📜
๔๑. เมตฺเตยฺยวคฺโค
๑. ติสฺสเมตฺเตยฺยตฺเถรอปทานํ
‘‘ปพฺภารกูฏํ ¶ ¶ ¶ ¶ นิสฺสาย, โสภิโต นาม ตาปโส;
ปวตฺตผลํ ภฺุชิตฺวา, วสติ ปพฺพตนฺตเร.
‘‘อคฺคึ ทารุํ อาหริตฺวา, อุชฺชาเลสึ อหํ ตทา;
อุตฺตมตฺถํ คเวสนฺโต, พฺรหฺมโลกูปปตฺติยา.
‘‘ปทุมุตฺตโร โลกวิทู, อาหุตีนํ ปฏิคฺคโห;
มมุทฺธริตุกาโม โส, อาคจฺฉิ มม สนฺติเก.
‘‘กึ กโรสิ มหาปฺุ, เทหิ เม อคฺคิทารุกํ;
อหมคฺคึ ปริจเร, ตโต เม สุทฺธิ โหหิติ [เหหิติ (สี.)].
‘‘สุภทฺทโก ตฺวํ มนุเช, เทวเต ตฺวํ ปชานสิ;
ตุวํ อคฺคึ ปริจร, หนฺท เต อคฺคิทารุกํ.
‘‘ตโต กฏฺํ คเหตฺวาน, อคฺคึ อุชฺชาลยี ชิโน;
น ตตฺถ กฏฺํ ปชฺฌายิ, ปาฏิเหรํ มเหสิโน.
‘‘น เต อคฺคิ ปชฺชลติ, อาหุตี เต น วิชฺชติ;
นิรตฺถกํ วตํ ตุยฺหํ, อคฺคึ ปริจรสฺสุ เม.
‘‘กีทิโส โส [เต (สฺยา. ก.)] มหาวีร, อคฺคิ ตว ปวุจฺจติ;
มยฺหมฺปิ กถยสฺเสตํ, อุโภ ปริจรามเส.
‘‘เหตุธมฺมนิโรธาย ¶ , กิเลสสมณาย จ;
อิสฺสามจฺฉริยํ หิตฺวา, ตโย เอเต มมาหุตี.
‘‘กีทิโส ตฺวํ มหาวีร, กถํ โคตฺโตสิ มาริส;
อาจารปฏิปตฺติ เต, พาฬฺหํ โข มม รุจฺจติ.
‘‘ขตฺติยมฺหิ ¶ กุเล ชาโต, อภิฺาปารมึ คโต;
สพฺพาสวปริกฺขีโณ, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว.
‘‘ยทิ ¶ ¶ พุทฺโธสิ สพฺพฺู, ปภงฺกร ตโมนุท;
นมสฺสิสฺสามิ ตํ เทว, ทุกฺขสฺสนฺตกโร ตุวํ.
‘‘ปตฺถริตฺวาชินจมฺมํ, นิสีทนมทาสหํ;
นิสีท นาถ สพฺพฺุ, อุปฏฺิสฺสามหํ ตุวํ.
‘‘นิสีทิ ภควา ตตฺถ, อชินมฺหิ สุวิตฺถเต;
นิมนฺตยิตฺวา สมฺพุทฺธํ, ปพฺพตํ อคมาสหํ.
‘‘ขาริภารฺจ ปูเรตฺวา, ตินฺทุกผลมาหรึ;
มธุนา โยชยิตฺวาน, ผลํ พุทฺธสฺสทาสหํ.
‘‘มม นิชฺฌายมานสฺส, ปริภฺุชิ ตทา ชิโน;
ตตฺถ จิตฺตํ ปสาเทสึ, เปกฺขนฺโต โลกนายกํ.
‘‘ปทุมุตฺตโร โลกวิทู, อาหุตีนํ ปฏิคฺคโห;
มมสฺสเม นิสีทิตฺวา, อิมา คาถา อภาสถ.
‘‘‘โย มํ ผเลน ตปฺเปสิ, ปสนฺโน เสหิ ปาณิภิ;
ตมหํ กิตฺตยิสฺสามิ, สุณาถ มม ภาสโต.
‘‘‘ปฺจวีสติกฺขตฺตุํ ¶ โส, เทวรชฺชํ กริสฺสติ;
สหสฺสกฺขตฺตุํ ราชา จ, จกฺกวตฺตี ภวิสฺสติ.
‘‘‘ตสฺส สงฺกปฺปมฺาย, ปุพฺพกมฺมสมงฺคิโน;
อนฺนํ ปานฺจ วตฺถฺจ, สยนฺจ มหารหํ.
‘‘‘ปฺุกมฺเมน สํยุตฺตา, นิพฺพตฺติสฺสนฺติ ตาวเท;
สทา ปมุทิโต จายํ, ภวิสฺสติ อนามโย.
‘‘‘อุปปชฺชติ ยํ โยนึ, เทวตฺตํ อถ มานุสํ;
สพฺพตฺถ สุขิโต หุตฺวา, มนุสฺสตฺตํ คมิสฺสติ.
‘‘‘อชฺฌายโก มนฺตธโร, ติณฺณํ เวทาน ปารคู;
สมฺพุทฺธํ อุปคนฺตฺวาน, อรหา โส ภวิสฺสติ’.
‘‘ยโต สรามิ อตฺตานํ, ยโต ปตฺโตสฺมิ วิฺุตํ;
โภเค เม อูนตา นตฺถิ, ผลทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘วรธมฺมมนุปฺปตฺโต, ราคโทเส สมูหนึ;
สพฺพาสวปริกฺขีโณ, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว.
‘‘กิเลสา ¶ ฌาปิตา มยฺหํ, ภวา สพฺเพ สมูหตา;
นาโคว พนฺธนํ เฉตฺวา, วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ, มม พุทฺธสฺส สนฺติเก;
ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา ¶ จตสฺโส, วิโมกฺขาปิ จ อฏฺิเม;
ฉฬภิฺา สจฺฉิกตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ ¶ สุทํ อายสฺมา ติสฺสเมตฺเตยฺโย เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
ติสฺสเมตฺเตยฺยตฺเถรสฺสาปทานํ ปมํ.
๒. ปุณฺณกตฺเถรอปทานํ
‘‘ปพฺภารกูฏํ ¶ นิสฺสาย, สยมฺภู อปราชิโต;
อาพาธิโก จ โส [อาพาธิโก ครุ (สี.)] พุทฺโธ, วสติ ปพฺพตนฺตเร.
‘‘มม อสฺสมสามนฺตา, ปนาโท อาสิ ตาวเท;
พุทฺเธ นิพฺพายมานมฺหิ, อาโลโก อุทปชฺชถ [อาสิ ตาวเท (สฺยา. ก.)].
‘‘ยาวตา วนสณฺฑสฺมึ, อจฺฉโกกตรจฺฉกา;
วาฬา จ [พฺยคฺฆา (สี.)] เกสรี สพฺเพ, อภิคชฺชึสุ ตาวเท.
‘‘อุปฺปาตํ ตมหํ ทิสฺวา, ปพฺภารํ อคมาสหํ;
ตตฺถทฺทสฺสาสึ สมฺพุทฺธํ, นิพฺพุตํ อปราชิตํ.
‘‘สุผุลฺลํ สาลราชํว, สตรํสึว อุคฺคตํ;
วีตจฺจิกํว องฺคารํ, นิพฺพุตํ อปราชิตํ.
‘‘ติณํ กฏฺฺจ ปูเรตฺวา, จิตกํ ตตฺถกาสหํ;
จิตกํ สุกตํ กตฺวา, สรีรํ ฌาปยึ อหํ.
‘‘สรีรํ ฌาปยิตฺวาน, คนฺธโตยํ สโมกิรึ;
อนฺตลิกฺเข ิโต ยกฺโข, นามมคฺคหิ ตาวเท.
‘‘ยํ ¶ ¶ ปูริตํ [ตํ ปูริตํ (สฺยา.), สปฺปุริส (ก.)] ตยา กิจฺจํ, สยมฺภุสฺส มเหสิโน;
ปุณฺณโก นาม นาเมน, สทา โหหิ ตุวํ [ยทา โหสิ ตุวํ (สฺยา.), สทา โหหิติ ตฺวํ (ก.)] มุเน.
‘‘ตมฺหา กายา จวิตฺวาน, เทวโลกํ อคจฺฉหํ;
ตตฺถ ทิพฺพมโย คนฺโธ, อนฺตลิกฺขา ปวสฺสติ [อนฺตลิกฺเข ปวายติ (สี.)].
‘‘ตตฺราปิ นามเธยฺยํ เม, ปุณฺณโกติ อหู ตทา;
เทวภูโต มนุสฺโส วา, สงฺกปฺปํ ปูรยามหํ.
‘‘อิทํ ปจฺฉิมกํ มยฺหํ, จริโม วตฺตเต ภโว;
อิธาปิ ปุณฺณโก นาม, นามเธยฺยํ ปกาสติ.
‘‘โตสยิตฺวาน ¶ สมฺพุทฺธํ, โคตมํ สกฺยปุงฺควํ;
สพฺพาสเว ปริฺาย, วิหรามิ อนาสโว.
‘‘เอกนวุติโต กปฺเป, ยํ กมฺมมกรึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ตนุกิจฺจสฺสิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา ปุณฺณโก เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
ปุณฺณกตฺเถรสฺสาปทานํ ทุติยํ.
๓. เมตฺตคุตฺเถรอปทานํ
‘‘หิมวนฺตสฺสาวิทูเร ¶ ¶ , อโสโก นาม ปพฺพโต;
ตตฺถาสิ อสฺสโม มยฺหํ, วิสฺสกมฺเมน [วิสุกมฺเมน (สี. สฺยา. ก.)] มาปิโต.
‘‘สุเมโธ นาม สมฺพุทฺโธ, อคฺโค การุณิโก มุนิ;
นิวาสยิตฺวา ปุพฺพณฺเห, ปิณฺฑาย เม [มํ (สี.)] อุปาคมิ.
‘‘อุปาคตํ ¶ มหาวีรํ, สุเมธํ โลกนายกํ;
ปคฺคยฺห สุคตปตฺตํ [สุคตํ ปตฺตํ (สี.), สุภกํ ปตฺตํ (ปี.)], สปฺปิเตลํ อปูรยึ [สปฺปิเตเลน ปูรยึ (สี.), สปฺปิเตลสฺส’ปูรยึ (?)].
‘‘ทตฺวานหํ พุทฺธเสฏฺเ, สุเมเธ โลกนายเก;
อฺชลึ ปคฺคเหตฺวาน, ภิยฺโย [ภีโย (สี.), ภียฺโย (ปี.)] หาสํ ชเนสหํ.
