📜
๔๒. ภทฺทาลิวคฺโค
๑. ภทฺทาลิตฺเถรอปทานํ
‘‘สุเมโธ ¶ ¶ ¶ นาม สมฺพุทฺโธ, อคฺโค การุณิโก มุนิ;
วิเวกกาโม โลกคฺโค, หิมวนฺตมุปาคมิ.
‘‘อชฺโฌคาเหตฺวา หิมวํ, สุเมโธ โลกนายโก;
ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวาน, นิสีทิ ปุริสุตฺตโม.
‘‘สมาธึ โส สมาปนฺโน, สุเมโธ โลกนายโก;
สตฺตรตฺตินฺทิวํ พุทฺโธ, นิสีทิ ปุริสุตฺตโม.
‘‘ขาริภารํ [ขาริกาชํ (สี.)] คเหตฺวาน, วนมชฺโฌคหึ อหํ;
ตตฺถทฺทสาสึ สมฺพุทฺธํ, โอฆติณฺณมนาสวํ.
‘‘สมฺมชฺชนึ คเหตฺวาน, สมฺมชฺชิตฺวาน อสฺสมํ;
จตุทณฺเฑ เปตฺวาน, อกาสึ มณฺฑปํ ตทา.
‘‘สาลปุปฺผํ ¶ อาหริตฺวา, มณฺฑปํ ฉาทยึ อหํ;
ปสนฺนจิตฺโต สุมโน, อภิวนฺทึ ตถาคตํ.
‘‘ยํ ¶ วทนฺติ สุเมโธติ, ภูริปฺํ สุเมธสํ;
ภิกฺขุสงฺเฆ นิสีทิตฺวา, อิมา คาถา อภาสถ.
‘‘‘พุทฺธสฺส คิรมฺาย, สพฺเพ เทวา สมาคมุํ;
อสํสยํ พุทฺธเสฏฺโ, ธมฺมํ เทเสติ จกฺขุมา.
‘‘‘สุเมโธ นาม สมฺพุทฺโธ, อาหุตีนํ ปฏิคฺคโห;
เทวสงฺเฆ นิสีทิตฺวา, อิมา คาถา อภาสถ.
‘‘‘โย เม สตฺตาหํ มณฺฑปํ, ธารยี สาลฉาทิตํ;
ตมหํ กิตฺตยิสฺสามิ, สุณาถ มม ภาสโต.
‘‘‘เทวภูโต มนุสฺโส วา, เหมวณฺโณ ภวิสฺสติ;
ปหูตโภโค หุตฺวาน, กามโภคี ภวิสฺสติ.
‘‘‘สฏฺิ ¶ ¶ นาคสหสฺสานิ, สพฺพาลงฺการภูสิตา;
สุวณฺณกจฺฉา มาตงฺคา, เหมกปฺปนวาสสา.
‘‘‘อารูฬฺหา คามณีเยหิ, โตมรงฺกุสปาณิภิ;
สายํ ปาโต [สายปาโต (ปี.)] อุปฏฺานํ, อาคมิสฺสนฺติมํ นรํ;
เตหิ นาเคหิ ปริวุโต, รมิสฺสติ อยํ นโร.
‘‘‘สฏฺิ อสฺสสหสฺสานิ, สพฺพาลงฺการภูสิตา;
อาชานียาว ชาติยา, สินฺธวา สีฆวาหิโน.
‘‘‘อารูฬฺหา คามณีเยหิ, อิลฺลิยาจาปธาริภิ;
ปริวาเรสฺสนฺติมํ นิจฺจํ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘‘สฏฺิ รถสหสฺสานิ, สพฺพาลงฺการภูสิตา;
ทีปา ¶ อโถปิ เวยคฺฆา, สนฺนทฺธา อุสฺสิตทฺธชา.
