📜
๗. สกจินฺตนิยวคฺโค
๑. สกจินฺตนิยตฺเถรอปทานวณฺณนา
ปวนํ ¶ กานนํ ทิสฺวาติอาทิกํ อายสฺมโต สกจินฺตนิยตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย ตสฺส ภควโต อายุปริโยสาเน อุปฺปนฺโน ¶ ธรมานํ ภควนฺตํ อปาปุณิตฺวา ปรินิพฺพุตกาเล อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา หิมวนฺเต วสนฺโต วิเวกํ รมณียํ เอกํ วนํ ปตฺวา ตตฺเถเวกาย กนฺทราย ปุลินเจติยํ กตฺวา ภควติ สฺํ กตฺวา สธาตุกสฺฺจ กตฺวา วนปุปฺเผหิ ปูเชตฺวา นมสฺสมาโน ปริจริ. โส เตน ปฺุกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต ทฺวีสุ อคฺคํ อคฺคสมฺปตฺตึ อคฺคฺจ จกฺกวตฺติสมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิภวสมฺปนฺโน สทฺธาสมฺปนฺโน สตฺถริ ปสีทิตฺวา ปพฺพชิตฺวา อรหา ฉฬภิฺโ อโหสิ.
๑. โส อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ปวนํ กานนํ ทิสฺวาติอาทิมาห. ตตฺถ ปวนนฺติ ปกาเรน วนํ ปตฺถฏํ วิตฺถิณฺณํ คหนภูตนฺติ ปวนํ. กานนํ อวกุจฺฉิตํ อานนํ อวหนํ สตตํ สีหพฺยคฺฆยกฺขรกฺขสมทฺทหตฺถิอสฺสสุปณฺณอุรเคหิ วิหงฺคคณสทฺทกุกฺกุฏโกกิเลหิ วา พหลนฺติ กานนํ, ตํ กานนสงฺขาตํ ปวนํ มนุสฺสสทฺทวิรหิตตฺตา อปฺปสทฺทํ นิสฺสทฺทนฺติ อตฺโถ. อนาวิลนฺติ น อาวิลํ อุปทฺทวรหิตนฺติ อตฺโถ. อิสีนํ อนุจิณฺณนฺติ พุทฺธปจฺเจกพุทฺธอรหนฺตขีณาสวสงฺขาตานํ อิสีนํ อนุจิณฺณํ นิเสวิตนฺติ อตฺโถ. อาหุตีนํ ¶ ปฏิคฺคหนฺติ อาหุนํ วุจฺจติ ปูชาสกฺการํ ปฏิคฺคหํ เคหสทิสนฺติ อตฺโถ.
๒. ถูปํ กตฺวาน เวฬุนาติ เวฬุเปสิกาหิ เจติยํ กตฺวาติ อตฺโถ. นานาปุปฺผํ สโมกิรินฺติ จมฺปกาทีหิ อเนเกหิ ปุปฺเผหิ สโมกิรึ ปูเชสินฺติ อตฺโถ. สมฺมุขา วิย สมฺพุทฺธนฺติ ¶ สชีวมานสฺส สมฺพุทฺธสฺส สมฺมุขา อิว นิมฺมิตํ อุปฺปาทิตํ เจติยํ อหํ อภิ วิเสเสน วนฺทึ ปณามมกาสินฺติ อตฺโถ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
สกจินฺตนิยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๒. อโวปุปฺผิยตฺเถรอปทานวณฺณนา
วิหารา อภินิกฺขมฺมาติอาทิกํ อายสฺมโต อโวปุปฺผิยตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต สิขิสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต สทฺธาสมฺปนฺโน ธมฺมํ สุตฺวา โสมนสฺสปฺปตฺโต นานาปุปฺผานิ อุโภหิ หตฺเถหิ คเหตฺวา พุทฺธสฺส อุปริ อพฺภุกฺกิริ. โส เตน ปฺุเน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต ¶ สคฺคสมฺปตฺติฺจ จกฺกวตฺติสมฺปตฺติฺจ อนุภวิตฺวา สพฺพตฺถ ปูชิโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพโต วุทฺธิปฺปตฺโต สาสเน ปสีทิตฺวา ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ. อา สมนฺตโต กาสติ ทิปฺปตีติ อากาโส, ตสฺมึ อากาเส ปุปฺผานํ อวกิริตตฺตา อโวปุปฺผิยตฺเถโรติ ปากโฏ.