‘‘อิมินา สปฺปิทาเนน, เจตนาปณิธีหิ จ;
เทวภูโต มนุสฺโส วา, ลภามิ วิปุลํ สุขํ.
‘‘วินิปาตํ วิวชฺเชตฺวา, สํสรามิ ภวาภเว;
ตตฺถ จิตฺตํ ปณิธิตฺวา, ลภามิ อจลํ ปทํ.
‘‘ลาภา ตุยฺหํ สุลทฺธํ เต, ยํ มํ อทฺทกฺขิ พฺราหฺมณ;
มม ทสฺสนมาคมฺม, อรหตฺตํ ภวิสฺสติ [อรหา ตฺวํ ภวิสฺสสิ (สี. ปี.), อรหตฺตํ คมิสฺสสิ (สฺยา.)].
‘‘วิสฺสตฺโถ [วิสฺสฏฺโ (สฺยา. ปี.), วิสฏฺโ (ก.)] โหหิ มา ภายิ, อธิคนฺตฺวา มหายสํ;
มมฺหิ สปฺปึ ทตฺวาน, ปริโมกฺขสิ ชาติยา.
‘‘อิมินา ¶ สปฺปิทาเนน, เจตนาปณิธีหิ จ;
เทวภูโต มนุสฺโส วา, ลภเส วิปุลํ สุขํ.
‘‘อิมินา ¶ สปฺปิทาเนน, เมตฺตจิตฺตวตาย จ;
อฏฺารเส กปฺปสเต, เทวโลเก รมิสฺสสิ.
‘‘อฏฺตึสติกฺขตฺตฺุจ, เทวราชา ภวิสฺสสิ;
ปเทสรชฺชํ วิปุลํ, คณนาโต อสงฺขิยํ.
‘‘เอกปฺาสกฺขตฺตฺุจ, จกฺกวตฺตี ภวิสฺสสิ;
จาตุรนฺโต วิชิตาวี, ชมฺพุมณฺฑสฺส [ชมฺพุสณฺฑสฺส (สี. ปี.)] อิสฺสโร.
‘‘มหาสมุทฺโทวกฺโขโภ, ทุทฺธโร ปถวี ยถา;
เอวเมว จ เต โภคา, อปฺปเมยฺยา ภวิสฺสเร.
‘‘สฏฺิโกฏี หิรฺสฺส, จชิตฺวา [จตฺวาน (สี. ก.), ทตฺวาน (สฺยา. ปี.)] ปพฺพชึ อหํ;
กึ กุสลํ คเวสนฺโต, พาวรึ อุปสงฺกมึ.
‘‘ตตฺถ ¶ ¶ มนฺเต อธียามิ, ฉฬงฺคํ นาม ลกฺขณํ;
ตมนฺธการํ วิธมํ, อุปฺปชฺชิ ตฺวํ มหามุนิ.
‘‘ตว ทสฺสนกาโมหํ, อาคโตมฺหิ มหามุนิ;
ตว ธมฺมํ สุณิตฺวาน, ปตฺโตมฺหิ อจลํ ปทํ.
‘‘ตึสกปฺปสหสฺสมฺหิ, สปฺปึ พุทฺธสฺสทาสหํ;
เอตฺถนฺตเร นาภิชาเน, สปฺปึ วิฺาปิตํ [วิฺาปิตา (?)] มยา.
‘‘มม สงฺกปฺปมฺาย, อุปฺปชฺชติ ยทิจฺฉกํ;
จิตฺตมฺาย นิพฺพตฺตํ, สพฺเพ สนฺตปฺปยามหํ.
‘‘อโห พุทฺธา อโห ธมฺมา [อโห พุทฺโธ อโห ธมฺโม (สี.) เถรคา. ๒๐๑ เถรคาถาย ตทฏฺกถาย จ สํสนฺเทตพฺพํ], อโห โน สตฺถุ สมฺปทา;
โถกฺหิ สปฺปึ ทตฺวาน, อปฺปเมยฺยํ ลภามหํ.
‘‘มหาสมุทฺเท ¶ อุทกํ, ยาวตา เนรุปสฺสโต;
มม สปฺปึ อุปาทาย, กลภาคํ น เหสฺสติ [หิสฺสติ (สฺยา. ก.), เอสฺสติ (สี.)].
‘‘ยาวตา จกฺกวาฬสฺส, กริยนฺตสฺส [การยนฺตสฺส (สฺยา.), กยิรนฺตสฺส (ปี.), อาหรนฺตสฺส (ก.)] ราสิโต;
มม นิพฺพตฺตวตฺถานํ [มยา นิวตฺถวตฺถานํ (ปี.)], โอกาโส โส น สมฺมติ.
‘‘ปพฺพตราชา หิมวา, ปวโรปิ สิลุจฺจโย;
มมานุลิตฺตคนฺธสฺส, อุปนิธึ [อุปนิธํ (สี. สฺยา. ก.), อุปนียํ (ปี.)] น เหสฺสติ.
‘‘วตฺถํ ¶ คนฺธฺจ สปฺปิฺจ, อฺฺจ ทิฏฺธมฺมิกํ;
อสงฺขตฺจ นิพฺพานํ, สปฺปิทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘สติปฏฺานสยโน, สมาธิฌานโคจโร;
โพชฺฌงฺคโภชโน [… ชนโน (สฺยา. ก.)] อชฺช, สปฺปิทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา เมตฺตคู เถโร อิมา คาถาโย
อภาสิตฺถาติ.
เมตฺตคุตฺเถรสฺสาปทานํ ตติยํ.
๔. โธตกตฺเถรอปทานํ
‘‘คงฺคา ¶ ¶ ภาคีรถี นาม, หิมวนฺตา ปภาวิตา [หิมวนฺตปฺปภาวิตา (สี.)];
หํสวติยา ทฺวาเรน, อนุสนฺทติ ตาวเท.
‘‘โสภิโต นาม อาราโม, คงฺคากูเล สุมาปิโต;
ตตฺถ ปทุมุตฺตโร พุทฺโธ, วสเต โลกนายโก.
‘‘ติทเสหิ ¶ ยถา อินฺโท, มนุเชหิ ปุรกฺขโต;
นิสีทิ ตตฺถ ภควา, อสมฺภีโตว เกสรี.
‘‘นคเร หํสวติยา, วสามิ [อโหสึ (สฺยา.)] พฺราหฺมโณ อหํ;
ฉฬงฺโค นาม นาเมน, เอวํนาโม มหามุนิ.
‘‘อฏฺารส สิสฺสสตา, ปริวาเรนฺติ มํ ตทา;
เตหิ สิสฺเสหิ สมิโต, คงฺคาตีรํ อุปาคมึ.
‘‘ตตฺถทฺทสาสึ สมเณ, นิกฺกุเห โธตปาปเก;
ภาคีรถึ ตรนฺเตหํ [ตรนฺโตหํ (สฺยา. ปี.)], เอวํ จินฺเตสิ ตาวเท.
‘‘สายํ ปาตํ [สายปาตํ (ปี.)] ตรนฺตาเม, พุทฺธปุตฺตา มหายสา;
วิเหสยนฺติ อตฺตานํ, เตสํ อตฺตา วิหฺติ.
‘‘สเทวกสฺส โลกสฺส, พุทฺโธ อคฺโค ปวุจฺจติ;
นตฺถิ เม ทกฺขิเณ การํ, คติมคฺควิโสธนํ.
‘‘ยํนูน ¶ พุทฺธเสฏฺสฺส, เสตุํ คงฺคาย การเย;
การาเปตฺวา อิมํ กมฺมํ [เสตุํ (สฺยา.)], สนฺตรามิ อิมํ ภวํ.
‘‘สตสหสฺสํ ¶ ทตฺวาน, เสตุํ การาปยึ อหํ;
สทฺทหนฺโต กตํ การํ, วิปุลํ เม ภวิสฺสติ.
‘‘การาเปตฺวาน ตํ เสตุํ, อุเปสึ โลกนายกํ;
สิรสิ อฺชลึ กตฺวา, อิมํ วจนมพฺรวึ.
‘‘‘สตสหสฺสสฺส วยํ [วยํ สตสหสฺสํว (ก.)], ทตฺวา [กตฺวา (สี. ปี.)] การาปิโต มยา;
ตวตฺถาย มหาเสตุ, ปฏิคฺคณฺห มหามุเน.
‘‘‘ปทุมุตฺตโร ¶ โลกวิทู, อาหุตีนํ ปฏิคฺคโห;
ภิกฺขุสงฺเฆ นิสีทิตฺวา, อิมา คาถา อภาสถ.
‘‘‘โย เม เสตุํ อกาเรสิ, ปสนฺโน เสหิ ปาณิภิ;
ตมหํ กิตฺตยิสฺสามิ, สุณาถ มม ภาสโต.
(เสตุทานอานิสํโส)
‘‘‘ทริโต ปพฺพตโต วา, รุกฺขโต ปติโตปิยํ;
จุโตปิ ลจฺฉตี านํ, เสตุทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘‘วิรูฬฺหมูลสนฺตานํ, นิคฺโรธมิว มาลุโต;
อมิตฺตา นปฺปสหนฺติ, เสตุทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘‘นาสฺส โจรา ปสหนฺติ, นาติมฺนฺติ ขตฺติยา;
สพฺเพ ตริสฺสตามิตฺเต, เสตุทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘‘อพฺโภกาสคตํ ¶ สนฺตํ, กินาตปตาปิตํ;
ปฺุกมฺเมน สํยุตฺตํ, น ภวิสฺสติ เวทนา [ตาวเท (ก.)].
‘‘‘เทวโลเก มนุสฺเส วา, หตฺถิยานํ สุนิมฺมิตํ;
ตสฺส สงฺกปฺปมฺาย, นิพฺพตฺติสฺสติ ตาวเท.
‘‘‘สหสฺสสฺสา ¶ วาตชวา, สินฺธวา สีฆวาหนา;
สายํ ปาตํ อุเปสฺสนฺติ, เสตุทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘‘อาคนฺตฺวาน มนุสฺสตฺตํ, สุขิโตยํ ภวิสฺสติ;
เวหาสํ [อิหาปิ (สี. สฺยา. ปี.)] มนุชสฺเสว, หตฺถิยานํ ภวิสฺสติ.
‘‘‘กปฺปสตสหสฺสมฺหิ, โอกฺกากกุลสมฺภโว;
โคตโม นาม โคตฺเตน, สตฺถา โลเก ภวิสฺสติ.