‘‘‘อารูฬฺหา คามณีเยหิ, จาปหตฺเถหิ วมฺมิภิ;
ปริวาเรสฺสนฺติมํ นิจฺจํ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘‘สฏฺิ คามสหสฺสานิ, ปริปุณฺณานิ สพฺพโส;
ปหูตธนธฺานิ, สุสมิทฺธานิ สพฺพโส;
สทา ปาตุภวิสฺสนฺติ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘‘หตฺถี อสฺสา รถา ปตฺตี, เสนา จ จตุรงฺคินี;
ปริวาเรสฺสนฺติมํ นิจฺจํ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘‘อฏฺารเส กปฺปสเต, เทวโลเก รมิสฺสติ;
สหสฺสกฺขตฺตุํ ราชา จ, จกฺกวตฺตี ภวิสฺสติ.
‘‘‘สตานํ ¶ ตีณิกฺขตฺตฺุจ, เทวรชฺชํ กริสฺสติ;
ปเทสรชฺชํ วิปุลํ, คณนาโต อสงฺขิยํ.
‘‘‘ตึสกปฺปสหสฺสมฺหิ, โอกฺกากกุลสมฺภโว;
โคตโม นาม โคตฺเตน, สตฺถา โลเก ภวิสฺสติ.
‘‘‘ตสฺส ธมฺเมสุ ทายาโท, โอรโส ธมฺมนิมฺมิโต;
สพฺพาสเว ปริฺาย, วิหริสฺสตินาสโว’.
‘‘ตึสกปฺปสหสฺสมฺหิ ¶ , อทฺทสํ โลกนายกํ;
เอตฺถนฺตรมุปาทาย, คเวสึ อมตํ ปทํ.
‘‘ลาภา ¶ มยฺหํ สุลทฺธํ เม, ยมหฺาสิ สาสนํ;
ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘นโม ¶ เต ปุริสาชฺ, นโม เต ปุริสุตฺตม;
ตว าณํ ปกิตฺเตตฺวา, ปตฺโตมฺหิ อจลํ ปทํ.
‘‘ยํ ยํ โยนุปปชฺชามิ, เทวตฺตํ อถ มานุสํ;
สพฺพตฺถ สุขิโต โหมิ, ผลํ เม าณกิตฺตเน.
‘‘อิทํ ปจฺฉิมกํ มยฺหํ, จริโม วตฺตเต ภโว;
นาโคว พนฺธนํ เฉตฺวา, วิหรามิ อนาสโว.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ, ภวา สพฺเพ สมูหตา;
นาโคว พนฺธนํ เฉตฺวา, วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ, มม พุทฺธสฺส สนฺติเก;
ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส, วิโมกฺขาปิ จ อฏฺิเม;
ฉฬภิฺา สจฺฉิกตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา ภทฺทาลิตฺเถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
ภทฺทาลิตฺเถรสฺสาปทานํ ปมํ.
๒. เอกฉตฺติยตฺเถรอปทานํ
‘‘จนฺทภาคานทีตีเร, อสฺสโม สุกโต มม;
สุสุทฺธปุลินากิณฺโณ, ปนฺนสาลา สุมาปิตา.
‘‘อุตฺตานกูลา นทิกา, สุปติตฺถา มโนรมา;
มจฺฉกจฺฉปสมฺปนฺนา [… สฺฉนฺนา (ก.)], สุสุมารนิเสวิตา.
‘‘อจฺฉา ¶ ¶ ทีปี จ มยูรา, กรวีกา จ สาฬิกา;
กูชนฺติ สพฺพทา เอเต, โสภยนฺตา มมสฺสมํ.
‘‘โกกิลา มฺชุภาณี จ, หํสา จ มธุรสฺสรา;
อภิกูชนฺติ เต ตตฺถ, โสภยนฺตา มมสฺสมํ.
‘‘สีหา พฺยคฺฆา วราหา จ, อจฺฉ [วก (สี. ปี.), พกา (สฺยา.), วกา (ก.)] โกกตรจฺฉกา;
คิริทุคฺคมฺหิ นาเทนฺติ, โสภยนฺตา มมสฺสมํ.
‘‘เอณีมิคา ¶ ¶ จ สรภา, เภรณฺฑา สูกรา พหู;
คิริทุคฺคมฺหิ นาเทนฺติ, โสภยนฺตา มมสฺสมํ.
