📜
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
ขุทฺทกนิกาเย
เถราปทานปาฬิ
(ปโม ภาโค)
๑. พุทฺธวคฺโค
๑. พุทฺธอปทานํ
ตถาคตํ ¶ ¶ ¶ เชตวเน วสนฺตํ, อปุจฺฉิ เวเทหมุนี นตงฺโค;
‘‘สพฺพฺุพุทฺธา กิร นาม โหนฺติ, ภวนฺติ เต เหตุภิ เกหิ วีร’’.
ตทาห สพฺพฺุวโร มเหสี, อานนฺทภทฺทํ มธุรสฺสเรน;
‘‘เย ปุพฺพพุทฺเธสุ [สพฺพพุทฺเธสุ (สฺยา.)] กตาธิการา, อลทฺธโมกฺขา ชินสาสเนสุ.
‘‘เตเนว สมฺโพธิมุเขน ธีรา, อชฺฌาสเยนาปิ มหาพเลน;
ปฺาย เตเชน สุติกฺขปฺา, สพฺพฺุภาวํ อนุปาปุณนฺติ.
‘‘อหมฺปิ ¶ ¶ ปุพฺพพุทฺเธสุ, พุทฺธตฺตมภิปตฺถยึ,
มนสาเยว หุตฺวาน, ธมฺมราชา อสงฺขิยา.
‘‘อถ ¶ ¶ พุทฺธาปทานานิ, สุณาถ สุทฺธมานสา;
ตึสปารมิสมฺปุณฺณา, ธมฺมราชา อสงฺขิยา.
‘‘สมฺโพธึ พุทฺธเสฏฺานํ, สสงฺเฆ โลกนายเก;
ทสงฺคุลี นมสฺสิตฺวา, สิรสา อภิวาทยึ [อภิวาทเย (สฺยา.)].
‘‘ยาวตา พุทฺธเขตฺเตสุ, รตนา วิชฺชนฺติสงฺขิยา;
อากาสฏฺา จ ภูมฏฺา [ภุมฺมฏฺา (สี. สฺยา.)], มนสา สพฺพมาหรึ.
‘‘ตตฺถ รูปิยภูมิยํ, ปาสาทํ มาปยึ อหํ;
เนกภุมฺมํ รตนมยํ, อุพฺพิทฺธํ นภมุคฺคตํ.
‘‘วิจิตฺตถมฺภํ สุกตํ, สุวิภตฺตํ มหารหํ;
กนกมยสงฺฆาฏํ, โกนฺตจฺฉตฺเตหิ มณฺฑิตํ.
‘‘ปมา เวฬุริยา ภูมิ, วิมลพฺภสมา สุภา;
นฬินชลชากิณฺณา, วรกฺจนภูมิยา.
‘‘ปวาฬํสา ปวาฬวณฺณา, กาจิ โลหิตกา สุภา;
อินฺทโคปกวณฺณาภา, ภูมิ โอภาสตี ทิสา.
‘‘สุวิภตฺตา ฆรมุขา, นิยฺยูหา สีหปฺชรา;
จตุโร เวทิกา ชาลา, คนฺธาเวฬา มโนรมา.
‘‘นีลา ปีตา โลหิตกา, โอทาตา สุทฺธกาฬกา;
กูฏาคารวรูเปตา, สตฺตรตนภูสิตา.
‘‘โอโลกมยา ¶ ปทุมา, วาฬวิหงฺคโสภิตา;
นกฺขตฺตตารกากิณฺณา, จนฺทสูเรหิ [จนฺทสุริเยหิ (สี. สฺยา.)] มณฺฑิตา.
‘‘เหมชาเลน ¶ สฺฉนฺนา, โสณฺณกิงฺกิณิกายุตา;
วาตเวเคน กูชนฺติ, โสณฺณมาลา มโนรมา.
‘‘มฺเชฏฺกํ โลหิตกํ, ปีตกํ หริปิฺชรํ;
นานารงฺเคหิ สมฺปีตํ [สํจิตฺตํ (สฺยา.)], อุสฺสิตทฺธชมาลินี [มาลินึ (สี.)].
‘‘น นํ [นานา (สี. สฺยา.)] พหูเนกสตา, ผลิกา รชตามยา;
มณิมยา โลหิตงฺคา, มสารคลฺลมยา ตถา;
นานาสยนวิจิตฺตา, สณฺหกาสิกสนฺถตา.
‘‘กมฺปลา ¶ ¶ ทุกูลา จีนา, ปฏฺฏุณฺณา ปณฺฑุปาวุรา;
วิวิธตฺถรณํ สพฺพํ, มนสา ปฺเปสหํ.
‘‘ตาสุ ตาสฺเวว ภูมีสุ, รตนกูฏลงฺกตํ;
มณิเวโรจนา อุกฺกา, ธารยนฺตา สุติฏฺเร.
‘‘โสภนฺติ เอสิกา ถมฺภา, สุภา กฺจนโตรณา;
ชมฺโพนทา สารมยา, อโถ รชตมยาปิ จ.
‘‘เนกา สนฺธี สุวิภตฺตา, กวาฏคฺคฬจิตฺติตา;
อุภโต ปุณฺณฆฏาเนกา, ปทุมุปฺปลสํยุตา.
‘‘อตีเต สพฺพพุทฺเธ จ, สสงฺเฆ โลกนายเก;
ปกติวณฺณรูเปน, นิมฺมินิตฺวา สสาวเก.
‘‘เตน ทฺวาเรน ปวิสิตฺวา, สพฺเพ พุทฺธา สสาวกา;
สพฺพโสณฺณมเย ปีเ, นิสินฺนา อริยมณฺฑลา.
‘‘เย จ เอตรหิ อตฺถิ, พุทฺธา โลเก อนุตฺตรา;
อตีเต ¶ วตฺตมานา จ, ภวนํ สพฺเพ สมาหรึ.
‘‘ปจฺเจกพุทฺเธเนกสเต, สยมฺภู อปราชิเต;
อตีเต วตฺตมาเน จ, ภวนํ สพฺเพ สมาหรึ.
‘‘กปฺปรุกฺขา พหู อตฺถิ, เย ทิพฺพา เย จ มานุสา;
สพฺพํ ทุสฺสํ สมาหนฺตา, อจฺฉาเทมิ ติจีวรํ.
‘‘ขชฺชํ โภชฺชํ สายนียํ, สมฺปนฺนํ ปานโภชนํ;
มณิมเย สุเภ ปตฺเต, สํปูเรตฺวา อทาสหํ.
‘‘ทิพฺพวตฺถสมา หุตฺวา, มฏฺา [มฏฺฏา (สี.)] จีวรสํยุตา;
มธุรา สกฺขรา เจว, เตลา จ มธุผาณิตา.
‘‘ตปฺปิตา ปรมนฺเนน, สพฺเพ เต อริยมณฺฑลา;
รตนคพฺภํ ¶ ปวิสิตฺวา, เกสรีว คุหาสยา.
‘‘มหารหมฺหิ สยเน, สีหเสยฺยมกปฺปยุํ;
สมฺปชานา สมุฏฺาย, สยเน [เสยฺเย (สฺยา.)] ปลฺลงฺกมาภุชุํ.
‘‘โคจรํ ¶ สพฺพพุทฺธานํ, ฌานรติสมปฺปิตา;
อฺเ ธมฺมานิ เทเสนฺติ, อฺเ กีฬนฺติ อิทฺธิยา.
‘‘อฺเ ¶ อภิฺา อปฺเปนฺติ, อภิฺา วสิภาวิตา;
วิกุพฺพนา วิกุพฺพนฺติ, อฺเเนกสหสฺสิโย.
‘‘พุทฺธาปิ พุทฺเธ ปุจฺฉนฺติ, วิสยํ สพฺพฺุมาลยํ;
คมฺภีรํ นิปุณํ านํ, ปฺาย วินิพุชฺฌเร.
‘‘สาวกา พุทฺเธ ปุจฺฉนฺติ, พุทฺธา ปุจฺฉนฺติ สาวเก;
อฺมฺฺจ ¶ ปุจฺฉิตฺวา [ปุจฺฉนฺติ (สี. สฺยา.)], อฺโฺํ พฺยากโรนฺติ เต.
‘‘พุทฺธา ปจฺเจกพุทฺธา จ, สาวกา ปริจารกา;
เอวํ สกาย รติยา, ปาสาเทภิรมนฺติ เต.
‘‘ฉตฺตา ติฏฺนฺตุ รตนา, กฺจนาเวฬปนฺติกา;
มุตฺตาชาลปริกฺขิตฺตา, สพฺเพ ธาเรนฺตุ [ธาเรนฺติ (ก.)] มตฺถเก.
‘‘ภวนฺตุ เจฬวิตานา, โสณฺณตารกจิตฺติตา;
วิจิตฺตมลฺยวิตตา, สพฺเพ ธาเรนฺตุ มตฺถเก.
‘‘วิตตา มลฺยทาเมหิ, คนฺธทาเมหิ โสภิตา;
ทุสฺสทามปริกิณฺณา, รตนทามภูสิตา.
‘‘ปุปฺผาภิกิณฺณา สุจิตฺตา, สุรภิคนฺธภูสิตา;
คนฺธปฺจงฺคุลิกตา [คนฺธปฺจงฺคุลํ กตา (อฏฺ.)], เหมจฺฉทนฉาทิตา.
‘‘จตุทฺทิสา โปกฺขรฺโ, ปทุมุปฺปลสนฺถตา;
โสวณฺณรูปา ขายนฺตุ, ปทฺมํเรณุรชุคฺคตา.
‘‘ปุปฺผนฺตุ ปาทปา สพฺเพ, ปาสาทสฺส สมนฺตโต;
สยฺจ ปุปฺผา มฺุจิตฺวา, คนฺตฺวา ภวนโมกิรุํ.
‘‘สิขิโน ตตฺถ นจฺจนฺตุ, ทิพฺพหํสา ปกูชเร;
กรวีกา จ คายนฺตุ, ทิชสงฺฆา สมนฺตโต.
‘‘เภริโย สพฺพา วชฺชนฺตุ, วีณา สพฺพา รสนฺตุ [รวนฺตุ (สี. สฺยา.)] ตา;
สพฺพา สงฺคีติ วตฺตนฺตุ, ปาสาทสฺส สมนฺตโต.
‘‘ยาวตา ¶ ¶ ¶ พุทฺธเขตฺตมฺหิ, จกฺกวาเฬ ตโต ปเร;
มหนฺตา โชติสมฺปนฺนา, อจฺฉินฺนา รตนามยา.
‘‘ติฏฺนฺตุ โสณฺณปลฺลงฺกา, ทีปรุกฺขา ชลนฺตุ เต;
ภวนฺตุ เอกปชฺโชตา, ทสสหสฺสิปรมฺปรา.
‘‘คณิกา ลาสิกา เจว, นจฺจนฺตุ อจฺฉราคณา;
นานารงฺคา ปทิสฺสนฺตุ, ปาสาทสฺส สมนฺตโต.
‘‘ทุมคฺเค ¶ ปพฺพตคฺเค วา, สิเนรุคิริมุทฺธนิ;
อุสฺสาเปมิ ธชํ สพฺพํ, วิจิตฺตํ ปฺจวณฺณิกํ.
‘‘นรา นาคา จ คนฺธพฺพา, สพฺเพ เทวา อุเปนฺตุ เต;
นมสฺสนฺตา ปฺชลิกา, ปาสาทํ ปริวารยุํ.
‘‘ยํ กิฺจิ กุสลํ กมฺมํ, กตฺตพฺพํ กิริยํ มม;
กาเยน วาจา มนสา, ติทเส สุกตํ กตํ.
‘‘เย สตฺตา สฺิโน อตฺถิ, เย จ สตฺตา อสฺิโน;
กตํ ปฺุผลํ มยฺหํ, สพฺเพ ภาคี ภวนฺตุ เต.
‘‘เยสํ กตํ สุวิทิตํ, ทินฺนํ ปฺุผลํ มยา;
เย จ ตตฺถ [ตสฺมึ (สี. ก.)] น ชานนฺติ, เทวา คนฺตฺวา นิเวทยุํ.
‘‘สพฺพโลกมฺหิ [สพฺเพ โลกมฺหิ (สฺยา. ก.)] เย สตฺตา, ชีวนฺตาหารเหตุกา;
มนฺุํ โภชนํ สพฺพํ [สพฺเพ (สฺยา.)], ลภนฺตุ มม เจตสา.
‘‘มนสา ทานํ มยา ทินฺนํ, มนสา ปสาทมาวหึ;
ปูชิตา สพฺพสมฺพุทฺธา, ปจฺเจกา ชินสาวกา.
‘‘เตน ¶ กมฺเมน สุกเตน, เจตนาปณิธีหิ จ;
ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตาวตึสมคจฺฉหํ.
‘‘ทุเว ภเว ปชานามิ, เทวตฺเต อถ มานุเส;
อฺํ คตึ น ชานามิ, มนสา ปตฺถนาผลํ.
‘‘เทวานํ อธิโก โหมิ, ภวามิ มนุชาธิโป;
รูปลกฺขณสมฺปนฺโน, ปฺาย อสโม ภเว.
‘‘โภชนํ วิวิธํ เสฏฺํ, รตนฺจ อนปฺปกํ;
วิวิธานิ จ วตฺถานิ, นภา [นภสา (สฺยา.)] ขิปฺปํ อุเปนฺติ มํ.
‘‘ปถพฺยา ¶ ปพฺพเต เจว, อากาเส อุทเก วเน;
ยํ ยํ หตฺถํ ปสาเรมิ, ทิพฺพา ภกฺขา อุเปนฺติ มํ.
‘‘ปถพฺยา ¶ ปพฺพเต เจว, อากาเส อุทเก วเน;
ยํ ยํ หตฺถํ ปสาเรมิ, รตนา สพฺเพ อุเปนฺติ มํ.
‘‘ปถพฺยา ¶ ปพฺพเต เจว, อากาเส อุทเก วเน;
ยํ ยํ หตฺถํ ปสาเรมิ, สพฺเพ คนฺธา อุเปนฺติ มํ.
‘‘ปถพฺยา ปพฺพเต เจว, อากาเส อุทเก วเน;
ยํ ยํ [ยตฺถ (สฺยา.), ยฺํ (ก.)] หตฺถํ ปสาเรมิ, สพฺเพ ยานา อุเปนฺติ มํ.
‘‘ปถพฺยา ปพฺพเต เจว, อากาเส อุทเก วเน;
ยํ ยํ หตฺถํ ปสาเรมิ, สพฺเพ มาลา อุเปนฺติ มํ.
‘‘ปถพฺยา ปพฺพเต เจว, อากาเส อุทเก วเน;
ยํ ยํ หตฺถํ ปสาเรมิ, อลงฺการา อุเปนฺติ มํ.
‘‘ปถพฺยา ¶ ปพฺพเต เจว, อากาเส อุทเก วเน;
ยํ ยํ หตฺถํ ปสาเรมิ, สพฺพา กฺา อุเปนฺติ มํ.
‘‘ปถพฺยา ปพฺพเต เจว, อากาเส อุทเก วเน;
ยํ ยํ หตฺถํ ปสาเรมิ, มธุสกฺขรา อุเปนฺติ มํ.
‘‘ปถพฺยา ปพฺพเต เจว, อากาเส อุทเก วเน;
ยํ ยํ หตฺถํ ปสาเรมิ, สพฺเพ ขชฺชา อุเปนฺติ มํ.
‘‘อธเน อทฺธิก [อทฺธิเก (สฺยา.)] ชเน, ยาจเก จ ปถาวิโน;
ททามิหํ [ททามิห (สี.) ททามิ ตํ (สฺยา.)] ทานวรํ, สมฺโพธิวรปตฺติยา.
‘‘นาเทนฺโต ปพฺพตํ เสลํ, คชฺเชนฺโต พหลํ คิรึ;
สเทวกํ หาสยนฺโต, พุทฺโธ โลเก ภวามหํ.
‘‘ทิสา ทสวิธา โลเก, ยายโต นตฺถิ อนฺตกํ;
ตสฺมิฺจ ทิสาภาคมฺหิ, พุทฺธเขตฺตา อสงฺขิยา.
‘‘ปภา ปกิตฺติตา มยฺหํ, ยมกา รํสิวาหนา;
เอตฺถนฺตเร รํสิชาลํ, อาโลโก วิปุโล ภเว.
‘‘เอตฺตเก ¶ โลกธาตุมฺหิ, สพฺเพ ปสฺสนฺตุ มํ ชนา;
สพฺเพ มํ อนุวตฺตนฺตุ, ยาว พฺรหฺมนิเวสนํ [สพฺเพว สุมนา โหนฺตุ, สพฺเพ มํ อนุวตฺตเร (สี. สฺยา.)].
‘‘วิสิฏฺมธุนาเทน, อมตเภริมาหนึ;
เอตฺถนฺตเร ชนา สพฺเพ, สุณนฺตุ มธุรํ คิรํ.
‘‘ธมฺมเมเฆน วสฺสนฺเต, สพฺเพ โหนฺตุ อนาสวา;
เยตฺถ ปจฺฉิมกา สตฺตา, โสตาปนฺนา ภวนฺตุ เต.
‘‘ทตฺวา ¶ ¶ ทาตพฺพกํ ทานํ, สีลํ ปูเรตฺวา อเสสโต;
เนกฺขมฺมปารมึ คนฺตฺวา, ปตฺโต สมฺโพธิมุตฺตมํ.
‘‘ปณฺฑิเต ¶ ปริปุจฺฉิตฺวา, กตฺวา วีริยมุตฺตมํ;
ขนฺติยา ปารมึ คนฺตฺวา, ปตฺโต สมฺโพธิมุตฺตมํ.
‘‘กตฺวา ทฬฺหมธิฏฺานํ, สจฺจปารมิ ปูริย;
เมตฺตาย ปารมึ คนฺตฺวา, ปตฺโต สมฺโพธิมุตฺตมํ.
‘‘ลาภาลาเภ สุเข ทุกฺเข, สมฺมาเน จาวมานเน [สมฺมาเน จ วิมานเน (ก.) สมฺมานเน วิมานเน (สฺยา.)];
สพฺพตฺถ สมโก หุตฺวา, ปตฺโต สมฺโพธิมุตฺตมํ.
‘‘โกสชฺชํ ภยโต ทิสฺวา, วีริยํ จาปิ เขมโต;
อารทฺธวีริยา โหถ, เอสา พุทฺธานุสาสนี.
‘‘วิวาทํ ภยโต ทิสฺวา, อวิวาทฺจ เขมโต;
สมคฺคา สขิลา โหถ, เอสา พุทฺธานุสาสนี.
‘‘ปมาทํ ภยโต ทิสฺวา, อปฺปมาทฺจ เขมโต;
ภาเวถฏฺงฺคิกํ มคฺคํ, เอสา พุทฺธานุสาสนี.
‘‘สมาคตา พหู พุทฺธา, อรหนฺตา [อรหนฺโต (สฺยา.)] จ สพฺพโส;
สมฺพุทฺเธ อรหนฺเต จ, วนฺทมานา นมสฺสถ.
‘‘เอวํ อจินฺติยา พุทฺธา, พุทฺธธมฺมา อจินฺติยา;
อจินฺติเย ปสนฺนานํ, วิปาโก โหติ อจินฺติโย’’’.
