📜
๓. สุภูติวคฺโค
๑. สุภูติตฺเถรอปทานํ
‘‘หิมวนฺตสฺสาวิทูเร ¶ ¶ ¶ , นิสโภ นาม ปพฺพโต;
อสฺสโม สุกโต มยฺหํ, ปณฺณสาลา สุมาปิตา.
‘‘โกสิโย นาม นาเมน, ชฏิโล อุคฺคตาปโน;
เอกากิโย [เอกากิโก (ก.)] อทุติโย, วสามิ นิสเภ ตทา.
‘‘ผลํ มูลฺจ ปณฺณฺจ, น ภฺุชามิ อหํ ตทา;
ปวตฺตํว สุปาตาหํ [ปวตฺตปณฺฑุปตฺตานิ (สี.)], อุปชีวามิ ตาวเท.
‘‘นาหํ ¶ โกเปมิ อาชีวํ, จชมาโนปิ ชีวิตํ;
อาราเธมิ สกํ จิตฺตํ, วิวชฺเชมิ อเนสนํ.
‘‘ราคูปสํหิตํ จิตฺตํ, ยทา อุปฺปชฺชเต มม;
สยํว ปจฺจเวกฺขามิ, เอกคฺโค ตํ ทเมมหํ.
‘‘‘รชฺชเส รชฺชนีเย จ, ทุสฺสนีเย จ ทุสฺสเส;
มุยฺหเส โมหนีเย จ, นิกฺขมสฺสุ วนา ตุวํ.
‘‘‘วิสุทฺธานํ อยํ วาโส, นิมฺมลานํ ตปสฺสินํ;
มา โข วิสุทฺธํ ทูเสสิ, นิกฺขมสฺสุ วนา ตุวํ.
‘‘‘อคาริโก ภวิตฺวาน, ยทา ปุตฺตํ [สทายุตฺตํ (สี.), ยทายุตฺตํ (สฺยา.)], ลภิสฺสสิ;
อุโภปิ มา วิราเธสิ, นิกฺขมสฺสุ วนา ตุวํ.
‘‘‘ฉวาลาตํ ยถา กฏฺํ, น กฺวจิ กิจฺจการกํ;
เนว คาเม อรฺเ วา, น หิ ตํ กฏฺสมฺมตํ.
‘‘‘ฉวาลาตูปโม ตฺวํสิ, น คิหี นาปิ สฺโต;
อุภโต มุตฺตโก อชฺช, นิกฺขมสฺสุ วนา ตุวํ.
‘‘‘สิยา นุ โข ตว เอตํ, โก ปชานาติ เต อิทํ;
สทฺธาธุรํ วหิสิ [สทฺธาธุรํ ชหสิ (สี.), สีฆํ ธุรํ วหิสิ (สฺยา.)] เม, โกสชฺชพหุลาย จ.
‘‘‘ชิคุจฺฉิสฺสนฺติ ¶ ¶ ตํ วิฺู, อสุจึ นาคริโก ยถา;
อากฑฺฒิตฺวาน อิสโย, โจทยิสฺสนฺติ ตํ สทา.
‘‘‘ตํ วิฺู ปวทิสฺสนฺติ, สมติกฺกนฺตสาสนํ;
สํวาสํ อลภนฺโต หิ, กถํ ชีวิหิสิ [ชีวิสฺสสิ (สี.)] ตุวํ.
‘‘‘ติธาปภินฺนํ ¶ ¶ มาตงฺคํ, กฺุชรํ สฏฺิหายนํ;
พลี นาโค อุปคนฺตฺวา, ยูถา นีหรเต คชํ.
‘‘‘ยูถา วินิสฺสโฏ สนฺโต, สุขํ สาตํ น วินฺทติ;
ทุกฺขิโต วิมโน โหติ, ปชฺฌายนฺโต ปเวธติ.
‘‘‘ตเถว ชฏิลา ตมฺปิ, นีหริสฺสนฺติ ทุมฺมตึ;
เตหิ ตฺวํ นิสฺสโฏ สนฺโต, สุขํ สาตํ น ลจฺฉสิ.
‘‘‘ทิวา วา ยทิ วา รตฺตึ, โสกสลฺลสมปฺปิโต;
ฑยฺหสิ ปริฬาเหน, คโช ยูถาว นิสฺสโฏ.
‘‘‘ชาตรูปํ ยถา กูฏํ, เนว ฌายติ [ยายติ (สฺยา.)] กตฺถจิ;
ตถา สีลวิหีโน ตฺวํ, น ฌายิสฺสสิ [ยาริสฺสติ (สฺยา.)] กตฺถจิ.
‘‘‘อคารํ วสมาโนปิ, กถํ ชีวิหิสิ ตุวํ;
มตฺติกํ เปตฺติกฺจาปิ, นตฺถิ เต นิหิตํ ธนํ.
‘‘‘สยํ กมฺมํ กริตฺวาน, คตฺเต เสทํ ปโมจยํ;
เอวํ ชีวิหิสิ เคเห, สาธุ เต ตํ น รุจฺจติ.
‘‘‘เอวาหํ ตตฺถ วาเรมิ, สํกิเลสคตํ มนํ;
นานาธมฺมกถํ กตฺวา, ปาปา จิตฺตํ นิวารยึ’.
‘‘เอวํ เม วิหรนฺตสฺส, อปฺปมาทวิหาริโน;
ตึสวสฺสสหสฺสานิ, วิปิเน เม อติกฺกมุํ.
‘‘อปฺปมาทรตํ ทิสฺวา, อุตฺตมตฺถํ คเวสกํ;
ปทุมุตฺตรสมฺพุทฺโธ, อาคจฺฉิ มม สนฺติกํ.
