กปฺปูรตกฺโกลาทิกํ เภสชฺชปริกฺขารฺจ อทาสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน ยาวตายุกํ ตฺวา ตโต จุโต เทเวสุ จ มนุสฺเสสุ จ หตฺถิอสฺสาทิอเนกวาหนสมฺปนฺโน สุขํ อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต สทฺธาสมฺปนฺโน สาสเน ปพฺพชิตฺวา กมฺมฏฺานํ คเหตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา มคฺคปฏิปาฏิยา อรหตฺเต ปติฏฺาสิ, ปุพฺเพ กตปฺุสมฺภารวเสน โอปวยฺหตฺเถโรติ ปากโฏ อโหสิ.
๓๓. โส ‘‘เกน นุ โข การเณน อิทํ มยา สนฺติปทํ อธิคต’’นฺติ อุปธาเรนฺโต ปุพฺพกมฺมํ ¶ าเณน ปจฺจกฺขโต ตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ อุทานวเสน ปกาเสนฺโต ปทุมุตฺตรพุทฺธสฺสาติอาทิมาห. ตํ วุตฺตตฺถเมว. อาชานียมทาสหนฺติ อาชานียํ อุตฺตมชาติสินฺธวํ อหํ อทาสึ ปูเชสินฺติ อตฺโถ.
๓๕. สปตฺตภาโรติ สสฺส อตฺตโน ปตฺตานิ อฏฺ ปริกฺขารานิ ภารานิ ยสฺส โส สปตฺตภาโร, อฏฺปริกฺขารยุตฺโตติ อตฺโถ.
๓๖. ขมนียมทาสหนฺติ ¶ ขมนียโยคฺคํ จีวราทิกปฺปิยปริกฺขารนฺติ อตฺโถ.
๔๐. จริโมติ ปริโยสาโน โกฏิปฺปตฺโต ภโวติ อตฺโถ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
โอปวยฺหตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๖. สปริวาราสนตฺเถรอปทานวณฺณนา
ปทุมุตฺตรพุทฺธสฺสาติอาทิกํ อายสฺมโต สปริวาราสนตฺเถรสฺส อปทานํ. โสปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ¶ ตตฺถ ภเวสุ วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล วิภวสมฺปนฺเน กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิปฺปตฺโต สทฺธาชาโต สาสเน ปสนฺโน ทานผลํ สทฺทหนฺโต นานคฺครสโภชเนน ภควโต ปิณฺฑปาตํ อทาสิ, ทตฺวา จ ปน โภชนสาลายํ โภชนตฺถาย นิสินฺนาสนํ ชาติสุมนมลฺลิกาทีหิ อลงฺกริ. ภควา จ ภตฺตานุโมทนมกาสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อเนกวิธํ สมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท วิภวสมฺปนฺเน กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย สทฺโธ ปสนฺโน ปพฺพชิตฺวา น จิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๔๓. โส เอวํ ปตฺตสนฺติปโท ‘‘เกน นุ โข ปฺุเน อิทํ สนฺติปทํ อนุปฺปตฺต’’นฺติ าเณน อุปธาเรนฺโต ปุพฺพกมฺมํ ทิสฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ปทุมุตฺตรพุทฺธสฺสาติอาทิมาห. ตํ วุตฺตตฺถเมว. ปิณฺฑปาตํ อทาสหนฺติ ตตฺถ ตตฺถ ลทฺธานํ ปิณฺฑานํ กพฬํ กพฬํ กตฺวา ปาตพฺพโต ขาทิตพฺพโต อาหาโร ปิณฺฑปาโต, ตํ ปิณฺฑปาตํ ภควโต อทาสึ, ภควนฺตํ โภเชสินฺติ อตฺโถ.
๔๔. อกิตฺตยิ ¶ ปิณฺฑปาตนฺติ มยา ทินฺนปิณฺฑปาตสฺส คุณํ อานิสํสํ ปกาเสสีติ อตฺโถ.