๗. เอวํ ปตฺตสนฺติปโท อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต วิหารา อภินิกฺขมฺมาติอาทิมาห. ตตฺถ วิหาราติ วิเสเสน หรติ จตูหิ อิริยาปเถหิ อปตนฺตํ อตฺตภาวํ อาหรติ ปวตฺเตติ เอตฺถาติ วิหาโร, ตสฺมา วิหารา อภิ วิเสเสน นิกฺขมฺม นิกฺขมิตฺวา. อพฺภุฏฺาสิ จ จงฺกเมติ จงฺกมนตฺถาย สฏฺิรตเน จงฺกเม อภิวิเสเสน อุฏฺาสิ, อภิรุหีติ อตฺโถ. จตุสจฺจํ ¶ ปกาเสนฺโตติ ตสฺมึ จงฺกเม จงฺกมนฺโต ทุกฺขสมุทยนิโรธมคฺคสจฺจสงฺขาตํ จตุสจฺจํ ปกาเสนฺโต ปากฏํ กโรนฺโต อมตํ ปทํ นิพฺพานํ เทเสนฺโต วิภชนฺโต อุตฺตานีกโรนฺโต ตสฺมึ จงฺกเมติ สมฺพนฺโธ.
๘. สิขิสฺส คิรมฺาย, พุทฺธเสฏฺสฺส ตาทิโนติ เสฏฺสฺส ตาทิคุณสมงฺคิสฺส สิขิสฺส พุทฺธสฺส คิรํ สทฺทํ โฆสํ อฺาย ชานิตฺวา. นานาปุปฺผํ คเหตฺวานาติ นาคปุนฺนาคาทิอเนกานิ ปุปฺผานิ คเหตฺวา อาหริตฺวา. อากาสมฺหิ สโมกิรินฺติ จงฺกมนฺตสฺส ภควโต มุทฺธนิ อากาเส โอกิรึ ปูเชสึ.
๙. เตน กมฺเมน ทฺวิปทินฺทาติ ทฺวิปทานํ เทวพฺรหฺมมนุสฺสานํ อินฺท ปธานภูต. นราสภ นรานํ ¶ อาสภภูต. ปตฺโตมฺหิ อจลํ านนฺติ ตุมฺหากํ สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา อจลํ านํ นิพฺพานํ ปตฺโต อมฺหิ ภวามิ. หิตฺวา ชยปราชยนฺติ ทิพฺพมนุสฺสสมฺปตฺติสงฺขาตํ ชยฺจ จตุราปายทุกฺขสงฺขาตํ ปราชยฺจ หิตฺวา ฉฑฺเฑตฺวา นิพฺพานํ ปตฺโตสฺมีติ อตฺโถ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
อโวปุปฺผิยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺโต.