‘‘ติมฺพรูสกวณฺณาโภ ¶ , อปฺปเมยฺโย อนูปโม;
รูเปนาสทิโส พุทฺโธ, อากาเส จงฺกมี ตทา.
‘‘สุผุลฺโล ¶ สาลราชาว, วิชฺชูวพฺภฆนนฺตเร;
าเณนาสทิโส พุทฺโธ, อากาเส จงฺกมี ตทา.
‘‘สีหราชา ¶ วสมฺภีโต [ฉมฺภิโต (ก.)],
คชราชาว ทปฺปิโต [ทมฺมิโต (ก.)].
ลาสิโต [อภีโต (สฺยา.)] พฺยคฺฆราชาว, อากาเส จงฺกมี ตทา.
‘‘สิงฺคีนิกฺขสวณฺณาโภ, ขทิรงฺคารสนฺนิโภ;
มณิ ยถา โชติรโส, อากาเส จงฺกมี ตทา.
‘‘วิสุทฺธเกลาสนิโภ ¶ , ปุณฺณมาเยว จนฺทิมา;
มชฺฌนฺหิเกว [มชฺฌนฺติเกว (สพฺพตฺถ)] สูริโย, อากาเส จงฺกมี ตทา.
‘‘ทิสฺวา นเภ จงฺกมนฺตํ, เอวํ จินฺเตสหํ ตทา;
‘เทโว นุ โข อยํ สตฺโต, อุทาหุ มนุโช อยํ.
‘‘‘น เม สุโต วา ทิฏฺโ วา, มหิยา เอทิโส นโร;
อปิ มนฺตปทํ อตฺถิ, อยํ สตฺถา ภวิสฺสติ’.
‘‘เอวาหํ จินฺตยิตฺวาน, สกํ จิตฺตํ ปสาทยึ;
นานาปุปฺผฺจ คนฺธฺจ, สนฺนิปาเตสหํ [สนฺนิปาเตตฺวาหํ (สี.)] ตทา.
‘‘ปุปฺผาสนํ ปฺเปตฺวา, สาธุจิตฺตํ มโนรมํ;
นรสารถินํ อคฺคํ, อิทํ วจนมพฺรวึ.
‘‘‘อิทํ เม อาสนํ วีร, ปฺตฺตํ ตวนุจฺฉวํ;
หาสยนฺโต มมํ จิตฺตํ, นิสีท กุสุมาสเน’.
‘‘นิสีทิ ¶ ตตฺถ ภควา, อสมฺภีโตว [อฉมฺภิโตว (ก.)] เกสรี;
สตฺตรตฺตินฺทิวํ พุทฺโธ, ปวเร กุสุมาสเน.
‘‘นมสฺสมาโน อฏฺาสึ, สตฺตรตฺตินฺทิวํ อหํ;
วุฏฺหิตฺวา สมาธิมฺหา, สตฺถา โลเก อนุตฺตโร;
มม กมฺมํ ปกิตฺเตนฺโต, อิทํ วจนมพฺรวิ.
‘‘‘ภาเวหิ พุทฺธานุสฺสตึ, ภาวนานมนุตฺตรํ;
อิมํ สตึ ภาวยิตฺวา, ปูรยิสฺสสิ มานสํ.
‘‘‘ตึสกปฺปสหสฺสานิ, เทวโลเก รมิสฺสสิ;
อสีติกฺขตฺตุํ เทวินฺโท, เทวรชฺชํ กริสฺสสิ;
สหสฺสกฺขตฺตุํ จกฺกวตฺตี, ราชา รฏฺเ ภวิสฺสสิ.
‘‘‘ปเทสรชฺชํ ¶ วิปุลํ, คณนาโต อสงฺขิยํ;
อนุโภสฺสสิ ตํ สพฺพํ, พุทฺธานุสฺสติยา ผลํ.
‘‘‘ภวาภเว ¶ สํสรนฺโต, มหาโภคํ ลภิสฺสสิ;
โภเค เต อูนตา นตฺถิ, พุทฺธานุสฺสติยา ผลํ.
‘‘‘กปฺปสตสหสฺสมฺหิ, โอกฺกากกุลสมฺภโว;
โคตโม นาม โคตฺเตน, สตฺถา โลเก ภวิสฺสติ.
‘‘‘อสีติโกฏึ ฉฑฺเฑตฺวา, ทาเส กมฺมกเร พหู;
โคตมสฺส ภควโต, สาสเน ปพฺพชิสฺสสิ.
‘‘‘อาราธยิตฺวา สมฺพุทฺธํ, โคตมํ สกฺยปุงฺควํ;
สุภูติ นาม นาเมน, เหสฺสติ สตฺถุ สาวโก.
‘‘‘ภิกฺขุสงฺเฆ ¶ ¶ นิสีทิตฺวา, ทกฺขิเณยฺยคุณมฺหิ ตํ;
ตถารณวิหาเร จ, ทฺวีสุ อคฺเค เปสฺสติ’.
‘‘อิทํ วตฺวาน สมฺพุทฺโธ, ชลชุตฺตมนามโก;
นภํ อพฺภุคฺคมี วีโร, หํสราชาว อมฺพเร.
‘‘สาสิโต โลกนาเถน, นมสฺสิตฺวา ตถาคตํ;
สทา ภาเวมิ มุทิโต, พุทฺธานุสฺสติมุตฺตมํ.
‘‘เตน กมฺเมน สุกเตน, เจตนาปณิธีหิ จ;
ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตาวตึสํ อคจฺฉหํ.