‘‘‘ตสฺส ¶ ธมฺเมสุ ทายาโท, โอรโส ธมฺมนิมฺมิโต;
สพฺพาสเว ปริฺาย, นิพฺพายิสฺสตินาสโว’.
‘‘อโห เม สุกตํ กมฺมํ, ชลชุตฺตมนามเก;
ตตฺถ การํ กริตฺวาน, ปตฺโตหํ อาสวกฺขยํ.
‘‘ปธานํ ปหิตตฺโตมฺหิ, อุปสนฺโต นิรูปธิ;
นาโคว พนฺธนํ เฉตฺวา, วิหรามิ อนาสโว.
‘‘กิเลสา ¶ ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา โธตโก เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
โธตกตฺเถรสฺสาปทานํ จตุตฺถํ.
๕. อุปสีวตฺเถรอปทานํ
‘‘หิมวนฺตสฺสาวิทูเร ¶ , อโนโม นาม ปพฺพโต;
อสฺสโม สุกโต มยฺหํ, ปณฺณสาลา สุมาปิตา.
‘‘นที จ สนฺทตี ตตฺถ, สุปติตฺถา มโนรมา;
อนูปติตฺเถ ชายนฺติ, ปทุมุปฺปลกา พหู.
‘‘ปาีนา ปาวุสา มจฺฉา, พลชา มฺุชโรหิตา;
มจฺฉกจฺฉปสฺฉนฺนา [มจฺฉกจฺฉปสมฺปนฺนา (?)], นทิกา สนฺทเต ตทา.
‘‘ติมิรา ปุปฺผิตา ตตฺถ, อโสกา ขุทฺทมาลกา;
ปุนฺนาคา คิริปุนฺนาคา, สมฺปวนฺติ มมสฺสมํ.
‘‘กุฏชา ¶ ปุปฺผิตา ตตฺถ, ติณสูลวนานิ จ;
สาลา จ สฬลา ตตฺถ, จมฺปกา ปุปฺผิตา พหู.
‘‘อชฺชุนา อติมุตฺตา จ, มหานามา จ ปุปฺผิตา;
อสนา มธุคนฺธี จ, ปุปฺผิตา เต มมสฺสเม.
‘‘อุทฺทาลกา ปาฏลิกา, ยูถิกา จ ปิยงฺคุกา;
พิมฺพิชาลกสฺฉนฺนา, สมนฺตา อฑฺฒโยชนํ.
‘‘มาตคฺคารา ¶ [มาตงฺควา (สี.), มาตกรา (สฺยา.), มาตงฺคา วา (ปี.)] สตฺตลิโย, ปาฏลี สินฺทุวารกา;
องฺโกลกา พหู ตตฺถ, ตาลกุฏฺิ [ตาลกูฏา (สี. สฺยา.), ตาลกุฏฺา (ปี.)] จ ปุปฺผิตา;
เสเลยฺยกา พหู ตตฺถ, ปุปฺผิตา มม อสฺสเม.
‘‘เอเตสุ ¶ ปุปฺผชาเตสุ [ปุปฺผมาเนสุ (สี. ปี.)], โสภนฺติ ปาทปา พหู;
สมนฺตา ¶ เตน คนฺเธน, วายเต มม อสฺสโม.
‘‘หรีตกา อามลกา, อมฺพชมฺพุวิภีตกา [วิภิฏกา (สี.)];
โกลา ภลฺลาตกา พิลฺลา, ผารุสกผลานิ จ.
‘‘ตินฺทุกา จ ปิยาลา จ, มธุกา กาสุมารโย;
ลพุชา ปนสา ตตฺถ, กทลี พทรีผลา [มนฺทริผลา (ก.), จนฺทรีผลา (สฺยา. ปี.)].
‘‘อมฺพาฏกา พหู ตตฺถ, วลฺลิการผลานิ จ;
พีชปูรสปาริโย [จิรสํรสปากา จ (สฺยา.), วิฏปา จ สปากา จ (ปี), วิทปรปทาทโย (ก.)], ผลิตา มม อสฺสเม.
‘‘อาฬกา อิสิมุคฺคา จ, ตโต โมทผลา พหู;
อวฏา ปกฺกภริตา [สกฺกราริตา (ก.)], ปิลกฺขุทุมฺพรานิ จ.
‘‘ปิปฺผิลี มรีจา ตตฺถ, นิคฺโรธา จ กปิตฺถนา;
อุทุมฺพรกา พหโว, กณฺฑุปณฺณา จ หริโย [กณฺฑปกฺกา จ ปาริโย (สี. สฺยา. ปี.)].
‘‘เอเต จฺเ จ พหโว, ผลิตา อสฺสเม มม;
ปุปฺผรุกฺขาปิ พหโว, ปุปฺผิตา มม อสฺสเม.
‘‘อาลุวา จ กฬมฺพา จ, พิฬาลี ตกฺกลานิ จ;
อาลกา ตาลกา เจว, วิชฺชนฺติ อสฺสเม มม.
‘‘อสฺสมสฺสาวิทูเร เม, มหาชาตสฺสโร อหุ;
อจฺโฉทโก สีตชโล, สุปติตฺโถ มโนรโม.
‘‘ปทุมุปฺปลา พหู ตตฺถ, ปุณฺฑรีกสมายุตา;
มนฺทาลเกหิ ¶ สฺฉนฺนา, นานาคนฺธสเมริตา.
‘‘คพฺภํ คณฺหนฺติ ปทุมา, อฺเ ปุปฺผนฺติ เกสรี;
โอปุปฺผปตฺตา ¶ ติฏฺนฺติ, ปทุมากณฺณิกา พหู.
‘‘มธุ ภิสมฺหา สวติ, ขีรํ สปฺปิ มุลาฬิภิ;
สมนฺตา เตน คนฺเธน, นานาคนฺธสเมริตา.
‘‘กุมุทา ¶ อมฺพคนฺธิ จ, นยิตา ทิสฺสเร พหู;
ชาตสฺสรสฺสานุกูลํ, เกตกา ปุปฺผิตา พหู.
‘‘สุผุลฺลา ¶ พนฺธุชีวา จ, เสตวารี สุคนฺธิกา;
กุมฺภิลา สุสุมารา จ, คหกา ตตฺถ ชายเร.
‘‘อุคฺคาหกา อชครา, ตตฺถ ชาตสฺสเร พหู;
ปาีนา ปาวุสา มจฺฉา, พลชา มฺุชโรหิตา.
‘‘มจฺฉกจฺฉปสฺฉนฺนา, อโถ ปปฏกาหิ [ปมฺปฏเกหิ (สี.), สปฏเกหิ (สฺยา.), ปปฺปฏเกหิ (ปี)] จ;
ปาเรวตา รวิหํสา, กุกุตฺถา [กุกฺกุตฺถา (สฺยา. ก.), กุตฺถกา (ปี.)] จ นทีจรา.
‘‘ทินฺทิภา [ฏิฏฺฏิภา (ปี.)] จกฺกวากา จ, ปมฺปกา ชีวชีวกา;
กลนฺทกา อุกฺกุสา จ, เสนกา อุทฺธรา พหู.
‘‘โกฏฺกา สุกโปตา จ, ตุลิยา จมรา พหู;
กาเรนิโย [กาเสนิยา (สฺยา.)] จ ติลกา [กิลกา (ก.)], อุปชีวนฺติ ตํ สรํ.
‘‘สีหา พฺยคฺฆา จ ทีปี จ, อจฺฉโกกตรจฺฉกา;
วานรา กินฺนรา เจว, ทิสฺสนฺติ มม อสฺสเม.
‘‘ตานิ คนฺธานิ ฆายนฺโต, ภกฺขยนฺโต ผลานหํ;
คนฺโธทกํ ปิวนฺโต จ, วสามิ มม อสฺสเม.
‘‘เอณีมิคา วราหา จ, ปสทา ขุทฺทรูปกา;
อคฺคิกา ¶ โชติกา เจว, วสนฺติ มม อสฺสเม.
‘‘หํสา โกฺจา มยูรา จ, สาลิกาปิ จ โกกิลา;
มชฺชาริกา [มฺชริกา (สี. สฺยา. ปี.)] พหู ตตฺถ, โกสิกา โปฏฺสีสกา.
‘‘ปิสาจา ทานวา เจว, กุมฺภณฺฑา รกฺขสา พหู;
ครุฬา ปนฺนคา เจว, วสนฺติ มม อสฺสเม.
‘‘มหานุภาวา อิสโย, สนฺตจิตฺตา สมาหิตา;
กมณฺฑลุธรา ¶ สพฺเพ, อชินุตฺตรวาสนา;
ชฏาภารภริตาว [เต ชฏาภารภริตา (สี. ปี.), ชฏาภารภริตา จ (สฺยา.)], วสนฺติ มม อสฺสเม.
‘‘ยุคมตฺตฺจ ¶ เปกฺขนฺตา, นิปกา สนฺตวุตฺติโน;
ลาภาลาเภน สนฺตุฏฺา, วสนฺติ มม อสฺสเม.
‘‘วากจีรํ ธุนนฺตา เต, โผเฏนฺตาชินจมฺมกํ;
สพเลหิ อุปตฺถทฺธา, คจฺฉนฺติ อมฺพเร ตทา.
‘‘น เต ทกํ อาหรนฺติ, กฏฺํ วา อคฺคิทารุกํ;
สยฺจ อุปสมฺปนฺนา, ปาฏิหีรสฺสิทํ ผลํ.
‘‘โลหโทณึ ¶ คเหตฺวาน, วนมชฺเฌ วสนฺติ เต;
กฺุชราว มหานาคา, อสมฺภีตาว เกสรี.
‘‘อฺเ คจฺฉนฺติ โคยานํ, อฺเ ปุพฺพวิเทหกํ [ปุพฺพวิเทหนํ (สฺยา. ปี. ก.)];
อฺเ จ อุตฺตรกุรุํ, สกํ พลมวสฺสิตา [พลมปสฺสิตา (สฺยา. ปี. ก.)].
‘‘ตโต ปิณฺฑํ อาหริตฺวา, ปริภฺุชนฺติ เอกโต;
สพฺเพสํ ปกฺกมนฺตานํ, อุคฺคเตชาน ตาทินํ.
‘‘อชินจมฺมสทฺเทน ¶ , วนํ สทฺทายเต ตทา;
เอทิสา เต มหาวีร, สิสฺสา อุคฺคตปา มม.
‘‘ปริวุโต อหํ เตหิ, วสามิ มม อสฺสเม;
โตสิตา สกกมฺเมน, วินีตาปิ สมาคตา.
‘‘อาราธยึสุ มํ เอเต, สกกมฺมาภิลาสิโน;
สีลวนฺโต จ นิปกา, อปฺปมฺาสุ โกวิทา.