๓. ปจฺจาคมนิยตฺเถรอปทานวณฺณนา
สินฺธุยา นทิยา ตีเรติอาทิกํ อายสฺมโต ปจฺจาคมนิยตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล สินฺธุยา คงฺคาย สมีเป จกฺกวากโยนิยํ นิพฺพตฺโต ปุพฺพสมฺภารยุตฺตตฺตา ปาณิโน อขาทนฺโต เสวาลเมว ภกฺขยนฺโต จรติ. ตสฺมึ สมเย วิปสฺสิภควา สตฺตานุคฺคหํ กโรนฺโต ตตฺถ อคมาสิ. ตสฺมึ ขเณ โส จกฺกวาโก วิชฺโชตมานํ ¶ ภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส ตุณฺเฑน สาลรุกฺขโต สาลปุปฺผํ ฉินฺทิตฺวา อาคมฺม ปูเชสิ. โส เตเนว จิตฺตปฺปสาเทน ตโต จุโต เทวโลเก อุปฺปนฺโน อปราปรํ ฉกามาวจรสมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวา ตโต จุโต มนุสฺสโลเก อุปฺปชฺชิตฺวา จกฺกวตฺติสมฺปตฺติอาทโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺมึ กุลเคเห ¶ นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต ปุพฺพจริตวเสน สตฺถริ ปสนฺโน ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ, จกฺกวาโก หุตฺวา ภควนฺตํ ทิสฺวา กตฺถจิ คนฺตฺวา ปุปฺผมาหริตฺวา ปูชิตตฺตา ปุพฺพปฺุนาเมน ปจฺจาคมนิยตฺเถโรติ ปากโฏ.
๑๓. อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต สินฺธุยา นทิยา ตีเรติอาทิมาห. สีติ สทฺทํ กุรุมานา ธุนาติ กมฺปตีติ สินฺธุ, นทติ สทฺทํ กโรนฺโต คจฺฉตีติ นทิ. จกฺกวาโก อหํ ตทาติ จกฺกํ สีฆํ คจฺฉนฺตํ อิว อุทเก วา ถเล วา อากาเส วา สีฆํ วาติ คจฺฉตีติ จกฺกวาโก. ตทา วิปสฺสึ ภควนฺตํ ทสฺสนกาเล อหํ จกฺกวาโก อโหสินฺติ อตฺโถ. สุทฺธเสวาลภกฺโขหนฺติ อฺโคจรอมิสฺสตฺตา สุทฺธเสวาลเมว ขาทนฺโต อหํ วสามิ. ปาเปสุ จ สุสฺโตติ ปุพฺพวาสนาวเสน ปาปกรเณ สุฏฺุ สฺโต ตีหิ ทฺวาเรหิ สฺโต สุสิกฺขิโต.
๑๔. อทฺทสํ ¶ วิรชํ พุทฺธนฺติ ราคโทสโมหวิรหิตตฺตา วิรชํ นิกฺกิเลสํ พุทฺธํ อทฺทสํ อทฺทกฺขึ. คจฺฉนฺตํ อนิลฺชเสติ อนิลฺชเส อากาสปเถ คจฺฉนฺตํ พุทฺธํ. ตุณฺเฑน มยฺหํ มุขตุณฺเฑน ตาลํ สาลปุปฺผํ ปคฺคยฺห ปคฺคเหตฺวา วิปสฺสิสฺสาภิโรปยึ วิปสฺสิสฺส ภควโต ปูเชสินฺติ อตฺโถ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
ปจฺจาคมนิยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๔. ปรปฺปสาทกตฺเถรอปทานวณฺณนา
อุสภํ ปวรํ วีรนฺติอาทิกํ อายสฺมโต ปรปฺปสาทกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต สิทฺธตฺถสฺส ภควโต กาเล พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺโต ติณฺณํ เวทานํ ปารคู อิติหาสปฺจมานํ ปทโก เวยฺยากรโณ สนิฆณฺฑุเกฏุภานํ สากฺขรปฺปเภทานํ โลกายตมหาปุริสลกฺขเณสุ อนวโย นาเมน เสลพฺราหฺมโณติ ปากโฏ สิทฺธตฺถํ ภควนฺตํ ทิสฺวา ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขเณหิ อสีติอนุพฺยฺชเนหิ จาติ สยํ โสภมานํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส อเนเกหิ การเณหิ ¶ อเนกาหิ ¶ อุปมาหิ โถมนํ ปกาเสสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน เทวโลเก สกฺกมาราทโย ฉ กามาวจรสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา มนุสฺเสสุ จกฺกวตฺติสมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท วิภวสมฺปนฺเน เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต สตฺถริ ปสีทิสฺวา ปพฺพชิโต นจิรสฺเสว จตุปฏิสมฺภิทาฉฬภิฺปฺปตฺโต มหาขีณาสโว อโหสิ, พุทฺธสฺส ถุติยา สตฺตานํ สพฺเพสํ จิตฺตปฺปสาทกรณโต ปรปฺปสาทกตฺเถโรติ ปากโฏ.