๔๘. สํวุโต ปาติโมกฺขสฺมินฺติ ปาติโมกฺขสํวรสีเลน สํวุโต ปิหิโต ปฏิจฺฉนฺโนติ อตฺโถ. อินฺทฺริเยสุ จ ปฺจสูติ จกฺขุนฺทฺริยาทีสุ ปฺจสุ ¶ อินฺทฺริเยสุ รูปาทีหิ โคปิโต อินฺทฺริยสํวรสีลฺจ โคปิโตติ อตฺโถ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
สปริวาราสนตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๗. ปฺจทีปกตฺเถรอปทานวณฺณนา
ปทุมุตฺตรพุทฺธสฺสาติอาทิกํ อายสฺมโต ปฺจทีปกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร อุปฺปนฺนุปฺปนฺนภเวสุ วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย ฆราวาเส วสนฺโต ภควโต ธมฺมํ สุตฺวา สมฺมาทิฏฺิยํ ปติฏฺิโต สทฺโธ ปสนฺโน มหาชเนหิ โพธิปูชํ กยิรมานํ ทิสฺวา สยมฺปิ โพธึ ปริวาเรตฺวา ทีปํ ชาเลตฺวา ปูเชสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต จกฺกวตฺติสมฺปตฺติอาทโย อนุภวิตฺวา สพฺพตฺเถว อุปฺปนฺนภเว ชลมาโน โชติสมฺปนฺนวิมานาทีสุ วสิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺมึ วิภวสมฺปนฺเน กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิปฺปตฺโต สทฺธาชาโต ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ, ทีปปูชานิสฺสนฺเทน ทีปกตฺเถโรติ ปากโฏ.
๕๐. โส ¶ เอกทิวสํ อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ปทุมุตฺตรพุทฺธสฺสาติอาทิมาห. ตํ วุตฺตตฺถเมว. อุชุทิฏฺิ อโหสหนฺติ วงฺกํ มิจฺฉาทิฏฺึ ฉฑฺเฑตฺวา อุชุ อวงฺกํ นิพฺพานาภิมุขํ ปาปุณนสมฺมาทิฏฺิ อโหสินฺติ อตฺโถ.
๕๑. ปทีปทานํ ปาทาสินฺติ เอตฺถ ปกาเรน ทิพฺพติ โชตตีติ ปทีโป, ตสฺส ทานํ ปทีปทานํ, ตํ อทาสึ ปทีปปูชํ อกาสินฺติ อตฺโถ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
ปฺจทีปกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๘. ธชทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา
ปทุมุตฺตรพุทฺธสฺสาติอาทิกํ ¶ ¶ อายสฺมโต ธชทายกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย สตฺถริ ปสีทิตฺวา สุนฺทเรหิ อเนเกหิ วตฺเถหิ ธชํ การาเปตฺวา ธชปูชํ อกาสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน อุปฺปนฺนุปฺปนฺนภเว อุจฺจกุเล นิพฺพตฺโต ปูชนิโย อโหสิ. อปรภาเค อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย ปุตฺตทาเรหิ วฑฺฒิตฺวา มหาโภโค ยสวา สทฺธาชาโต สตฺถริ ปสนฺโน ฆราวาสํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๕๗. โส ปตฺตอรหตฺตผโล ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต อตฺตโน ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ปทุมุตฺตรพุทฺธสฺสาติอาทิมาห. ตสฺสตฺโถ ปุพฺเพ วุตฺโตเยว. หฏฺโ หฏฺเน จิตฺเตนาติ โสมนสฺสสหคตจิตฺตยุตฺตตฺตา หฏฺโ ปริปุณฺณรูปกาโย สทฺธาสมฺปยุตฺตจิตฺตตาย หฏฺเน จิตฺเตน สนฺตุฏฺเน จิตฺเตนาติ อตฺโถ. ธชมาโรปยึ อหนฺติ ธุนาติ กมฺปติ จลตีติ ธชํ, ตํ ธชํ อาโรปยึ เวฬคฺเค ลคฺเคตฺวา ปูเชสินฺติ อตฺโถ.