‘‘ปทุมุตฺตโร โลกวิทู, อาหุตีนํ ปฏิคฺคโห;
สมยํ สํวิทิตฺวาน, อุปคจฺฉิ วินายโก.
‘‘อุปคนฺตฺวาน สมฺพุทฺโธ, อาตาปี นิปโก มุนิ;
ปตฺตํ ปคฺคยฺห สมฺพุทฺโธ, ภิกฺขาย มมุปาคมิ.
‘‘อุปาคตํ มหาวีรํ, ชลชุตฺตมนายกํ;
ติณสนฺถรํ [ติณตฺถรํ (สฺยา.), ติณตฺถตํ (ก.)] ปฺาเปตฺวา, สาลปุปฺเผหิ โอกิรึ.
‘‘นิสาเทตฺวาน ¶ [นิสีเทตฺวาน (สี.), นิสีทิตฺวาน (สฺยา. ปี.)] สมฺพุทฺธํ, หฏฺโ สํวิคฺคมานโส;
ขิปฺปํ ปพฺพตมารุยฺห, อคฬุํ [อครุํ (สี.)] อคฺคหึ อหํ.
‘‘กุมฺภมตฺตํ คเหตฺวาน, ปนสํ เทวคนฺธิกํ;
ขนฺเธ อาโรปยิตฺวาน, อุปคจฺฉึ วินายกํ.
‘‘ผลํ ¶ พุทฺธสฺส ทตฺวาน, อคฬุํ อนุลิมฺปหํ;
ปสนฺนจิตฺโต สุมโน, พุทฺธเสฏฺํ อวนฺทิหํ.
‘‘ปทุมุตฺตโร โลกวิทู, อาหุตีนํ ปฏิคฺคโห;
อิสิมชฺเฌ ¶ นิสีทิตฺวา, อิมา คาถา อภาสถ.
‘‘‘โย เม ผลฺจ อคฬุํ, อาสนฺจ อทาสิ เม;
ตมหํ กิตฺตยิสฺสามิ, สุณาถ มม ภาสโต.
‘‘‘คาเม ¶ วา ยทิ วารฺเ, ปพฺภาเรสุ คุหาสุ วา;
อิมสฺส จิตฺตมฺาย, นิพฺพตฺติสฺสติ โภชนํ.
‘‘‘เทวโลเก มนุสฺเส วา, อุปปนฺโน อยํ นโร;
โภชเนหิ จ วตฺเถหิ, ปริสํ ตปฺปยิสฺสติ.
‘‘‘อุปปชฺชติ ยํ โยนึ, เทวตฺตํ อถ มานุสํ;
อกฺโขภโภโค หุตฺวาน, สํสริสฺสติยํ นโร.
‘‘‘ตึสกปฺปสหสฺสานิ, เทวโลเก รมิสฺสติ;
สหสฺสกฺขตฺตุํ ราชา จ, จกฺกวตฺตี ภวิสฺสติ.
‘‘‘เอกสตฺตติกฺขตฺตฺุจ, เทวรชฺชํ กริสฺสติ;
ปเทสรชฺชํ วิปุลํ, คณนาโต อสงฺขิยํ.
‘‘‘กปฺปสตสหสฺสมฺหิ, โอกฺกากกุลสมฺภโว;
โคตโม นาม โคตฺเตน, สตฺถา โลเก ภวิสฺสติ.
‘‘‘ตสฺส ธมฺเมสุ ทายาโท, โอรโส ธมฺมนิมฺมิโต [(อุปสีโว นาม นาเมน, เหสฺสติ สตฺถุ สาวโก) (สฺยา.)];
สพฺพาสเว ปริฺาย, วิหริสฺสตินาสโว’.
‘‘สุลทฺธลาโภ ลทฺโธ เม, โยหํ อทฺทกฺขึ นายกํ;
ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘คาเม ¶ ¶ วา ยทิ วารฺเ, ปพฺภาเรสุ คุหาสุ วา;
มม สงฺกปฺปมฺาย, โภชนํ โหติ เม สทา.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา อุปสีโว [อุปสิโว (ก.)] เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
อุปสีวตฺเถรสฺสาปทานํ ปฺจมํ.
๖. นนฺทกตฺเถรอปทานํ
‘‘มิคลุทฺโท ¶ ปุเร อาสึ, อรฺเ กานเน อหํ;
ปสทํ มิคเมสนฺโต, สยมฺภุํ อทฺทสํ อหํ [ชินํ (สี.)].
‘‘อนุรุทฺโธ ¶ นาม สมฺพุทฺโธ, สยมฺภู อปราชิโต;
วิเวกกาโม โส ธีโร, วนมชฺโฌคหี ตทา.
‘‘จตุทณฺเฑ คเหตฺวาน, จตุฏฺาเน เปสหํ;
มณฺฑปํ สุกตํ กตฺวา, ปทฺมปุปฺเผหิ ฉาทยึ.
‘‘มณฺฑปํ ¶ ฉาทยิตฺวาน, สยมฺภุํ อภิวาทยึ;
ธนุํ ตตฺเถว นิกฺขิปฺป, ปพฺพชึ อนคาริยํ.
‘‘นจิรํ ปพฺพชิตสฺส [ปพฺพชิตสฺส อจิรํ (สี.)], พฺยาธิ เม อุทปชฺชถ;
ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวาน, ตตฺถ กาลงฺกโต อหํ.
‘‘ปุพฺพกมฺเมน สํยุตฺโต, ตุสิตํ อคมาสหํ;
ตตฺถ โสณฺณมยํ พฺยมฺหํ, นิพฺพตฺตติ ยทิจฺฉกํ.
‘‘สหสฺสยุตฺตํ หยวาหึ, ทิพฺพยานมธิฏฺิโต;
อารุหิตฺวาน ตํ ยานํ, คจฺฉามหํ ยทิจฺฉกํ.
‘‘ตโต ¶ เม นิยฺยมานสฺส, เทวภูตสฺส เม สโต;
สมนฺตา โยชนสตํ, มณฺฑโป เม ธรียติ.
‘‘สยเนหํ ตุวฏฺฏามิ, อจฺฉนฺเน [อจฺจนฺตํ (สี.), อจฺจนฺต (ปี.)] ปุปฺผสนฺถเต;
อนฺตลิกฺขา จ ปทุมา, วสฺสนฺเต นิจฺจกาลิกํ.
‘‘มรีจิเก ผนฺทมาเน, ตปฺปมาเน จ อาตเป;
น มํ ตาเปติ อาตาโป, มณฺฑปสฺส อิทํ ผลํ.
‘‘ทุคฺคตึ สมติกฺกนฺโต, อปายา ปิหิตา มม;
มณฺฑเป รุกฺขมูเล วา, สนฺตาโป เม น วิชฺชติ.
‘‘มหีสฺํ อธิฏฺาย, โลณโตยํ ตรามหํ;
ตสฺส เม สุกตํ กมฺมํ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘อปถมฺปิ [อพฺภมฺหิ (สฺยา. ก.)] ปถํ กตฺวา, คจฺฉามิ อนิลฺชเส;
อโห เม สุกตํ กมฺมํ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘ปุพฺเพนิวาสํ ¶ ¶ ชานามิ, ทิพฺพจกฺขุ วิโสธิตํ;
อาสวา เม ปริกฺขีณา, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘ชหิตา ปุริมา ชาติ, พุทฺธสฺส โอรโส อหํ;
ทายาโทมฺหิ จ สทฺธมฺเม, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘อาราธิโตมฺหิ ¶ สุคตํ, โคตมํ สกฺยปุงฺควํ;
ธมฺมธโช ธมฺมทายาโท [ธมฺมาทาโส (ก.)], พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘อุปฏฺิตฺวาน สมฺพุทฺธํ, โคตมํ สกฺยปุงฺควํ;
ปารงฺคมนิยํ มคฺคํ, อปุจฺฉึ โลกนายกํ.
‘‘อชฺฌิฏฺโ กถยี พุทฺโธ, คมฺภีรํ นิปุณํ ปทํ;
ตสฺสาหํ ธมฺมํ สุตฺวาน, ปตฺโตมฺหิ อาสวกฺขยํ.
‘‘อโห เม สุกตํ กมฺมํ, ปริมุตฺโตมฺหิ ชาติยา;
สพฺพาสวปริกฺขีโณ, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา ¶ จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา นนฺทโก เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
นนฺทกตฺเถรสฺสาปทานํ ฉฏฺํ.
๗. เหมกตฺเถรอปทานํ
‘‘ปพฺภารกูฏํ ¶ นิสฺสาย, อโนโม นาม ตาปโส;
อสฺสมํ สุกตํ กตฺวา, ปณฺณสาเล วสี ตทา.
‘‘สิทฺธํ ตสฺส ตโป กมฺมํ, สิทฺธิปตฺโต สเก พเล;
สกสามฺวิกฺกนฺโต, อาตาปี นิปโก มุนิ.
‘‘วิสารโท สสมเย, ปรวาเท จ โกวิโท;
ปฏฺโ ภูมนฺตลิกฺขมฺหิ, อุปฺปาตมฺหิ จ โกวิโท.
‘‘วีตโสโก นิรารมฺโภ, อปฺปาหาโร อโลลุโป;
ลาภาลาเภน สนฺตุฏฺโ, ฌายี ฌานรโต มุนิ.
‘‘ปิยทสฺสี นาม สมฺพุทฺโธ, อคฺโค การุณิโก มุนิ;
สตฺเต ตาเรตุกาโม โส, กรุณาย ผรี ตทา.
‘‘โพธเนยฺยํ ¶ ชนํ ทิสฺวา, ปิยทสฺสี มหามุนิ;
จกฺกวาฬสหสฺสมฺปิ, คนฺตฺวา โอวทเต มุนิ.
‘‘มมุทฺธริตุกาโม ¶ โส, มมสฺสมมุปาคมิ;
น ทิฏฺโ เม ชิโน ปุพฺเพ, น สุโตปิ จ กสฺสจิ.
‘‘อุปฺปาตา สุปินา มยฺหํ, ลกฺขณา สุปฺปกาสิตา;
ปฏฺโ ภูมนฺตลิกฺขมฺหิ, นกฺขตฺตปทโกวิโท.
‘‘โสหํ พุทฺธสฺส สุตฺวาน, ตตฺถ จิตฺตํ ปสาทยึ;
ติฏฺนฺโต [ภฺุชนฺโต (สี. ปี. ก.)] วา นิสินฺโน วา, สรามิ นิจฺจกาลิกํ.