๒๐. เอกทิวสํ อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต อุสภํ ปวรํ วีรนฺติอาทิมาห. ตตฺถ อุสภนฺติ วสโภ นิสโภ วิสโภ อาสโภติ จตฺตาโร เชฏฺปุงฺควา. ตตฺถ ควสตเชฏฺโก วสโภ, ควสหสฺสเชฏฺโก นิสโภ, ควสตสหสฺสเชฏฺโก วิสโภ, ควโกฏิสตสหสฺสเชฏฺโก อาสโภติ จ ยสฺส กสฺสจิ ถุตึ กโรนฺตา พฺราหฺมณปณฺฑิตา พหุสฺสุตา อตฺตโน อตฺตโน ปฺาวเสน ถุตึ กโรนฺติ, พุทฺธานํ ปน สพฺพากาเรน ถุตึ กาตุํ สมตฺโถ เอโกปิ นตฺถิ. อปฺปเมยฺโย หิ พุทฺโธ. วุตฺตฺเหตํ –
‘‘พุทฺโธปิ ¶ พุทฺธสฺส ภเณยฺย วณฺณํ, กปฺปมฺปิ เจ อฺมภาสมาโน;
ขีเยถ กปฺโป จิรทีฆมนฺตเร, วณฺโณ น ขีเยถ ตถาคตสฺสา’’ติ. (ที. นิ. อฏฺ. ๑.๓๐๔; ๓.๑๔๑; ม. นิ. อฏฺ. ๒.๔๒๕; อุทา. อฏฺ. ๕๓) –
อาทิกํ. อยมฺปิ พฺราหฺมโณ มุขารูฬฺหวเสน เอกปสีทนวเสน ‘‘อาสภ’’นฺติ วตฺตพฺเพ ‘‘อุสภ’’นฺติอาทิมาห. วริตพฺโพ ปตฺเถตพฺโพติ วโร. อเนเกสุ กปฺปสตสหสฺเสสุ กตวีริยตฺตา วีโร. มหนฺตํ สีลกฺขนฺธาทิกํ เอสติ คเวสตีติ มเหสี, ตํ มเหสึ พุทฺธํ. วิเสเสน กิเลสขนฺธมาราทโย มาเร ชิตวาติ วิชิตาวี, ตํ วิชิตาวินํ สมฺพุทฺธํ. สุวณฺณสฺส วณฺโณ อิว วณฺโณ ยสฺส สมฺพุทฺธสฺส โส สุวณฺณวณฺโณ, ตํ สุวณฺณวณฺณํ สมฺพุทฺธํ ทิสฺวา โก นาม สตฺโต นปฺปสีทตีติ.
ปรปฺปสาทกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๕. ภิสทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา
เวสฺสภู ¶ นาม นาเมนาติอาทิกํ อายสฺมโต ภิสทายกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต เวสฺสภุสฺส ภควโต กาเล หิมวนฺตสฺมึ หตฺถิโยนิยํ นิพฺพตฺโต ตสฺมึ ปฏิวสติ. ตสฺมึ สมเย เวสฺสภู ภควา วิเวกกาโม หิมวนฺตมคมาสิ. ตํ ทิสฺวา โส หตฺถินาโค ปสนฺนมานโส ภิสมุฬาลํ ¶ คเหตฺวา ภควนฺตํ โภเชสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน หตฺถิโยนิโต จุโต เทวโลเก อุปฺปชฺชิตฺวา ตตฺถ ฉ กามาวจรสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา มนุสฺสตฺตมาคโต มนุสฺเสสุ จกฺกวตฺติสมฺปตฺติอาทโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท มหาโภเค อฺตรสฺมึ กุเล นิพฺพตฺโต ปุพฺพวาสนาพเลน สตฺถริ ปสนฺโน ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ, โส ปุพฺเพ กตกุสลนาเมน ภิสทายกตฺเถโรติ ปากโฏ.