อิตฺถํ สุทํ ภควา อตฺตโน พุทฺธจริยํ สมฺภาวยมาโน พุทฺธาปทานิยํ [พุทฺธจริยํ (สี.) พุทฺธจริตํ (สฺยา.)] นาม ธมฺมปริยายํ อภาสิตฺถาติ.
พุทฺธาปทานํ สมตฺตํ.
๒. ปจฺเจกพุทฺธอปทานํ
อถ ¶ ¶ ปจฺเจกพุทฺธาปทานํ สุณาถ –
‘‘ตถาคตํ ¶ เชตวเน วสนฺตํ, อปุจฺฉิ เวเทหมุนี นตงฺโค;
‘ปจฺเจกพุทฺธา กิร นาม โหนฺติ, ภวนฺติ เต เหตุภิ เกหิ วีร’ [ธีร (สี.) ธีรา (สฺยา.)].
‘‘ตทาห ¶ สพฺพฺุวโร มเหสี, อานนฺทภทฺทํ มธุรสฺสเรน;
‘เย ปุพฺพพุทฺเธสุ [สพฺพพุทฺเธสุ (สฺยา. ก.)] กตาธิการา, อลทฺธโมกฺขา ชินสาสเนสุ.
‘‘‘เตเนว สํเวคมุเขน ธีรา, วินาปิ พุทฺเธหิ สุติกฺขปฺา;
อารมฺมเณนาปิ ปริตฺตเกน, ปจฺเจกโพธึ อนุปาปุณนฺติ.
‘‘‘สพฺพมฺหิ โลกมฺหิ มมํ เปตฺวา, ปจฺเจกพุทฺเธหิ สโมว นตฺถิ;
เตสํ อิมํ วณฺณปเทสมตฺตํ, วกฺขามหํ สาธุ มหามุนีนํ.
‘‘‘สยเมว ¶ พุทฺธานํ มหาอิสีนํ, สาธูนิ วากฺยานิ มธูว [มธุํว (สี.)] ขุทฺทํ;
อนุตฺตรํ เภสชํ ปตฺถยนฺตา, สุณาถ สพฺเพสุ ปสนฺนจิตฺตา.
‘‘‘ปจฺเจกพุทฺธานํ สมาคตานํ, ปรมฺปรํ พฺยากรณานิ ยานิ;
อาทีนโว ยฺจ วิราควตฺถุํ, ยถา จ โพธึ อนุปาปุณึสุ.
‘‘‘สราควตฺถูสุ ¶ ¶ วิราคสฺี, รตฺตมฺหิ โลกมฺหิ วิรตฺตจิตฺตา;
หิตฺวา ปปฺเจ ชิตผนฺทิตานิ [วิทิย ผนฺทิตานิ (สี.) ชิตพนฺธิตานิ (ก.)], ตเถว โพธึ อนุปาปุณึสุ.
‘‘‘สพฺเพสุ ภูเตสุ นิธาย ทณฺฑํ, อวิเหยํ อฺตรมฺปิ เตสํ;
เมตฺเตน จิตฺเตน หิตานุกมฺปี, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
‘‘‘สพฺเพสุ ภูเตสุ นิธาย ทณฺฑํ, อวิเหยํ อฺตรมฺปิ เตสํ;
น ปุตฺตมิจฺเฉยฺย กุโต สหายํ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
‘‘‘สํสคฺคชาตสฺส ¶ ภวนฺติ สฺเนหา, สฺเนหนฺวยํ ทุกฺขมิทํ ปโหติ;
อาทีนวํ สฺเนหชํ เปกฺขมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
‘‘‘มิตฺเต สุหชฺเช อนุกมฺปมาโน, หาเปติ อตฺถํ ปฏิพทฺธจิตฺโต;
เอตํ ภยํ สนฺถเว เปกฺขมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
‘‘‘วํโส วิสาโลว ยถา วิสตฺโต, ปุตฺเตสุ ทาเรสุ จ ยา อเปกฺขา;
วํเส กฬีโรว อสชฺชมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
‘‘‘มิโค อรฺมฺหิ ยถา อพทฺโธ, เยนิจฺฉกํ คจฺฉติ โคจราย;
วิฺู นโร เสริตํ เปกฺขมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
‘‘‘อามนฺตนา ¶ โหติ สหายมชฺเฌ, วาเส จ [วาเส (สี. สฺยา.) สุตฺตนิปาเตปิ ‘‘จ‘‘กาโร นตฺถิ] าเน คมเน จาริกาย;
อนภิชฺฌิตํ เสริตํ เปกฺขมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
‘‘‘ขิฑฺฑา ¶ รตี โหติ สหายมชฺเฌ, ปุตฺเตสุ เปมํ วิปุลฺจ โหติ;
ปิยวิปฺปโยคํ ¶ วิชิคุจฺฉมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
‘‘‘จาตุทฺทิโส ¶ อปฺปฏิโฆ จ โหติ, สนฺตุสฺสมาโน อิตรีตเรน;
ปริสฺสยานํ สหิตา อฉมฺภี, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
‘‘‘ทุสฺสงฺคหา ปพฺพชิตาปิ เอเก, อโถ คหฏฺา ฆรมาวสนฺตา;
อปฺโปสฺสุกฺโก ปรปุตฺเตสุ หุตฺวา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
‘‘‘โอโรปยิตฺวา คิหิพฺยฺชนานิ, สฺฉินฺนปตฺโต ยถา โกวิฬาโร;
เฉตฺวาน วีโร คิหิพนฺธนานิ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
‘‘‘สเจ ลเภถ นิปกํ สหายํ, สทฺธึ จรํ สาธุวิหาริธีรํ;
อภิภุยฺย สพฺพานิ ปริสฺสยานิ, จเรยฺย เตนตฺตมโน สตีมา.
‘‘‘โน ¶ เจ ลเภถ นิปกํ สหายํ, สทฺธึ จรํ สาธุวิหาริธีรํ;
ราชาว รฏฺํ วิชิตํ ปหาย, เอโก จเร มาตงฺครฺเว นาโค.
‘‘‘อทฺธา ¶ ปสํสาม สหายสมฺปทํ, เสฏฺา สมา เสวิตพฺพา สหายา;
เอเต อลทฺธา อนวชฺชโภชี, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
‘‘‘ทิสฺวา สุวณฺณสฺส ปภสฺสรานิ, กมฺมารปุตฺเตน สุนิฏฺิตานิ;
สงฺฆฏฺฏมานานิ ทุเว ภุชสฺมึ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
‘‘‘เอวํ ทุตีเยน สหา มมสฺส, วาจาภิลาโป อภิสชฺชนา วา;
เอตํ ภยํ อายตึ เปกฺขมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
‘‘‘กามา ¶ หิ จิตฺรา มธุรา มโนรมา, วิรูปรูเปน มเถนฺติ จิตฺตํ;
อาทีนวํ กามคุเณสุ ทิสฺวา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
‘‘‘อีตี ¶ จ คณฺโฑ จ อุปทฺทโว จ, โรโค จ สลฺลฺจ ภยฺจ เมตํ;
เอตํ ภยํ กามคุเณสุ ทิสฺวา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
‘‘‘สีตฺจ อุณฺหฺจ ขุทํ ปิปาสํ, วาตาตเป ฑํสสรีสเป [ฑํสสิรึสเป (สี. สฺยา.)] จ;
สพฺพานิเปตานิ อภิพฺภวิตฺวา [อภิสํภวิตฺวา (สุตฺตนิปาเต)], เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
‘‘‘นาโคว ยูถานิ วิวชฺชยิตฺวา, สฺชาตขนฺโธ ปทุมี อุฬาโร;
ยถาภิรนฺตํ วิหรํ อรฺเ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
‘‘‘อฏฺานตํ ¶ สงฺคณิการตสฺส, ยํ ผสฺสเย [ผุสฺสเย (สฺยา.)] สามยิกํ วิมุตฺตึ;
อาทิจฺจพนฺธุสฺส วโจ นิสมฺม, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
‘‘‘ทิฏฺีวิสูกานิ อุปาติวตฺโต, ปตฺโต นิยามํ ปฏิลทฺธมคฺโค;
อุปฺปนฺนาโณมฺหิ อนฺเนยฺโย, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
‘‘‘นิลฺโลลุโป ¶ ¶ นิกฺกุโห นิปฺปิปาโส, นิมฺมกฺข [นิมฺมกฺโข (สฺยา.)] นิทฺธนฺตกสาวโมโห;
นิราสโย [นิราสาโส (ก.)] สพฺพโลเก ภวิตฺวา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
‘‘‘ปาปํ สหายํ ปริวชฺชเยถ, อนตฺถทสฺสึ วิสเม นิวิฏฺํ;
สยํ น เสเว ปสุตํ ปมตฺตํ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
‘‘‘พหุสฺสุตํ ธมฺมธรํ ภเชถ, มิตฺตํ อุฬารํ ปฏิภานวนฺตํ;
อฺาย ¶ อตฺถานิ วิเนยฺย กงฺขํ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
‘‘‘ขิฑฺฑํ รตึ กามสุขฺจ โลเก, อนลงฺกริตฺวา อนเปกฺขมาโน;
วิภูสฏฺานา วิรโต สจฺจวาที, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
‘‘‘ปุตฺตฺจ ทารํ ปิตรฺจ มาตรํ, ธนานิ ธฺานิ จ พนฺธวานิ;
หิตฺวาน กามานิ ยโถธิกานิ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
‘‘‘สงฺโค ¶ ¶ เอโส ปริตฺตเมตฺถ โสขฺยํ, อปฺปสฺสาโท ทุกฺขเมเวตฺถ ภิยฺโย;
คโฬ [คาโห (สี.) กณฺโฑ (สฺยา.) คาฬฺโห (ก.)] เอโส อิติ ตฺวา มติมา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
‘‘‘สนฺทาลยิตฺวาน สํโยชนานิ, ชาลํว เภตฺวา สลิลมฺพุจารี;
อคฺคีว ทฑฺฒํ อนิวตฺตมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
‘‘‘โอกฺขิตฺตจกฺขู น จ ปาทโลโล, คุตฺตินฺทฺริโย รกฺขิตมานสาโน;
อนวสฺสุโต อปริฑยฺหมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
‘‘‘โอหารยิตฺวา คิหิพฺยฺชนานิ, สฺฉนฺนปตฺโต ยถา ปาริฉตฺโต;
กาสายวตฺโถ อภินิกฺขมิตฺวา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
‘‘‘รเสสุ เคธํ อกรํ อโลโล, อนฺโปสี สปทานจารี;
กุเล กุเล อปฺปฏิพทฺธจิตฺโต, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
‘‘‘ปหาย ¶ ปฺจาวรณานิ เจตโส, อุปกฺกิเลเส พฺยปนุชฺช สพฺเพ;
อนิสฺสิโต เฉชฺช สิเนหโทสํ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
‘‘‘วิปิฏฺิกตฺวาน ¶ สุขฺจ ทุกฺขํ, ปุพฺเพว โสมนสฺสโทมนสฺสํ;
ลทฺธานุเปกฺขํ สมถํ วิสุทฺธํ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
‘‘‘อารทฺธวีริโย ¶ ปรมตฺถปตฺติยา, อลีนจิตฺโต อกุสีตวุตฺติ;
ทฬฺหนิกฺกโม ถามพลูปปนฺโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
‘‘‘ปฏิสลฺลานํ ฌานมริฺจมาโน, ธมฺเมสุ นิจฺจํ อนุธมฺมจารี;
อาทีนวํ สมฺมสิตา ภเวสุ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
‘‘‘ตณฺหกฺขยํ ¶ ปตฺถยมปฺปมตฺโต, อเนฬมูโค สุตวา สตีมา;
สงฺขาตธมฺโม นิยโต ปธานวา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
‘‘‘สีโหว ¶ สทฺเทสุ อสนฺตสนฺโต, วาโตว ชาลมฺหิ อสชฺชมาโน;
ปทุมํว โตเยน อลิมฺปมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
‘‘‘สีโห ยถา ทาพลี ปสยฺห, ราชา มิคานํ อภิภุยฺย จารี;
เสเวถ ปนฺตานิ เสนาสนานิ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
‘‘‘เมตฺตํ อุเปกฺขํ กรุณํ วิมุตฺตึ, อาเสวมาโน มุทิตฺจ กาเล;
สพฺเพน โลเกน อวิรุชฺฌมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
‘‘‘ราคฺจ โทสฺจ ปหาย โมหํ, สนฺทาลยิตฺวาน สํโยชนานิ;
อสนฺตสํ ชีวิตสงฺขยมฺหิ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
‘‘‘ภชนฺติ ¶ ¶ เสวนฺติ จ การณตฺถา, นิกฺการณา ทุลฺลภา อชฺช มิตฺตา;
อตฺตตฺถปฺา อสุจีมนุสฺสา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
‘‘‘วิสุทฺธสีลา ¶ สุวิสุทฺธปฺา, สมาหิตา ชาคริยานุยุตฺตา;
วิปสฺสกา ธมฺมวิเสสทสฺสี, มคฺคงฺคโพชฺฌงฺคคเต วิชฺา.
‘‘‘สฺุปฺปณิธิฺจ ตถานิมิตฺตํ [สฺุตปฺปณีหิตฺจานิมิตฺตํ (สี.)], อาเสวยิตฺวา ชินสาสนมฺหิ;
เย สาวกตฺตํ น วชนฺติ ธีรา, ภวนฺติ ปจฺเจกชินา สยมฺภู.
‘‘‘มหนฺตธมฺมา พหุธมฺมกายา, จิตฺติสฺสรา สพฺพทุกฺโขฆติณฺณา;
อุทคฺคจิตฺตา ปรมตฺถทสฺสี, สีโหปมา ขคฺควิสาณกปฺปา.
‘‘‘สนฺตินฺทฺริยา สนฺตมนา สมาธี, ปจฺจนฺตสตฺเตสุ ปติปฺปจารา [ปจฺจตฺตคมฺภีรมตปฺปจารา (สี.)];
ทีปา ปรตฺถ อิธ วิชฺชลนฺตา, ปจฺเจกพุทฺธา สตตํ หิตาเม.
‘‘‘ปหีนสพฺพาวรณา ชนินฺทา, โลกปฺปทีปา ฆนกฺจนาภา;
นิสฺสํสยํ โลกสุทกฺขิเณยฺยา, ปจฺเจกพุทฺธา สตตปฺปิตาเม.
‘‘‘ปจฺเจกพุทฺธานํ ¶ สุภาสิตานิ, จรนฺติ โลกมฺหิ สเทวกมฺหิ;
สุตฺวา ตถา เย น กโรนฺติ พาลา, จรนฺติ ทุกฺเขสุ ปุนปฺปุนํ เต.
‘‘‘ปจฺเจกพุทฺธานํ ¶ สุภาสิตานิ, มธุํ ยถา ขุทฺทมวสฺสวนฺตํ;
สุตฺวา ตถา เย ปฏิปตฺติยุตฺตา, ภวนฺติ เต สจฺจทสา สปฺา’.
‘‘ปจฺเจกพุทฺเธหิ ¶ ชิเนหิ ภาสิตา, กถา [คาถา (สี. สฺยา.)] อุฬารา อภินิกฺขมิตฺวา;
ตา สกฺยสีเหน นรุตฺตเมน, ปกาสิตา ธมฺมวิชานนตฺถํ.
‘‘โลกานุกมฺปาย ¶ อิมานิ เตสํ, ปจฺเจกพุทฺธาน วิกุพฺพิตานิ;
สํเวคสงฺคมติวฑฺฒนตฺถํ, สยมฺภุสีเหน ปกาสิตานี’’ติ.
ปจฺเจกพุทฺธาปทานํ สมตฺตํ.
๓-๑. สาริปุตฺตตฺเถรอปทานํ
อถ เถราปทานํ สุณาถ –
‘‘หิมวนฺตสฺส ¶ ¶ อวิทูเร, ลมฺพโก นาม ปพฺพโต;
อสฺสโม สุกโต มยฺหํ, ปณฺณสาลา สุมาปิตา.
‘‘อุตฺตานกูลา นทิกา, สุปติตฺถา มโนรมา;
สุสุทฺธปุฬินากิณฺณา, อวิทูเร มมสฺสมํ.
‘‘อสกฺขรา อปพฺภารา, สาทุ อปฺปฏิคนฺธิกา;
สนฺทตี นทิกา ตตฺถ, โสภยนฺตา มมสฺสมํ.
‘‘กุมฺภีลา มกรา เจตฺถ, สุสุมารา [สุํสุมารา (สี. สฺยา. )] จ กจฺฉปา;
จรนฺติ นทิยา ตตฺถ, โสภยนฺตา มมสฺสมํ.
‘‘ปาีนา ปาวุสา มจฺฉา, พลชา [วชลา (สี. สฺยา.) ชลชา (ปี.)] มฺุชโรหิตา;
วคฺคฬา [วคฺคุลา (สี.) วคฺคุฬา (สฺยา.) มคฺคุรา (เถรคาถา)] ปปตายนฺตา, โสภยนฺติ [ปปตายนฺติ, โสภยนฺตา (ก.)] มมสฺสมํ.
‘‘อุโภ ¶ กูเลสุ นทิยา, ปุปฺผิโน ผลิโน ทุมา;
อุภโต อภิลมฺพนฺตา, โสภยนฺติ [อภิลมฺพนฺติ โสภยนฺตา (ก.)] มมสฺสมํ.
‘‘อมฺพา สาลา จ ติลกา, ปาฏลี สินฺทุวารกา [สินฺทุวาริกา (พหูสุ)];
ทิพฺพคนฺธา สมฺปวนฺติ, ปุปฺผิตา มม อสฺสเม.
‘‘จมฺปกา สฬลา นีปา [นิมฺพา (ก.)], นาคปุนฺนาคเกตกา;
ทิพฺพคนฺธา สมฺปวนฺติ, ปุปฺผิตา มม อสฺสเม.
‘‘อติมุตฺตา ¶ อโสกา จ, ภคินีมาลา จ ปุปฺผิตา;
องฺโกลา พิมฺพิชาลา [พิมฺพชาลา (ก.)] จ, ปุปฺผิตา มม อสฺสเม.
‘‘เกตกา ¶ กนฺทลิ [กทลี (สฺยา.)] เจว, โคธุกา ติณสูลิกา;
ทิพฺพคนฺธํ สมฺปวนฺตา, โสภยนฺติ มมสฺสมํ.
‘‘กณิการา ¶ กณฺณิกา จ, อสนา อชฺชุนา พหู;
ทิพฺพคนฺธํ สมฺปวนฺตา, โสภยนฺติ มมสฺสมํ.
‘‘ปุนฺนาคา คิริปุนฺนาคา, โกวิฬารา จ ปุปฺผิตา;
ทิพฺพคนฺธํ สมฺปวนฺตา, โสภยนฺติ มมสฺสมํ.
‘‘อุทฺธาลกา จ กุฏชา, กทมฺพา วกุลา พหู;
ทิพฺพคนฺธํ สมฺปวนฺตา, โสภยนฺติ มมสฺสมํ.
‘‘อาฬกา อิสิมุคฺคา จ, กทลิมาตุลุงฺคิโย;
คนฺโธทเกน สํวฑฺฒา, ผลานิ ธารยนฺติ เต.