‘‘มยิ ¶ เอวํ สรนฺตมฺหิ, ภควาปิ อนุสฺสริ;
พุทฺธํ อนุสฺสรนฺตสฺส, ปีติ เม โหติ ตาวเท.
‘‘กาลฺจ ¶ ปุนราคมฺม, อุเปสิ มํ มหามุนิ;
สมฺปตฺเตปิ น ชานามิ, อยํ พุทฺโธ มหามุนิ.
‘‘อนุกมฺปโก การุณิโก, ปิยทสฺสี มหามุนิ;
สฺชานาเปสิ อตฺตานํ, ‘อหํ พุทฺโธ สเทวเก’.
‘‘สฺชานิตฺวาน สมฺพุทฺธํ, ปิยทสฺสึ มหามุนึ;
สกํ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา, อิทํ วจนมพฺรวึ.
‘‘‘อฺเ [สพฺเพ (สฺยา.)] ปีเ จ ปลฺลงฺเก, อาสนฺทีสุ นิสีทเร;
ตุวมฺปิ สพฺพทสฺสาวี, นิสีท รตนาสเน’.
‘‘สพฺพรตนมยํ ปีํ, นิมฺมินิตฺวาน ตาวเท;
ปิยทสฺสิสฺส มุนิโน, อทาสึ อิทฺธินิมฺมิตํ.
‘‘รตเน จ นิสินฺนสฺส, ปีเก อิทฺธินิมฺมิเต;
กุมฺภมตฺตํ ชมฺพุผลํ, อทาสึ ตาวเท อหํ.
‘‘มม หาสํ ชเนตฺวาน, ปริภฺุชิ มหามุนิ;
ตทา จิตฺตํ ปสาเทตฺวา, สตฺถารํ อภิวาทยึ.
‘‘ปิยทสฺสี ตุ ภควา, โลกเชฏฺโ นราสโภ;
รตนาสนมาสีโน, อิมา คาถา อภาสถ.
‘‘‘โย เม รตนมยํ ปีํ, อมตฺจ ผลํ อทา;
ตมหํ กิตฺตยิสฺสามิ, สุณาถ มม ภาสโต.
‘‘‘สตฺตสตฺตติ ¶ กปฺปานิ, เทวโลเก รมิสฺสติ;
ปฺจสตฺตติกฺขตฺตฺุจ, จกฺกวตฺตี ภวิสฺสติ.
‘‘‘ทฺวตฺตึสกฺขตฺตุํ ¶ เทวินฺโท, เทวรชฺชํ กริสฺสติ;
ปเทสรชฺชํ วิปุลํ, คณนาโต อสงฺขิยํ.
‘‘‘โสณฺณมยํ ¶ รูปิมยํ, ปลฺลงฺกํ สุกตํ พหุํ;
โลหิตงฺคมยฺเจว, ลจฺฉติ รตนามยํ.
‘‘‘จงฺกมนฺตมฺปิ มนุชํ, ปฺุกมฺมสมงฺคินํ;
ปลฺลงฺกานิ อเนกานิ, ปริวาเรสฺสเร ตทา.
‘‘‘กูฏาคารา ¶ จ ปาสาทา, สยนฺจ มหารหํ;
อิมสฺส จิตฺตมฺาย, นิพฺพตฺติสฺสนฺติ ตาวเท.
‘‘‘สฏฺิ นาคสหสฺสานิ, สพฺพาลงฺการภูสิตา;
สุวณฺณกจฺฉา มาตงฺคา, เหมกปฺปนวาสสา [เหมกปฺปนิวาสนา (สี. สฺยา.), เหมกปฺปนิวาสสา (ก.)].
‘‘‘อารูฬฺหา คามณีเยหิ, โตมรงฺกุสปาณิภิ;
อิมํ ปริจริสฺสนฺติ, รตฺนปีสฺสิทํ ผลํ.
‘‘‘สฏฺิ อสฺสสหสฺสานิ, สพฺพาลงฺการภูสิตา;
อาชานียาว ชาติยา, สินฺธวา สีฆวาหิโน.
‘‘‘อารูฬฺหา คามณีเยหิ, อิลฺลิยาจาปธาริภิ;
เตปิมํ ปริจริสฺสนฺติ, รตฺนปีสฺสิทํ ผลํ.
‘‘‘สฏฺิ รถสหสฺสานิ, สพฺพาลงฺการภูสิตา;
ทีปา อโถปิ เวยคฺฆา, สนฺนทฺธา อุสฺสิตทฺธชา.
‘‘‘อารูฬฺหา ¶ คามณีเยหิ, จาปหตฺเถหิ วมฺมิภิ;
ปริวาเรสฺสนฺติมํ นิจฺจํ, รตฺนปีสฺสิทํ ผลํ.
‘‘‘สฏฺิ เธนุสหสฺสานิ, โทหฺา ปุงฺควูสเภ;
วจฺฉเก ชนยิสฺสนฺติ, รตฺนปีสฺสิทํ ผลํ.
‘‘‘โสฬสิตฺถิสหสฺสานิ, สพฺพาลงฺการภูสิตา;
วิจิตฺตวตฺถาภรณา, อามุกฺกมณิกุณฺฑลา.
‘‘‘อฬารปมฺหา หสุลา, สุสฺา ตนุมชฺฌิมา;
ปริวาเรสฺสนฺติมํ นิจฺจํ, รตฺนปีสฺสิทํ ผลํ.
‘‘‘อฏฺารเส กปฺปสเต, โคตโม นาม จกฺขุมา;
ตมนฺธการํ วิธมิตฺวา, พุทฺโธ โลเก ภวิสฺสติ.
‘‘‘ตสฺส ¶ ทสฺสนมาคมฺม, ปพฺพชิสฺสติกิฺจโน;
โตสยิตฺวาน สตฺถารํ, สาสเนภิรมิสฺสติ.
‘‘‘ตสฺส ¶ ธมฺมํ สุณิตฺวาน, กิเลเส ฆาตยิสฺสติ;
สพฺพาสเว ปริฺาย, นิพฺพายิสฺสตินาสโว’.
‘‘วีริยํ ¶ เม ธุรโธรยฺหํ, โยคกฺเขมาธิวาหนํ;
อุตฺตมตฺถํ ปตฺถยนฺโต, สาสเน วิหรามหํ.
‘‘อิทํ ปจฺฉิมกํ มยฺหํ, จริโม วตฺตเต ภโว;
สพฺพาสวา ปริกฺขีณา, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ ¶ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา เหมโก เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ;
เหมกตฺเถรสฺสาปทานํ สตฺตมํ.
สตฺตรสมํ ภาณวารํ.
๘. โตเทยฺยตฺเถรอปทานํ
‘‘ราชา อชิตฺชโย [ราชาสิ วิชโย (สี. อฏฺ.), ราชา วิชิตชโย (สฺยา.)] นาม, เกตุมตีปุรุตฺตเม;
สูโร วิกฺกมสมฺปนฺโน, ปุรมชฺฌาวสี ตทา.
‘‘ตสฺส รฺโ ปมตฺตสฺส, อฏวิโย สมุฏฺหุํ;
โอตารา [อุตฺตรา (สฺยา.), โอจรา (ปี.)] ตุณฺฑิกา เจว, รฏฺํ วิทฺธํสยุํ ตทา.
‘‘ปจฺจนฺเต กุปิเต ขิปฺปํ, สนฺนิปาเตสิรินฺทโม;
ภเฏ เจว พลตฺเถ จ, อรึ นิคฺคาหยิ ตทา.
‘‘หตฺถาโรหา อนีกฏฺา, สูรา จ จมฺมโยธิโน;
ธนุคฺคหา จ อุคฺคา จ, สพฺเพ สนฺนิปตุํ ตทา.
‘‘อาฬาริกา จ กปฺปกา, นฺหาปกา มาลการกา;
สูรา วิชิตสงฺคามา, สพฺเพ สนฺนิปตุํ ตทา.
‘‘ขคฺคหตฺถา ¶ จ ปุริสา, จาปหตฺถา จ วมฺมิโน;
ลุทฺทา วิชิตสงฺคามา, สพฺเพ สนฺนิปตุํ ตทา.
‘‘ติธาปภินฺนา ¶ ¶ มาตงฺคา, กฺุชรา สฏฺิหายนา;
สุวณฺณกจฺฉาลงฺการา, สพฺเพ สนฺนิปตุํ ตทา.
‘‘ขมา สีตสฺส อุณฺหสฺส, อุกฺการุหรณสฺส จ;
โยธาชีวา กตกมฺมา, สพฺเพ สนฺนิปตุํ ตทา.
‘‘สงฺขสทฺทํ ¶ เภริสทฺทํ, อโถ อุตุช [อุทฺธว (สี.), อุทฺทฏ (สฺยา.)] สทฺทกํ;
เอเตหิ เต หาสยนฺตา, สพฺเพ สนฺนิปตุํ ตทา.
‘‘ติสูลโกนฺติมนฺเตหิ [ติสูลโกนฺตมนฺเตหิ (สี.), กวเจหิ โตมเรหิ (สี.), ธนูหิ โตมเรหิ (สฺยา.)] จ;
โกฏฺเฏนฺตานํ นิปาเตนฺตา [โกฏฺฏยนฺตา นิวตฺเตนฺตา (สฺยา.)], สพฺเพ สนฺนิปตุํ ตทา.
‘‘กิเมวาตินิสาเมตฺวา [กวจานิวาเสตฺวา (สฺยา.)], สราชา อชิตฺชโย [อชินํ ชิโน (สี.), อชิตฺชิโน (สฺยา.)];
สฏฺิ ปาณสหสฺสานิ, สูเล อุตฺตาสยึ ตทา.
‘‘สทฺทํ มานุสกากํสุ, อโห ราชา อธมฺมิโก;
นิรเย ปจฺจมานสฺส, กทา อนฺโต ภวิสฺสติ.
‘‘สยเนหํ ตุวฏฺเฏนฺโต, ปสฺสามิ นิรเย ตทา;
น สุปามิ ทิวารตฺตึ, สูเลน ตชฺชยนฺติ มํ.
‘‘กึ ปมาเทน รชฺเชน, วาหเนน พเลน จ;
น เต ปโหนฺติ ธาเรตุํ, ตาปยนฺติ [ตาสยนฺติ (สี. สฺยา.)] มมํ สทา.
‘‘กึ เม ปุตฺเตหิ ทาเรหิ, รชฺเชน สกเลน จ;
ยํนูน ปพฺพเชยฺยาหํ, คติมคฺคํ วิโสธเย.
‘‘สฏฺิ ¶ นาคสหสฺสานิ, สพฺพาลงฺการภูสิเต;
สุวณฺณกจฺเฉ มาตงฺเค, เหมกปฺปนวาสเส.