‘‘อสีติกฺขตฺตุํ เทวินฺโท, เทวรชฺชมการยึ;
สหสฺสกฺขตฺตุํ ราชา จ, จกฺกวตฺตี อโหสหํ.
‘‘ปเทสรชฺชํ วิปุลํ, คณนาโต อสงฺขิยํ;
อนุโภมิ สุสมฺปตฺตึ, พุทฺธานุสฺสติยา ผลํ.
‘‘ภวาภเว สํสรนฺโต, มหาโภคํ ลภามหํ;
โภเค เม อูนตา นตฺถิ, พุทฺธานุสฺสติยา ผลํ.
‘‘สตสหสฺสิโต กปฺเป, ยํ กมฺมมกรึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, พุทฺธานุสฺสติยา ผลํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา ¶ จตสฺโส, วิโมกฺขาปิ จ อฏฺิเม;
ฉฬภิฺา สจฺฉิกตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา สุภูติ เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
สุภูติตฺเถรสฺสาปทานํ ปมํ.
๒. อุปวานตฺเถรอปทานํ
‘‘ปทุมุตฺตโร ¶ ¶ นาม ชิโน, สพฺพธมฺมาน ปารคู;
ชลิตฺวา อคฺคิกฺขนฺโธว, สมฺพุทฺโธ ปรินิพฺพุโต.
‘‘มหาชนา สมาคมฺม, ปูชยิตฺวา ตถาคตํ;
จิตํ กตฺวาน สุกตํ, สรีรํ อภิโรปยุํ.
‘‘สรีรกิจฺจํ กตฺวาน, ธาตุํ ตตฺถ สมานยุํ;
สเทวมานุสา สพฺเพ, พุทฺธถูปํ อกํสุ เต.
‘‘ปมา ¶ กฺจนมยา, ทุติยาสิ มณีมยา;
ตติยา รูปิยมยา, จตุตฺถี ผลิกามยา.
‘‘ตถา [ตตฺถ (สฺยา. ก.)] ปฺจมิยา ภูมิ [เนมิ (สี.)], โลหิตงฺคมยา อหุ;
ฉฏฺา มสารคลฺลสฺส, สพฺพรตนมยูปริ.
‘‘ชงฺฆา มณิมยา อาสิ, เวทิกา รตนมยา;
สพฺพโสณฺณมโย ถูโป, อุทฺธํ โยชนมุคฺคโต.
‘‘เทวา ตตฺถ สมาคนฺตฺวา, เอกโต มนฺตยุํ ตทา;
มยมฺปิ ถูปํ กสฺสาม, โลกนาถสฺส ตาทิโน.
‘‘ธาตุ อาเวณิกา นตฺถิ, สรีรํ เอกปิณฺฑิตํ;
อิมมฺหิ พุทฺธถูปมฺหิ, กสฺสาม กฺจุกํ มยํ.
‘‘เทวา สตฺตหิ รตฺเนหิ [สตฺตรตเนหิ (สี.)], อฺํ วฑฺเฒสุ โยชนํ;
ถูโป ทฺวิโยชนุพฺเพโธ, ติมิรํ พฺยปหนฺติ โส.
‘‘นาคา ¶ ตตฺถ สมาคนฺตฺวา, เอกโต มนฺตยุํ ตทา;
มนุสฺสา เจว เทวา จ, พุทฺธถูปํ อกํสุ เต.
‘‘มา ¶ โน ปมตฺตา อสฺสุมฺห [อสฺสุมฺหา (สี. สฺยา.), อาสิมฺหา (?)], อปฺปมตฺตา สเทวกา;
มยมฺปิ ถูปํ กสฺสาม, โลกนาถสฺส ตาทิโน.
‘‘อินฺทนีลํ มหานีลํ, อโถ โชติรสํ มณึ;
เอกโต สนฺนิปาเตตฺวา, พุทฺธถูปํ อฉาทยุํ.
‘‘สพฺพํ มณิมยํ อาสิ, ตาวตา พุทฺธเจติยํ;
ติโยชนสมุพฺพิทฺธํ [ตีณิ โยชนมุพฺพิทฺธํ (สี. ก.)], อาโลกกรณํ ตทา.
‘‘ครุฬา ¶ จ สมาคนฺตฺวา, เอกโต มนฺตยุํ ตทา;
มนุสฺสา เทวา นาคา จ, พุทฺธถูปํ อกํสุ เต.
‘‘‘มา โน ปมตฺตา อสฺสุมฺห, อปฺปมตฺตา สเทวกา;
มยมฺปิ ถูปํ กสฺสาม, โลกนาถสฺส ตาทิโน’.
‘‘สพฺพํ มณิมยํ ถูปํ, อกรุํ เต จ กฺจุกํ [สพฺพมณิมยํ ถูเป, อกรุตฺตรกฺจุกํ (สี.)];
โยชนํ เตปิ วฑฺเฒสุํ, อายตํ พุทฺธเจติยํ.
‘‘จตุโยชนมุพฺพิทฺโธ, พุทฺธถูโป วิโรจติ;
โอภาเสติ ทิสา สพฺพา, สตรํสีว อุคฺคโต.
‘‘กุมฺภณฺฑา จ สมาคนฺตฺวา, เอกโต มนฺตยุํ ตทา;
มนุสฺสา เจว เทวา จ, นาคา จ ครุฬา ตถา.
ปจฺเจกํ พุทฺธเสฏฺสฺส, อกํสุ ถูปมุตฺตมํ.