‘‘อฺเ ปุปฺผนฺติ ปทุมา, อฺเ ชายนฺติ เกสรี;
อฺเ โอปุปฺผา ปทุมา, ปุปฺผิตา ตฬาเก ตทา.
‘‘คพฺภํ คณฺหนฺติ ปทุมา, นิทฺธาวนฺติ มุลาฬิโย;
สึฆาฏิปตฺตมากิณฺณา, โสภนฺติ ตฬาเก ตทา.
‘‘นยิตา อมฺพคนฺธี จ, อุตฺตลี พนฺธุชีวกา;
ทิพฺพคนฺธา สมฺปวนฺติ, ปุปฺผิตา ตฬาเก ตทา.
‘‘ปาีนา ปาวุสา มจฺฉา, พลชา มฺุชโรหิตา;
สํคุลา มคฺคุรา [มงฺคุรา (สี. ก.)] เจว, วสนฺติ ตฬาเก ตทา.
‘‘กุมฺภีลา ¶ ¶ สุสุมารา จ, ตนฺติคาหา จ รกฺขสา;
โอคุหา [โอคาหา (สฺยา.)] อชครา จ, วสนฺติ ตฬาเก ตทา.
‘‘ปาเรวตา รวิหํสา, จกฺกวากา นทีจรา;
โกกิลา สุกสาฬิกา, อุปชีวนฺติ ตํ สรํ.
‘‘กุกฺกุตฺถกา กุฬีรกา, วเน โปกฺขรสาตกา;
ทินฺทิภา สุวโปตา จ, อุปชีวนฺติ ตํ สรํ.
‘‘หํสา ¶ โกฺจา มยูรา จ, โกกิลา ตมฺพจูฬกา [ตมฺพจูฬิกา (สี.)];
ปมฺปกา ชีวํชีวา จ, อุปชีวนฺติ ตํ สรํ.
‘‘โกสิกา โปฏฺสีสา จ, กุรรา เสนกา พหู;
มหากาฬา จ สกุณา, อุปชีวนฺติ ตํ สรํ.
‘‘ปสทา จ วราหา จ, จมรา คณฺฑกา พหู [วกา เภรณฺฑกา พหู (สี. สฺยา.)];
โรหิจฺจา สุกโปตา [สุตฺตโปตา (สฺยา.)] จ, อุปชีวนฺติ ตํ สรํ.
‘‘สีหพฺยคฺฆา ¶ จ ทีปี จ, อจฺฉโกกตรจฺฉกา;
ติธา ปภินฺนมาตงฺคา, อุปชีวนฺติ ตํ สรํ.
‘‘กินฺนรา วานรา เจว, อโถปิ วนกมฺมิกา;
เจตา จ ลุทฺทกา เจว, อุปชีวนฺติ ตํ สรํ.
‘‘ตินฺทุกานิ ปิยาลานิ, มธุกา กาสุมารโย [กาสมาริโย (สฺยา.)];
ธุวํ ผลานิ ธาเรนฺติ, อวิทูเร มมสฺสมํ.
‘‘โกสมฺพา [โกสุมฺภา (สี. สฺยา.)] สฬลา นิมฺพา [สฬลา นีปา (สี. สฺยา.) ปนสา อมฺพา (?)], สาทุผลสมายุตา;
ธุวํ ผลานิ ธาเรนฺติ, อวิทูเร มมสฺสมํ.
‘‘หรีตกา ¶ อามลกา, อมฺพชมฺพุวิภีตกา;
โกลา ภลฺลาตกา พิลฺลา, ผลานิ ธารยนฺติ เต.
‘‘อาลุวา จ กฬมฺพา จ, พิฬาลีตกฺกฬานิ จ;
ชีวกา สุตกา เจว, พหุกา มม อสฺสเม.
‘‘อสฺสมสฺสาวิทูรมฺหิ, ตฬากาสุํ สุนิมฺมิตา;
อจฺโฉทกา สีตชลา, สุปติตฺถา มโนรมา.
‘‘ปทุมุปฺปลสฺฉนฺนา ¶ , ปุณฺฑรีกสมายุตา;
มนฺทาลเกหิ สฺฉนฺนา, ทิพฺพคนฺโธ ปวายติ.
‘‘เอวํ สพฺพงฺคสมฺปนฺเน, ปุปฺผิเต ผลิเต วเน;
สุกเต อสฺสเม รมฺเม, วิหรามิ อหํ ตทา.
‘‘สีลวา วตสมฺปนฺโน [วตฺตสมฺปนฺโน (สฺยา.)], ฌายี ฌานรโต สทา;
ปฺจาภิฺาพลปฺปตฺโต, สุรุจิ นาม ตาปโส.
‘‘จตุวีสสหสฺสานิ, สิสฺสา มยฺหํ อุปฏฺหุ;
สพฺเพว พฺราหฺมณา เอเต, ชาติมนฺโต ยสสฺสิโน.
‘‘ลกฺขเณ อิติหาเส จ, สนิฆณฺฏุสเกฏุเภ;
ปทกา เวยฺยากรณา, สธมฺเม ปารมึ คตา.
‘‘อุปฺปาเตสุ ¶ นิมิตฺเตสุ, ลกฺขเณสุ จ โกวิทา;
ปถพฺยา ภูมนฺตลิกฺเข, มม สิสฺสา สุสิกฺขิตา.
‘‘อปฺปิจฺฉา นิปกา เอเต, อปฺปาหารา อโลลุปา;
ลาภาลาเภน สนฺตุฏฺา, ปริวาเรนฺติ มํ สทา.
‘‘ฌายี ¶ ¶ ฌานรตา ธีรา, สนฺตจิตฺตา สมาหิตา;
อากิฺจฺํ ปตฺถยนฺตา, ปริวาเรนฺติ มํ สทา.
‘‘อภิฺาปารมิปฺปตฺตา, เปตฺติเก โคจเร รตา;
อนฺตลิกฺขจรา ธีรา, ปริวาเรนฺติ มํ สทา.
‘‘สํวุตา ฉสุ ทฺวาเรสุ, อเนชา รกฺขิตินฺทฺริยา;
อสํสฏฺา จ เต ธีรา, มม สิสฺสา ทุราสทา.
‘‘ปลฺลงฺเกน นิสชฺชาย, านจงฺกมเนน จ;
วีตินาเมนฺติ เต รตฺตึ, มม สิสฺสา ทุราสทา.
‘‘รชนีเย น รชฺชนฺติ, ทุสฺสนีเย น ทุสฺสเร;
โมหนีเย น มุยฺหนฺติ, มม สิสฺสา ทุราสทา.
‘‘อิทฺธึ วีมํสมานา เต, วตฺตนฺติ นิจฺจกาลิกํ;
ปถวึ [ปวึ (สี. สฺยา.)] เต ปกมฺเปนฺติ, สารมฺเภน ทุราสทา.
‘‘กีฬมานา จ เต สิสฺสา, กีฬนฺติ ฌานกีฬิตํ;
ชมฺพุโต ผลมาเนนฺติ, มม สิสฺสา ทุราสทา.
‘‘อฺเ ¶ คจฺฉนฺติ โคยานํ, อฺเ ปุพฺพวิเทหกํ [ปุพฺพวิเทหนํ (สฺยา. ก.)];
อฺเ จ อุตฺตรกุรุํ, เอสนาย ทุราสทา.
‘‘ปุรโต เปเสนฺติ ขารึ, ปจฺฉโต จ วชนฺติ เต;
จตุวีสสหสฺเสหิ, ฉาทิตํ โหติ อมฺพรํ.
‘‘อคฺคิปากี อนคฺคี จ, ทนฺโตทุกฺขลิกาปิ จ;
อสฺเมน โกฏฺฏิตา เกจิ, ปวตฺตผลโภชนา.
‘‘อุทโกโรหณา ¶ เกจิ, สายํ ปาโต สุจีรตา;
โตยาภิเสจนกรา, มม สิสฺสา ทุราสทา.
‘‘ปรูฬฺหกจฺฉนขโลมา, ปงฺกทนฺตา รชสฺสิรา;
คนฺธิตา สีลคนฺเธน, มม สิสฺสา ทุราสทา.
‘‘ปาโตว ¶ สนฺนิปติตฺวา, ชฏิลา อุคฺคตาปนา;
ลาภาลาภํ ปกิตฺเตตฺวา, คจฺฉนฺติ อมฺพเร ตทา.
‘‘เอเตสํ ปกฺกมนฺตานํ, มหาสทฺโท ปวตฺตติ;
อชินจมฺมสทฺเทน, มุทิตา โหนฺติ เทวตา.
‘‘ทิโสทิสํ ¶ ปกฺกมนฺติ, อนฺตลิกฺขจรา อิสี;
สเก พเลนุปตฺถทฺธา, เต คจฺฉนฺติ ยทิจฺฉกํ.
‘‘ปถวีกมฺปกา เอเต, สพฺเพว นภจาริโน;
อุคฺคเตชา ทุปฺปสหา, สาคโรว อโขภิยา.
‘‘านจงฺกมิโน เกจิ, เกจิ เนสชฺชิกา อิสี;
ปวตฺตโภชนา เกจิ, มม สิสฺสา ทุราสทา.
‘‘เมตฺตาวิหาริโน เอเต, หิเตสี สพฺพปาณินํ;
อนตฺตุกฺกํสกา สพฺเพ, น เต วมฺเภนฺติ กสฺสจิ.
‘‘สีหราชาวสมฺภีตา, คชราชาว ถามวา;
ทุราสทา พฺยคฺฆาริว, อาคจฺฉนฺติ มมนฺติเก.
‘‘วิชฺชาธรา เทวตา จ, นาคคนฺธพฺพรกฺขสา;
กุมฺภณฺฑา ทานวา ครุฬา, อุปชีวนฺติ ตํ สรํ.
‘‘เต ¶ ¶ ชฏาขาริภริตา, อชินุตฺตรวาสนา;
อนฺตลิกฺขจรา สพฺเพ, อุปชีวนฺติ ตํ สรํ.
‘‘สทานุจฺฉวิกา [ตทานุจฺฉวิกา (สฺยา. ก.)] เอเต, อฺมฺํ สคารวา;
จตุพฺพีสสหสฺสานํ, ขิปิตสทฺโท น วิชฺชติ.
‘‘ปาเท ปาทํ นิกฺขิปนฺตา, อปฺปสทฺทา สุสํวุตา;
อุปสงฺกมฺม สพฺเพว [สพฺเพ เต (สฺยา.)], สิรสา วนฺทเร มมํ.
‘‘เตหิ สิสฺเสหิ ปริวุโต, สนฺเตหิ จ ตปสฺสิภิ;
วสามิ อสฺสเม ตตฺถ, ฌายี ฌานรโต อหํ.
‘‘อิสีนํ สีลคนฺเธน, ปุปฺผคนฺเธน จูภยํ;
ผลีนํ ผลคนฺเธน, คนฺธิโต โหติ อสฺสโม.
‘‘รตฺตินฺทิวํ น ชานามิ, อรติ เม น วิชฺชติ;
สเก สิสฺเส โอวทนฺโต, ภิยฺโย หาสํ ลภามหํ.
‘‘ปุปฺผานํ ปุปฺผมานานํ, ผลานฺจ วิปจฺจตํ;
ทิพฺพคนฺธา ปวายนฺติ, โสภยนฺตา มมสฺสมํ.
‘‘สมาธิมฺหา ¶ วุฏฺหิตฺวา, อาตาปี นิปโก อหํ;
ขาริภารํ คเหตฺวาน, วนํ อชฺโฌคหึ อหํ.
‘‘อุปฺปาเต ¶ สุปิเน จาปิ, ลกฺขเณสุ สุสิกฺขิโต;
ปวตฺตมานํ [วตฺตมานํ (ก.)] มนฺตปทํ, ธารยามิ อหํ ตทา.
‘‘อโนมทสฺสี ภควา, โลกเชฏฺโ นราสโภ;
วิเวกกาโม สมฺพุทฺโธ, หิมวนฺตมุปาคมิ.
‘‘อชฺโฌคาเหตฺวา ¶ หิมวนฺตํ, อคฺโค การุณิโก มุนิ;
ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวาน, นิสีทิ ปุริสุตฺตโม.
‘‘ตมทฺทสาหํ สมฺพุทฺธํ, สปฺปภาสํ มโนรมํ;
อินฺทีวรํว ชลิตํ, อาทิตฺตํว หุตาสนํ.
‘‘ชลนฺตํ ทีปรุกฺขํว, วิชฺชุตํ คคเณ ยถา;
สุผุลฺลํ สาลราชํว, อทฺทสํ โลกนายกํ.
‘‘อยํ ¶ นาโค มหาวีโร, ทุกฺขสฺสนฺตกโร มุนิ;
อิมํ ทสฺสนมาคมฺม, สพฺพทุกฺขา ปมุจฺจเร.
‘‘ทิสฺวานาหํ เทวเทวํ, ลกฺขณํ อุปธารยึ;
พุทฺโธ นุ โข น วา พุทฺโธ, หนฺท ปสฺสามิ จกฺขุมํ.
‘‘สหสฺสารานิ จกฺกานิ, ทิสฺสนฺติ จรณุตฺตเม;
ลกฺขณานิสฺส ทิสฺวาน, นิฏฺํ คจฺฉึ ตถาคเต.
‘‘สมฺมชฺชนึ คเหตฺวาน, สมฺมชฺชิตฺวานหํ ตทา;
อถ ปุปฺเผ สมาเนตฺวา, พุทฺธเสฏฺํ อปูชยึ.
‘‘ปูชยิตฺวาน ตํ พุทฺธํ, โอฆติณฺณมนาสวํ;
เอกํสํ อชินํ กตฺวา, นมสฺสึ โลกนายกํ.
‘‘เยน าเณน สมฺพุทฺโธ, วิหรติ [วิหริตฺถ (สี.), วิหเรติ (ก.)] อนาสโว;
ตํ าณํ กิตฺตยิสฺสามิ, สุณาถ มม ภาสโต.
‘‘‘สมุทฺธรสิมํ [สมุทฺธรยิมํ (สฺยา.)] โลกํ, สยมฺภู อมิโตทย;
ตว ทสฺสนมาคมฺม, กงฺขาโสตํ ตรนฺติ เต.
‘‘‘ตุวํ ¶ สตฺถา จ เกตุ จ, ธโช ยูโป จ ปาณินํ;
ปรายโณ [ปรายโน (สฺยา. ก.)] ปติฏฺา จ, ทีโป จ ทฺวิปทุตฺตโม.
‘‘‘สกฺกา สมุทฺเท อุทกํ, ปเมตุํ อาฬฺหเกน วา;
น ตฺเวว ตว สพฺพฺุ, าณํ สกฺกา ปเมตเว.
‘‘‘ธาเรตุํ ¶ ปถวึ สกฺกา, เปตฺวา ตุลมณฺฑเล;
น ตฺเวว ตว สพฺพฺุ, าณํ สกฺกา ธเรตเว.
‘‘‘อากาโส ¶ มินิตุํ สกฺกา, รชฺชุยา องฺคุเลน วา;
น ตฺเวว ตว สพฺพฺุ, าณํ สกฺกา ปเมตเว.
‘‘‘มหาสมุทฺเท อุทกํ, ปถวี จาขิลา ชฏํ [ปถวึ จาขิลฺชเห (สฺยา.)];
พุทฺธาณํ อุปาทาย, อุปมาโต น ยุชฺชเร.
‘‘‘สเทวกสฺส โลกสฺส, จิตฺตํ เยสํ ปวตฺตติ;
อนฺโตชาลีกตา [อนฺโตชาลคตา (ปี.)] เอเต, ตว าณมฺหิ จกฺขุม.
‘‘‘เยน ¶ าเณน ปตฺโตสิ, เกวลํ โพธิมุตฺตมํ;
เตน าเณน สพฺพฺุ, มทฺทสี ปรติตฺถิเย’.
‘‘อิมา คาถา ถวิตฺวาน, สุรุจิ นาม ตาปโส;
อชินํ ปตฺถริตฺวาน, ปถวิยํ นิสีทิ โส.
‘‘จุลฺลาสีติสหสฺสานิ, อชฺโฌคาฬฺโห มหณฺณเว;
อจฺจุคโต ตาวเทว, คิริราชา ปวุจฺจติ.
‘‘ตาว อจฺจุคฺคโต เนรุ, อายโต วิตฺถโต จ โส;
จุณฺณิโต อณุเภเทน, โกฏิสตสหสฺสโส [สหสฺสิโย (สฺยา. ก.)].
‘‘ลกฺเข ¶ ปิยมานมฺหิ, ปริกฺขยมคจฺฉถ;
น ตฺเวว ตว สพฺพฺุ, าณํ สกฺกา ปเมตเว.
‘‘สุขุมจฺฉิเกน ชาเลน, อุทกํ โย ปริกฺขิเป;
เย เกจิ อุทเก ปาณา, อนฺโตชาลีกตา สิยุํ.
‘‘ตเถว หิ มหาวีร, เย เกจิ ปุถุติตฺถิยา;
ทิฏฺิคหนปกฺขนฺทา [ปกฺขนฺตา (สี. สฺยา.)], ปรามาเสน โมหิตา.
‘‘ตว สุทฺเธน าเณน, อนาวรณทสฺสินา;
อนฺโตชาลีกตา เอเต, าณํ เต นาติวตฺตเร.
‘‘ภควา ตมฺหิ สมเย, อโนมทสฺสี มหายโส;
วุฏฺหิตฺวา สมาธิมฺหา, ทิสํ โอโลกยี ชิโน.
‘‘อโนมทสฺสิมุนิโน, นิสโภ นาม สาวโก;
ปริวุโต สตสหสฺเสหิ, สนฺตจิตฺเตหิ ตาทิภิ.
‘‘ขีณาสเวหิ ¶ สุทฺเธหิ, ฉฬภิฺเหิ ฌายิภิ;
จิตฺตมฺาย พุทฺธสฺส, อุเปสิ โลกนายกํ.
‘‘อนฺตลิกฺเข ิตา ตตฺถ, ปทกฺขิณมกํสุ เต;
นมสฺสนฺตา ปฺชลิกา, โอตรุํ [โอรุหุํ (สฺยา.)] พุทฺธสนฺติเก.
‘‘อโนมทสฺสี ภควา, โลกเชฏฺโ นราสโภ;
ภิกฺขุสงฺเฆ นิสิทิตฺวา, สิตํ ปาตุกรี ชิโน.
‘‘วรุโณ ¶ นามุปฏฺาโก, อโนมทสฺสิสฺส สตฺถุโน;
เอกํสํ จีวรํ กตฺวา, อปุจฺฉิ โลกนายกํ.
‘‘‘โก ¶ ¶ นุ โข ภควา เหตุ, สิตกมฺมสฺส สตฺถุโน;
น หิ พุทฺธา อเหตูหิ, สิตํ ปาตุกโรนฺติ เต’.
‘‘อโนมทสฺสี ภควา, โลกเชฏฺโ นราสโภ;
ภิกฺขุมชฺเฌ นิสีทิตฺวา, อิมํ คาถํ อภาสถ.
‘‘‘โย มํ ปุปฺเผน ปูเชสิ, าณฺจาปิ อนุตฺถวิ;
ตมหํ กิตฺตยิสฺสามิ, สุโณถ มม ภาสโต.
‘‘‘พุทฺธสฺส คิรมฺาย, สพฺเพ เทวา สมาคตา;
สทฺธมฺมํ โสตุกามา เต, สมฺพุทฺธมุปสงฺกมุํ.