‘‘อารูฬฺเห คามณีเยหิ, โตมรงฺกุสปาณิภิ;
สงฺคามาวจเร าเน, อนเปกฺโข วิหายหํ;
สกกมฺเมน สนฺตตฺโต, นิกฺขมึ อนคาริยํ.
‘‘สฏฺิ ¶ อสฺสสหสฺสานิ, สพฺพาลงฺการภูสิเต;
อาชานีเยว ชาติยา, สินฺธเว สีฆวาหเน.
‘‘อารูฬฺเห คามณีเยหิ, จาปหตฺเถหิ วมฺมิภิ;
ปหาเรตฺวาน [ปหายิตฺวาน (สี. ปี.), ฉฑฺฑยิตฺวาน (สฺยา.)] เต สพฺเพ, นิกฺขมึ อนคาริยํ.
‘‘สฏฺิ ¶ รถสหสฺสานิ, สพฺพาลงฺการภูสิเต;
ทีเป อโถปิ เวยคฺเฆ, สนฺนทฺเธ อุสฺสิตทฺธเช;
เต สพฺเพ ปริหาเรตฺวา [ปริวชฺเชตฺวา (สฺยา.), ปริหายิตฺวา (ปี.)], ปพฺพชึ อนคาริยํ.
‘‘สฏฺิ ¶ เธนุสหสฺสานิ, สพฺพา กํสูปธารณา;
ตาโยปิ [คาวิโย (สฺยา.), เธนุโย (ก.)] ฉฑฺฑยิตฺวาน, ปพฺพชึ อนคาริยํ.
‘‘สฏฺิ อิตฺถิสหสฺสานิ, สพฺพาลงฺการภูสิตา;
วิจิตฺตวตฺถาภรณา, อามุกฺกมณิกุณฺฑลา.
‘‘อฬารปมฺหา หสุลา, สุสฺา ตนุมชฺฌิมา;
ตา หิตฺวา กนฺทมานาโย, ปพฺพชึ อนคาริยํ.
‘‘สฏฺิ คามสหสฺสานิ, ปริปุณฺณานิ สพฺพโส;
ฉฑฺฑยิตฺวาน ตํ รชฺชํ, ปพฺพชึ อนคาริยํ.
‘‘นครา ¶ นิกฺขมิตฺวาน, หิมวนฺตมุปาคมึ;
ภาคีรถีนทีตีเร, อสฺสมํ มาปยึ อหํ.
‘‘ปณฺณสาลํ กริตฺวาน, อคฺยาคารํ อกาสหํ;
อารทฺธวีริโย ปหิตตฺโต, วสามิ อสฺสเม อหํ.
‘‘มณฺฑเป รุกฺขมูเล วา, สฺุาคาเร จ ฌายโต;
น ตุ วิชฺชติ ตาโส เม, น ปสฺเส ภยเภรวํ.
‘‘สุเมโธ นาม สมฺพุทฺโธ, อคฺโค การุณิโก มุนิ;
าณาโลเกน โชตนฺโต, โลเก อุปฺปชฺชิ ตาวเท.
‘‘มม อสฺสมสามนฺตา, ยกฺโข อาสิ มหิทฺธิโก;
พุทฺธเสฏฺมฺหิ อุปฺปนฺเน, อาโรเจสิ มมํ ตทา.
‘‘พุทฺโธ ¶ โลเก สมุปฺปนฺโน, สุเมโธ นาม จกฺขุมา;
ตาเรติ ชนตํ สพฺพํ, ตมฺปิ โส ตารยิสฺสติ.
‘‘ยกฺขสฺส วจนํ สุตฺวา, สํวิคฺโค อาสิ ตาวเท;
พุทฺโธ พุทฺโธติ จินฺเตนฺโต, อสฺสมํ ปฏิสามยึ.
‘‘อคฺคิทารฺุจ ฉฑฺเฑตฺวา, สํสาเมตฺวาน สนฺถตํ;
อสฺสมํ อภิวนฺทิตฺวา, นิกฺขมึ วิปินา อหํ.
‘‘ตโต จนฺทนมาทาย, คามา คามํ ปุรา ปุรํ;
เทวเทวํ คเวสนฺโต, อุปคจฺฉึ วินายกํ.
‘‘ภควา ¶ ตมฺหิ สมเย, สุเมโธ โลกนายโก;
จตุสจฺจํ ปกาเสนฺโต, โพเธติ ชนตํ พหุํ.
‘‘อฺชลึ ¶ ปคฺคเหตฺวาน, สีเส กตฺวาน จนฺทนํ;
สมฺพุทฺธํ อภิวาเทตฺวา, อิมา คาถา อภาสหํ.
‘‘‘วสฺสิเก ปุปฺผมานมฺหิ, สนฺติเก อุปวายติ;
ตฺวํ วีร คุณคนฺเธน, ทิสา สพฺพา ปวายสิ.
‘‘‘จมฺปเก นาควนิเก, อติมุตฺตกเกตเก;
สาเลสุ ปุปฺผมาเนสุ, อนุวาตํ ปวายติ.
‘‘‘ตว ¶ คนฺธํ สุณิตฺวาน, หิมวนฺตา อิธาคมึ;
ปูเชมิ ตํ มหาวีร, โลกเชฏฺ มหายส’.
‘‘วรจนฺทเนนานุลิมฺปึ, สุเมธํ โลกนายกํ;
สกํ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา, ตุณฺหี อฏฺาสิ ตาวเท.
‘‘สุเมโธ นาม ภควา, โลกเชฏฺโ นราสโภ;
ภิกฺขุสงฺเฆ นิสีทิตฺวา, อิมา คาถา อภาสถ.
‘‘‘โย เม คุเณ ปกิตฺเตสิ, จนฺทนฺจ อปูชยิ;
ตมหํ กิตฺตยิสฺสามิ, สุณาถ มม ภาสโต.
‘‘‘อาเทยฺยวากฺยวจโน, พฺรหฺมา อุชุ ปตาปวา;
ปฺจวีสติกปฺปานิ, สปฺปภาโส ภวิสฺสติ.
‘‘‘ฉพฺพีสติกปฺปสเต, เทวโลเก รมิสฺสติ;
สหสฺสกฺขตฺตุํ ราชา จ, จกฺกวตฺตี ภวิสฺสติ.
‘‘‘เตตฺตึสกฺขตฺตุํ ¶ เทวินฺโท, เทวรชฺชํ กริสฺสติ;
ปเทสรชฺชํ วิปุลํ, คณนาโต อสงฺขิยํ.
‘‘‘ตโต ¶ จุโตยํ มนุโช, มนุสฺสตฺตํ คมิสฺสติ;
ปฺุกมฺเมน สํยุตฺโต, พฺรหฺมพนฺธุ ภวิสฺสติ.
‘‘‘อชฺฌายโก มนฺตธโร, ติณฺณํ เวทาน ปารคู;
ติลกฺขเณน สมฺปนฺโน, พาวรี นาม พฺราหฺมโณ.
‘‘‘ตสฺส สิสฺโส ภวิตฺวาน, เหสฺสติ มนฺตปารคู;
อุปคนฺตฺวาน สมฺพุทฺธํ, โคตมํ สกฺยปุงฺควํ.
‘‘‘ปุจฺฉิตฺวา ¶ นิปุเณ ปฺเห, ภาวยิตฺวาน อฺชสํ [หาสยิตฺวาน มานสํ (สฺยา.), ภาวยิตฺวาน สฺจยํ (ก.)];
สพฺพาสเว ปริฺาย, วิหริสฺสตินาสโว’.
‘‘ติวิธคฺคิ นิพฺพุตา มยฺหํ, ภวา สพฺเพ สมูหตา;
สพฺพาสเว ปริฺาย, วิหรามิ อนาสโว.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา โตเทยฺโย เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
โตเทยฺยตฺเถรสฺสาปทานํ อฏฺมํ.
๙. ชตุกณฺณิตฺเถรอปทานํ
‘‘นคเร ¶ หํสวติยา, เสฏฺิปุตฺโต อโหสหํ;
สมปฺปิโต กามคุเณ, ปริจาเรมหํ ตทา.
‘‘ตโต ¶ [ตโย (สี.)] ปาสาทมารุยฺห, มหาโภเค วลฺชโก [อุพฺพิทฺธา เคหลฺุชกา (ก.), อุพฺพิทฺธาเคหลฺฉกา (สี.)];
ตตฺถ นจฺเจหิ คีเตหิ, ปริจาเรมหํ ตทา.
‘‘ตูริยา ¶ อาหตา มยฺหํ, สมฺมตาฬสมาหิตา;
นจฺจนฺตา [รฺชนฺตี (สฺยา.), รชฺชนฺตา (ก.)] อิตฺถิโย สพฺพา, หรนฺติเยว เม มโน.
‘‘เจลาปิกา [เจลาวกา (สฺยา.), เวลามิกา (ปี.)] ลามณิกา [วามนิกา (สฺยา. ปี.)], กฺุชวาสี ติมชฺฌิกา [กฺุชวา สีหิมชฺฌิตา (สฺยา.), กุชฺชา วา สีหิมชฺฌิกา (ปี.)];
ลงฺฆิกา โสกชฺฌายี จ, ปริวาเรนฺติ มํ สทา.
‘‘เวตาฬิโน กุมฺภถูนี, นฏา จ นจฺจกา พหู;
นฏกา นาฏกา เจว, ปริวาเรนฺติ มํ สทา.
‘‘กปฺปกา นฺหาปกา สูทา, มาลาการา สุปาสกา [สุมาปกา (สี. สฺยา.)];
ชลฺลา มลฺลา จ เต สพฺเพ, ปริวาเรนฺติ มํ สทา.
‘‘เอเตสุ กีฬมาเนสุ, สิกฺขิเต กตุปาสเน;
รตฺตินฺทิวํ น ชานามิ, อินฺโทว ติทสงฺคเณ.
‘‘อทฺธิกา ปถิกา สพฺเพ, ยาจกา วรกา พหู;
อุปคจฺฉนฺติ เต นิจฺจํ, ภิกฺขยนฺตา มมํ ฆรํ.
‘‘สมณา ¶ พฺราหฺมณา เจว, ปฺุกฺเขตฺตา อนุตฺตรา;
วฑฺฒยนฺตา มมํ ปฺุํ, อาคจฺฉนฺติ มมํ ฆรํ.
‘‘ปฏคา [ปฏกา (สี. สฺยา.), ปทกา (ปี.)] ลฏุกา [ลฏกา (สี.)] สพฺเพ, นิคณฺา ปุปฺผสาฏกา;
เตทณฺฑิกา ¶ เอกสิขา, อาคจฺฉนฺติ มมํ ฆรํ.