‘‘‘มา โน ปมตฺตา อสฺสุมฺห, อปฺปมตฺตา สเทวกา;
มยมฺปิ ถูปํ กสฺสาม, โลกนาถสฺส ตาทิโน;
รตเนหิ ฉาเทสฺสาม, อายตํ พุทฺธเจติยํ’.
‘‘โยชนํ เตปิ วฑฺเฒสุํ, อายตํ พุทฺธเจติยํ;
ปฺจโยชนมุพฺพิทฺโธ, ถูโป โอภาสเต ตทา.
‘‘ยกฺขา ¶ ตตฺถ สมาคนฺตฺวา, เอกโต มนฺตยุํ ตทา;
มนุสฺสา เทวา นาคา จ, ครุฬา กุมฺภอณฺฑกา.
‘‘ปจฺเจกํ พุทฺธเสฏฺสฺส, อกํสุ ถูปมุตฺตมํ;
‘มา โน ปมตฺตา อสฺสุมฺห, อปฺปมตฺตา สเทวกา.
‘‘‘มยมฺปิ ¶ ¶ ถูปํ กสฺสาม, โลกนาถสฺส ตาทิโน;
ผลิกาหิ ฉาเทสฺสาม, อายตํ พุทฺธเจติยํ’.
‘‘โยชนํ เตปิ วฑฺเฒสุํ, อายตํ พุทฺธเจติยํ;
ฉ โยชนานิ อุพฺพิทฺโธ, ถูโป โอภาสเต ตทา.
‘‘คนฺธพฺพา จ สมาคนฺตฺวา, เอกโต มนฺตยุํ ตทา;
‘มนุชา เทวตา นาคา, ครุฬา กุมฺภยกฺขกา.
‘‘‘สพฺเพกํสุ พุทฺธถูปํ, มยเมตฺถ อการกา;
มยมฺปิ ถูปํ กสฺสาม, โลกนาถสฺส ตาทิโน’.
‘‘เวทิโย ¶ สตฺต กตฺวาน, ฉตฺตมาโรปยึสุ เต;
สพฺพโสณฺณมยํ ถูปํ, คนฺธพฺพา การยุํ ตทา.
‘‘สตฺตโยชนมุพฺพิทฺโธ, ถูโป โอภาสเต ตทา;
รตฺตินฺทิวา น ายนฺติ, อาโลโก โหติ [อาโลกา โหนฺติ (สฺยา. ก.)] สพฺพทา.
‘‘อภิโภนฺติ ¶ น ตสฺสาภา, จนฺทสูรา สตารกา;
สมนฺตา โยชนสเต, ปทีโปปิ น ปชฺชลิ.
‘‘เตน กาเลน เย เกจิ, ถูปํ ปูเชนฺติ มานุสา;
น เต ถูปมารุหนฺติ, อมฺพเร อุกฺขิปนฺติ เต.
‘‘เทเวหิ ปิโต ยกฺโข, อภิสมฺมตนามโก;
ธชํ วา ปุปฺผทามํ วา, อภิโรเปติ อุตฺตริ.
‘‘น เต ปสฺสนฺติ ตํ ยกฺขํ, ทามํ ปสฺสนฺติ คจฺฉโต;
เอวํ ปสฺสิตฺวา คจฺฉนฺตา, สพฺเพ คจฺฉนฺติ สุคฺคตึ.
‘‘วิรุทฺธา [วิสทฺธา (สี.)] เย ปาวจเน, ปสนฺนา เย จ สาสเน;
ปาฏิเหรํ ทฏฺุกามา, ถูปํ ปูเชนฺติ มานุสา.
‘‘นคเร หํสวติยา, อโหสึ ภตโก [วรโก (สฺยา. ก.)] ตทา;
อาโมทิตํ ชนํ ทิสฺวา, เอวํ จินฺเตสหํ ตทา.
‘‘‘อุฬาโร ภควา เหโส, ยสฺส ธาตุธเรทิสํ;
อิมา จ ชนตา ตุฏฺา, การํ กุพฺพํ น ตปฺปเร [กุพฺพนฺตนปฺปกํ (สี.)].
‘‘‘อหมฺปิ ¶ การํ กสฺสามิ, โลกนาถสฺส ตาทิโน;
ตสฺส ธมฺเมสุ ทายาโท, ภวิสฺสามิ อนาคเต’.
‘‘สุโธตํ ¶ รชเกนาหํ, อุตฺตเรยฺยปฏํ มม;
เวฬคฺเค อาลเคตฺวาน, ธชํ อุกฺขิปิมมฺพเร.
‘‘อภิสมฺมตโก คยฺห, อมฺพเรหาสิ เม ธชํ;
วาเตริตํ ธชํ ทิสฺวา, ภิยฺโย หาสํ ชเนสหํ.
‘‘ตตฺถ ¶ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา, สมณํ อุปสงฺกมึ;
ตํ ภิกฺขุํ อภิวาเทตฺวา, วิปากํ ปุจฺฉหํ ธเช.
‘‘โส เม กเถสิ อานนฺท, ปีติสฺชนนํ มม;
‘ตสฺส ธชสฺส วิปากํ, อนุโภสฺสสิ สพฺพทา.
‘‘‘หตฺถี ¶ อสฺสา รถา ปตฺตี, เสนา จ จตุรงฺคินี;
ปริวาเรสฺสนฺติ ตํ นิจฺจํ, ธชทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘‘สฏฺิตูริยสหสฺสานิ, เภริโย สมลงฺกตา;
ปริวาเรสฺสนฺติ ตํ นิจฺจํ, ธชทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘‘ฉฬาสีติสหสฺสานิ, นาริโย สมลงฺกตา;
วิจิตฺตวตฺถาภรณา, อามุตฺตมณิกุณฺฑลา.