‘‘‘ทสสุ โลกธาตูสุ, เทวกายา มหิทฺธิกา;
สทฺธมฺมํ โสตุกามา เต, สมฺพุทฺธมุปสงฺกมุํ.
‘‘‘หตฺถี อสฺสา รถา ปตฺตี, เสนา จ จตุรงฺคินี;
ปริวาเรสฺสนฺติมํ นิจฺจํ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘‘สฏฺิตูริยสหสฺสานิ, เภริโย สมลงฺกตา;
อุปฏฺิสฺสนฺติมํ นิจฺจํ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘‘โสฬสิตฺถิสหสฺสานิ, นาริโย สมลงฺกตา;
วิจิตฺตวตฺถาภรณา, อามุตฺตมณิกุณฺฑลา.
‘‘‘อฬารปมฺหา หสุลา, สุสฺา ตนุมชฺฌิมา;
ปริวาเรสฺสนฺติมํ นิจฺจํ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘‘กปฺปสตสหสฺสานิ, เทวโลเก รมิสฺสติ;
สหสฺสกฺขตฺตุํ จกฺกวตฺตี, ราชา รฏฺเ ภวิสฺสติ.
‘‘‘สหสฺสกฺขตฺตุํ ¶ ¶ เทวินฺโท, เทวรชฺชํ กริสฺสติ;
ปเทสรชฺชํ วิปุลํ, คณนาโต อสงฺขิยํ [อสงฺขยํ (สฺยา. ก.) เอวมุปริปิ].
‘‘‘ปจฺฉิเม ภวสมฺปตฺเต [ปจฺฉิมภเว สมฺปตฺเต (สี.)], มนุสฺสตฺตํ คมิสฺสติ;
พฺราหฺมณี สาริยา นาม, ธารยิสฺสติ กุจฺฉินา.
‘‘‘มาตุยา ¶ นามโคตฺเตน, ปฺายิสฺสติยํ นโร;
สาริปุตฺโตติ นาเมน, ติกฺขปฺโ ภวิสฺสติ.
‘‘‘อสีติโกฏี ฉฑฺเฑตฺวา, ปพฺพชิสฺสติกิฺจโน;
คเวสนฺโต สนฺติปทํ, จริสฺสติ มหึ อิมํ.
‘‘‘อปฺปริเมยฺเย อิโต กปฺเป, โอกฺกากกุลสมฺภโว;
โคตโม นาม โคตฺเตน, สตฺถา โลเก ภวิสฺสติ.
‘‘‘ตสฺส ธมฺเมสุ ทายาโท, โอรโส ธมฺมนิมฺมิโต;
สาริปุตฺโตติ นาเมน, เหสฺสติ อคฺคสาวโก.
‘‘‘อยํ ¶ ภาคีรถี [ภาคีรสี (สฺยา. ก.)] คงฺคา, หิมวนฺตา ปภาวิตา;
มหาสมุทฺทมปฺเปติ, ตปฺปยนฺตี มโหทธึ [มโหทธี (?) คงฺคาทิมหานทิโยติ อตฺโถ].
‘‘‘ตเถวายํ สาริปุตฺโต, สเก ตีสุ วิสารโท;
ปฺาย ปารมึ คนฺตฺวา, ตปฺปยิสฺสติ ปาณิเน [ปาณิโน (สี. สฺยา.)].
‘‘‘หิมวนฺตมุปาทาย, สาครฺจ มโหทธึ;
เอตฺถนฺตเร ยํ ปุลินํ, คณนาโต อสงฺขิยํ.
‘‘‘ตมฺปิ สกฺกา อเสเสน, สงฺขาตุํ คณนา ยถา;
น ตฺเวว สาริปุตฺตสฺส, ปฺายนฺโต ภวิสฺสติ.
‘‘‘ลกฺเข ¶ ปิยมานมฺหิ, ขีเย คงฺคาย วาลุกา;
น ตฺเวว สาริปุตฺตสฺส, ปฺายนฺโต ภวิสฺสติ.
‘‘‘มหาสมุทฺเท อูมิโย, คณนาโต อสงฺขิยา;
ตเถว สาริปุตฺตสฺส, ปฺายนฺโต น เหสฺสติ.
‘‘‘อาราธยิตฺวา สมฺพุทฺธํ, โคตมํ สกฺยปุงฺควํ;
ปฺาย ปารมึ คนฺตฺวา, เหสฺสติ อคฺคสาวโก.
‘‘‘ปวตฺติตํ ธมฺมจกฺกํ, สกฺยปุตฺเตน ตาทินา;
อนุวตฺเตสฺสติ สมฺมา, วสฺเสนฺโต ธมฺมวุฏฺิโย.
‘‘‘สพฺพเมตํ ¶ อภิฺาย, โคตโม สกฺยปุงฺคโว;
ภิกฺขุสงฺเฆ นิสีทิตฺวา, อคฺคฏฺาเน เปสฺสติ’.
‘‘อโห ¶ เม สุกตํ กมฺมํ, อโนมทสฺสิสฺส สตฺถุโน;
ยสฺสาหํ การํ [ยสฺสาธิการํ (สฺยา.)] กตฺวาน, สพฺพตฺถ ปารมึ คโต.
‘‘อปริเมยฺเย กตํ กมฺมํ, ผลํ ทสฺเสสิ เม อิธ;
สุมุตฺโต สรเวโคว, กิเลเส ฌาปยึ อหํ.
‘‘อสงฺขตํ คเวสนฺโต, นิพฺพานํ อจลํ ปทํ;
วิจินํ ติตฺถิเย สพฺเพ, เอสาหํ สํสรึ ภเว.
‘‘ยถาปิ พฺยาธิโต โปโส, ปริเยเสยฺย โอสธํ;
วิจิเนยฺย วนํ [ธนํ (สฺยา. ก.)] สพฺพํ, พฺยาธิโต ปริมุตฺติยา.
‘‘อสงฺขตํ คเวสนฺโต, นิพฺพานํ อมตํ ปทํ;
อพฺโพกิณฺณํ [อพฺโพจฺฉินฺนํ (อฏฺ.)] ปฺจสตํ, ปพฺพชึ อิสิปพฺพชํ.
‘‘ชฏาภาเรน ¶ ภริโต, อชินุตฺตรนิวาสโน;
อภิฺาปารมึ คนฺตฺวา, พฺรหฺมโลกํ อคจฺฉิหํ.
‘‘นตฺถิ ¶ พาหิรเก สุทฺธิ, เปตฺวา ชินสาสนํ;
เย เกจิ พุทฺธิมา สตฺตา, สุชฺฌนฺติ ชินสาสเน.
‘‘อตฺตการมยํ [อตฺถการมยํ (ก.)] เอตํ, นยิทํ อิติหีติหํ;
อสงฺขตํ คเวสนฺโต, กุติตฺเถ [กุติตฺถํ (สี. สฺยา.)] สฺจรึ อหํ.
‘‘ยถา สารตฺถิโก โปโส, กทลึ เฉตฺวาน ผาลเย;
น ตตฺถ สารํ วินฺเทยฺย, สาเรน ริตฺตโก หิ โส.
‘‘ตเถว ติตฺถิยา โลเก, นานาทิฏฺี พหุชฺชนา;
อสงฺขเตน ริตฺตาเส, สาเรน กทลี ยถา.
‘‘ปจฺฉิเม ภวสมฺปตฺเต, พฺรหฺมพนฺธุ อโหสหํ;
มหาโภคํ ฉฑฺเฑตฺวาน, ปพฺพชึ อนคาริยํ.
ปมภาณวารํ.
‘‘อชฺฌายโก มนฺตธโร, ติณฺณํ เวทาน ปารคู;
พฺราหฺมโณ สฺจโย [สฺชโย (สี. สฺยา. ปี.)] นาม, ตสฺส มูเล วสามหํ.
‘‘สาวโก ¶ เต มหาวีร, อสฺสชิ นาม พฺราหฺมโณ;
ทุราสโท อุคฺคเตโช, ปิณฺฑาย จรตี ตทา.
‘‘ตมทฺทสาสึ ¶ สปฺปฺํ, มุนึ โมเน สมาหิตํ;
สนฺตจิตฺตํ มหานาคํ, สุผุลฺลํ ปทุมํ ยถา.
‘‘ทิสฺวา ¶ เม จิตฺตมุปฺปชฺชิ, สุทนฺตํ สุทฺธมานสํ;
อุสภํ ปวรํ วีรํ, อรหายํ ภวิสฺสติ.
‘‘ปาสาทิโก อิริยติ, อภิรูโป สุสํวุโต;
อุตฺตเม ทมเถ ทนฺโต, อมตทสฺสี ภวิสฺสติ.
‘‘ยํนูนาหํ อุตฺตมตฺถํ, ปุจฺเฉยฺยํ ตุฏฺมานสํ;
โส เม ปุฏฺโ กเถสฺสติ, ปฏิปุจฺฉามหํ ตทา.
‘‘ปิณฺฑปาตํ [ปิณฺฑจารํ (สฺยา.)] จรนฺตสฺส, ปจฺฉโต อคมาสหํ;
โอกาสํ ปฏิมาเนนฺโต, ปุจฺฉิตุํ อมตํ ปทํ.
‘‘วีถินฺตเร อนุปฺปตฺตํ, อุปคนฺตฺวาน ปุจฺฉหํ;
‘กถํ โคตฺโตสิ ตฺวํ วีร, กสฺส สิสฺโสสิ มาริส’.
‘‘โส เม ปุฏฺโ วิยากาสิ, อสมฺภีโตว เกสรี;
‘พุทฺโธ โลเก สมุปฺปนฺโน, ตสฺส สิสฺโสมฺหิ อาวุโส’.
‘‘‘กีทิสํ ¶ เต มหาวีร, อนุชาต มหายส;
พุทฺธสฺส สาสนํ ธมฺมํ, สาธุ เม กถยสฺสุ โภ’.
‘‘โส เม ปุฏฺโ กถี สพฺพํ, คมฺภีรํ นิปุณํ ปทํ;
ตณฺหาสลฺลสฺส หนฺตารํ, สพฺพทุกฺขาปนูทนํ.
‘‘‘เย ธมฺมา เหตุปฺปภวา, เตสํ เหตุํ ตถาคโต อาห;
เตสฺจ โย นิโรโธ, เอวํ วาที มหาสมโณ’.
‘‘โสหํ วิสฺสชฺชิเต ปฺเห, ปมํ ผลมชฺฌคํ;
วิรโช วิมโล อาสึ, สุตฺวาน ชินสาสนํ.
‘‘สุตฺวาน ¶ มุนิโน วากฺยํ, ปสฺสิตฺวา ธมฺมมุตฺตมํ;
ปริโยคาฬฺหสทฺธมฺโม, อิมํ คาถมภาสหํ.
‘‘‘เอเสว ¶ ธมฺโม ยทิ ตาวเทว, ปจฺจพฺยถปทมโสกํ;
อทิฏฺํ อพฺภตีตํ, พหุเกหิ กปฺปนหุเตหิ’.
‘‘สฺวาหํ ธมฺมํ คเวสนฺโต, กุติตฺเถ สฺจรึ อหํ;
โส เม อตฺโถ อนุปฺปตฺโต, กาโล เม นปฺปมชฺชิตุํ.
‘‘โตสิโตหํ ¶ อสฺสชินา, ปตฺวาน อจลํ ปทํ;
สหายกํ คเวสนฺโต, อสฺสมํ อคมาสหํ.
‘‘ทูรโตว มมํ ทิสฺวา, สหาโย เม สุสิกฺขิโต;
อิริยาปถสมฺปนฺโน [อิริยาปถํ มมํ ทิสฺวา (ก.)], อิทํ วจนมพฺรวิ.
‘‘‘ปสนฺนมุขเนตฺโตสิ, มุนิภาโวว ทิสฺสติ;
อมตาธิคโต กจฺจิ, นิพฺพานมจฺจุตํ ปทํ.
‘‘‘สุภานุรูโป อายาสิ, อาเนฺชการิโต วิย;
ทนฺโตว ทนฺตทมโถ [ทนฺโตวุตฺตมทมโถ (สี.) ทนฺโตว ทนฺต ทมเถ (สฺยา.)], อุปสนฺโตสิ พฺราหฺมณ.
‘‘‘อมตํ มยาธิคตํ, โสกสลฺลาปนูทนํ;
ตฺวมฺปิ ตํ อธิคจฺเฉสิ [อธิคจฺฉาหิ (สี.), อธิคจฺเฉหิ (สฺยา.), อธิคโตสิ (?)], คจฺฉาม พุทฺธสนฺติกํ’.
‘‘สาธูติ โส ปฏิสฺสุตฺวา, สหาโย เม สุสิกฺขิโต;
หตฺเถน หตฺถํ คณฺหิตฺวา, อุปคมฺม [อุปาคมิ (สี.), อุปาคมฺม (สฺยา.)] ตวนฺติกํ.
‘‘อุโภปิ ปพฺพชิสฺสาม, สกฺยปุตฺต ตวนฺติเก;
ตว สาสนมาคมฺม, วิหราม อนาสวา.
‘‘โกลิโต ¶ อิทฺธิยา เสฏฺโ, อหํ ปฺาย ปารโค;
อุโภว เอกโต หุตฺวา, สาสนํ โสภยามเส.
‘‘อปริโยสิตสงฺกปฺโป ¶ , กุติตฺเถ สฺจรึ อหํ;
ตว ทสฺสนมาคมฺม, สงฺกปฺโป ปูริโต มม.
‘‘ปถวิยํ ปติฏฺาย, ปุปฺผนฺติ สมเย ทุมา;
ทิพฺพคนฺธา สมฺปวนฺติ, โตเสนฺติ สพฺพปาณินํ.
‘‘ตเถวาหํ มหาวีร, สกฺยปุตฺต มหายส;
สาสเน เต ปติฏฺาย, สมเยสามิ ปุปฺผิตุํ.
‘‘วิมุตฺติปุปฺผํ ¶ เอสนฺโต, ภวสํสารโมจนํ;
วิมุตฺติปุปฺผลาเภน, โตเสมิ สพฺพปาณินํ.
‘‘ยาวตา พุทฺธเขตฺตมฺหิ, เปตฺวาน มหามุนึ;
ปฺาย สทิโส นตฺถิ, ตว ปุตฺตสฺส จกฺขุม.
‘‘สุวินีตา จ เต สิสฺสา, ปริสา จ สุสิกฺขิตา;
อุตฺตเม ทมเถ ทนฺตา, ปริวาเรนฺติ ตํ สทา.
‘‘ฌายี ¶ ฌานรตา ธีรา, สนฺตจิตฺตา สมาหิตา;
มุนี โมเนยฺยสมฺปนฺนา, ปริวาเรนฺติ ตํ สทา.
‘‘อปฺปิจฺฉา นิปกา ธีรา, อปฺปาหารา อโลลุปา;
ลาภาลาเภน สนฺตุฏฺา, ปริวาเรนฺติ ตํ สทา.
‘‘อารฺิกา ธุตรตา, ฌายิโน ลูขจีวรา;
วิเวกาภิรตา ธีรา, ปริวาเรนฺติ ตํ สทา.
‘‘ปฏิปนฺนา ¶ ผลฏฺา จ, เสขา ผลสมงฺคิโน;
อาสีสกา [อาสึสกา (สี. สฺยา.)] อุตฺตมตฺถํ, ปริวาเรนฺติ ตํ สทา.
‘‘โสตาปนฺนา จ วิมลา, สกทาคามิโน จ เย;
อนาคามี จ อรหา, ปริวาเรนฺติ ตํ สทา.
‘‘สติปฏฺานกุสลา, โพชฺฌงฺคภาวนารตา;
สาวกา เต พหู สพฺเพ, ปริวาเรนฺติ ตํ สทา.
‘‘อิทฺธิปาเทสุ กุสลา, สมาธิภาวนารตา;
สมฺมปฺปธานานุยุตฺตา, ปริวาเรนฺติ ตํ สทา.
‘‘เตวิชฺชา ฉฬภิฺา จ, อิทฺธิยา ปารมึ คตา;
ปฺาย ปารมึ ปตฺตา, ปริวาเรนฺติ ตํ สทา.
‘‘เอทิสา เต มหาวีร, ตว สิสฺสา สุสิกฺขิตา;
ทุราสทา อุคฺคเตชา, ปริวาเรนฺติ ตํ สทา.
‘‘เตหิ สิสฺเสหิ ปริวุโต, สฺเตหิ ตปสฺสิภิ;
มิคราชาวสมฺภีโต, อุฬุราชาว โสภสิ.
‘‘ปถวิยํ ปติฏฺาย, รุหนฺติ ธรณีรุหา;
เวปุลฺลตํ ปาปุณนฺติ, ผลฺจ ทสฺสยนฺติ เต.
‘‘ปถวีสทิโส ¶ ¶ ตฺวํสิ, สกฺยปุตฺต มหายส;
สาสเน เต ปติฏฺาย, ลภนฺติ อมตํ ผลํ.
‘‘สินฺธุ สรสฺสตี เจว, นทิโย จนฺทภาคิกา;
คงฺคา จ ยมุนา เจว, สรภู จ อโถ มหี.
‘‘เอตาสํ ¶ สนฺทมานานํ, สาคโร สมฺปฏิจฺฉติ;
ชหนฺติ ปุริมํ นามํ, สาคโรเตว ายติ.
‘‘ตเถวิเม ¶ จตุพฺพณฺณา, ปพฺพชิตฺวา ตวนฺติเก;
ชหนฺติ ปุริมํ นามํ, พุทฺธปุตฺตาติ ายเร.
‘‘ยถาปิ จนฺโท วิมโล, คจฺฉํ อากาสธาตุยา;
สพฺเพ ตารคเณ โลเก, อาภาย อติโรจติ.
‘‘ตเถว ตฺวํ มหาวีร, ปริวุโต เทวมานุเส;
เอเต สพฺเพ อติกฺกมฺม, ชลสิ สพฺพทา ตุวํ.
‘‘คมฺภีเร อุฏฺิตา อูมี, น เวลมติวตฺตเร;
สพฺพา เวลํว ผุสนฺติ [สพฺพาว เวลํ ผุสนฺติ (สี.), สพฺพา เวลํ ปผุสฺสนฺติ (สฺยา.)], สฺจุณฺณา วิกิรนฺติ ตา.
‘‘ตเถว ติตฺถิยา โลเก, นานาทิฏฺี พหุชฺชนา;
ธมฺมํ วาทิตุกามา เต, นาติวตฺตนฺติ ตํ มุนึ.
‘‘สเจ จ ตํ ปาปุณนฺติ, ปฏิวาเทหิ จกฺขุม;
ตวนฺติกํ อุปาคนฺตฺวา, สฺจุณฺณาว ภวนฺติ เต.
‘‘ยถาปิ อุทเก ชาตา, กุมุทา มนฺทาลกา พหู;
อุปลิมฺปนฺติ [อุปลิปฺปนฺติ (?)] โตเยน, กทฺทมกลเลน จ.
‘‘ตเถว พหุกา สตฺตา, โลเก ชาตา วิรูหเร;
อฏฺฏิตา ราคโทเสน, กทฺทเม กุมุทํ ยถา.