‘‘อุทฺทาลกา จมฺปกา จ, ปาฏลี สินฺทุวารกา;
อติมุตฺตา อโสกา จ, โสภยนฺติ มมสฺสมํ [ปุปฺผนฺติ มม อสฺสเม (สี. ปี.)].
‘‘องฺโกลา ยูถิกา เจว, สตฺตลี พิมฺพิชาลิกา;
กณิการา จ ปุปฺผนฺติ, โสภยนฺตา มมสฺสมํ [กณิกากณิการา จ, ปุปฺผนฺติ มม อสฺสเม (สี. สฺยา. ปี.)].
‘‘นาคา สาลา จ สฬลา, ปุณฺฑรีเกตฺถ ปุปฺผิตา;
ทิพฺพคนฺธํ สมฺปวนฺตา, โสภยนฺติ มมสฺสมํ.
‘‘อชฺชุนา อสนา เจตฺถ, มหานามา จ ปุปฺผิตา;
สาลา จ กงฺคุปุปฺผา จ, โสภยนฺติ มมสฺสมํ.
‘‘อมฺพา ชมฺพู จ ติลกา, นิมฺพา จ สาลกลฺยาณี;
ทิพฺพคนฺธํ สมฺปวนฺตา, โสภยนฺติ มมสฺสมํ.
‘‘อโสกา จ กปิฏฺา จ, คิริมาเลตฺถ [ภคินิมาเลตฺถ (สี. ปี.), ภคินิมาลา จ (สฺยา.)] ปุปฺผิตา;
ทิพฺพคนฺธํ สมฺปวนฺตา, โสภยนฺติ มมสฺสมํ.
‘‘กทมฺพา ¶ กทลี เจว, อิสิมุคฺคา จ โรปิตา;
ธุวํ ผลานิ ธาเรนฺติ, โสภยนฺตา มมสฺสมํ.
‘‘หรีตกา อามลกา, อมฺพชมฺพุวิภีตกา;
โกลา ภลฺลาตกา พิลฺลา, ผลิโน มม อสฺสเม.
‘‘อวิทูเร ¶ โปกฺขรณี, สุปติตฺถา มโนรมา;
มนฺทาลเกหิ สฺฉนฺนา, ปทุมุปฺปลเกหิ จ.
‘‘คพฺภํ คณฺหนฺติ ปทุมา, อฺเ ปุปฺผนฺติ เกสรี;
โอปตฺตกณฺณิกา เจว, ปุปฺผนฺติ มม อสฺสเม.
‘‘ปาีนา ปาวุสา มจฺฉา, พลชา มฺุชโรหิตา;
อจฺโฉทกมฺหิ วิจรํ, โสภยนฺติ มมสฺสมํ.
‘‘นยิตา อมฺพคนฺธี จ, อนุกูเล จ เกตกา;
ทิพฺพคนฺธํ สมฺปวนฺตา, โสภยนฺติ มมสฺสมํ.
‘‘มธุ ภิสมฺหา สวติ, ขีรสปฺปิ มุฬาลิภิ;
ทิพฺพคนฺธํ สมฺปวนฺตา, โสภยนฺติ มมสฺสมํ.
‘‘ปุลินา ¶ โสภนา ตตฺถ, อากิณฺณา ชลเสวิตา;
โอปุปฺผา ปุปฺผิตา เสนฺติ, โสภยนฺตา มมสฺสมํ.
‘‘ชฏาภาเรน ¶ ภริตา, อชินุตฺตรวาสนา;
วากจีรธรา สพฺเพ, โสภยนฺติ มมสฺสมํ.
‘‘ยุคมตฺตมเปกฺขนฺตา, นิปกา สนฺตวุตฺติโน;
กามโภเค อนเปกฺขา, วสนฺติ มม อสฺสเม.
‘‘ปรูฬฺหกจฺฉนขโลมา ¶ , ปงฺกทนฺตา รชสฺสิรา;
รโชชลฺลธรา สพฺเพ, วสนฺติ มม อสฺสเม.