‘‘‘อฬารปมฺหา หสุลา, สุสฺา ตนุมชฺฌิมา;
ปริวาเรสฺสนฺติ ตํ นิจฺจํ, ธชทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘‘ตึสกปฺปสหสฺสานิ, เทวโลเก รมิสฺสสิ;
อสีติกฺขตฺตุํ เทวินฺโท, เทวรชฺชํ กริสฺสสิ.
‘‘‘สหสฺสกฺขตฺตุํ ราชา จ, จกฺกวตฺตี ภวิสฺสสิ;
ปเทสรชฺชํ วิปุลํ, คณนาโต อสงฺขิยํ.
‘‘‘กปฺปสตสหสฺสมฺหิ, โอกฺกากกุลสมฺภโว;
โคตโม นาม โคตฺเตน, สตฺถา โลเก ภวิสฺสติ.
‘‘‘เทวโลกา จวิตฺวาน, สุกฺกมูเลน โจทิโต;
ปฺุกมฺเมน สํยุตฺโต, พฺรหฺมพนฺธุ ภวิสฺสสิ.
‘‘‘อสีติโกฏึ ¶ ฉฑฺเฑตฺวา, ทาเส กมฺมกเร พหู;
โคตมสฺส ภควโต, สาสเน ปพฺพชิสฺสสิ.
‘‘‘อาราธยิตฺวา ¶ สมฺพุทฺธํ, โคตมํ สกฺยปุงฺควํ;
อุปวาโนติ นาเมน, เหสฺสสิ สตฺถุ สาวโก’.
‘‘สตสหสฺเส กตํ กมฺมํ, ผลํ ทสฺเสสิ เม อิธ;
สุมุตฺโต สรเวโคว กิเลเส ฌาปยี มม.
‘‘จกฺกวตฺติสฺส สนฺตสฺส, จตุทีปิสฺสรสฺส เม;
ติโยชนานิ สมนฺตา, อุสฺสีสนฺติ ธชา สทา.
‘‘สตสหสฺสิโต ¶ กปฺเป, ยํ กมฺมมกรึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ธชทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส, วิโมกฺขาปิ จ อฏฺิเม;
ฉฬภิฺา สจฺฉิกตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ ¶ สุทํ อายสฺมา อุปวาโน เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
อุปวานตฺเถรสฺสาปทานํ ทุติยํ.
๓. ติสรณคมนิยตฺเถรอปทานํ
‘‘นคเร จนฺทวติยา [พนฺธุมติยา (อฏฺ.)], มาตุอุปฏฺาโก [มาตุปฏฺายโก (สี.), มาตุปฏฺานโก (สฺยา.)] อหุํ;
อนฺธา มาตา ปิตา มยฺหํ, เต โปเสมิ อหํ ตทา.
‘‘รโหคโต ¶ นิสีทิตฺวา, เอวํ จินฺเตสหํ ตทา;
โปเสนฺโต มาตาปิตโร, ปพฺพชฺชํ น ลภามหํ.
‘‘มหนฺธการปิหิตา [ตมนฺธการปิหิตา (สฺยา.)], ติวิธคฺคีหิ ฑยฺหเร;
เอตาทิเส ภเว [ภเย (สี.)] ชาเต, นตฺถิ โกจิ วินายโก.
‘‘พุทฺโธ โลเก สมุปฺปนฺโน, ทิปฺปติ [ทิพฺพติ (ก.)][ชินสาสนํ (สี.)] ทานิ สาสนํ;
สกฺกา อุทฺธริตุํ อตฺตา, ปฺุกาเมน ชนฺตุนา.
‘‘อุคฺคยฺห ตีณิ สรเณ, ปริปุณฺณานิ โคปยึ;
เตน กมฺเมน สุกเตน, ปฏิโมกฺขามิ ทุคฺคตึ.
‘‘นิสโภ ¶ นาม สมโณ, พุทฺธสฺส อคฺคสาวโก;
ตมหํ อุปคนฺตฺวาน, สรณคมนํ คหึ.
‘‘วสฺสสตสหสฺสานิ, อายุ วิชฺชติ ตาวเท;
ตาวตา สรณคมนํ, ปริปุณฺณํ อโคปยึ.
‘‘จริเม วตฺตมานมฺหิ, สรณํ ตํ อนุสฺสรึ;
เตน กมฺเมน สุกเตน, ตาวตึสํ อคจฺฉหํ.
‘‘เทวโลกคโต สนฺโต, ปฺุกมฺมสมาหิโต;
ยํ เทสํ [ยํ ยํ เทสํ (สฺยา.)] อุปปชฺชามิ [อุปคจฺฉามิ (สี.)], อฏฺ เหตู ลภามหํ.
‘‘ทิสาสุ ¶ ปูชิโต โหมิ, ติกฺขปฺโ ภวามหํ;
สพฺเพ เทวานุวตฺตนฺติ, อมิตโภคํ ลภามหํ.
‘‘สุวณฺณวณฺโณ สพฺพตฺถ, ปฏิกนฺโต ภวามหํ;
มิตฺตานํ อจโล โหมิ, ยโส อพฺภุคฺคโต มมํ.
‘‘อสีติกฺขตฺตุ ¶ เทวินฺโท, เทวรชฺชมการยึ;
ทิพฺพสุขํ อนุภวึ, อจฺฉราหิ ปุรกฺขโต.
‘‘ปฺจสตฺตติกฺขตฺตฺุจ ¶ , จกฺกวตฺตี อโหสหํ;
ปเทสรชฺชํ วิปุลํ, คณนาโต อสงฺขิยํ.