‘‘ยถาปิ ปทุมํ ชลชํ, ชลมชฺเฌ วิรูหติ;
น โส ลิมฺปติ โตเยน, ปริสุทฺโธ หิ เกสรี.
‘‘ตเถว ¶ ตฺวํ มหาวีร, โลเก ชาโต มหามุนิ;
โนปลิมฺปสิ โลเกน, โตเยน ปทุมํ ยถา.
‘‘ยถาปิ รมฺมเก มาเส, พหู ปุปฺผนฺติ วาริชา;
นาติกฺกมนฺติ ตํ มาสํ, สมโย ปุปฺผนาย โส.
‘‘ตเถว ¶ ¶ ¶ ตฺวํ มหาวีร, ปุปฺผิโต เต วิมุตฺติยา;
สาสนํ นาติวตฺตนฺติ, ปทุมํ วาริชํ ยถา.
‘‘สุปุปฺผิโต สาลราชา, ทิพฺพคนฺธํ ปวายติ;
อฺสาเลหิ ปริวุโต, สาลราชาว โสภติ.
‘‘ตเถว ตฺวํ มหาวีร, พุทฺธาเณน ปุปฺผิโต;
ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต, สาลราชาว โสภสิ.
‘‘ยถาปิ เสโล หิมวา, โอสโธ สพฺพปาณินํ;
นาคานํ อสุรานฺจ, เทวตานฺจ อาลโย.
‘‘ตเถว ตฺวํ มหาวีร, โอสโธ วิย ปาณินํ;
เตวิชฺชา ฉฬภิฺา จ, อิทฺธิยา ปารมึ คตา.
‘‘อนุสิฏฺา มหาวีร, ตยา การุณิเกน เต;
รมนฺติ ธมฺมรติยา, วสนฺติ ตว สาสเน.
‘‘มิคราชา ยถา สีโห, อภินิกฺขมฺม อาสยา;
จตุทฺทิสานุวิโลเกตฺวา [วิโลเกตฺวา (สี. สฺยา.), นุโลเกตฺวา (ก.)],
ติกฺขตฺตุํ อภินาทติ.
‘‘สพฺเพ มิคา อุตฺตสนฺติ, มิคราชสฺส คชฺชโต;
ตถา หิ ชาติมา เอโส, ปสู ตาเสติ สพฺพทา.
‘‘คชฺชโต ¶ เต มหาวีร, วสุธา สมฺปกมฺปติ;
โพธเนยฺยาวพุชฺฌนฺติ, ตสนฺติ มารกายิกา.
‘‘ตสนฺติ ติตฺถิยา สพฺเพ, นทโต เต มหามุนิ;
กากา เสนาว วิพฺภนฺตา, มิครฺา ยถา มิคา.
‘‘เย เกจิ คณิโน โลเก, สตฺถาโรติ ปวุจฺจเร;
ปรมฺปราคตํ ธมฺมํ, เทเสนฺติ ปริสาย เต.
‘‘น เหวํ ตฺวํ มหาวีร, ธมฺมํ เทเสสิ ปาณินํ;
สามํ สจฺจานิ พุชฺฌิตฺวา, เกวลํ โพธิปกฺขิยํ.
‘‘อาสยานุสยํ ตฺวา, อินฺทฺริยานํ พลาพลํ;
ภพฺพาภพฺเพ วิทิตฺวาน, มหาเมโฆว คชฺชสิ.
‘‘จกฺกวาฬปริยนฺตา ¶ , นิสินฺนา ปริสา ภเว;
นานาทิฏฺี วิจินนฺตา [วิจินฺเตนฺติ (สฺยา.), วิจินนฺตํ (ก.)], วิมติจฺเฉทนาย ตํ.
‘‘สพฺเพสํ ¶ จิตฺตมฺาย, โอปมฺมกุสโล มุนิ;
เอกํ ปฺหํ กเถนฺโตว, วิมตึ ฉินฺทสิ [ฉินฺทิ (สฺยา. ก.)] ปาณินํ.
‘‘อุปติสฺสสทิเสเหว, วสุธา ปูริตา ภเว;
สพฺเพว เต ปฺชลิกา, กิตฺตยุํ โลกนายกํ.
‘‘กปฺปํ วา เต กิตฺตยนฺตา, นานาวณฺเณหิ กิตฺตยุํ;
ปริเมตุํ น สกฺเกยฺยุํ [น กปฺเปยฺยุํ (สฺยา.), น ปปฺเปยฺยุํ (ก.)], อปฺปเมยฺโย ตถาคโต.
‘‘ยถาสเกน ¶ ถาเมน, กิตฺติโต หิ มยา ชิโน;
กปฺปโกฏีปิ กิตฺเตนฺตา, เอวเมว ปกิตฺตยุํ.
‘‘สเจ ¶ หิ โกจิ เทโว วา, มนุสฺโส วา สุสิกฺขิโต;
ปเมตุํ ปริกปฺเปยฺย, วิฆาตํว ลเภยฺย โส.
‘‘สาสเน เต ปติฏฺาย, สกฺยปุตฺต มหายส;
ปฺาย ปารมึ คนฺตฺวา, วิหรามิ อนาสโว.
‘‘ติตฺถิเย สมฺปมทฺทามิ, วตฺเตมิ ชินสาสนํ;
ธมฺมเสนาปติ อชฺช, สกฺยปุตฺตสฺส สาสเน.
‘‘อปริเมยฺเย กตํ กมฺมํ, ผลํ ทสฺเสสิ เม อิธ;
สุขิตฺโต สรเวโคว, กิเลเส ฌาปยี มม [ฌาปยึ มม (สฺยา.), ฌาปยึ อหํ (ก.)].
‘‘โย โกจิ มนุโช ภารํ, ธาเรยฺย มตฺถเก สทา;
ภาเรน ทุกฺขิโต อสฺส, ภาเรหิ ภริโต ตถา.
‘‘ฑยฺหมาโน ตีหคฺคีหิ, ภเวสุ สํสรึ อหํ;
ภริโต ภวภาเรน, คิรึ อุจฺจาริโต ยถา.
‘‘โอโรปิโต จ เม ภาโร, ภวา อุคฺฆาฏิตา มยา;
กรณียํ กตํ สพฺพํ, สกฺยปุตฺตสฺส สาสเน.
‘‘ยาวตา พุทฺธเขตฺตมฺหิ, เปตฺวา สกฺยปุงฺควํ;
อหํ อคฺโคมฺหิ ปฺาย, สทิโส เม น วิชฺชติ.
‘‘สมาธิมฺหิ ¶ สุกุสโล, อิทฺธิยา ปารมึ คโต;
อิจฺฉมาโน จหํ อชฺช, สหสฺสํ อภินิมฺมิเน.
‘‘อนุปุพฺพวิหารสฺส ¶ , วสีภูโต มหามุนิ;
กเถสิ สาสนํ มยฺหํ, นิโรโธ สยนํ มม.
‘‘ทิพฺพจกฺขุ ¶ วิสุทฺธํ เม, สมาธิกุสโล อหํ;
สมฺมปฺปธานานุยุตฺโต, โพชฺฌงฺคภาวนารโต.
‘‘สาวเกน หิ ปตฺตพฺพํ, สพฺพเมว กตํ มยา;
โลกนาถํ เปตฺวาน, สทิโส เม น วิชฺชติ.
‘‘สมาปตฺตีนํ กุสโล [สมาปตฺตินยกุสโล (สี.)], ฌานวิโมกฺขาน ขิปฺปปฏิลาภี;
โพชฺฌงฺคภาวนารโต, สาวกคุณปารมิคโตสฺมิ.
‘‘สาวกคุเณนปิ ¶ ผุสฺเสน [สาวกคุณผุสฺเสน (สฺยา.)], พุทฺธิยา ปริสุตฺตมภารวา [ปุริสุตฺตมคารวา (สฺยา.), ปุริสุตฺตมภารวา (ก.)];
ยํ สทฺธาสงฺคหิตํ [สทฺธาย สงฺคหิตํ (สี.), สทฺทาสงฺคหิตํ (สฺยา.)] จิตฺตํ, สทา สพฺรหฺมจารีสุ.
‘‘อุทฺธตวิโสว สปฺโป, ฉินฺนวิสาโณว อุสโภ;
นิกฺขิตฺตมานทปฺโปว [ทพฺโพว (ก.)], อุเปมิ ครุคารเวน คณํ.
‘‘ยทิ รูปินี ภเวยฺย, ปฺา เม วสุมตีปิ [วสุมตี (สี. ก.) วสุปตีนํ (สฺยา.)] น สเมยฺย;
อโนมทสฺสิสฺส [อโนมทสฺสิ (?)] ภควโต, ผลเมตํ าณถวนาย.
‘‘ปวตฺติตํ ธมฺมจกฺกํ, สกฺยปุตฺเตน ตาทินา;
อนุวตฺเตมหํ สมฺมา, าณถวนายิทํ ผลํ.
‘‘มา เม กทาจิ ปาปิจฺโฉ, กุสีโต หีนวีริโย;
อปฺปสฺสุโต อนาทโร [อนาจาโร (สพฺพตฺถ) เถรคา. ๙๘๗ ปสฺสิตพฺพา], สเมโต อหุ กตฺถจิ.
‘‘พหุสฺสุโต จ เมธาวี, สีเลสุ สุสมาหิโต;
เจโตสมถานุยุตฺโต, อปิ มุทฺธนิ ติฏฺตุ.
‘‘ตํ โว วทามิ ภทฺทนฺเต, ยาวนฺเตตฺถ สมาคตา;
อปฺปิจฺฉา โหถ สนฺตุฏฺา, ฌายี ฌานรตา สทา.
‘‘ยมหํ ¶ ¶ ¶ ปมํ ทิสฺวา, วิรโช วิมโล อหุํ;
โส เม อาจริโย ธีโร, อสฺสชิ นาม สาวโก.
‘‘ตสฺสาหํ วาหสา อชฺช, ธมฺมเสนาปตี อหุํ;
สพฺพตฺถ ปารมึ ปตฺวา, วิหรามิ อนาสโว.
‘‘โย เม อาจริโย อาสิ, อสฺสชิ นาม สาวโก;
ยสฺสํ ทิสายํ วสติ, อุสฺสีสมฺหิ กโรมหํ.
‘‘มม กมฺมํ สริตฺวาน, โคตโม สกฺยปุงฺคโว;
ภิกฺขุสงฺเฆ นิสีทิตฺวา, อคฺคฏฺาเน เปสิ มํ.
[อิมา ทฺเว คาถาโย สฺยามโปตฺถเก น สนฺติ]
กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ, ภวา สพฺเพ สมูหตา.
นาโคว พนฺธนํ เฉตฺวา, วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ, พุทฺธเสฏฺสฺส สนฺติเก;
ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ [อิมา ทฺเว คาถาโร สฺยามโปตฺถเก น สนฺติ].
‘‘ปฏิสมฺภิทา ¶ จตสฺโส [จตสฺโส จ (สี.)], วิโมกฺขาปิ จ อฏฺิเม;
ฉฬภิฺา สจฺฉิกตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา สาริปุตฺโต เถโร อิมา คาถาโย
อภาสิตฺถาติ.
สาริปุตฺตตฺเถรสฺสาปทานํ ปมํ.
๓-๒. มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรอปทานํ
‘‘อโนมทสฺสี ภควา, โลกเชฏฺโ นราสโภ;
วิหาสิ หิมวนฺตมฺหิ, เทวสงฺฆปุรกฺขโต.
‘‘วรุโณ นาม นาเมน, นาคราชา อหํ ตทา;
กามรูปี วิกุพฺพามิ, มโหทธินิวาสหํ.
‘‘สงฺคณิยํ ¶ คณํ หิตฺวา, ตูริยํ ปฏฺเปสหํ;
สมฺพุทฺธํ ปริวาเรตฺวา, วาเทสุํ อจฺฉรา ตทา.
‘‘วชฺชมาเนสุ ¶ ตูเรสุ, เทวา ตูรานิ [ตุริเยสุ, เทวา ตุริยานิ (สี. สฺยา.)] วชฺชยุํ;
อุภินฺนํ สทฺทํ สุตฺวาน, พุทฺโธปิ สมฺปพุชฺฌถ.
‘‘นิมนฺเตตฺวาน สมฺพุทฺธํ, สกํ ภวนุปาคมึ;
อาสนํ ปฺเปตฺวาน, กาลมาโรจยึ อหํ.
‘‘ขีณาสวสหสฺเสหิ, ปริวุโต โลกนายโก;
โอภาเสนฺโต ทิสา สพฺพา, ภวนํ เม อุปาคมิ.
‘‘อุปวิฏฺํ ¶ มหาวีรํ, เทวเทวํ นราสภํ;
สภิกฺขุสงฺฆํ ตปฺเปสึ [สนฺตปฺเปสึ (สฺยา.), ตปฺเปมิ (ก.)], อนฺนปาเนนหํ ตทา.
‘‘อนุโมทิ มหาวีโร, สยมฺภู อคฺคปุคฺคโล;
ภิกฺขุสงฺเฆ นิสีทิตฺวา, อิมา คาถา อภาสถ.
‘‘‘โย โส [ยํ โส (ก.)] สงฺฆํ อปูเชสิ, พุทฺธฺจ โลกนายกํ;
เตน จิตฺตปฺปสาเทน, เทวโลกํ คมิสฺสติ.
‘‘‘สตฺตสตฺตติกฺขตฺตฺุจ, เทวรชฺชํ กริสฺสติ;
ปถพฺยา รชฺชํ อฏฺสตํ, วสุธํ อาวสิสฺสติ.
‘‘‘ปฺจปฺาสกฺขตฺตฺุจ, จกฺกวตฺตี ภวิสฺสติ;
โภคา อสงฺขิยา ตสฺส, อุปฺปชฺชิสฺสนฺติ ตาวเท.
‘‘‘อปริเมยฺเย ¶ อิโต กปฺเป, โอกฺกากกุลสมฺภโว;
โคตโม นาม โคตฺเตน [นาเมน (สี.)], สตฺถา โลเก ภวิสฺสติ.
‘‘‘นิรยา ¶ โส จวิตฺวาน, มนุสฺสตํ คมิสฺสติ;
โกลิโต นาม นาเมน, พฺรหฺมพนฺธุ ภวิสฺสติ.
‘‘‘โส ปจฺฉา ปพฺพชิตฺวาน, กุสลมูเลน โจทิโต;
โคตมสฺส ภควโต, ทุติโย เหสฺสติ สาวโก.
‘‘‘อารทฺธวีริโย ปหิตตฺโต, อิทฺธิยา ปารมึ คโต;
สพฺพาสเว ปริฺาย, นิพฺพายิสฺสตินาสโว’.
‘‘ปาปมิตฺโตปนิสฺสาย, กามราควสํ คโต;
มาตรํ ปิตรฺจาปิ, ฆาตยึ ทุฏฺมานโส.
‘‘ยํ ¶ ยํ โยนุปปชฺชามิ, นิรยํ อถ มานุสํ;
ปาปกมฺมสมงฺคิตา, ภินฺนสีโส มรามหํ.
‘‘อิทํ ปจฺฉิมกํ มยฺหํ, จริโม วตฺตเต ภโว;
อิธาปิ เอทิโส มยฺหํ, มรณกาเล ภวิสฺสติ.
‘‘ปวิเวกมนุยุตฺโต, สมาธิภาวนารโต;
สพฺพาสเว ปริฺาย, วิหรามิ อนาสโว.
‘‘ธรณิมฺปิ สุคมฺภีรํ, พหลํ ทุปฺปธํสิยํ;
วามงฺคุฏฺเน โขเภยฺยํ, อิทฺธิยา ปารมึ คโต.
‘‘อสฺมิมานํ น ปสฺสามิ, มาโน มยฺหํ น วิชฺชติ;
สามเณเร อุปาทาย, ครุจิตฺตํ กโรมหํ.
‘‘อปริเมยฺเย อิโต กปฺเป, ยํ กมฺมมภินีหรึ;
ตาหํ ภูมิมนุปฺปตฺโต, ปตฺโตมฺหิ อาสวกฺขยํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา ¶ ¶ จตสฺโส, วิโมกฺขาปิ จ อฏฺิเม;
ฉฬภิฺา สจฺฉิกตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรสฺสาปทานํ ทุติยํ.
๓-๓. มหากสฺสปตฺเถรอปทานํ
‘‘ปทุมุตฺตรสฺส ¶ ภควโต, โลกเชฏฺสฺส ตาทิโน;
นิพฺพุเต โลกนาถมฺหิ, ปูชํ กุพฺพนฺติ สตฺถุโน.
‘‘อุทคฺคจิตฺตา ชนตา, อาโมทิตปโมทิตา;
เตสุ สํเวคชาเตสุ, ปีติ เม อุทปชฺชถ.
‘‘าติมิตฺเต สมาเนตฺวา, อิทํ วจนมพฺรวึ;
ปรินิพฺพุโต มหาวีโร, หนฺท ปูชํ กโรมเส.
‘‘สาธูติ เต ปฏิสฺสุตฺวา, ภิยฺโย หาสํ ชนึสุ เม;
พุทฺธสฺมึ โลกนาถมฺหิ, กาหาม ปฺุสฺจยํ.
‘‘อคฺฆิยํ ¶ สุกตํ กตฺวา, สตหตฺถสมุคฺคตํ;
ทิยฑฺฒหตฺถปตฺถฏํ, วิมานํ นภมุคฺคตํ.
‘‘กตฺวาน หมฺมิยํ ตตฺถ, ตาลปนฺตีหิ จิตฺติตํ;
สกํ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา, เจติยํ ปูชยุตฺตมํ.
‘‘อคฺคิกฺขนฺโธว ¶ ชลิโต, กึสุโก อิว [สาลราชาว (สี.)] ผุลฺลิโต;
อินฺทลฏฺีว อากาเส, โอภาเสติ จตุทฺทิสา.
‘‘ตตฺถ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา, กตฺวาน กุสลํ พหุํ;
ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวาน, ติทสํ อุปปชฺชหํ.
‘‘สหสฺสยุตฺตํ ¶ หยวาหึ, ทิพฺพยานมธิฏฺิโต;
อุพฺพิทฺธํ ภวนํ มยฺหํ, สตฺตภูมํ สมุคฺคตํ.
‘‘กูฏาคารสหสฺสานิ, สพฺพโสณฺณมยา อหุํ;
ชลนฺติ สกเตเชน, ทิสา สพฺพา ปภาสยํ.
‘‘สนฺติ อฺเปิ นิยฺยูหา, โลหิตงฺคมยา ตทา;
เตปิ โชตนฺติ อาภาย, สมนฺตา จตุโร ทิสา.
‘‘ปฺุกมฺมาภินิพฺพตฺตา, กูฏาคารา สุนิมฺมิตา;
มณิมยาปิ โชตนฺติ, ทิสา ทส [ทิโสทิสํ (สฺยา.)] สมนฺตโต.
‘‘เตสํ อุชฺโชตมานานํ, โอภาโส วิปุโล อหุ;
สพฺเพ เทเว อภิโภมิ, ปฺุกมฺมสฺสิทํ ผลํ.
‘‘สฏฺิกปฺปสหสฺสมฺหิ ¶ , อุพฺพิทฺโธ นาม ขตฺติโย;
จาตุรนฺโต วิชิตาวี, ปถวึ อาวสึ อหํ.