‘‘อภิฺาปารมิปฺปตฺตา, อนฺตลิกฺขจรา จ เต;
อุคฺคจฺฉนฺตา นภํ เอเต, โสภยนฺติ มมสฺสมํ.
‘‘เตหิ สิสฺเสหิ ปริวุโต, วสามิ วิปิเน ตทา;
รตฺตินฺทิวํ น ชานามิ, สทา ฌานสมปฺปิโต.
‘‘ภควา ตมฺหิ สมเย, อตฺถทสฺสี มหามุนิ;
ตมนฺธการํ นาเสนฺโต, อุปฺปชฺชิ โลกนายโก.
‘‘อถ อฺตโร สิสฺโส, อาคจฺฉิ มม สนฺติกํ;
มนฺเต อชฺเฌตุกาโม โส, ฉฬงฺคํ นาม ลกฺขณํ.
‘‘พุทฺโธ ¶ โลเก สมุปฺปนฺโน, อตฺถทสฺสี มหามุนิ;
จตุสจฺจํ ปกาเสนฺโต, เทเสติ อมตํ ปทํ.
‘‘ตุฏฺหฏฺโ ปมุทิโต, ธมฺมนฺตรคตาสโย;
อสฺสมา อภินิกฺขมฺม, อิทํ วจนมพฺรวึ.
‘‘‘พุทฺโธ โลเก สมุปฺปนฺโน, ทฺวตฺตึสวรลกฺขโณ;
เอถ สพฺเพ คมิสฺสาม, สมฺมาสมฺพุทฺธสนฺติกํ’.
‘‘โอวาทปฏิกรา เต, สธมฺเม ปารมึ คตา;
สาธูติ สมฺปฏิจฺฉึสุ, อุตฺตมตฺถคเวสกา.
‘‘ชฏาภารภริตา เต [ชฏาภาเรน ภริตา (ก.)], อชินุตฺตรวาสนา;
อุตฺตมตฺถํ คเวสนฺตา, นิกฺขมึสุ วนา ตทา.
‘‘ภควา ¶ ตมฺหิ สมเย, อตฺถทสฺสี มหายโส;
จตุสจฺจํ ปกาเสนฺโต, เทเสติ อมตํ ปทํ.
‘‘เสตจฺฉตฺตํ ¶ คเหตฺวาน, พุทฺธเสฏฺสฺส ธารยึ;
เอกาหํ ธารยิตฺวาน, พุทฺธเสฏฺํ อวนฺทหํ.
‘‘อตฺถทสฺสี ตุ ภควา, โลกเชฏฺโ นราสโภ;
ภิกฺขุสงฺเฆ นิสีทิตฺวา, อิมา คาถา อภาสถ.
‘‘‘โย เม ฉตฺตํ อธาเรสิ, ปสนฺโน เสหิ ปาณิภิ;
ตมหํ กิตฺตยิสฺสามิ, สุณาถ มม ภาสโต.
‘‘‘อิมสฺส ชายมานสฺส, เทวตฺเต อถ มานุเส;
ธาเรสฺสติ สทา ฉตฺตํ, ฉตฺตทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘‘สตฺตสตฺตติกปฺปานิ ¶ , เทวโลเก รมิสฺสติ;
สหสฺสกฺขตฺตุํ ราชา จ, จกฺกวตฺตี ภวิสฺสติ.
‘‘‘สตฺตสตฺตติกฺขตฺตฺุจ, เทวรชฺชํ กริสฺสติ;
ปเทสรชฺชํ วิปุลํ, คณนาโต อสงฺขิยํ.
‘‘‘อฏฺารเส กปฺปสเต, โคตโม สกฺยปุงฺคโว;
ตมนฺธการํ นาเสนฺโต, อุปฺปชฺชิสฺสติ จกฺขุมา.
‘‘‘ตสฺส ¶ ธมฺเมสุ ทายาโท, โอรโส ธมฺมนิมฺมิโต;
สพฺพาสเว ปริฺาย, วิหริสฺสตินาสโว’.