‘‘ปจฺฉิเม ภเว สมฺปตฺเต, ปฺุกมฺมสมาหิโต;
ปุเร สาวตฺถิยํ ชาโต, มหาสาเล สุอฑฺฒเก.
‘‘นครา นิกฺขมิตฺวาน, ทารเกหิ ปุรกฺขโต;
หสขิฑฺฑสมงฺคีหํ [สาหํ ขิฑฺฑสมงฺคี (สฺยา.)], สงฺฆารามํ อุปาคมึ.
‘‘ตตฺถทฺทสาสึ [ตตฺถทฺทสาหํ (ก.)] สมณํ, วิปฺปมุตฺตํ นิรูปธึ;
โส เม ธมฺมมเทเสสิ, สรณฺจ อทาสิ เม.
‘‘โสหํ สุตฺวาน สรณํ, สรณํ เม อนุสฺสรึ;
เอกาสเน นิสีทิตฺวา, อรหตฺตมปาปุณึ.
‘‘ชาติยา สตฺตเม วสฺเส, อรหตฺตมปาปุณึ;
อุปสมฺปาทยิ พุทฺโธ, คุณมฺาย จกฺขุมา.
‘‘อปริเมยฺเย ¶ อิโต กปฺเป, สรณานิ อคจฺฉหํ;
ตโต เม สุกตํ กมฺมํ, ผลํ ทสฺเสสิ เม อิธ.
‘‘สุโคปิตํ เม สรณํ, มานสํ สุปฺปณีหิตํ;
อนุโภตฺวา ยสํ สพฺพํ, ปตฺโตมฺหิ อจลํ ปทํ.
‘‘เยสํ โสตาวธานตฺถิ, สุโณถ มม ภาสโต;
อหํ [อตฺถํ (สฺยา.)] โว กถยิสฺสามิ, สามํ ทิฏฺํ ปทํ มม.
‘‘‘พุทฺโธ ¶ โลเก สมุปฺปนฺโน, วตฺตเต ชินสาสนํ;
อมตา วาทิตา เภรี, โสกสลฺลวิโนทนา.
‘‘‘ยถาสเกน ถาเมน, ปฺุกฺเขตฺเต อนุตฺตเร;
อธิการํ กเรยฺยาถ, ปสฺสยิสฺสถ นิพฺพุตึ.
‘‘‘ปคฺคยฺห ตีณิ สรเณ, ปฺจสีลานิ โคปิย;
พุทฺเธ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา, ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสถ.
‘‘‘สมฺมา ธมฺมํ ภาเวตฺวาน [มโมปมํ กริตฺวาน (สี. สฺยา.)], สีลานิ ¶ ปริโคปิย;
อจิรํ อรหตฺตํ โว, สพฺเพปิ ปาปุณิสฺสถ.
‘‘‘เตวิชฺโช อิทฺธิปตฺโตมฺหิ, เจโตปริยโกวิโท;
สาวโก เต มหาวีร, สรโณ [จรเณ (สี. สฺยา.)] วนฺทติ สตฺถุโน’.
‘‘อปริเมยฺเย ¶ อิโต กปฺเป, สรณํ พุทฺธสฺส คจฺฉหํ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, สรณํ คมเน ผลํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส, วิโมกฺขาปิ จ อฏฺิเม;
ฉฬภิฺา สจฺฉิกตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา ติสรณคมนิโย เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
ติสรณคมนิยตฺเถรสฺสาปทานํ ตติยํ.
๔. ปฺจสีลสมาทานิยตฺเถรอปทานํ
‘‘นคเร จนฺทวติยา, ภตโก อาสหํ ตทา;
ปรกมฺมายเน ยุตฺโต, ปพฺพชฺชํ น ลภามหํ.
‘‘มหนฺธการปิหิตา ¶ ¶ , ติวิธคฺคีหิ ฑยฺหเร;
เกน นุ โข อุปาเยน, วิสํยุตฺโต ภเว อหํ.
‘‘เทยฺยธมฺโม จ เม นตฺถิ, วราโก ภตโก อหํ;
ยํนูนาหํ ปฺจสีลํ, รกฺเขยฺยํ ปริปูรยํ.
‘‘อโนมทสฺสิสฺส มุนิโน, นิสโภ นาม สาวโก;
ตมหํ อุปสงฺกมฺม, ปฺจสิกฺขาปทคฺคหึ.
‘‘วสฺสสตสหสฺสานิ, อายุ วิชฺชติ ตาวเท;
ตาวตา ปฺจสีลานิ, ปริปุณฺณานิ โคปยึ.
‘‘มจฺจุกาเล จ สมฺปตฺเต, เทวา อสฺสาสยนฺติ มํ;
‘รโถ สหสฺสยุตฺโต เต, มาริสายํ [มาริสสฺส (ก.)] อุปฏฺิโต’.
‘‘วตฺตนฺเต จริเม จิตฺเต, มม สีลํ อนุสฺสรึ;
เตน กมฺเมน สุกเตน, ตาวตึสํ อคจฺฉหํ.
‘‘ตึสกฺขตฺตฺุจ ¶ เทวินฺโท, เทวรชฺชมการยึ;
ทิพฺพสุขํ [ทิพฺพํ สุขํ (สี.)] อนุภวึ, อจฺฉราหิ ปุรกฺขโต.
‘‘ปฺจสตฺตติกฺขตฺตฺุจ, จกฺกวตฺตี อโหสหํ;
ปเทสรชฺชํ วิปุลํ, คณนาโต อสงฺขิยํ.
