📜
๒๒. หตฺถิวคฺโค
๑. หตฺถิทายกตฺเถรอปทานํ
‘‘สิทฺธตฺถสฺส ¶ ¶ ¶ ภควโต, ทฺวิปทินฺทสฺส ตาทิโน;
นาคเสฏฺโ มยา ทินฺโน, อีสาทนฺโต อุรูฬฺหวา.
‘‘อุตฺตมตฺถํ อนุโภมิ, สนฺติปทมนุตฺตรํ;
นาคทานํ [อคฺคทานํ (สี. ก.)] มยา ทินฺนํ, สพฺพโลกหิเตสิโน.
‘‘จตุนฺนวุติโต กปฺเป, ยํ นาค [ทาน (สี. ก.)] มททึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, นาคทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘อฏฺสตฺตติกปฺปมฺหิ, โสฬสาสึสุ ขตฺติยา;
สมนฺตปาสาทิกา นาม, จกฺกวตฺตี มหพฺพลา.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส, วิโมกฺขาปิ จ อฏฺิเม;
ฉฬภิฺา สจฺฉิกตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา หตฺถิทายโก เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
หตฺถิทายกตฺเถรสฺสาปทานํ ปมํ.
๒. ปานธิทายกตฺเถรอปทานํ
‘‘อารฺิกสฺส อิสิโน, จิรรตฺตตปสฺสิโน [ฌายิโน, เมตฺตจิตฺตตปสฺสิโน (สฺยา.)];
พุทฺธสฺส [ธมฺมสฺส (สฺยา. ก.)] ภาวิตตฺตสฺส, อทาสึ ปานธึ อหํ.
‘‘เตน ¶ กมฺเมน ทฺวิปทินฺท, โลกเชฏฺ นราสภ;
ทิพฺพยานํ [สพฺพํ ยานํ (สี.)] อนุโภมิ, ปุพฺพกมฺมสฺสิทํ ผลํ.
‘‘จตุนฺนวุเต ¶ อิโต กปฺเป, ยํ กมฺมมกรึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ปานธิสฺส อิทํ ผลํ.
‘‘สตฺตสตฺตติโต ¶ ¶ กปฺเป, อฏฺ อาสึสุ ขตฺติยา;
สุยานา นาม นาเมน, จกฺกวตฺตี มหพฺพลา.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา ปานธิทายโก เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
ปานธิทายกตฺเถรสฺสาปทานํ ทุติยํ.
๓. สจฺจสฺกตฺเถรอปทานํ
‘‘เวสฺสภู ตมฺหิ สมเย, ภิกฺขุสงฺฆปุรกฺขโต;
เทเสติ อริยสจฺจานิ, นิพฺพาเปนฺโต มหาชนํ.
‘‘ปรมการฺุปตฺโตมฺหิ, สมิตึ อคมาสหํ;
โสหํ นิสินฺนโก สนฺโต, ธมฺมมสฺโสสิ สตฺถุโน.
‘‘ตสฺสาหํ ธมฺมํ สุตฺวาน, เทวโลกํ อคจฺฉหํ;
ตึสกปฺปานิ เทเวสุ, อวสึ ตตฺถหํ ปุเร.
‘‘เอกตฺตึเส ¶ อิโต กปฺเป, ยํ สฺมลภึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, สจฺจสฺายิทํ ผลํ.
‘‘ฉพฺพีสมฺหิ อิโต กปฺเป, เอโก อาสึ ชนาธิโป;
เอกผุสิตนาเมน, จกฺกวตฺตี มหพฺพโล.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา สจฺจสฺโก เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
สจฺจสฺกตฺเถรสฺสาปทานํ ตติยํ.
๔. เอกสฺกตฺเถรอปทานํ
‘‘ทุมคฺเค ปํสุกูลิกํ [ปํสุกูลกํ (?)], ลคฺคํ ทิสฺวาน สตฺถุโน;
อฺชลึ ปคฺคเหตฺวาน, ปํสุกูลํ อวนฺทหํ.