‘‘ตเถว ภทฺทเก กปฺเป, ตึสกฺขตฺตุํ อโหสหํ;
สกกมฺมาภิรทฺโธมฺหิ, จกฺกวตฺตี มหพฺพโล.
‘‘สตฺตรตนสมฺปนฺโน, จตุทีปมฺหิ อิสฺสโร;
ตตฺถาปิ ภวนํ มยฺหํ, อินฺทลฏฺีว อุคฺคตํ.
‘‘อายามโต ¶ ¶ จตุพฺพีสํ, วิตฺถาเรน จ ทฺวาทส;
รมฺมณํ [รมฺมกํ (สี. สฺยา.)] นาม นครํ, ทฬฺหปาการโตรณํ.
‘‘อายามโต ปฺจสตํ, วิตฺถาเรน ตทฑฺฒกํ;
อากิณฺณํ ชนกาเยหิ, ติทสานํ ปุรํ วิย.
‘‘ยถา สูจิฆเร สูจี, ปกฺขิตฺตา ปณฺณวีสติ;
อฺมฺํ ปฆฏฺเฏนฺติ, อากิณฺณํ โหติ ลงฺกตํ [ตํ ตทา (สี.), สตตา (สฺยา.), สงฺกรํ (?)].
‘‘เอวมฺปิ นครํ มยฺหํ, หตฺถิสฺสรถสํกุลํ;
มนุสฺเสหิ สทากิณฺณํ, รมฺมณํ นครุตฺตมํ.
‘‘ตตฺถ ภุตฺวา ปิวิตฺวา จ, ปุน เทวตฺตนํ คโต [ปุนปิ เทวตงฺคโต (ก.)].
ภเว ปจฺฉิมเก มยฺหํ, อโหสิ กุลสมฺปทา.
‘‘พฺราหฺมฺกุลสมฺภูโต ¶ , มหารตนสฺจโย;
อสีติโกฏิโย หิตฺวา, หิรฺสฺสาปิ ปพฺพชึ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส, วิโมกฺขาปิ จ อฏฺิเม;
ฉฬภิฺา สจฺฉิกตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา มหากสฺสโป เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
มหากสฺสปตฺเถรสฺสาปทานํ ตติยํ.
๓-๔. อนุรุทฺธตฺเถรอปทานํ
‘‘สุเมธํ ¶ ภควนฺตาหํ, โลกเชฏฺํ นราสภํ;
วูปกฏฺํ วิหรนฺตํ, อทฺทสํ โลกนายกํ.
‘‘อุปคนฺตฺวาน สมฺพุทฺธํ, สุเมธํ โลกนายกํ;
อฺชลึ ปคฺคเหตฺวาน, พุทฺธเสฏฺมยาจหํ.
‘‘อนุกมฺป ¶ มหาวีร, โลกเชฏฺ นราสภ;
ปทีปํ เต ปทสฺสามิ, รุกฺขมูลมฺหิ ฌายโต.
‘‘อธิวาเสสิ โส ธีโร, สยมฺภู วทตํ วโร;
ทุเมสุ วินิวิชฺฌิตฺวา, ยนฺตํ โยชิยหํ ตทา.
‘‘สหสฺสวฏฺฏึ ¶ ปาทาสึ, พุทฺธสฺส โลกพนฺธุโน;
สตฺตาหํ ปชฺชลิตฺวาน, ทีปา วูปสมึสุ เม.
‘‘เตน จิตฺตปฺปสาเทน, เจตนาปณิธีหิ จ;
ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, วิมานมุปปชฺชหํ.
‘‘อุปปนฺนสฺส เทวตฺตํ, พฺยมฺหํ อาสิ สุนิมฺมิตํ;
สมนฺตโต ปชฺชลติ, ทีปทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘สมนฺตา ¶ โยชนสตํ, วิโรเจสิมหํ ตทา;
สพฺเพ เทเว อภิโภมิ, ทีปทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘ตึสกปฺปานิ ¶ เทวินฺโท, เทวรชฺชมการยึ;
น มํ เกจีติมฺนฺติ, ทีปทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘อฏฺวีสติกฺขตฺตฺุจ, จกฺกวตฺตี อโหสหํ;
ทิวา รตฺติฺจ ปสฺสามิ, สมนฺตา โยชนํ ตทา.
‘‘สหสฺสโลกํ าเณน, ปสฺสามิ สตฺถุ สาสเน;
ทิพฺพจกฺขุมนุปฺปตฺโต, ทีปทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘สุเมโธ นาม สมฺพุทฺโธ, ตึสกปฺปสหสฺสิโต;
ตสฺส ทีโป มยา ทินฺโน, วิปฺปสนฺเนน เจตสา.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส, วิโมกฺขาปิ จ อฏฺิเม;
ฉฬภิฺา สจฺฉิกตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา อนุรุทฺโธ เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
อนุรุทฺธตฺเถรสฺสาปทานํ จตุตฺถํ.
๓-๕. ปุณฺณมนฺตาณิปุตฺตตฺเถรอปทานํ
‘‘อชฺฌายโก มนฺตธโร, ติณฺณํ เวทาน ปารคู;
ปุรกฺขโตมฺหิ สิสฺเสหิ, อุปคจฺฉึ นรุตฺตมํ.
‘‘ปทุมุตฺตโร ¶ โลกวิทู, อาหุตีนํ ปฏิคฺคโห;
มม กมฺมํ ปกิตฺเตสิ, สงฺขิตฺเตน มหามุนิ.
‘‘ตาหํ ¶ ธมฺมํ สุณิตฺวาน, อภิวาเทตฺวาน สตฺถุโน;
อฺชลึ ปคฺคเหตฺวาน, ปกฺกมึ [ปกฺกามึ (สี. สฺยา.)] ทกฺขิณามุโข.
‘‘สงฺขิตฺเตน ¶ สุณิตฺวาน, วิตฺถาเรน อภาสยึ [อเทสยึ (สี. สฺยา.)];
สพฺเพ สิสฺสา อตฺตมนา, สุตฺวาน มม ภาสโต;
สกํ ทิฏฺึ วิโนเทตฺวา, พุทฺเธ จิตฺตํ ปสาทยุํ.
‘‘สงฺขิตฺเตนปิ เทเสมิ, วิตฺถาเรน ตเถวหํ [เทเสสึ วิตฺถาเรนปิ ภาสยึ (ก.)];
อภิธมฺมนยฺูหํ ¶ , กถาวตฺถุวิสุทฺธิยา;
สพฺเพสํ วิฺาเปตฺวาน, วิหรามิ อนาสโว.
‘‘อิโต ปฺจสเต กปฺเป, จตุโร สุปฺปกาสกา;
สตฺตรตนสมฺปนฺนา, จตุทีปมฺหิ อิสฺสรา.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส, วิโมกฺขาปิ จ อฏฺิเม;
ฉฬภิฺา สจฺฉิกตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา ปุณฺโณ มนฺตาณิปุตฺโต เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
ปุณฺณมนฺตาณิปุตฺตตฺเถรสฺสาปทานํ ปฺจมํ.
๓-๖. อุปาลิตฺเถรอปทานํ
‘‘นคเร หํสวติยา, สุชาโต นาม พฺราหฺมโณ;
อสีติโกฏินิจโย, ปหูตธนธฺวา.
‘‘อชฺฌายโก มนฺตธโร, ติณฺณํ เวทาน ปารคู;
ลกฺขเณ อิติหาเส จ, สธมฺเม ปารมึ คโต.
‘‘ปริพฺพาชา ¶ เอกสิขา [เอกภิกฺขา (ก.)], โคตมา
พุทฺธสาวกา [สพฺพตฺถปิ เอวเมว ทิสฺสติ].
จรกา ตาปสา เจว, จรนฺติ มหิยา ตทา.
‘‘เตปิ มํ ปริวาเรนฺติ, พฺราหฺมโณ วิสฺสุโต อิติ;
พหุชฺชโน มํ ปูเชติ, นาหํ ปูเชมิ กิฺจนํ.
‘‘ปูชารหํ ¶ น ปสฺสามิ, มานตฺถทฺโธ อหํ ตทา;
พุทฺโธติ วจนํ นตฺถิ, ตาว นุปฺปชฺชเต ชิโน.
‘‘อจฺจเยน ¶ อโหรตฺตํ, ปทุมุตฺตรนามโก [นายโก (สี. สฺยา.)];
สพฺพํ ตมํ วิโนเทตฺวา, โลเก อุปฺปชฺชิ จกฺขุมา.
‘‘วิตฺถาริเก พาหุชฺเ, ปุถุภูเต จ สาสเน;
อุปาคมิ ตทา พุทฺโธ, นครํ หํสสวฺหยํ.
‘‘ปิตุ อตฺถาย ¶ โส พุทฺโธ, ธมฺมํ เทเสสิ จกฺขุมา;
เตน กาเลน ปริสา, สมนฺตา โยชนํ ตทา.
‘‘สมฺมโต มนุชานํ โส, สุนนฺโท นาม ตาปโส;
ยาวตา พุทฺธปริสา, ปุปฺเผหจฺฉาทยี ตทา.
‘‘จตุสจฺจํ ปกาเสนฺเต, เสฏฺเ จ [เหฏฺา จ (ก.)] ปุปฺผมณฺฑเป;
โกฏิสตสหสฺสานํ, ธมฺมาภิสมโย อหุ.
‘‘สตฺตรตฺตินฺทิวํ พุทฺโธ, วสฺเสตฺวา ธมฺมวุฏฺิโย;
อฏฺเม ทิวเส ปตฺเต, สุนนฺทํ กิตฺตยี ชิโน.
‘‘เทวโลเก มนุสฺเส วา, สํสรนฺโต อยํ ภเว;
สพฺเพสํ ปวโร หุตฺวา, ภเวสุ สํสริสฺสติ.
‘‘กปฺปสตสหสฺสมฺหิ ¶ , โอกฺกากกุลสมฺภโว;
โคตโม นาม โคตฺเตน, สตฺถา โลเก ภวิสฺสติ.
‘‘ตสฺส ธมฺเมสุ ทายาโท, โอรโส ธมฺมนิมฺมิโต;
มนฺตาณิปุตฺโต ปุณฺโณติ, เหสฺสติ สตฺถุ สาวโก.
‘‘เอวํ กิตฺตยิ สมฺพุทฺโธ, สุนนฺทํ ตาปสํ ตทา;
หาสยนฺโต ชนํ สพฺพํ, ทสฺสยนฺโต สกํ พลํ.
‘‘กตฺชลี นมสฺสนฺติ, สุนนฺทํ ตาปสํ ชนา;
พุทฺเธ การํ กริตฺวาน, โสเธสิ คติมตฺตโน.
‘‘ตตฺถ เม อหุ สงฺกปฺโป, สุตฺวาน มุนิโน วจํ;
อหมฺปิ การํ กสฺสามิ, ยถา ปสฺสามิ โคตมํ.
‘‘เอวาหํ ¶ จินฺตยิตฺวาน, กิริยํ จินฺตยึ มม;
กฺยาหํ กมฺมํ อาจรามิ, ปฺุกฺเขตฺเต อนุตฺตเร.
‘‘อยฺจ ปาิโก ภิกฺขุ, สพฺพปาิสฺส สาสเน;
วินเย อคฺคนิกฺขิตฺโต, ตํ านํ ปตฺถเย อหํ.
‘‘อิทํ ¶ เม อมิตํ โภคํ, อกฺโขภํ สาครูปมํ;
เตน โภเคน พุทฺธสฺส, อารามํ มาปเย อหํ.
‘‘โสภนํ นาม อารามํ, นครสฺส ปุรตฺถโต;
กิณิตฺวา [กีตฺวา (สี.), กิตฺวา (ก.)] สตสหสฺเสน, สงฺฆารามํ อมาปยึ.
‘‘กูฏาคาเร ¶ จ ปาสาเท, มณฺฑเป หมฺมิเย คุหา;
จงฺกเม สุกเต กตฺวา, สงฺฆารามํ อมาปยึ.
‘‘ชนฺตาฆรํ ¶ อคฺคิสาลํ, อโถ อุทกมาฬกํ;
นฺหานฆรํ มาปยิตฺวา, ภิกฺขุสงฺฆสฺสทาสหํ.
‘‘อาสนฺทิโย ปีเก จ, ปริโภเค จ ภาชเน;
อารามิกฺจ เภสชฺชํ, สพฺพเมตํ อทาสหํ.
‘‘อารกฺขํ ปฏฺเปตฺวาน, ปาการํ การยึ ทฬฺหํ;
มา นํ โกจิ วิเหเสิ, สนฺตจิตฺตาน ตาทินํ.
‘‘สตสหสฺเสนาวาสํ [อาวาสํ สตสหสฺเสน (สี.), อาวาเส สตสหสฺเส (สฺยา.)], สงฺฆาราเม อมาปยึ;
เวปุลฺลํ ตํ มาปยิตฺวา [เวปุลฺลตํ ปาปยิตฺวา (สี.)], สมฺพุทฺธํ อุปนามยึ.
‘‘นิฏฺาปิโต มยาราโม, สมฺปฏิจฺฉ ตุวํ มุนิ;
นิยฺยาเทสฺสามิ ตํ วีร [เต วีร (สี.), ตํ ธีร (สฺยา.)], อธิวาเสหิ จกฺขุม.
‘‘ปทุมุตฺตโร โลกวิทู, อาหุตีนํ ปฏิคฺคโห;
มม สงฺกปฺปมฺาย, อธิวาเสสิ นายโก.
‘‘อธิวาสนมฺาย, สพฺพฺุสฺส มเหสิโน;
โภชนํ ปฏิยาเทตฺวา, กาลมาโรจยึ อหํ.
‘‘อาโรจิตมฺหิ กาลมฺหิ, ปทุมุตฺตรนายโก;
ขีณาสวสหสฺเสหิ, อารามํ เม อุปาคมิ.
‘‘นิสินฺนํ ¶ กาลมฺาย, อนฺนปาเนน ตปฺปยึ;
ภุตฺตาวึ กาลมฺาย, อิทํ วจนมพฺรวึ.
‘‘กีโต สตสหสฺเสน, ตตฺตเกเนว การิโต;
โสภโน นาม อาราโม, สมฺปฏิจฺฉ ตุวํ มุนิ.
‘‘อิมินารามทาเนน ¶ , เจตนาปณิธีหิ จ;
ภเว นิพฺพตฺตมาโนหํ, ลภามิ มม ปตฺถิตํ.
‘‘ปฏิคฺคเหตฺวา ¶ สมฺพุทฺโธ, สงฺฆารามํ สุมาปิตํ;
ภิกฺขุสงฺเฆ นิสีทิตฺวา, อิทํ วจนมพฺรวิ.
‘‘โย โส พุทฺธสฺส ปาทาสิ, สงฺฆารามํ สุมาปิตํ;
ตมหํ กิตฺตยิสฺสามิ, สุณาถ มม ภาสโต.
‘‘หตฺถี ¶ อสฺสา รถา ปตฺตี, เสนา จ จตุรงฺคินี;
ปริวาเรสฺสนฺติมํ นิจฺจํ, สงฺฆารามสฺสิทํ ผลํ.
‘‘สฏฺิ ตูรสหสฺสานิ [ตุริยสหสฺสานิ (สี. สฺยา.)], เภริโย สมลงฺกตา;
ปริวาเรสฺสนฺติมํ นิจฺจํ, สงฺฆารามสฺสิทํ ผลํ.
‘‘ฉฬสีติสหสฺสานิ, นาริโย สมลงฺกตา;
วิจิตฺตวตฺถาภรณา, อามุตฺตมณิกุณฺฑลา.
‘‘อฬารปมฺหา หสุลา, สุสฺา ตนุมชฺฌิมา;
ปริวาเรสฺสนฺติมํ นิจฺจํ, สงฺฆารามสฺสิทํ ผลํ.
‘‘ตึสกปฺปสหสฺสานิ, เทวโลเก รมิสฺสติ;
สหสฺสกฺขตฺตุํ เทวินฺโท, เทวรชฺชํ กริสฺสติ.
‘‘เทวราเชน ปตฺตพฺพํ, สพฺพํ ปฏิลภิสฺสติ;
อนูนโภโค หุตฺวาน, เทวรชฺชํ กริสฺสติ.
‘‘สหสฺสกฺขตฺตุํ จกฺกวตฺตี, ราชา รฏฺเ ภวิสฺสติ;
ปถพฺยา รชฺชํ วิปุลํ, คณนาโต อสงฺขิยํ.
‘‘กปฺปสตสหสฺสมฺหิ ¶ , โอกฺกากกุลสมฺภโว;
โคตโม นาม โคตฺเตน, สตฺถา โลเก ภวิสฺสติ.
‘‘ตสฺส ¶ ธมฺเมสุ ทายาโท, โอรโส ธมฺมนิมฺมิโต;
อุปาลิ นาม นาเมน, เหสฺสติ สตฺถุ สาวโก.
‘‘วินเย ปารมึ ปตฺวา, านาาเน จ โกวิโท;
ชินสาสนํ ธาเรนฺโต, วิหริสฺสตินาสโว.
‘‘สพฺพเมตํ อภิฺาย, โคตโม สกฺยปุงฺคโว;
ภิกฺขุสงฺเฆ นิสีทิตฺวา, เอตทคฺเค เปสฺสติ.
‘‘อปริเมยฺยุปาทาย, ปตฺเถมิ ตว สาสนํ;
โส เม อตฺโถ อนุปฺปตฺโต, สพฺพสํโยชนกฺขโย.
‘‘ยถา ¶ สูลาวุโต โปโส, ราชทณฺเฑน ตชฺชิโต;
สูเล สาตํ อวินฺทนฺโต, ปริมุตฺตึว อิจฺฉติ.
‘‘ตเถวาหํ ¶ มหาวีร, ภวทณฺเฑน ตชฺชิโต;
กมฺมสูลาวุโต สนฺโต, ปิปาสาเวทนฏฺฏิโต.
‘‘ภเว สาตํ น วินฺทามิ, ฑยฺหนฺโต ตีหิ อคฺคิภิ;
ปริมุตฺตึ คเวสามิ, ยถาปิ ราชทณฺฑิโต.
‘‘ยถา ¶ วิสาโท ปุริโส, วิเสน ปริปีฬิโต;
อคทํ โส คเวเสยฺย, วิสฆาตายุปาลนํ [วิสฆาตายุปายนํ (สฺยา. ก.)].
‘‘คเวสมาโน ปสฺเสยฺย, อคทํ วิสฆาตกํ;
ตํ ปิวิตฺวา สุขี อสฺส, วิสมฺหา ปริมุตฺติยา.
‘‘ตเถวาหํ มหาวีร, ยถา วิสหโต นโร;
สมฺปีฬิโต อวิชฺชาย, สทฺธมฺมาคทเมสหํ.
‘‘ธมฺมาคทํ คเวสนฺโต, อทฺทกฺขึ สกฺยสาสนํ;
อคฺคํ สพฺโพสธานํ ตํ, สพฺพสลฺลวิโนทนํ.
‘‘ธมฺโมสธํ ปิวิตฺวาน, วิสํ สพฺพํ สมูหนึ;
อชรามรํ สีติภาวํ, นิพฺพานํ ผสฺสยึ อหํ.
‘‘ยถา ภูตฏฺฏิโต โปโส, ภูตคฺคาเหน ปีฬิโต;
ภูตเวชฺชํ คเวเสยฺย, ภูตสฺมา ปริมุตฺติยา.