‘‘เทวโลกา จวิตฺวาน, สุกฺกมูเลน โจทิโต;
ปุเร เวสาลิยํ ชาโต, มหาสาเล สุอฑฺฒเก.
‘‘วสฺสูปนายิเก ¶ กาเล, ทิปฺปนฺเต [ทิพฺพนฺติ (ก.)] ชินสาสเน;
มาตา จ เม ปิตา เจว, ปฺจสิกฺขาปทคฺคหุํ.
‘‘สห ¶ สุตฺวานหํ สีลํ, มม สีลํ อนุสฺสรึ;
เอกาสเน นิสีทิตฺวา, อรหตฺตมปาปุณึ.
‘‘ชาติยา ปฺจวสฺเสน, อรหตฺตมปาปุณึ;
อุปสมฺปาทยิ พุทฺโธ, คุณมฺาย จกฺขุมา.
‘‘ปริปุณฺณานิ โคเปตฺวา, ปฺจสิกฺขาปทานหํ;
อปริเมยฺเย อิโต กปฺเป, วินิปาตํ น คจฺฉหํ.
‘‘สฺวาหํ ¶ ยสมนุภวึ, เตสํ สีลาน วาหสา;
กปฺปโกฏิมฺปิ กิตฺเตนฺโต, กิตฺตเย เอกเทสกํ.
‘‘ปฺจสีลานิ โคเปตฺวา, ตโย เหตู ลภามหํ;
ทีฆายุโก มหาโภโค, ติกฺขปฺโ ภวามหํ.
‘‘สํกิตฺเตนฺโต จ [ปกิตฺเตนฺโตว (สี.), ปกิตฺเตนฺเต จ (สฺยา.)] สพฺเพสํ, อภิมตฺตฺจ โปริสํ;
ภวาภเว สํสริตฺวา, เอเต าเน ลภามหํ.
‘‘อปริเมยฺยสีเลสุ, วตฺตนฺตา ชินสาวกา;
ภเวสุ ยทิ รชฺเชยฺยุํ, วิปาโก กีทิโส ภเว.
‘‘สุจิณฺณํ เม ปฺจสีลํ, ภตเกน ตปสฺสินา [วิปสฺสินา (สี.)];
เตน สีเลนหํ อชฺช, โมจยึ สพฺพพนฺธนา.
‘‘อปริเมยฺเย อิโต กปฺเป, ปฺจสีลานิ โคปยึ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ปฺจสีลานิทํ ผลํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส, วิโมกฺขาปิ จ อฏฺิเม;
ฉฬภิฺา สจฺฉิกตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ ¶ สุทํ อายสฺมา ปฺจสีลสมาทานิโย เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
ปฺจสีลสมาทานิยตฺเถรสฺสาปทานํ จตุตฺถํ.
๕. อนฺนสํสาวกตฺเถรอปทานํ
‘‘สุวณฺณวณฺณํ ¶ สมฺพุทฺธํ, คจฺฉนฺตํ อนฺตราปเณ;
กฺจนคฺฆิยสํกาสํ, พาตฺตึสวรลกฺขณํ.
‘‘สิทฺธตฺถํ ¶ โลกปชฺโชตํ, อปฺปเมยฺยํ อโนปมํ;
อลตฺถํ ปรมํ ปีตึ, ทิสฺวา ทนฺตํ ชุตินฺธรํ.
‘‘สมฺพุทฺธํ อภินาเมตฺวา, โภชยึ ตํ มหามุนึ;
มหาการุณิโก โลเก [นาโถ (สี.)], อนุโมทิ มมํ ตทา.
‘‘ตสฺมึ ¶ มหาการุณิเก, ปรมสฺสาสการเก;
พุทฺเธ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา, กปฺปํ สคฺคมฺหิ โมทหํ.
‘‘จตุนฺนวุติโต กปฺเป, ยํ ทานมททึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ภิกฺขาทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส, วิโมกฺขาปิ จ อฏฺิเม;
ฉฬภิฺา สจฺฉิกตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา อนฺนสํสาวโก เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
อนฺนสํสาวกตฺเถรสฺสาปทานํ ปฺจมํ.
๖. ธูปทายกตฺเถรอปทานํ
‘‘สิทฺธตฺถสฺส ¶ ภควโต, โลกเชฏฺสฺส ตาทิโน;
กุฏิธูปํ มยา ทินฺนํ, วิปฺปสนฺเนน เจตสา.
ยํ ยํ โยนุปปชฺชามิ, เทวตฺตํ อถ มานุสํ;
สพฺเพสมฺปิ ปิโย โหมิ, ธูปทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘จตุนฺนวุติโต กปฺเป, ยํ ธูปมททึ ตทา [ยํ ธูปนมทาสหํ (ก.)];
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ธูปทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส, วิโมกฺขาปิ จ อฏฺิเม;
ฉฬภิฺา สจฺฉิกตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา ธูปทายโก เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
ธูปทายกตฺเถรสฺสาปทานํ ฉฏฺํ.
๗. ปุลินปูชกตฺเถรอปทานํ
‘‘วิปสฺสิสฺส ¶ ¶ ภควโต, โพธิยา ปาทปุตฺตเม;
ปุราณปุลินํ หิตฺวา [ฉฑฺเฑตฺวา (สี. สฺยา.)], สุทฺธปุลินมากิรึ.