๕๘-๙. ปติตปตฺตานิ คณฺหิตฺวาติ ปติตานิ โพธิปตฺตานิ คเหตฺวา อหํ พหิ ฉฑฺเฑสินฺติ อตฺโถ. อนฺโตสุทฺธํ พหิสุทฺธนฺติ อนฺโต จิตฺตสนฺตานนามกายโต จ พหิ จกฺขุโสตาทิรูปกายโต จ สุทฺธึ อธิ วิเสเสน มุตฺตํ กิเลสโต วิมุตฺตํ อนาสวํ สมฺพุทฺธํ วิย สมฺมุขา อุตฺตมํ โพธึ อวนฺทึ ปณามมกาสินฺติ อตฺโถ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
ธชทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๙. ปทุมตฺเถรอปทานวณฺณนา
จตุสจฺจํ ปกาเสนฺโตติอาทิกํ อายสฺมโต ปทุมตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตกุสลสมฺภาโร ปทุมุตฺตรมุนินา ¶ ธมฺมปชฺโชเต โชตมาเน เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต ฆราวาสํ สณฺเปตฺวา ¶ โภคสมฺปนฺโนติ ปากโฏ. โส สตฺถริ ปสีทิตฺวา มหาชเนน สทฺธึ ธมฺมํ สุณนฺโต ธเชน สห ปทุมกลาปํ คเหตฺวา อฏฺาสิ, สธชํ ตํ ปทุมกลาปํ อากาสมุกฺขิปึ, ตํ ¶ อจฺฉริยํ ทิสฺวา อติวิย โสมนสฺสชาโต อโหสิ. โส ยาวชีวํ กุสลํ กตฺวา ชีวิตปริโยสาเน สคฺเค นิพฺพตฺโต ธชมิว ฉกามาวจเร ปากโฏ ปูชิโต จ ทิพฺพสมฺปตฺติมนุภวิตฺวา มนุสฺเสสุ จ จกฺกวตฺติสมฺปตฺติมนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท วิภวสมฺปนฺเน สทฺธาสมฺปนฺเน เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย สทฺธาชาโต ปฺจวสฺสิโกว ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหา หุตฺวา กตปฺุนาเมน ปทุมตฺเถโรติ ปากโฏ.
๖๗. อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต จตุสจฺจํ ปกาเสนฺโตติอาทิมาห. ตตฺถ สจฺจนฺติ ตถํ อวิตถํ อวิปรีตํ สจฺจํ, ทุกฺขสมุทยนิโรธมคฺควเสน จตฺตาริ สจฺจานิ สมาหฏานีติ จตุสจฺจํ, ตํ จตุสจฺจํ ปกาเสนฺโต โลเก ปากฏํ กโรนฺโตติ อตฺโถ. วรธมฺมปฺปวตฺตโกติ อุตฺตมธมฺมปฺปวตฺตโก ปกาสโกติ อตฺโถ. อมตํ วุฏฺินฺติ อมตมหานิพฺพานวุฏฺิธารํ ปวสฺสนฺโต ปคฺฆรนฺโต สเทวกํ โลกํ เตเมนฺโต สพฺพกิเลสปริฬาหํ นิพฺพาเปนฺโต ธมฺมวสฺสํ วสฺสตีติ อตฺโถ.