‘‘อาชีวกา วิลุตฺตาวี, โคธมฺมา เทวธมฺมิกา;
รโชชลฺลธรา เอเต, อาคจฺฉนฺติ มมํ ฆรํ.
‘‘ปริตฺตกา สนฺติปตฺตา [ปริวตฺตกา สิทฺธิปตฺตา (สี. สฺยา. ปี.)], โกธปุคฺคนิกา [โกณฺฑปุคฺคณิกา (สี.), โกณฺฑปุคฺคลิกา (ปี.)] พหู;
ตปสฺสี วนจารี จ, อาคจฺฉนฺติ มมํ ฆรํ.
‘‘โอฑฺฑกา ทมิฬา เจว, สากุฬา มลวาฬกา [มลยาลกา (สี. สฺยา. ปี.)];
สวรา โยนกา เจว, อาคจฺฉนฺติ มมํ ฆรํ.
‘‘อนฺธกา ¶ ¶ มุณฺฑกา สพฺเพ, โกฏลา หนุวินฺทกา [โกลกา สานุวินฺทกา (สี. ปี.)];
อาราวจีนรฏฺา จ, อาคจฺฉนฺติ มมํ ฆรํ.
‘‘อลสนฺทกา [อลสนฺตา (ก.)] ปลฺลวกา, ธมฺมรา นิคฺคมานุสา [พพฺพรา ภคฺคการุสา (สี.)];
เคหิกา [โรหิตา (สี.), พาหิกา (ปี.)] เจตปุตฺตา จ, อาคจฺฉนฺติ มมํ ฆรํ.
‘‘มาธุรกา โกสลกา, กลิงฺคา [กาสิกา (สี.)] หตฺถิโปริกา;
อิสิณฺฑา มกฺกลา เจว, อาคจฺฉนฺติ มมํ ฆรํ.
‘‘เจลาวกา อารพฺภา [อรมฺมา (สี. ปี.)] จ, โอฆุฬฺหา [โอกฺกลา (สี.)] เมฆลา พหู;
ขุทฺทกา สุทฺทกา เจว, อาคจฺฉนฺติ มมํ ฆรํ.
‘‘โรหณา สินฺธวา เจว, จิตกา เอกกณฺณิกา;
สุรฏฺา อปรนฺตา จ, อาคจฺฉนฺติ มมํ ฆรํ.
‘‘สุปฺปารกา กุมารา [กิกุมารา (สี. ปี.)] จ, มลฺลโสวณฺณภูมิกา [มลยา โสณฺณภูมิกา (สี. สฺยา. ปี.)];
วชฺชีตงฺคา [วชฺชี ตารา (สี.), วชฺชีหารา (สฺยา. ปี.)] จ เต สพฺเพ, อาคจฺฉนฺติ มมํ ฆรํ.
‘‘นฬการา ¶ เปสการา, จมฺมการา จ ตจฺฉกา;
กมฺมารา กุมฺภการา จ, อาคจฺฉนฺติ มมํ ฆรํ.
‘‘มณิการา โลหการา, โสณฺณการา จ ทุสฺสิกา;
ติปุการา จ เต สพฺเพ, อาคจฺฉนฺติ มมํ ฆรํ.
‘‘อุสุการา ภมการา, เปสการา จ คนฺธิกา;
รชกา ตุนฺนวายา จ, อาคจฺฉนฺติ มมํ ฆรํ.
‘‘เตลิกา ¶ กฏฺหารา จ, อุทหารา จ เปสฺสิกา;
สูปิกา สูปรกฺขา จ, อาคจฺฉนฺติ มมํ ฆรํ.
‘‘โทวาริกา ¶ อนีกฏฺา, พนฺธิกา [วนฺทิกา (สี.), คนฺถิกา (สฺยา.), สนฺทิกา (ปี.)] ปุปฺผฉฑฺฑกา;
หตฺถารุหา หตฺถิปาลา, อาคจฺฉนฺติ มมํ ฆรํ.
‘‘อานนฺทสฺส ¶ มหารฺโ [อานนฺทสฺส นาม รฺโ (สฺยา.), อรินฺทมนาม รฺโ (ปี.)], มมตฺถสฺส [ปมตฺตสฺส (สี. ปี.), สมคฺคสฺส (สฺยา.)] อทาสหํ;
สตฺตวณฺเณน รตเนน, อูนตฺถํ [อูนตฺตํ (สี. สฺยา. ปี.)] ปูรยามหํ.
‘‘เย มยา กิตฺติตา สพฺเพ, นานาวณฺณา พหู ชนา;
เตสาหํ จิตฺตมฺาย, ตปฺปยึ รตเนนหํ.
‘‘วคฺคูสุ ภาสมานาสุ, วชฺชมานาสุ เภริสุ;
สงฺเขสุ ธมยนฺเตสุ, สกเคเห รมามหํ.
‘‘ภควา ตมฺหิ สมเย, ปทุมุตฺตรนายโก;
วสีสตสหสฺเสหิ, ปริกฺขีณาสเวหิ โส.
‘‘ภิกฺขูหิ สหิโต วีถึ, ปฏิปชฺชิตฺถ จกฺขุมา;
โอภาเสนฺโต ทิสา สพฺพา, ทีปรุกฺโขว โชตติ.
‘‘วชฺชนฺติ ¶ เภริโย สพฺพา, คจฺฉนฺเต โลกนายเก;
ปภา นิทฺธาวเต ตสฺส, สตรํสีว อุคฺคโต.
‘‘กวาฏนฺตริกายาปิ, ปวิฏฺเน จ รสฺมินา;
อนฺโตฆเรสุ วิปุโล, อาโลโก อาสิ ตาวเท.
‘‘ปภํ ทิสฺวาน พุทฺธสฺส, ปาริสชฺเช อโวจหํ;
นิสฺสํสยํ พุทฺธเสฏฺโ, อิมํ วีถิมุปาคโต.
‘‘ขิปฺปํ โอรุยฺห ปาสาทา, อคมึ อนฺตราปณํ;
สมฺพุทฺธํ อภิวาเทตฺวา, อิทํ วจนมพฺรวึ.
‘‘‘อนุกมฺปตุ เม พุทฺโธ, ชลชุตฺตมนายโก;
วสีสตสหสฺเสหิ, อธิวาเสสิ โส มุนิ’.
‘‘นิมนฺเตตฺวาน สมฺพุทฺธํ, อภิเนสึ สกํ ฆรํ;
ตตฺถ อนฺเนน ปาเนน, สนฺตปฺเปสึ มหามุนึ.
‘‘ภุตฺตาวึ กาลมฺาย, พุทฺธเสฏฺสฺส ตาทิโน;
สตงฺคิเกน ตูริเยน, พุทฺธเสฏฺํ อุปฏฺหึ.
‘‘ปทุมุตฺตโร โลกวิทู, อาหุตีนํ ปฏิคฺคโห;
อนฺโตฆเร นิสีทิตฺวา, อิมา คาถา อภาสถ.
‘‘‘โย ¶ ¶ ¶ มํ ตูริเยหุปฏฺาสิ, อนฺนปานฺจทาสิ เม;
ตมหํ กิตฺตยิสฺสามิ, สุณาถ มม ภาสโต.
‘‘‘ปหูตภกฺโข หุตฺวาน, สหิรฺโ สโภชโน;
จตุทีเป เอกรชฺชํ, การยิสฺสติยํ นโร.
‘‘‘ปฺจสีเล ¶ สมาทาย, ทสกมฺมปเถ ตโต;
สมาทาย ปวตฺเตนฺโต, ปริสํ สิกฺขาปยิสฺสติ.
‘‘‘ตูริยสตสหสฺสานิ, เภริโย สมลงฺกตา;
วชฺชยิสฺสนฺติมํ นิจฺจํ, อุปฏฺานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘‘ตึสกปฺปสหสฺสานิ, เทวโลเก รมิสฺสติ;
จตุสฏฺิกฺขตฺตุํ เทวินฺโท, เทวรชฺชํ กริสฺสติ.
‘‘‘จตุสฏฺิกฺขตฺตุํ ราชา, จกฺกวตฺตี ภวิสฺสติ;
ปเทสรชฺชํ วิปุลํ, คณนาโต อสงฺขิยํ.
‘‘‘กปฺปสตสหสฺสมฺหิ, โอกฺกากกุลสมฺภโว;
โคตโม นาม โคตฺเตน, สตฺถา โลเก ภวิสฺสติ.
‘‘‘อุปปชฺชติ ยํ โยนึ, เทวตฺตํ อถ มานุสํ;
อนูนโภโค หุตฺวาน, มนุสฺสตฺตํ คมิสฺสติ.
‘‘‘อชฺฌายโก ภวิตฺวาน, ติณฺณํ เวทาน ปารคู;
อุตฺตมตฺถํ คเวสนฺโต, จริสฺสติ มหึ อิมํ.
‘‘‘โส ปจฺฉา ปพฺพชิตฺวาน, สุกฺกมูเลน โจทิโต;
โคตมสฺส ภควโต, สาสเนภิรมิสฺสติ.
‘‘‘อาราธยิตฺวาน สมฺพุทฺธํ, โคตมํ สกฺยปุงฺควํ;
กิเลเส ฌาปยิตฺวาน, อรหายํ ภวิสฺสติ’.
‘‘วิปิเน พฺยคฺฆราชาว, มิคราชาว เกสรี;
อภีโต วิหรามชฺช, สกฺยปุตฺตสฺส สาสเน.
‘‘เทวโลเก ¶ มนุสฺเส วา, ทลิทฺเท ทุคฺคติมฺหิ วา;
นิพฺพตฺตึ เม น ปสฺสามิ, อุปฏฺานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘วิเวกมนุยุตฺโตมฺหิ ¶ , อุปสนฺโต นิรูปธิ;
นาโคว พนฺธนํ เฉตฺวา, วิหรามิ อนาสโว.
‘‘กิเลสา ¶ ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา ชตุกณฺณิตฺเถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
ชตุกณฺณิตฺเถรสฺสาปทานํ นวมํ.
๑๐. อุเทนตฺเถรอปทานํ
‘‘หิมวนฺตสฺสาวิทูเร ¶ , ปทุโม นาม ปพฺพโต;
อสฺสโม สุกโต มยฺหํ, ปณฺณสาลา สุมาปิตา.
‘‘นทิโย สนฺทเร ตตฺถ, สุปติตฺถา มโนรมา;
อจฺโฉทกา สีตชลา, สนฺทเร นทิโย สทา.
‘‘ปาีนา ¶ ปาวุสา มจฺฉา, พลชา มฺุชโรหิตา;
โสเภนฺตา นทิโย เอเต, วสนฺติ นทิยา สทา.