‘‘คเวสมาโน ¶ ปสฺเสยฺย, ภูตวิชฺชาสุ โกวิทํ;
ตสฺส โส วิหเน ภูตํ, สมูลฺจ วินาสเย.
‘‘ตเถวาหํ ¶ มหาวีร, ตมคฺคาเหน ปีฬิโต;
าณาโลกํ คเวสามิ, ตมโต ปริมุตฺติยา.
‘‘อถทฺทสํ สกฺยมุนึ, กิเลสตมโสธนํ;
โส เม ตมํ วิโนเทสิ, ภูตเวชฺโชว ภูตกํ.
‘‘สํสารโสตํ สฺฉินฺทึ, ตณฺหาโสตํ นิวารยึ;
ภวํ อุคฺฆาฏยึ สพฺพํ, ภูตเวชฺโชว มูลโต.
‘‘ครุโฬ ยถา โอปตติ, ปนฺนคํ ภกฺขมตฺตโน;
สมนฺตา โยชนสตํ, วิกฺโขเภติ มหาสรํ.
‘‘ปนฺนคํ ¶ โส คเหตฺวาน, อโธสีสํ วิเหยํ;
อาทาย โส ปกฺกมติ, เยนกามํ วิหงฺคโม.
‘‘ตเถวาหํ มหาวีร, ยถาปิ ครุโฬ พลี;
อสงฺขตํ คเวสนฺโต, โทเส วิกฺขาลยึ อหํ.
‘‘ทิฏฺโ อหํ ธมฺมวรํ, สนฺติปทมนุตฺตรํ;
อาทาย วิหราเมตํ, ครุโฬ ปนฺนคํ ยถา.
‘‘อาสาวตี นาม ลตา, ชาตา จิตฺตลตาวเน;
ตสฺสา วสฺสสหสฺเสน, เอกํ นิพฺพตฺตเต ผลํ.
‘‘ตํ ¶ เทวา ปยิรุปาสนฺติ, ตาวทูรผเล สติ;
เทวานํ สา ปิยา เอวํ, อาสาวตี ลตุตฺตมา.
‘‘สตสหสฺสุปาทาย, ตาหํ ปริจเร มุนิ;
สายํ ปาตํ นมสฺสามิ, เทวา อาสาวตึ ยถา.
‘‘อวฺฌา ปาริจริยา, อโมฆา จ นมสฺสนา;
ทูราคตมฺปิ มํ สนฺตํ, ขโณยํ น วิราธยิ.
‘‘ปฏิสนฺธึ น ปสฺสามิ, วิจินนฺโต ภเว อหํ;
นิรูปธิ วิปฺปมุตฺโต [วิปฺปยุตฺโต (ก.)], อุปสนฺโต จรามหํ.
‘‘ยถาปิ ¶ ปทุมํ นาม, สูริยรํเสน ปุปฺผติ;
ตเถวาหํ มหาวีร, พุทฺธรํเสน ปุปฺผิโต.
‘‘ยถา พลากโยนิมฺหิ, น วิชฺชติ ปุโม [ปุมา (สี. สฺยา.)] สทา;
เมเฆสุ คชฺชมาเนสุ, คพฺภํ คณฺหนฺติ ตา สทา.
‘‘จิรมฺปิ คพฺภํ ธาเรนฺติ, ยาว เมโฆ น คชฺชติ;
ภารโต ปริมุจฺจนฺติ, ยทา เมโฆ ปวสฺสติ.
‘‘ปทุมุตฺตรพุทฺธสฺส ¶ , ธมฺมเมเฆน คชฺชโต;
สทฺเทน ธมฺมเมฆสฺส, ธมฺมคพฺภํ อคณฺหหํ.
สตสหสฺสุปาทาย, ปฺุคพฺภํ ธเรมหํ;
นปฺปมุจฺจามิ ภารโต, ธมฺมเมโฆ น คชฺชติ.
‘‘ยทา ตุวํ สกฺยมุนิ, รมฺเม กปิลวตฺถเว;
คชฺชสิ ธมฺมเมเฆน, ภารโต ปริมุจฺจหํ.
‘‘สฺุตํ ¶ อนิมิตฺตฺจ, ตถาปฺปณิหิตมฺปิ จ;
จตุโร จ ผเล สพฺเพ, ธมฺเมวํ วิชนยึ [วิชฏยึ (ก.) พลากานํ วิชายนูปมาย สํสนฺเทตฺวา อตฺโถ เวทิตพฺโพ] อหํ.
ทุติยภาณวารํ.
‘‘อปริเมยฺยุปาทาย, ปตฺเถมิ ตว สาสนํ;
โส เม อตฺโถ อนุปฺปตฺโต, สนฺติปทมนุตฺตรํ.
‘‘วินเย ¶ ปารมึ ปตฺโต, ยถาปิ ปาิโก อิสิ;
น เม สมสโม อตฺถิ, ธาเรมิ สาสนํ อหํ.
‘‘วินเย ขนฺธเก จาปิ, ติกจฺเฉเท จ ปฺจเก [ปฺจเม (สี.)];
เอตฺถ เม วิมติ นตฺถิ, อกฺขเร พฺยฺชเนปิ วา.
‘‘นิคฺคเห ปฏิกมฺเม จ, านาาเน จ โกวิโท;
โอสารเณ วุฏฺาปเน, สพฺพตฺถ ปารมึ คโต.
‘‘วินเย ขนฺธเก วาปิ, นิกฺขิปิตฺวา ปทํ อหํ;
อุภโต วินิเวเตฺวา, รสโต โอสเรยฺยหํ.
‘‘นิรุตฺติยา ¶ ¶ สุกุสโล, อตฺถานตฺเถ จ โกวิโท;
อนฺาตํ มยา นตฺถิ, เอกคฺโค สตฺถุ สาสเน.
‘‘รูปทกฺโข [รูปรกฺโข (?) มิลินฺทปฺโห ธมฺมนคราธิกาเร ปสฺสิตพฺพํ] อหํ อชฺช, สกฺยปุตฺตสฺส สาสเน;
กงฺขํ สพฺพํ วิโนเทมิ, ฉินฺทามิ สพฺพสํสยํ.
‘‘ปทํ อนุปทฺจาปิ, อกฺขรฺจาปิ พฺยฺชนํ;
นิทาเน ปริโยสาเน, สพฺพตฺถ โกวิโท อหํ.
‘‘ยถาปิ ราชา พลวา, นิคฺคณฺหิตฺวา ปรนฺตเป;
วิชินิตฺวาน สงฺคามํ, นครํ ตตฺถ มาปเย.
‘‘ปาการํ ปริขฺจาปิ, เอสิกํ ทฺวารโกฏฺกํ;
อฏฺฏาลเก จ วิวิเธ, การเย นคเร พหู.
‘‘สิงฺฆาฏกํ จจฺจรฺจ, สุวิภตฺตนฺตราปณํ;
การเยยฺย สภํ ตตฺถ, อตฺถานตฺถวินิจฺฉยํ.
‘‘นิคฺฆาตตฺถํ อมิตฺตานํ, ฉิทฺทาฉิทฺทฺจ ชานิตุํ;
พลกายสฺส รกฺขาย, เสนาปจฺจํ เปติ [ถเปสิ (ก.)] โส.
‘‘อารกฺขตฺถาย ¶ ภณฺฑสฺส, นิธานกุสลํ นรํ;
มา เม ภณฺฑํ วินสฺสีติ, ภณฺฑรกฺขํ เปติ โส.
‘‘มมตฺโต [มามโก (สี.), สมคฺโค (สฺยา.)]
โหติ โย รฺโ, วุทฺธึ ยสฺส จ อิจฺฉติ.
ตสฺสาธิกรณํ เทติ, มิตฺตสฺส ปฏิปชฺชิตุํ.
‘‘อุปฺปาเตสุ นิมิตฺเตสุ, ลกฺขเณสุ จ โกวิทํ;
อชฺฌายกํ มนฺตธรํ, โปโรหิจฺเจ เปติ โส.
‘‘เอเตหงฺเคหิ ¶ ¶ สมฺปนฺโน, ขตฺติโยติ ปวุจฺจติ;
สทา รกฺขนฺติ ราชานํ, จกฺกวาโกว ทุกฺขิตํ.
‘‘ตเถว ตฺวํ มหาวีร, หตามิตฺโตว ขตฺติโย;
สเทวกสฺส โลกสฺส, ธมฺมราชาติ วุจฺจติ.
‘‘ติตฺถิเย นิหนิตฺวาน [นีหริตฺวาน (สฺยา. ก.)], มารฺจาปิ สเสนกํ;
ตมนฺธการํ วิธมิตฺวา, ธมฺมนครํ อมาปยิ.
‘‘สีลํ ¶ ปาการกํ ตตฺถ, าณํ เต ทฺวารโกฏฺกํ;
สทฺธา เต เอสิกา วีร, ทฺวารปาโล จ สํวโร.
‘‘สติปฏฺานมฏฺฏาลํ, ปฺา เต จจฺจรํ มุเน;
อิทฺธิปาทฺจ สิงฺฆาฏํ, ธมฺมวีถิ สุมาปิตา.
‘‘สุตฺตนฺตํ อภิธมฺมฺจ, วินยฺจาปิ เกวลํ;
นวงฺคํ พุทฺธวจนํ, เอสา ธมฺมสภา ตว.
‘‘สฺุตํ อนิมิตฺตฺจ, วิหารฺจปฺปณีหิตํ;
อาเนฺชฺจ นิโรโธ จ, เอสา ธมฺมกุฏี ตว.
‘‘ปฺาย อคฺโค นิกฺขิตฺโต [อคฺคนิกฺขิตฺโต (สี.)], ปฏิภาเน จ โกวิโท;
สาริปุตฺโตติ นาเมน, ธมฺมเสนาปตี ตว.
‘‘จุตูปปาตกุสโล, อิทฺธิยา ปารมึ คโต;
โกลิโต นาม นาเมน, โปโรหิจฺโจ ตวํ มุเน.
‘‘โปราณกวํสธโร, อุคฺคเตโช ทุราสโท;
ธุตวาทีคุเณนคฺโค, อกฺขทสฺโส ตวํ มุเน.
‘‘พหุสฺสุโต ¶ ธมฺมธโร, สพฺพปาี จ สาสเน;
อานนฺโท นาม นาเมน, ธมฺมารกฺโข [ธมฺมรกฺโข (สฺยา.)] ตวํ มุเน.
‘‘เอเต ¶ สพฺเพ อติกฺกมฺม, ปเมสิ ภควา มมํ;
วินิจฺฉยํ เม ปาทาสิ, วินเย วิฺุเทสิตํ.
‘‘โย โกจิ วินเย ปฺหํ, ปุจฺฉติ พุทฺธสาวโก;
ตตฺถ เม จินฺตนา นตฺถิ, ตฺเวตฺถํ กเถมหํ.
‘‘ยาวตา พุทฺธเขตฺตมฺหิ, เปตฺวา ตํ มหามุนิ;
วินเย มาทิโส นตฺถิ, กุโต ภิยฺโย ภวิสฺสติ.
‘‘ภิกฺขุสงฺเฆ ¶ นิสีทิตฺวา, เอวํ คชฺชติ โคตโม;
อุปาลิสฺส สโม นตฺถิ, วินเย ขนฺธเกสุ จ.
‘‘ยาวตา พุทฺธภณิตํ, นวงฺคํ สตฺถุสาสนํ;
วินโยคธํ ตํ [วินโยคธิตํ (สี. อฏฺ.), วินเย กถิตํ (สฺยา.)] สพฺพํ,
วินยมูลปสฺสิโน [วินยํ มูลนฺติ ปสฺสโต (สี.)].
‘‘มม ¶ กมฺมํ สริตฺวาน, โคตโม สกฺยปุงฺคโว;
ภิกฺขุสงฺเฆ นิสีทิตฺวา, เอตทคฺเค เปสิ มํ.
‘‘สตสหสฺสุปาทาย, อิมํ านํ อปตฺถยึ;
โส เม อตฺโถ อนุปฺปตฺโต, วินเย ปารมึ คโต.
‘‘สกฺยานํ นนฺทิชนโน, กปฺปโก อาสหํ ปุเร;
วิชหิตฺวาน ตํ ชาตึ, ปุตฺโต ชาโต มเหสิโน.
‘‘อิโต ทุติยเก กปฺเป, อฺชโส นาม ขตฺติโย;
อนนฺตเตโช อมิตยโส, ภูมิปาโล มหทฺธโน.
‘‘ตสฺส ¶ รฺโ อหํ ปุตฺโต, จนฺทโน นาม ขตฺติโย;
ชาติมเทนุปตฺถทฺโธ, ยสโภคมเทน จ.
‘‘นาคสตสหสฺสานิ, สพฺพาลงฺการภูสิตา;
ติธาปภินฺนา มาตงฺคา, ปริวาเรนฺติ มํ สทา.
‘‘สพเลหิ ปเรโตหํ, อุยฺยานํ คนฺตุกามโก;
อารุยฺห สิริกํ นาคํ, นครา นิกฺขมึ ตทา.
‘‘จรเณน จ สมฺปนฺโน, คุตฺตทฺวาโร สุสํวุโต;
เทวโล นาม สมฺพุทฺโธ, อาคจฺฉิ ปุรโต มม.
‘‘เปเสตฺวา สิริกํ นาคํ, พุทฺธํ อาสาทยึ ตทา;
ตโต สฺชาตโกโป โส [ชาตโกโปว (สฺยา.)], นาโค นุทฺธรเต ปทํ.
‘‘นาคํ ¶ รุณฺณมนํ [รุฏฺมนํ (ปี. อฏฺ.), ทุฏฺมนํ (สี. อฏฺ.), รุทฺธปทํ (?)] ทิสฺวา, พุทฺเธ โกธํ อกาสหํ;
วิเหสยิตฺวา สมฺพุทฺธํ, อุยฺยานํ อคมาสหํ.
‘‘สาตํ ตตฺถ น วินฺทามิ, สิโร ปชฺชลิโต ยถา;
ปริฬาเหน ฑยฺหามิ, มจฺโฉว พฬิสาทโก.
‘‘สสาครนฺตา ¶ ปถวี, อาทิตฺตา วิย โหติ เม;
ปิตุ สนฺติกุปาคมฺม, อิทํ วจนมพฺรวึ.
‘‘อาสีวิสํว กุปิตํ, อคฺคิกฺขนฺธํว อาคตํ;
มตฺตํว กฺุชรํ ทนฺตึ, ยํ สยมฺภุมสาทยึ.
‘‘อาสาทิโต ¶ มยา พุทฺโธ, โฆโร อุคฺคตโป ชิโน;
ปุรา สพฺเพ วินสฺสาม, ขมาเปสฺสาม ตํ มุนึ.
‘‘โน ¶ เจ ตํ นิชฺฌาเปสฺสาม, อตฺตทนฺตํ สมาหิตํ;
โอเรน สตฺตทิวสา, รฏฺํ เม วิธมิสฺสติ.
‘‘สุเมขโล โกสิโย จ, สิคฺคโว จาปิ สตฺตโก [สตฺตุโก (สี.)];
อาสาทยิตฺวา อิสโย, ทุคฺคตา เต สรฏฺกา.
‘‘ยทา กุปฺปนฺติ อิสโย, สฺตา พฺรหฺมจาริโน;
สเทวกํ วินาเสนฺติ, สสาครํ สปพฺพตํ.
‘‘ติโยชนสหสฺสมฺหิ, ปุริเส สนฺนิปาตยึ;
อจฺจยํ เทสนตฺถาย, สยมฺภุํ อุปสงฺกมึ.
‘‘อลฺลวตฺถา อลฺลสิรา, สพฺเพว ปฺชลีกตา;
พุทฺธสฺส ปาเท นิปติตฺวา, อิทํ วจนมพฺรวุํ [มพฺรวึ (ก.)].
‘‘ขมสฺสุ ตฺวํ มหาวีร, อภิยาจติ ตํ ชโน;
ปริฬาหํ วิโนเทหิ, มา โน รฏฺํ วินาสย.
‘‘สเทวมานุสา สพฺเพ, สทานวา สรกฺขสา;
อโยมเยน กุเฏน, สิรํ ภินฺเทยฺยุ เม สทา.
‘‘ทเก [อุทเก (สี. สฺยา.)] อคฺคิ น สณฺาติ, พีชํ เสเล น รูหติ;
อคเท กิมิ น สณฺาติ, โกโป พุทฺเธ น ชายติ.
‘‘ยถา จ ภูมิ อจลา, อปฺปเมยฺโย จ สาคโร;
อนนฺตโก จ อากาโส, เอวํ พุทฺธา อโขภิยา.
‘‘สทา ¶ ขนฺตา มหาวีรา, ขมิตา จ ตปสฺสิโน;
ขนฺตานํ ขมิตานฺจ, คมนํ ตํ [โว (สฺยา.)] น วิชฺชติ.
‘‘อิทํ ¶ วตฺวาน สมฺพุทฺโธ, ปริฬาหํ วิโนทยํ;
มหาชนสฺส ปุรโต, นภํ อพฺภุคฺคมิ ตทา.
‘‘เตน ¶ กมฺเมนหํ วีร, หีนตฺตํ อชฺฌุปาคโต;
สมติกฺกมฺม ตํ ชาตึ, ปาวิสึ อภยํ ปุรํ.
‘‘ตทาปิ ¶ มํ มหาวีร, ฑยฺหมานํ สุสณฺิตํ;
ปริฬาหํ วิโนเทสิ, สยมฺภฺุจ ขมาปยึ.
‘‘อชฺชาปิ มํ มหาวีร, ฑยฺหมานํ ติหคฺคิภิ;
นิพฺพาเปสิ ตโย อคฺคี, สีติภาวฺจ ปาปยึ [ปาปยี (สี.)].
เยสํ โสตาวธานตฺถิ, สุณาถ มม ภาสโต;
อตฺถํ ตุมฺหํ ปวกฺขามิ, ยถา ทิฏฺํ ปทํ มม.
‘‘สยมฺภุํ ตํ วิมาเนตฺวา, สนฺตจิตฺตํ สมาหิตํ;
เตน กมฺเมนหํ อชฺช, ชาโตมฺหิ นีจโยนิยํ.
‘‘มา โว ขณํ วิราเธถ, ขณาตีตา หิ โสจเร;
สทตฺเถ วายเมยฺยาถ, ขโณ โว ปฏิปาทิโต.
‘‘เอกจฺจานฺจ วมนํ, เอกจฺจานํ วิเรจนํ;
วิสํ หลาหลํ เอเก, เอกจฺจานฺจ โอสธํ.
‘‘วมนํ ปฏิปนฺนานํ, ผลฏฺานํ วิเรจนํ;
โอสธํ ผลลาภีนํ, ปฺุกฺเขตฺตํ คเวสินํ.
‘‘สาสเนน วิรุทฺธานํ, วิสํ หลาหลํ ยถา;
อาสีวิโส ทิฏฺวิโส [ทฏฺวิโส (สฺยา. อฏฺ.)], เอวํ ฌาเปติ ตํ นรํ.
‘‘สกึ ¶ ปีตํ หลาหลํ, อุปรุนฺธติ ชีวิตํ;
สาสเนน วิรุชฺฌิตฺวา, กปฺปโกฏิมฺหิ ฑยฺหติ.