๒๙. โส อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา ปุพฺพจริตาปทานํ ทสฺเสนฺโต เวสฺสภู นาม นาเมนาติอาทิมาห. ตตฺถ เวสฺสภูติ เวสฺสํ ภุนาติ อติกฺกมตีติ เวสฺสภู. อถ วา เวสฺเส วาณิชกมฺเม วา กามราคาทิเก วา กุสลาทิกมฺเม วา วตฺถุกามกิเลสกาเม วา ภุนาติ อภิภวตีติ ¶ เวสฺสภู, โส นาเมน เวสฺสภู นาม ภควา. อิสีนํ ตติโย อหูติ กุสลธมฺเม เอสติ คเวสตีติ อิสิ, ‘‘วิปสฺสี, สิขี, เวสฺสภู’’ติ วุตฺตตฺตา ตติโย อิสิ ตติโย ภควา อหุ อโหสีติ อตฺโถ. กานนํ วนโมคฺคยฺหาติ กานนสงฺขาตํ วนํ โอคยฺห โอคเหตฺวา ปาวิสีติ อตฺโถ.
๓๐. ภิสมุฬาลํ คณฺหิตฺวาติ ทฺวิปทจตุปฺปทานํ ฉาตกํ ภิสติ หึสติ วินาเสตีติ ภิสํ, โก โส? ปทุมกนฺโท, ภิสฺจ มุฬาลฺจ ภิสมุฬาลํ, ตํ ภิสมุฬาลํ คเหตฺวาติ อตฺโถ.
๓๑. กเรน จ ปรามฏฺโติ ตํ มยา ทินฺนทานํ, เวสฺสภูวรพุทฺธินา อุตฺตมพุทฺธินา เวสฺสภุนา กเรน หตฺถตเลน ปรามฏฺโ กตสมฺผสฺโส อโหสิ. สุขาหํ นาภิชานามิ, สมํ เตน กุโตตฺตรินฺติ เตน สุเขน ¶ สมํ สุขํ นาภิชานามิ, ตโต อุตฺตรึ ตโต ปรํ ตโต อธิกํ สุขํ กุโตติ อตฺโถ. เสสํ นยานุสาเรน สุวิฺเยฺยนฺติ.
ภิสทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๖. สุจินฺติตตฺเถรอปทานวณฺณนา
คิริทุคฺคจโร อาสินฺติอาทิกํ อายสฺมโต สุจินฺติตตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต อตฺถทสฺสิสฺส ภควโต กาเล หิมวนฺตปฺปเทเส เนสาทกุเล อุปฺปนฺโน มิคสูกราทโย วธิตฺวา ขาทนฺโต วิหรติ. ตทา โลกนาโถ โลกานุคฺคหํ สตฺตานุทฺทยตฺจ ปฏิจฺจ หิมวนฺตมคมาสิ. ตทา โส เนสาโท ภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส อตฺตโน ขาทนตฺถาย อานีตํ วรมธุรมํสํ อทาสิ. ปฏิคฺคเหสิ ภควา ตสฺสานุกมฺปาย, ตํ ภฺุชิตฺวา อนุโมทนํ วตฺวา ปกฺกามิ. โส เตเนว ปฺุเน ¶ เตเนว โสมนสฺเสน ตโต จุโต สุคตีสุ สํสรนฺโต ฉ กามาวจรสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา มนุสฺเสสุ จกฺกวตฺติสมฺปตฺติอาทโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท กุลเคเห นิพฺพตฺโต สตฺถริ ปสีทิตฺวา ปพฺพชิโต นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๓๖. จตุปฏิสมฺภิทาปฺจาภิฺาทิเภทํ ปตฺวา อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ¶ ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต คิริทุคฺคจโร อาสินฺติอาทิมาห. คิรติ สทฺทํ กโรตีติ คิริ, โก โส? สิลาปํสุมยปพฺพโต, ทุฏฺุ ทุกฺเขน คมนียํ ทุคฺคํ, คิรีหิ ทุคฺคํ คิริทุคฺคํ, ทุคฺคโมติ อตฺโถ. ตสฺมึ คิริทุคฺเค ปพฺพตนฺตเร จโร จรณสีโล อาสึ อโหสึ. อภิชาโตว เกสรีติ อภิ วิเสเสน ชาโต นิพฺพตฺโต เกสรีว เกสรสีโห อิว คิริทุคฺคสฺมึ จรามีติ อตฺโถ.