‘‘อมฺพชมฺพูหิ สฺฉนฺนา, กเรริติลกา ตถา;
อุทฺทาลกา ปาฏลิโย, โสเภนฺติ มม อสฺสมํ.
‘‘องฺโกลกา พิมฺพิชาลา, มายาการี จ ปุปฺผิตา;
คนฺเธน อุปวายนฺตา, โสเภนฺติ มม อสฺสมํ.
‘‘อติมุตฺตา สตฺตลิกา, นาคา สาลา จ ปุปฺผิตา;
ทิพฺพคนฺธํ สมฺปวนฺตา, โสเภนฺติ มม อสฺสมํ.
‘‘โกสมฺพา สฬลา นีปา, อฏฺงฺคาปิ จ ปุปฺผิตา [อฏฺงฺคา จ สุปุปฺผิตา (สี.), กฏฺงฺคา จ สุปุปฺผิตา (ปี.)];
ทิพฺพคนฺธํ สมฺปวนฺตา, โสเภนฺติ มม อสฺสมํ.
‘‘หรีตกา อามลกา, อมฺพชมฺพุวิภีตกา;
โกลา ภลฺลาตกา พิลฺลา, ผลานิ พหุ อสฺสเม.
‘‘กลมฺพา ¶ กนฺทลี ตตฺถ, ปุปฺผนฺติ มม อสฺสเม;
ทิพฺพคนฺธํ [ทิพฺพคนฺธา (สี. สฺยา. ปี.) เอวํ ปรตฺถปิ] สมฺปวนฺตา, โสเภนฺติ มม อสฺสมํ.
‘‘อโสกปิณฺฑิวารี ¶ จ [อโสกปิณฺฑี จ วรี (สี. สฺยา.), อโสกปิณฺฑี จ วารี (ปี.)], นิมฺพรุกฺขา จ ปุปฺผิตา;
ทิพฺพคนฺธํ สมฺปวนฺตา, โสเภนฺติ มม อสฺสมํ.
‘‘ปุนฺนาคา คิริปุนฺนาคา, ติมิรา ตตฺถ ปุปฺผิตา;
ทิพฺพคนฺธํ สมฺปวนฺตา, โสเภนฺติ มม อสฺสมํ.
‘‘นิคฺคุณฺฑี สิรินิคฺคุณฺฑี, จมฺปรุกฺเขตฺถ ปุปฺผิตา;
ทิพฺพคนฺธํ สมฺปวนฺตา, โสเภนฺติ มม อสฺสมํ.
‘‘อวิทูเร ¶ โปกฺขรณี, จกฺกวากูปกูชิตา;
มนฺทาลเกหิ สฺฉนฺนา, ปทุมุปฺปลเกหิ จ.
‘‘อจฺโฉทกา ¶ สีตชลา, สุปติตฺถา มโนรมา;
อจฺฉา ผลิกสมานา, โสเภนฺติ มม อสฺสมํ.
‘‘ปทุมา ปุปฺผเร ตตฺถ, ปุณฺฑรีกา จ อุปฺปลา;
มนฺทาลเกหิ สฺฉนฺนา, โสเภนฺติ มม อสฺสมํ.
‘‘ปาีนา ปาวุสา มจฺฉา, พลชา มฺุชโรหิตา;
วิจรนฺตาว เต ตตฺถ, โสเภนฺติ มม อสฺสมํ.
‘‘กุมฺภีลา สุสุมารา จ, กจฺฉปา จ คหา พหู;
โอคหา อชครา จ, โสเภนฺติ มม อสฺสมํ.
‘‘ปาเรวตา รวิหํสา, จกฺกวากา นทีจรา;
ทินฺทิภา สาฬิกา เจตฺถ, โสเภนฺติ มม อสฺสมํ.
‘‘นยิตา อมฺพคนฺธี จ, เกตกา ตตฺถ ปุปฺผิตา;
ทิพฺพคนฺธํ สมฺปวนฺตา, โสเภนฺติ มม อสฺสมํ.
‘‘สีหา พฺยคฺฆา จ ทีปี จ, อจฺฉโกกตรจฺฉกา;
อนุสฺจรนฺตา ปวเน, โสเภนฺติ มม อสฺสมํ.
‘‘ชฏาภาเรน ภริตา, อชินุตฺตรวาสนา;
อนุสฺจรนฺตา ปวเน, โสเภนฺติ มม อสฺสมํ.
‘‘อชินานิธรา ¶ เอเต, นิปกา สนฺตวุตฺติโน;
อปฺปาหาราว เต สพฺเพ, โสเภนฺติ มม อสฺสมํ.
‘‘ขาริภารํ ¶ คเหตฺวาน, อชฺโฌคยฺห วนํ ตทา;
มูลผลานิ ภฺุชนฺตา, วสนฺติ อสฺสเม ตทา.
‘‘น ¶ เต ทารุํ อาหรนฺติ, อุทกํ ปาทโธวนํ;
สพฺเพสํ อานุภาเวน, สยเมวาหรียติ.
‘‘จุลฺลาสีติสหสฺสานิ, อิสเยตฺถ สมาคตา;
สพฺเพว ฌายิโน เอเต, อุตฺตมตฺถคเวสกา.
‘‘ตปสฺสิโน พฺรหฺมจารี, โจเทนฺตา อปฺปนาว เต;
อมฺพราวจรา สพฺเพ, วสนฺติ อสฺสเม ตทา.
‘‘ปฺจาหํ สนฺนิปตนฺติ, เอกคฺคา สนฺตวุตฺติโน;
อฺโฺํ อภิวาเทตฺวา, ปกฺกมนฺติ ทิสามุขา.
‘‘ปทุมุตฺตโร นาม ชิโน, สพฺพธมฺมาน ปารคู;
ตมนฺธการํ วิธมํ, อุปฺปชฺชิ ตาวเท ชิโน.
‘‘มม ¶ อสฺสมสามนฺตา, ยกฺโข อาสิ มหิทฺธิโก;
โส เม สํสิตฺถ สมฺพุทฺธํ, ชลชุตฺตมนายกํ.
‘‘เอส พุทฺโธ สมุปฺปนฺโน, ปทุมุตฺตโร มหามุนิ;
ขิปฺปํ คนฺตฺวาน สมฺพุทฺธํ, ปยิรูปาส มาริส.
‘‘ยกฺขสฺส วจนํ สุตฺวา, วิปฺปสนฺเนน เจตสา;
อสฺสมํ สํสาเมตฺวาน, นิกฺขมึ วิปินา ตทา.
‘‘เจเฬว ฑยฺหมานมฺหิ, นิกฺขมิตฺวาน อสฺสมา;
เอกรตฺตึ นิวาเสตฺวา [นิวสิตฺวา (สี.), นิวาเสน (?)], อุปคจฺฉึ วินายกํ.
‘‘ปทุมุตฺตโร ¶ โลกวิทู, อาหุตีนํ ปฏิคฺคโห;
จตุสจฺจํ ปกาเสนฺโต, เทเสสิ อมตํ ปทํ.
‘‘สุผุลฺลํ ปทุมํ คยฺห, อุปคนฺตฺวา มเหสิโน;
ปสนฺนจิตฺโต สุมโน, พุทฺธสฺส อภิโรปยึ.
‘‘ปูชยิตฺวาน ¶ สมฺพุทฺธํ, ชลชุตฺตมนายกํ;
เอกํสํ อชินํ กตฺวา, สนฺถวึ โลกนายกํ.
‘‘เยน าเณน สมฺพุทฺโธ, วสตีห อนาสโว;
ตํ าณํ กิตฺตยิสฺสามิ, สุณาถ มม ภาสโต.
‘‘‘สํสารโสตํ ฉินฺทิตฺวา, ตาเรสิ สพฺพปาณินํ;
ตว ธมฺมํ สุณิตฺวาน, ตณฺหาโสตํ ตรนฺติ เต.
‘‘‘ตุวํ ¶ สตฺถา จ เกตุ จ, ธโช ยูโป จ ปาณินํ;
ปรายโณ ปติฏฺา จ, ทีโป จ ทฺวิปทุตฺตม [ทิปทุตฺตม (สี. สฺยา. ปี.)].
‘‘‘ยาวตา คณิโน โลเก, สตฺถวาหา ปวุจฺจเร;
ตุวํ อคฺโคสิ สพฺพฺุ, ตว อนฺโตคธาว เต.
‘‘‘ตว าเณน สพฺพฺุ, ตาเรสิ ชนตํ พหุํ;
ตว ทสฺสนมาคมฺม, ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสเร.
‘‘‘เย เกจิเม คนฺธชาตา, โลเก วายนฺติ จกฺขุม;
ตว คนฺธสโม นตฺถิ, ปฺุกฺเขตฺเต มหามุเน’.
‘‘‘ติรจฺฉานโยนึ นิรยํ, ปริโมเจสิ [ปริโมเจหิ (สฺยา. ก.)] จกฺขุม;
อสงฺขตํ ปทํ สนฺตํ, เทเสสิ [เทเสหิ (สฺยา. ก.)] ตฺวํ มหามุเน’.
‘‘ปทุมุตฺตโร ¶ โลกวิทู, อาหุตีนํ ปฏิคฺคโห;
ภิกฺขุสงฺเฆ นิสีทิตฺวา, อิมา คาถา อภาสถ.
‘‘‘โย ¶ เม าณํ อปูเชสิ, ปสนฺโน เสหิ ปาณิภิ;
ตมหํ กิตฺตยิสฺสามิ, สุณาถ มม ภาสโต.
‘‘‘ตึสกปฺปสหสฺสานิ, เทวโลเก รมิสฺสติ;
สหสฺสกฺขตฺตุํ ราชา จ, จกฺกวตฺตี ภวิสฺสติ’.
‘‘สุลทฺธลาภํ ลทฺโธมฺหิ, โตสยิตฺวาน สุพฺพตํ;
สพฺพาสเว ปริฺาย, วิหรามิ อนาสโว.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา ¶ จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา อุเทโน เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
อุเทนตฺเถรสฺสาปทานํ ทสมํ.
เมตฺเตยฺยวคฺโค เอกจตฺตาลีสโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
เมตฺเตยฺโย ปุณฺณโก เถโร, เมตฺตคู โธตโกปิ จ;
อุปสิโว ¶ จ นนฺโท จ, เหมโก สตฺตโม ตหึ.
โตเทยฺโย ชตุกณฺณี จ, อุเทโน จ มหายโส;
ตีณิ คาถาสตาเนตฺถ, อสีติ ตีณิ จุตฺตรึ.