‘‘ยโต อหํ กมฺมมกํ, ฉตฺตํ พุทฺธสฺส ธารยํ;
เอตฺถนฺตเร น ชานามิ, เสตจฺฉตฺตํ อธาริตํ.
‘‘อิทํ ¶ ปจฺฉิมกํ มยฺหํ, จริโม วตฺตเต ภโว;
ฉตฺตธารณมชฺชาปิ, วตฺตเต นิจฺจกาลิกํ.
‘‘อโห เม สุกตํ กมฺมํ, อตฺถทสฺสิสฺส ตาทิโน;
สพฺพาสวา ปริกฺขีณา, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา เอกฉตฺติโย เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ;
เอกฉตฺติยตฺเถรสฺสาปทานํ ทุติยํ.
๓. ติณสูลกฉาทนิยตฺเถรอปทานํ
‘‘ชาตึ ¶ ชรฺจ มรณํ, ปจฺจเวกฺขึ อหํ ตทา;
เอกโก อภินิกฺขมฺม, ปพฺพชึ อนคาริยํ.
‘‘จรมาโนนุปุพฺเพน, คงฺคาตีรํ อุปาคมึ;
ตตฺถทฺทสาสึ ปถวึ, คงฺคาตีเร สมุนฺนตํ.
‘‘อสฺสมํ ตตฺถ มาเปตฺวา, วสามิ อสฺสเม อหํ;
สุกโต จงฺกโม มยฺหํ, นานาทิชคณายุโต.
‘‘มมุเปนฺติ จ วิสฺสตฺถา, กูชนฺติ จ มโนหรํ;
รมมาโน สห เตหิ, วสามิ อสฺสเม อหํ.
‘‘มม ¶ อสฺสมสามนฺตา, มิคราชา จตุกฺกโม;
อาสยา อภินิกฺขมฺม, คชฺชิ โส อสนี วิย.
‘‘นทิเต ¶ ¶ มิคราเช จ, หาโส เม อุทปชฺชถ;
มิคราชํ คเวสนฺโต, อทฺทสํ โลกนายกํ.
‘‘ทิสฺวานาหํ เทวเทวํ, ติสฺสํ โลกคฺคนายกํ;
หฏฺโ หฏฺเน จิตฺเตน, ปูชยึ นาคเกสรํ.
‘‘อุคฺคจฺฉนฺตํว สูริยํ, สาลราชํว ปุปฺผิตํ;
โอสธึว วิโรจนฺตํ, สนฺถวึ โลกนายกํ.
‘‘‘ตว าเณน สพฺพฺุ, โมเจสิมํ สเทวกํ;
ตวํ อาราธยิตฺวาน, ชาติยา ปริมุจฺจเร.
‘‘‘อทสฺสเนน สพฺพฺุ, พุทฺธานํ สพฺพทสฺสินํ;
ปตนฺติวีจินิรยํ, ราคโทเสหิ โอผุฏา [โอตฺถฏา (สฺยา.)].
‘‘‘ตว ทสฺสนมาคมฺม, สพฺพฺุ โลกนายก;
ปมุจฺจนฺติ ภวา สพฺพา, ผุสนฺติ อมตํ ปทํ.
‘‘‘ยทา พุทฺธา จกฺขุมนฺโต, อุปฺปชฺชนฺติ ปภงฺกรา;
กิเลเส ฌาปยิตฺวาน, อาโลกํ ทสฺสยนฺติ เต’.
‘‘กิตฺตยิตฺวาน สมฺพุทฺธํ, ติสฺสํ โลกคฺคนายกํ;
หฏฺโ หฏฺเน จิตฺเตน, ติณสูลํ อปูชยึ.
‘‘มม ¶ ¶ สงฺกปฺปมฺาย, ติสฺโส โลกคฺคนายโก;
สกาสเน นิสีทิตฺวา, อิมา คาถา อภาสถ.
‘‘‘โย มํ ปุปฺเผหิ ฉาเทสิ, ปสนฺโน เสหิ ปาณิภิ;
ตมหํ กิตฺตยิสฺสามิ, สุณาถ มม ภาสโต.