‘‘เอกนวุติโต ¶ กปฺเป, ยํ ปุลินมทาสหํ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ปุลินทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘ตึสติเม ¶ [ติปฺาเส (สี. สฺยา.)] อิโต กปฺเป, ราชา อาสึ ชนาธิภู;
มหาปุลินนาเมน, จกฺกวตฺตี มหพฺพโล.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส, วิโมกฺขาปิ จ อฏฺิเม;
ฉฬภิฺา สจฺฉิกตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา ปุลินปูชโก เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
ปุลินปูชกตฺเถรสฺสาปทานํ สตฺตมํ.
๘. อุตฺติยตฺเถรอปทานํ
‘‘จนฺทภาคานทีตีเร, สุสุมาโร อหํ ตทา;
สโคจรปฺปสุโตหํ [สโภชนปสุตาหํ (สฺยา. ก.)], นทีติตฺถํ อคจฺฉหํ.
‘‘สิทฺธตฺโถ ตมฺหิ สมเย, สยมฺภู อคฺคปุคฺคโล;
นทึ ตริตุกาโม โส, นทีติตฺถํ อุปาคมิ.
‘‘อุปาคเต จ [อุปาคตมฺหิ (สฺยา. ก.)] สมฺพุทฺเธ, อหมฺปิ ตตฺถุปาคมึ;
อุปคนฺตฺวาน สมฺพุทฺธํ, อิมํ วาจํ อุทีรยึ.
‘‘‘อภิรูห มหาวีร, ตาเรสฺสามิ อหํ ตุวํ;
เปตฺติกํ วิสยํ มยฺหํ, อนุกมฺป มหามุนิ’.
‘‘มม อุคฺคชฺชนํ สุตฺวา, อภิรูหิ มหามุนิ;
หฏฺโ หฏฺเน จิตฺเตน, ตาเรสึ โลกนายกํ.
‘‘นทิยา ¶ ปาริเม ตีเร, สิทฺธตฺโถ โลกนายโก;
อสฺสาเสสิ มมํ ตตฺถ, อมตํ ปาปุณิสฺสสิ.
‘‘ตมฺหา ¶ กายา จวิตฺวาน, เทวโลกํ อาคจฺฉหํ;
ทิพฺพสุขํ อนุภวึ, อจฺฉราหิ ปุรกฺขโต.
‘‘สตฺตกฺขตฺตฺุจ ¶ เทวินฺโท, เทวรชฺชมกาสหํ;
ตีณิกฺขตฺตุํ จกฺกวตฺตี, มหิยา อิสฺสโร อหุํ.
‘‘วิเวกมนุยุตฺโตหํ ¶ , นิปโก จ สุสํวุโต;
ธาเรมิ อนฺติมํ เทหํ, สมฺมาสมฺพุทฺธสาสเน.
‘‘จตุนฺนวุติโต กปฺเป, ตาเรสึ ยํ นราสภํ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ตรณาย อิทํ ผลํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส, วิโมกฺขาปิ จ อฏฺิเม;
ฉฬภิฺา สจฺฉิกตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา อุตฺติโย [อุตฺติริโย (สี.)] เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
อุตฺติยตฺเถรสฺสาปทานํ อฏฺมํ.
๙. เอกฺชลิกตฺเถรอปทานํ
‘‘สุวณฺณวณฺณํ สมฺพุทฺธํ, คจฺฉนฺตํ อนฺตราปเณ;
วิปสฺสึ สตฺถวาหคฺคํ, นรวรํ วินายกํ.
‘‘อทนฺตทมนํ ¶ ตาทึ, มหาวาทึ มหามตึ;
ทิสฺวา ปสนฺโน สุมโน, เอกฺชลิมกาสหํ.
‘‘เอกนวุติโต กปฺเป, ยมฺชลึ กรึ [ยํ อฺชลิมกรึ (สฺยา.), อฺชลิมกรึ (ก.)] ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, อฺชลิสฺส อิทํ ผลํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส, วิโมกฺขาปิ จ อฏฺิเม;
ฉฬภิฺา สจฺฉิกตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา เอกฺชลิโก เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
เอกฺชลิกตฺเถรสฺสาปทานํ นวมํ.
๑๐. โขมทายกตฺเถรอปทานํ
‘‘นคเร ¶ ¶ พนฺธุมติยา, อโหสึ วาณิโช ตทา;
เตเนว ทารํ โปเสมิ, โรเปมิ พีชสมฺปทํ.
‘‘รถิยํ ปฏิปนฺนสฺส, วิปสฺสิสฺส มเหสิโน;
เอกํ โขมํ มยา ทินฺนํ, กุสลตฺถาย สตฺถุโน.
‘‘เอกนวุติโต ¶ กปฺเป, ยํ โขมมททึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, โขมทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘สตฺตรเส [สตฺตวีเส (สี. สฺยา.)] อิโต กปฺเป, เอโก สินฺธวสนฺธโน;
สตฺตรตนสมฺปนฺโน, จตุทีปมฺหิ อิสฺสโร.
‘‘ปฏิสมฺภิทา ¶ จตสฺโส, วิโมกฺขาปิ จ อฏฺิเม;
ฉฬภิฺา สจฺฉิกตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา โขมทายโก เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
โขมทายกตฺเถรสฺสาปทานํ ทสมํ.
ตสฺสุทฺทานํ –
สุสูติ อุปวาโน จ, สรโณ สีลคาหโก;
อนฺนสํสาวโก โขมทายี จ, ทเสว ตติเย คเณ;
อฺชลี โขมทายี จ, ทเสว ตติเย คเณ;
ปฺจาลีสีติสตํ วุตฺตา, คาถาโย สพฺพปิณฺฑิตา.
สุภูติวคฺโค ตติโย.
จตุตฺถภาณวารํ.