‘‘เอกตฺตึเส อิโต กปฺเป, ยํ สฺมลภึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘ปฺจวีเส ¶ ¶ ¶ อิโต กปฺเป, เอโก อาสึ ชนาธิโป;
อมิตาโภติ นาเมน, จกฺกวตฺตี มหพฺพโล.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ ¶ สุทํ อายสฺมา เอกสฺโก เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
เอกสฺกตฺเถรสฺสาปทานํ จตุตฺถํ.
๕. รํสิสฺกตฺเถรอปทานํ
‘‘อุเทนฺตํ สตรํสึว, ปีตรํสึว [สิตรํสึ ว (สี. สฺยา.)] ภาณุมํ;
พฺยคฺฆูสภํว ปวรํ, สุชาตํ ปพฺพตนฺตเร.
‘‘พุทฺธสฺส อานุภาโว โส, ชลเต ปพฺพตนฺตเร;
รํเส [รํสฺยา (?)] จิตฺตํ ปสาเทตฺวา, กปฺปํ สคฺคมฺหิ โมทหํ.
‘‘อวเสเสสุ กปฺเปสุ, กุสลํ จริตํ มยา;
เตน จิตฺตปฺปสาเทน, พุทฺธานุสฺสติยาปิ จ.
‘‘ตึสกปฺปสหสฺเสโต, ยํ สฺมลภึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, พุทฺธสฺายิทํ ผลํ.
‘‘สตฺตปฺาสกปฺปมฺหิ, เอโก อาสึ ชนาธิโป;
สุชาโต นาม นาเมน, จกฺกวตฺตี มหพฺพโล.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา รํสิสฺโก เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
รํสิสฺกตฺเถรสฺสาปทานํ ปฺจมํ.
๖. สนฺธิตตฺเถรอปทานํ
‘‘อสฺสตฺเถ ¶ หริโตภาเส, สํวิรูฬฺหมฺหิ ปาทเป;
เอกํ พุทฺธคตํ สฺํ, อลภึหํ [อลภิสฺสํ (สี.)] ปติสฺสโต.
‘‘เอกตฺตึเส ¶ อิโต กปฺเป, ยํ สฺมลภึ ตทา;
ตสฺสา สฺาย วาหสา, ปตฺโต เม อาสวกฺขโย.
‘‘อิโต ¶ เตรสกปฺปมฺหิ, ธนิฏฺโ นาม ขตฺติโย;
สตฺตรตนสมฺปนฺโน, จกฺกวตฺตี มหพฺพโล.
‘‘ปฏิสมฺภิทา ¶ จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา สนฺธิโต [สณฺิโต (สี.)] เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
สนฺธิตตฺเถรสฺสาปทานํ ฉฏฺํ.
๗. ตาลวณฺฏทายกตฺเถรอปทานํ
‘‘ตาลวณฺฏํ มยา ทินฺนํ, ติสฺสสฺสาทิจฺจพนฺธุโน;
คิมฺหนิพฺพาปนตฺถาย, ปริฬาโหปสนฺติยา.
‘‘สนฺนิพฺพาเปมิ ราคคฺคึ, โทสคฺคิฺจ ตทุตฺตรึ;
นิพฺพาเปมิ จ โมหคฺคึ, ตาลวณฺฏสฺสิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ¶ ฌาปิตา มยฺหํ, ภวา สพฺเพ สมูหตา;
ธาเรมิ อนฺติมํ เทหํ, สมฺมาสมฺพุทฺธสาสเน.
‘‘ทฺเวนวุเต อิโต กปฺเป, ยํ กมฺมมกรึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ตาลวณฺฏสฺสิทํ ผลํ.
‘‘เตสฏฺิมฺหิ อิโต กปฺเป, มหานามสนามโก;
สตฺตรตนสมฺปนฺโน, จกฺกวตฺตี มหพฺพโล.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา ตาลวณฺฏทายโก เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
ตาลวณฺฏทายกตฺเถรสฺสาปทานํ สตฺตมํ.
๘. อกฺกนฺตสฺกตฺเถรอปทานํ
‘‘กุสาฏกํ ¶ คเหตฺวาน, อุปชฺฌายสฺสหํ ปุเร;
มนฺตฺจ อนุสิกฺขามิ, คนฺถาโทสสฺส [กณฺฑเภทสฺส (สี.), คณฺฑเภทสฺส (สฺยา.)] ปตฺติยา.