๔๐. คิริทุคฺคํ ปวิสึ อหนฺติ อหํ ตทา เตน มํสทาเนน ปีติโสมนสฺสชาโต ปพฺพตนฺตรํ ปาวิสึ. เสสํ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
สุจินฺติตตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๗. วตฺถทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา
ปกฺขิชาโต ¶ ตทา อาสินฺติอาทิกํ อายสฺมโต วตฺถทายกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต อตฺถทสฺสิสฺส ภควโต กาเล สุปณฺณโยนิยํ นิพฺพตฺโต คนฺธมาทนปพฺพตํ คจฺฉนฺตํ อตฺถทสฺสึ ภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส สุปณฺณวณฺณํ วิชหิตฺวา มาณวกวณฺณํ นิมฺมินิตฺวา มหคฺฆํ ทิพฺพวตฺถํ อาทาย ภควนฺตํ ปูเชสิ. โสปิ ภควา ปฏิคฺคเหตฺวา อนุโมทนํ วตฺวา ปกฺกามิ. โส เตเนว โสมนสฺเสน วีตินาเมตฺวา ยาวตายุกํ ตฺวา ตโต จุโต เทวโลเก นิพฺพตฺโต ตตฺถ อปราปรํ สํสรนฺโต ปฺุานิ อนุภวิตฺวา ตโต มนุสฺเสสุ มนุสฺสสมฺปตฺตินฺติ สพฺพตฺถ มหคฺฆํ วตฺถาภรณํ ลทฺธํ, ตโต อุปฺปนฺนุปฺปนฺนภเว วตฺถจฺฉายาย คตคตฏฺาเน วสนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต สตฺถริ ปสีทิตฺวา ปพฺพชิโต นจิรสฺเสว ฉฬภิฺปฺปตฺตขีณาสโว อโหสิ, ปุพฺเพ กตปฺุนาเมน วตฺถทายกตฺเถโรติ ปากโฏ.
๔๕. โส อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต ปกฺขิชาโต ตทา อาสินฺติอาทิมาห. ตตฺถ ปกฺขิชาโตติ ปกฺขนฺทติ อุปลวติ สกุโณ เอเตนาติ ปกฺขํ, ปกฺขมสฺส อตฺถีติ ปกฺขี, ปกฺขิโยนิยํ ชาโต นิพฺพตฺโตติ อตฺโถ. สุปณฺโณติ สุนฺทรํ ปณฺณํ ปตฺตํ ยสฺส โส สุปณฺโณ, วาตคฺคาหสุวณฺณวณฺณชลมานปตฺตมหาภาโรติ ¶ ¶ อตฺโถ. ครุฬาธิโปติ นาเค คณฺหนตฺถาย ครุํ ภารํ ปาสาณํ คิฬนฺตีติ ครุฬา, ครุฬานํ อธิโป ราชาติ ครุฬาธิโป, วิรชํ พุทฺธํ อทฺทสาหนฺติ สมฺพนฺโธ.
วตฺถทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๘. อมฺพทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา
อโนมทสฺสี ภควาติอาทิกํ อายสฺมโต อมฺพทายกตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต อโนมทสฺสิสฺส ภควโต กาเล วานรโยนิยํ ¶ นิพฺพตฺโต หิมวนฺเต กปิราชา หุตฺวา ปฏิวสติ. ตสฺมึ สมเย อโนมทสฺสี ภควา ตสฺสานุกมฺปาย หิมวนฺตมคมาสิ. อถ โส กปิราชา ภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส สุมธุรํ อมฺพผลํ ขุทฺทมธุนา อทาสิ. อถ ภควา ตสฺส ปสฺสนฺตสฺเสว ตํ สพฺพํ ปริภฺุชิตฺวา อนุโมทนํ วตฺวา ปกฺกามิ. อถ โส โสมนสฺสสมฺปนฺนหทโย เตเนว ปีติโสมนสฺเสน ยาวตายุกํ ตฺวา ตโต จุโต เทวโลเก นิพฺพตฺโต อปราปรํ ตตฺถ ทิพฺพสุขมนุภวิตฺวา มนุสฺเสสุ จ มนุสฺสสมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท วิภวสมฺปนฺเน เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต สตฺถริ ปสีทิตฺวา ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว ฉฬภิฺปฺปตฺโต อโหสิ. ปุพฺพปฺุนาเมน อมฺพทายกตฺเถโรติ ปากโฏ.
๕๓. โส อปรภาเค อตฺตนา กตกุสลพีชํ ทิสฺวา โสมนสฺสชาโต อตฺตโน ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต อโนมทสฺสี ภควาติอาทิมาห. เมตฺตาย อผริ โลเก, อปฺปมาเณ นิรูปธีติ โส ภควา สพฺพโลเก อปฺปมาเณ สตฺเต ‘‘สุขี โหนฺตู’’ติอาทินา นิรุปธิ อุปธิวิรหิตํ กตฺวา เมตฺตาย เมตฺตจิตฺเตน อผริ ปตฺถริ วฑฺเฒสีติ อตฺโถ.
๕๔. กปิ อหํ ตทา อาสินฺติ ตทา ตสฺสาคมนกาเล กปิราชา อโหสินฺติ อตฺโถ.
อมฺพทายกตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๙. สุมนตฺเถรอปทานวณฺณนา
สุมโน ¶ นาม นาเมนาติอาทิกํ อายสฺมโต สุมนตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต สิขิสฺส ภควโต กาเล มาลาการสฺส กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย สทฺธาชาโต ภควติ ปสนฺนมานโส สุมนมาลามุฏฺิโย คเหตฺวา อุโภหิ ¶ หตฺเถหิ ปูเชสิ. โส เตน ปฺุเน เทวมนุสฺเสสุ ทฺเว สมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย ปุตฺตทาเรหิ วฑฺฒิตฺวา สุมนนาเมน ¶ ปากโฏ สตฺถริ ปสีทิตฺวา ปพฺพชิโต นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๖๒. โส อรหา หุตฺวา อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต อตฺตโน ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต สุมโน นาม นาเมนาติอาทิมาห. สุนฺทรํ มนํ จิตฺตํ ยสฺส โส สุมโน. สทฺธาปสาทพหุมาเนน ยุตฺโต นาเมน สุมโน นาม มาลากาโร ตทา อหํ อโหสึ.
๖๓. สิขิโน โลกพนฺธุโนติ สิขา มุทฺธา กาสตีติ สิขี. อถ วา สมฺปยุตฺตสมฺปโยเค ขาทติ วิทฺธํเสตีติ สิขี, กา สา? อคฺคิสิขา, อคฺคิสิขา วิย สิขาย ทิปฺปนโต สิขี. ยถา อคฺคิสิขา โชตติ ปากฏา โหติ, สิขี ปตฺตติณกฏฺปลาสาทิเก ทหติ, เอวมยมฺปิ ภควา นีลปีตาทิรํสีหิ โชตติ สกลโลกสนฺนิวาเส ปากโฏ โหติ. สกสนฺตานคตสพฺพกิเลเส โสเสติ วิทฺธํเสติ ฌาเปตีติ โวหารนามํ นามกมฺมํ นามเธยฺยํ, ตสฺส สิขิโน. สกลโลกสฺส พนฺธุาตโกติ โลกพนฺธุ, ตสฺส สิขิโน โลกพนฺธุโน ภควโต สุมนปุปฺผํ อภิโรปยึ ปูเชสินฺติ อตฺโถ.
สุมนตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
๑๐. ปุปฺผจงฺโกฏิยตฺเถรอปทานวณฺณนา
อภีตรูปํ สีหํ วาติอาทิกํ อายสฺมโต ปุปฺผจงฺโกฏิยตฺเถรสฺส อปทานํ. อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปฺุานิ อุปจินนฺโต สิขิสฺส ภควโต กาเล เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วิฺุตํ ปตฺโต มหาวิภวสมฺปนฺโน สตฺถริ ปสีทิตฺวา ปสนฺนาการํ ทสฺเสนฺโต สุวณฺณวณฺณํ อโนชปุปฺผโมจินิตฺวา จงฺโกฏกํ ปูเรตฺวา ภควนฺตํ ปูเชตฺวา ‘‘ภควา ¶ , อิมสฺส นิสฺสนฺเทน นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตฏฺาเน สุวณฺณวณฺโณ ปูชนีโย หุตฺวา นิพฺพานํ ปาปุเณยฺย’’นฺติ ปตฺถนมกาสิ. โส เตน ปฺุกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ นิพฺพตฺโต สพฺพตฺถ ปูชิโต ¶ สุวณฺณวณฺโณ อภิรูโป อโหสิ. โส อปรภาเค อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท วิภวสมฺปนฺเน เอกสฺมึ กุลเคเห นิพฺพตฺโต วุทฺธิปฺปตฺโต สตฺถริ ปสีทิตฺวา ปพฺพชิโต วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา นจิรสฺเสว อรหา อโหสิ.
๖๘-๙. โส ¶ ปตฺตอรหตฺตผโล อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสชาโต ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต อภีตรูปํ สีหํ วาติอาทิมาห. ตตฺถ สีหนฺติ ทฺวิปทจตุปฺปทาทโย สตฺเต อภิภวติ อชฺโฌตฺถรตีติ สีโห, อภีตรูโป อภีตสภาโว, ตํ อภีตรูปํ สีหํ อิว นิสินฺนํ ปูเชสินฺติ สมฺพนฺโธ. ปกฺขีนํ อคฺคํ ครุฬราชํ อิว ปวรํ อุตฺตมํ พฺยคฺฆราชํ อิว อภิ วิเสเสน ชาตํ สพฺพสีหานํ วิเสสํ เกสรสีหํ อิว ติโลกสฺส สรณํ สิขึ สมฺมาสมฺพุทฺธํ. กึ ภูตํ? อเนชํ นิกฺกิเลสํ ขนฺธมาราทีหิ อปราชิตํ นิสินฺนํ สิขินฺติ สมฺพนฺโธ. มารณานคฺคนฺติ สพฺพกิเลสานํ มารเณ โสสเน วิทฺธํสเน อคฺคํ เสฏฺํ กิเลเส มาเรนฺตานํ ปจฺเจกพุทฺธพุทฺธสาวกานํ วิชฺชมานานมฺปิ เตสํ อคฺคนฺติ อตฺโถ. ภิกฺขุสงฺฆปุรกฺขตํ ปริวาริตํ ปริวาเรตฺวา นิสินฺนํ สิขินฺติ สมฺพนฺโธ.
๗๐. จงฺโกฏเก เปตฺวานาติ อุตฺตมํ อโนชปุปฺผํ กรณฺฑเก ปูเรตฺวา สิขีสมฺพุทฺธํ เสฏฺํ สโมกิรึ ปูเชสินฺติ อตฺโถ.
ปุปฺผจงฺโกฏิยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตา.
สตฺตมวคฺควณฺณนา สมตฺตา.