‘‘ขนฺติยา อวิหึสาย, เมตฺตจิตฺตวตาย จ;
สเทวกํ โส ตารติ, ตสฺมา เต อวิราธิยา [อวิโรธิโย (สี.), เต อวิโรธิยา (สฺยา.)].
‘‘ลาภาลาเภ น สชฺชนฺติ, สมฺมานนวิมานเน;
ปถวีสทิสา พุทฺธา, ตสฺมา เต น วิราธิยา [เต น วิโรธิยา (สี. สฺยา.)].
‘‘เทวทตฺเต ¶ จ วธเก, โจเร องฺคุลิมาลเก;
ราหุเล ธนปาเล จ, สพฺเพสํ สมโก มุนิ.
‘‘เอเตสํ ¶ ปฏิโฆ นตฺถิ, ราโคเมสํ น วิชฺชติ;
สพฺเพสํ สมโก พุทฺโธ, วธกสฺโสรสสฺส จ.
‘‘ปนฺเถ ¶ ทิสฺวาน กาสาวํ, ฉฑฺฑิตํ มีฬฺหมกฺขิตํ;
สิรสฺมึ อฺชลึ กตฺวา, วนฺทิตพฺพํ อิสิทฺธชํ.
‘‘อพฺภตีตา จ เย พุทฺธา, วตฺตมานา อนาคตา;
ธเชนาเนน สุชฺฌนฺติ, ตสฺมา เอเต นมสฺสิยา.
‘‘สตฺถุกปฺปํ สุวินยํ, ธาเรมิ หทเยนหํ;
นมสฺสมาโน วินยํ, วิหริสฺสามิ สพฺพทา.
‘‘วินโย อาสโย มยฺหํ, วินโย านจงฺกมํ;
กปฺเปมิ วินเย วาสํ, วินโย มม โคจโร.
‘‘วินเย ปารมิปฺปตฺโต, สมเถ จาปิ โกวิโท;
อุปาลิ ตํ มหาวีร, ปาเท วนฺทติ สตฺถุโน.
‘‘โส ¶ อหํ วิจริสฺสามิ, คามา คามํ ปุรา ปุรํ;
นมสฺสมาโน สมฺพุทฺธํ, ธมฺมสฺส จ สุธมฺมตํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ, ภวา สพฺเพ สมูหตา;
สพฺพาสวา ปริกฺขีณา, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ, พุทฺธเสฏฺสฺส สนฺติเก;
ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส, วิโมกฺขาปิ จ อฏฺิเม;
ฉฬภิฺา สจฺฉิกตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา อุปาลิ เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
อุปาลิตฺเถรสฺสาปทานํ ฉฏฺํ.
๓-๗. อฺาสิโกณฺฑฺตฺเถรอปทานํ
‘‘ปทุมุตฺตรสมฺพุทฺธํ, โลกเชฏฺํ วินายกํ;
พุทฺธภูมิมนุปฺปตฺตํ, ปมํ อทฺทสํ อหํ.
‘‘ยาวตา ¶ โพธิยา มูเล, ยกฺขา สพฺเพ สมาคตา;
สมฺพุทฺธํ ปริวาเรตฺวา, วนฺทนฺติ ปฺชลีกตา.
‘‘สพฺเพ ¶ ¶ เทวา ตุฏฺมนา, อากาเส สฺจรนฺติ เต;
พุทฺโธ อยํ อนุปฺปตฺโต, อนฺธการตโมนุโท.
‘‘เตสํ ¶ หาสปเรตานํ, มหานาโท อวตฺตถ;
กิเลเส ฌาปยิสฺสาม, สมฺมาสมฺพุทฺธสาสเน.
‘‘เทวานํ คิรมฺาย, วาจาสภิมุทีริหํ;
หฏฺโ หฏฺเน จิตฺเตน, อาทิภิกฺขมทาสหํ.
‘‘มม สงฺกปฺปมฺาย, สตฺถา โลเก อนุตฺตโร;
เทวสงฺเฆ นิสีทิตฺวา, อิมา คาถา อภาสถ.
‘‘‘สตฺตาหํ อภินิกฺขมฺม, โพธึ อชฺฌคมํ อหํ;
อิทํ เม ปมํ ภตฺตํ, พฺรหฺมจาริสฺส ยาปนํ.
‘‘‘ตุสิตา หิ อิธาคนฺตฺวา, โย เม ภิกฺขํ อุปานยิ;
ตมหํ กิตฺตยิสฺสามิ, สุโณถ มม ภาสโต.
‘‘‘ตึสกปฺปสหสฺสานิ [ตึสมตฺเต กปฺปสคสฺเส (สฺยา. ก.)], เทวรชฺชํ กริสฺสติ;
สพฺเพ เทเว อภิโภตฺวา, ติทิวํ อาวสิสฺสติ.
‘‘‘เทวโลกา จวิตฺวาน, มนุสฺสตฺตํ คมิสฺสติ;
สหสฺสธา จกฺกวตฺตี, ตตฺถ รชฺชํ กริสฺสติ.
‘‘‘กปฺปสตสหสฺสมฺหิ, โอกฺกากกุลสมฺภโว;
โคตโม นาม โคตฺเตน, สตฺถา โลเก ภวิสฺสติ.
‘‘‘ติทสา โส จวิตฺวาน, มนุสฺสตฺตํ คมิสฺสติ;
อคารา ปพฺพชิตฺวาน, ฉพฺพสฺสานิ วสิสฺสติ.
‘‘‘ตโต สตฺตมเก วสฺเส, พุทฺโธ สจฺจํ กเถสฺสติ;
โกณฺฑฺโ นาม นาเมน, ปมํ สจฺฉิกาหิติ’.
‘‘นิกฺขนฺเตนานุปพฺพชึ ¶ , ปธานํ สุกตํ มยา;
กิเลเส ฌาปนตฺถาย, ปพฺพชึ อนคาริยํ.
‘‘อภิคนฺตฺวาน สพฺพฺู, พุทฺโธ โลเก สเทวเก;
อิสินาเม มิคารฺเ [อิมินา เม มหารฺํ (สฺยา.), อิมินา เม มิคารฺํ (ก.)], อมตเภริมาหนิ.
‘‘โส ¶ ¶ ทานิ ปตฺโต อมตํ, สนฺติปทมนุตฺตรํ;
สพฺพาสเว ปริฺาย, วิหรามิ อนาสโว.
‘‘ปฏิสมฺภิทา ¶ จตสฺโส, วิโมกฺขาปิ จ อฏฺิเม;
ฉฬภิฺา สจฺฉิกตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา อฺาสิโกณฺฑฺโ [อฺาตโกณฺฑฺโ (สี.), อฺา โกณฺฑฺโ (สฺยา.)] เถโร อิมา
คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
อฺาสิโกณฺฑฺตฺเถรสฺสาปทานํ สตฺตมํ.
๓-๘. ปิณฺโฑลภารทฺวาชตฺเถรอปทานํ
‘‘ปทุมุตฺตโร นาม ชิโน, สยมฺภู อคฺคปุคฺคโล;
ปุรโต หิมวนฺตสฺส, จิตฺตกูเฏ วสี ตทา.
‘‘อภีตรูโป ตตฺถาสึ, มิคราชา จตุกฺกโม;
ตสฺส สทฺทํ สุณิตฺวาน, วิกฺขมฺภนฺติ พหุชฺชนา.
‘‘สุผุลฺลํ ปทุมํ คยฺห, อุปคจฺฉึ นราสภํ;
วุฏฺิตสฺส สมาธิมฺหา, พุทฺธสฺส อภิโรปยึ.
‘‘จาตุทฺทิสํ ¶ นมสฺสิตฺวา, พุทฺธเสฏฺํ นรุตฺตมํ;
สกํ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา, สีหนาทํ นทึ อหํ [ตทา (สฺยา.)].
‘‘ปทุมุตฺตโร โลกวิทู, อาหุตีนํ ปฏิคฺคโห;
สกาสเน นิสีทิตฺวา, อิมา คาถา อภาสถ.
‘‘‘พุทฺธสฺส คิรมฺาย, สพฺเพ เทวา สมาคตา;
อาคโต วทตํ เสฏฺโ, ธมฺมํ โสสฺสาม ตํ มยํ.
‘‘‘เตสํ หาสปเรตานํ, ปุรโต โลกนายโก;
มม สทฺทํ [กมฺมํ (?)] ปกิตฺเตสิ, ทีฆทสฺสี มหามุนิ’.
‘‘เยนิทํ ปทุมํ ทินฺนํ, สีหนาโท จ นาทิโต;
ตมหํ กิตฺตยิสฺสามิ, สุณาถ มม ภาสโต.
‘‘‘อิโต ¶ อฏฺมเก กปฺเป, จกฺกวตฺตี ภวิสฺสติ;
สตฺตรตนสมฺปนฺโน จตุทีปมฺหิ อิสฺสโร.
‘‘‘การยิสฺสติ อิสฺสริยํ [อิสฺสรํ (สฺยา. ก.)], มหิยา จตุสฏฺิยา;
ปทุโม นาม นาเมน, จกฺกวตฺตี มหพฺพโล.
‘‘กปฺปสตสหสฺสมฺหิ ¶ ¶ , โอกฺกากกุลสมฺภโว;
โคตโม นาม โคตฺเตน, สตฺถา โลเก ภวิสฺสติ.
‘ปกาสิเต ปาวจเน, พฺรหฺมพนฺธุ ภวิสฺสติ;
พฺรหฺมฺา อภินิกฺขมฺม, ปพฺพชิสฺสติ ตาวเท’.
‘‘ปธานปหิตตฺโต โส, อุปสนฺโต นิรูปธิ;
สพฺพาสเว ปริฺาย, นิพฺพายิสฺสตินาสโว.
‘‘วิชเน ¶ ปนฺตเสยฺยมฺหิ, วาฬมิคสมากุเล;
สพฺพาสเว ปริฺาย, นิพฺพายิสฺสตินาสโว.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส, วิโมกฺขาปิ จ อฏฺิเม;
ฉฬภิฺา สจฺฉิกตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา ปิณฺโฑลภารทฺวาโช เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
ปิณฺโฑลภารทฺวาชตฺเถรสฺสาปทานํ อฏฺมํ.
๓-๙. ขทิรวนิยเรวตตฺเถรอปทานํ
‘‘คงฺคา ภาคีรถี นาม, หิมวนฺตา ปภาวิตา;
กุติตฺเถ นาวิโก อาสึ, โอริเม จ ตรึ [โอริมํ จ ตเร (สฺยา.)] อหํ.
‘‘ปทุมุตฺตโร นายโก, สมฺพุทฺโธ ทฺวิปทุตฺตโม;
วสี สตสหสฺเสหิ, คงฺคาตีรมุปาคโต [ปุพฺเพ มยฺหํ สุตํ อาสิ,§‘‘ปทุมุตฺตรนายโก; วสีสตสหสฺเสหิ, คงฺคาโสตํ ตริสฺสติ‘‘; (สี.)].
‘‘พหู นาวา สมาเนตฺวา, วฑฺฒกีหิ [จมฺมเกหิ (ก.)] สุสงฺขตํ;
นาวาย [นาวานํ (ก.)] ฉทนํ กตฺวา, ปฏิมานึ นราสภํ.
‘‘อาคนฺตฺวาน ¶ จ สมฺพุทฺโธ, อารูหิ ตฺจ นาวกํ;
วาริมชฺเฌ ิโต สตฺถา, อิมา คาถา อภาสถ.
‘‘‘โย โส ตาเรสิ สมฺพุทฺธํ, สงฺฆฺจาปิ อนาสวํ;
เตน จิตฺตปฺปสาเทน, เทวโลเก รมิสฺสติ.
‘‘‘นิพฺพตฺติสฺสติ เต พฺยมฺหํ, สุกตํ นาวสณฺิตํ;
อากาเส ปุปฺผฉทนํ, ธารยิสฺสติ สพฺพทา.
‘‘‘อฏฺปฺาสกปฺปมฺหิ ¶ , ตารโก [ตารโณ (สฺยา.)] นาม ขตฺติโย;
จาตุรนฺโต วิชิตาวี, จกฺกวตฺตี ภวิสฺสติ.
‘‘‘สตฺตปฺาสกปฺปมฺหิ ¶ ¶ , จมฺมโก [จมฺปโก (สี.), จมฺพโก (สฺยา.)] นาม ขตฺติโย;
อุคฺคจฺฉนฺโตว สูริโย, โชติสฺสติ มหพฺพโล.
‘‘‘กปฺปสตสหสฺสมฺหิ, โอกฺกากกุลสมฺภโว;
โคตโม นาม โคตฺเตน, สตฺถา โลเก ภวิสฺสติ.
‘‘‘ติทสา โส จวิตฺวาน, มนุสฺสตฺตํ คมิสฺสติ;
เรวโต นาม นาเมน, พฺรหฺมพนฺธุ ภวิสฺสติ.
‘‘‘อคารา นิกฺขมิตฺวาน, สุกฺกมูเลน โจทิโต;
โคตมสฺส ภควโต, สาสเน ปพฺพชิสฺสติ.
‘‘‘โส ปจฺฉา ปพฺพชิตฺวาน, ยุตฺตโยโค วิปสฺสโก;
สพฺพาสเว ปริฺาย, นิพฺพายิสฺสตินาสโว’.
‘‘วีริยํ [วิริยํ (สี. สฺยา.)] เม ธุรโธรยฺหํ, โยคกฺเขมาธิวาหนํ;
ธาเรมิ อนฺติมํ เทหํ, สมฺมาสมฺพุทฺธสาสเน.
‘‘สตสหสฺเส กตํ กมฺมํ, ผลํ ทสฺเสสิ เม อิธ;
สุมุตฺโต สรเวโคว, กิเลเส ฌาปยี มม.
‘‘ตโต มํ วนนิรตํ, ทิสฺวา โลกนฺตคู มุนิ;
วนวาสิภิกฺขูนคฺคํ, ปฺเปสิ มหามติ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส, วิโมกฺขาปิ จ อฏฺิเม;
ฉฬภิฺา สจฺฉิกตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ ¶ สุทํ อายสฺมา ขทิรวนิโย เรวโต เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
ขทิรวนิยเรวตตฺเถรสฺสาปทานํ นวมํ.
๓-๑๐. อานนฺทตฺเถรอปทานํ
‘‘อารามทฺวารา ¶ นิกฺขมฺม, ปทุมุตฺตโร มหามุนิ;
วสฺเสนฺโต อมตํ วุฏฺึ, นิพฺพาเปสิ มหาชนํ.
‘‘สตสหสฺสํ เต ธีรา, ฉฬภิฺา มหิทฺธิกา;
ปริวาเรนฺติ สมฺพุทฺธํ, ฉายาว อนปายินี [อนุปายินี (สฺยา. ก.)].
‘‘หตฺถิกฺขนฺธคโต อาสึ, เสตจฺฉตฺตํ วรุตฺตมํ;
สุจารุรูปํ ทิสฺวาน, วิตฺติ เม อุทปชฺชถ.
‘‘โอรุยฺห ¶ หตฺถิขนฺธมฺหา, อุปคจฺฉึ นราสภํ;
รตนามยฉตฺตํ เม, พุทฺธเสฏฺสฺส ธารยึ.
‘‘มม ¶ สงฺกปฺปมฺาย, ปทุมุตฺตโร มหาอิสิ;
ตํ กถํ ปยิตฺวาน, อิมา คาถา อภาสถ.
‘‘‘โย โส ฉตฺตมธาเรสิ, โสณฺณาลงฺการภูสิตํ;
ตมหํ กิตฺตยิสฺสามิ, สุโณถ มม ภาสโต.
‘‘‘อิโต คนฺตฺวา อยํ โปโส, ตุสิตํ อาวสิสฺสติ;
อนุโภสฺสติ สมฺปตฺตึ, อจฺฉราหิ ปุรกฺขโต.
‘‘‘จตุตฺตึสติกฺขตฺตฺุจ, เทวรชฺชํ กริสฺสติ;
พลาธิโป อฏฺสตํ, วสุธํ อาวสิสฺสติ.
‘‘‘อฏฺปฺาสกฺขตฺตฺุจ, จกฺกวตฺตี ภวิสฺสติ;
ปเทสรชฺชํ วิปุลํ, มหิยา การยิสฺสติ.
‘‘‘กปฺปสตสหสฺสมฺหิ ¶ , โอกฺกากกุลสมฺภโว;
โคตโม นาม โคตฺเตน, สตฺถา โลเก ภวิสฺสติ.
‘‘‘สกฺยานํ ¶ กุลเกตุสฺส, าติพนฺธุ ภวิสฺสติ;
อานนฺโท นาม นาเมน, อุปฏฺาโก มเหสิโน.
‘‘‘อาตาปี นิปโก จาปิ, พาหุสจฺเจ สุโกวิโท;
นิวาตวุตฺติ อตฺถทฺโธ, สพฺพปาี ภวิสฺสติ.
‘‘‘ปธานปหิตตฺโต โส, อุปสนฺโต นิรูปธิ;
สพฺพาสเว ปริฺาย, นิพฺพายิสฺสตินาสโว.
‘‘‘สนฺติ อารฺกา นาคา, กฺุชรา สฏฺิหายนา;
ติธาปภินฺนา มาตงฺคา, อีสาทนฺตา อุรูฬฺหวา.
‘‘‘อเนกสตสหสฺสา, ปณฺฑิตาปิ มหิทฺธิกา;
สพฺเพ เต พุทฺธนาคสฺส, น โหนฺตุ ปณิธิมฺหิ เต’ [น โหนฺติ ปริวิมฺภิตา (สฺยา.), น โหนฺติ ปณิธิมฺหิ เต (ก.)].
‘‘อาทิยาเม นมสฺสามิ, มชฺฌิเม อถ ปจฺฉิเม;
ปสนฺนจิตฺโต สุมโน, พุทฺธเสฏฺํ อุปฏฺหึ.
‘‘อาตาปี นิปโก จาปิ, สมฺปชาโน ปติสฺสโต;
โสตาปตฺติผลํ ปตฺโต, เสขภูมีสุ โกวิโท.
‘‘สตสหสฺสิโต ¶ กปฺเป, ยํ กมฺมมภินีหรึ;
ตาหํ ภูมิมนุปฺปตฺโต, ิตา สทฺธมฺมมาจลา [ิโต สทฺธมฺมมาจโล (สี.), ิตา สทฺธา มหปฺผลา (สฺยา.)].
‘‘สฺวาคตํ ¶ วต เม อาสิ, พุทฺธเสฏฺสฺส สนฺติเก;
ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา ¶ จตสฺโส, วิโมกฺขาปิ จ อฏฺิเม;
ฉฬภิฺา สจฺฉิกตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา อานนฺโท เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
อานนฺทตฺเถรสฺสาปทานํ ทสมํ.
ตสฺสุทฺทานํ –
พุทฺโธ ¶ ปจฺเจกพุทฺโธ จ, สาริปุตฺโต จ โกลิโต;
กสฺสโป อนุรุทฺโธ จ, ปุณฺณตฺเถโร อุปาลิ จ.
อฺาสิโกณฺฑฺโ ปิณฺโฑโล, เรวตานนฺทปณฺฑิโต;
ฉสตานิ จ ปฺาส, คาถาโย สพฺพปิณฺฑิตา.
อปทาเน พุทฺธวคฺโค ปโม.