๖๘. สธชํ ปทุมํ คยฺหาติ ธเชน สห เอกโต กตฺวา ปทุมํ ปทุมกลาปํ คเหตฺวาติ อตฺโถ. อฑฺฒโกเส ิโต อหนฺติ อุโภ อุกฺขิปิตฺวา ิโต อหนฺติ อตฺโถ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
ปทุมตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๑๐. อสนโพธิยตฺเถรอปทานวณฺณนา
ชาติยา สตฺตวสฺโสหนฺติอาทิกํ อายสฺมโต อสนโพธิยตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต ติสฺสสฺส ภควโต กาเล อฺตรสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิปฺปตฺโต สุขปฺปตฺโต สาสเน ปสนฺโน ¶ อสนโพธิโต ผลํ คเหตฺวา ตโต วุฏฺิตโพธิตรุเณ คเหตฺวา โพธึ โรเปสิ, ยถา น วินสฺสติ ตถา อุทกาสิฺจนาทิกมฺเมน รกฺขิตฺวา ปูเชสิ. โส เตน ปฺุเน เทวมนุสฺเสสุ สมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท กุลเคเห นิพฺพตฺโต ปริปกฺกสมฺภารตฺตา ¶ สตฺตวสฺสิโกว สมาโน ปพฺพชิตฺวา ขุรคฺเคเยว อรหตฺตํ ปาปุณิ, ปุรากตปฺุนาเมน อสนโพธิยตฺเถโรติ ปากโฏ.
๗๘. โส ¶ ปุพฺพสมฺภารมนุสฺสริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ชาติยา สตฺตวสฺโสหนฺติอาทิมาห. ตตฺถ ชาติยาติ มาตุคพฺภโต นิกฺขนฺตกาลโต ปฏฺายาติ อตฺโถ. สตฺตวสฺโส ปริปุณฺณสรโท อหํ โลกนายกํ ติสฺสํ ภควนฺตํ อทฺทสนฺติ สมฺพนฺโธ. ปสนฺนจิตฺโต สุมโนติ ปกาเรน ปสนฺนอนาลุฬิตอวิกมฺปิตจิตฺโต, สุมโน สุนฺทรมโน โสมนสฺสสหคตจิตฺโตติ อตฺโถ.
๗๙. ติสฺสสฺสาหํ ภควโตติ ติกฺขตฺตุํ ชาโตติ ติสฺโส, โส มาตุคพฺภโต, มนุสฺสชาติโต, ปฺจกฺขนฺธโต จ มุตฺโต หุตฺวา ชาโต นิพฺพตฺโต พุทฺโธ ชาโตติ อตฺโถ. ตสฺส ติสฺสสฺส ภควโต ตาทิโน, โลกเชฏฺสฺส อสนโพธึ อุตฺตมํ โรปยินฺติ สมฺพนฺโธ.
๘๐. อสโน นามเธยฺเยนาติ นามปฺตฺติยา นามสฺาย อสโน นาม อสนรุกฺโข โพธิ อโหสีติ อตฺโถ. ธรณีรุหปาทโปติ วลฺลิรุกฺขปพฺพตคงฺคาสาคราทโย ธาเรตีติ ธรณี, กา สา? ปถวี, ตสฺสํ รุหติ ปติฏฺหตีติ ธรณีรุโห, ปาเทน ปิวตีติ ปาทโป, ปาทสงฺขาเตน มูเลน สิฺจิโตทกํ ปิวติ อาโปรสํ สิเนหํ ธาเรตีติ อตฺโถ. ธรณีรุโห จ โส ปาทโป จาติ ธรณีรุหปาทโป, ตํ อุตฺตมํ อสนํ โพธึ ปฺจ วสฺสานิ ปริจรึ โปเสสินฺติ อตฺโถ.
๘๑. ปุปฺผิตํ ปาทปํ ทิสฺวาติ ตํ มยา โปสิตํ อสนโพธิรุกฺขํ ปุปฺผิตํ อจฺฉรโยคฺคภูตปุปฺผตฺตา อพฺภุตํ โลมหํสกรณํ ทิสฺวา สกํ ¶ กมฺมํ อตฺตโน กมฺมํ ปกิตฺเตนฺโต ปกาเรน กถยนฺโต พุทฺธเสฏฺสฺส สนฺติกํ อคมาสินฺติ อตฺโถ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
อสนโพธิยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
ฉฏฺวคฺควณฺณนา สมตฺตา.