‘‘อทฺทสํ วิรชํ พุทฺธํ, อาหุตีนํ ปฏิคฺคหํ;
อุสภํ ปวรํ อคฺคํ, ติสฺสํ พุทฺธํ คณุตฺตมํ [คชุตฺตมํ (สฺยา.)].
‘‘กุสาฏกํ ¶ ปตฺถริตํ, อกฺกมนฺตํ นรุตฺตมํ;
สมุคฺคตํ มหาวีรํ, โลกเชฏฺํ นราสภํ.
‘‘ทิสฺวา ¶ ¶ ตํ โลกปชฺโชตํ, วิมลํ จนฺทสนฺนิภํ;
อวนฺทึ สตฺถุโน ปาเท, วิปฺปสนฺเนน เจตสา.
‘‘จตุนฺนวุติโต กปฺเป, ยํ อทาสึ กุสาฏกํ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, กุสาฏกสฺสิทํ ผลํ.
‘‘สตฺตตึเส อิโต กปฺเป, เอโก อาสึ ชนาธิโป;
สุนนฺโท นาม นาเมน, จกฺกวตฺตี มหพฺพโล.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา อกฺกนฺตสฺโก เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ;
อกฺกนฺตสฺกตฺเถรสฺสาปทานํ อฏฺมํ.
๙. สปฺปิทายกตฺเถรอปทานํ
‘‘นิสินฺโน ปาสาทวเร, นารีคณปุรกฺขโต;
พฺยาธิตํ สมณํ ทิสฺวา, อภินาเมสหํ ฆรํ.
‘‘อุปวิฏฺํ มหาวีรํ, เทวเทวํ นราสภํ;
สปฺปิเตลํ มยา ทินฺนํ, สิทฺธตฺถสฺส มเหสิโน.
‘‘ปสฺสทฺธทรถํ ทิสฺวา, วิปฺปสนฺนมุขินฺทฺริยํ;
วนฺทิตฺวา สตฺถุโน ปาเท, อนุสํสาวยึ ปุเร.
‘‘ทิสฺวา ¶ ¶ มํ สุปฺปสนฺนตฺตํ [สุปฺปสนฺนนฺตํ (สฺยา. ก.) สุปฺปสนฺนจิตฺตนฺติ อตฺโถ], อิทฺธิยา ปารมิงฺคโต;
นภํ อพฺภุคฺคมี ธีโร, หํสราชาว อมฺพเร.
‘‘จตุนฺนวุติโต กปฺเป, ยํ ทานมททึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, สปฺปิเตลสฺสิทํ ผลํ.
‘‘อิโต สตฺตรเส กปฺเป, ชุติเทว [ทุติเทว (สฺยา.), ตุติเทว (ก.)] สนามโก;
สตฺตรตนสมฺปนฺโน, จกฺกวตฺตี มหพฺพโล.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา สปฺปิทายโก เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
สปฺปิทายกตฺเถรสฺสาปทานํ นวมํ.
๑๐. ปาปนิวาริยตฺเถรอปทานํ
‘‘ปิยทสฺสิสฺส ¶ ภควโต, จงฺกมํ โสธิตํ มยา;
นฬเกหิ ปฏิจฺฉนฺนํ, วาตาตปนิวารณํ.
‘‘ปาปํ วิวชฺชนตฺถาย, กุสลสฺสุปสมฺปทา;
กิเลสานํ ปหานาย, ปทหึ สตฺถุ สาสเน.
‘‘อิโต ¶ เอกาทเส กปฺเป, อคฺคิเทโวติ วิสฺสุโต;
สตฺตรตนสมฺปนฺโน, จกฺกวตฺตี มหพฺพโล.
‘‘ปฏิสมฺภิทา ¶ จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา ปาปนิวาริโย [วาตาตปนิวาริโย (?)] เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
ปาปนิวาริยตฺเถรสฺสาปทานํ ทสมํ.
หตฺถิวคฺโค พาวีสติโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
หตฺถิ ปานธิ สจฺจฺจ, เอกสฺิ จ รํสิโก;
สนฺธิโต ตาลวณฺฏฺจ, ตถา อกฺกนฺตสฺโก;
สปฺปิ ปาปนิวารี จ, จตุปฺปฺาส คาถกาติ.