‘‘‘ปฺจวีสติกฺขตฺตุํ โส, เทวรชฺชํ กริสฺสติ;
ปฺจสตฺตติกฺขตฺตฺุจ, จกฺกวตฺตี ภวิสฺสติ.
‘‘‘ปเทสรชฺชํ วิปุลํ, คณนาโต อสงฺขิยํ;
ตสฺส กมฺมนิสฺสนฺเทน [กมฺมสฺส นิสฺสนฺโท (สี. สฺยา. ปี.)], ปุปฺผานํ ปูชนาย จ [โส (สฺยา. ปี.)].
‘‘‘สีสํนฺหาโต จยํ โปโส, ปุปฺผมากงฺขเต ยทิ [สายํ ปาโต จยํ โปโส, ปุปฺเผหิ มํ อฉาทยิ (สฺยา.)];
ปฺุกมฺเมน สํยุตฺตํ [สํยุตฺโต (สี. สฺยา. ปี.)], ปุรโต ปาตุภวิสฺสติ.
‘‘‘ยํ ¶ ยํ อิจฺฉติ กาเมหิ, ตํ ตํ ปาตุภวิสฺสติ;
สงฺกปฺปํ ปริปูเรตฺวา, นิพฺพายิสฺสตินาสโว’.
อฏฺารสมํ ภาณวารํ.
‘‘กิเลเส ฌาปยิตฺวาน, สมฺปชาโน ปติสฺสโต;
เอกาสเน นิสีทิตฺวา, อรหตฺตมปาปุณึ.
‘‘จงฺกมนฺโต ¶ นิปชฺชนฺโต, นิสินฺโน อุท วา ิโต;
พุทฺธเสฏฺํ สริตฺวาน, วิหรามิ อหํ สทา.
‘‘จีวเร ปิณฺฑปาเต จ, ปจฺจเย สยนาสเน;
ตตฺถ เม อูนตา นตฺถิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘โส ทานิ ปตฺโต อมตํ, สนฺตํ ปทมนุตฺตรํ;
สพฺพาสเว ปริฺาย, วิหรามิ อนาสโว.
‘‘ทฺเวนวุเต ¶ อิโต กปฺเป, ยํ ปุปฺผมภิปูชยึ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา ติณสูลกฉาทนิโย [ติณสูลิกฉาทนิโย (ก.)] เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
ติณสูลกฉาทนิยตฺเถรสฺสาปทานํ ตติยํ.
๔. มธุมํสทายกตฺเถรอปทานํ
‘‘นคเร ¶ พนฺธุมติยา, สูกริโก อโหสหํ;
อุกฺโกฏํ รนฺธยิตฺวาน [อุกฺโกฏกํ รนฺธยิตฺวา (สี. สฺยา.)], มธุมํสมฺหิ [มธุสปฺปิมฺหิ (ปี.), มธุํ มํสมฺหิ (ก.)] โอกิรึ.
‘‘สนฺนิปาตํ ¶ อหํ คนฺตฺวา, เอกํ ปตฺตํ คเหสหํ;
ปูรยิตฺวาน ตํ ปตฺตํ, ภิกฺขุสงฺฆสฺสทาสหํ.
‘‘โยตฺถ เถรตโร ภิกฺขุ, นิยฺยาเทสิ มมํ ตทา;
อิมินา ปตฺตปูเรน, ลภสฺสุ วิปุลํ สุขํ.
‘‘ทุเว สมฺปตฺติโย ภุตฺวา, สุกฺกมูเลน โจทิโต;
ปจฺฉิเม วตฺตมานมฺหิ, กิเลเส ฌาปยิสฺสติ.
‘‘ตตฺถ ¶ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา, ตาวตึสมคจฺฉหํ;
ตตฺถ ภุตฺวา ปิวิตฺวา จ, ลภามิ วิปุลํ สุขํ.
‘‘มณฺฑเป รุกฺขมูเล วา, ปุพฺพกมฺมํ อนุสฺสรึ;
อนฺนปานาภิวสฺโส เม, อภิวสฺสติ ตาวเท.
‘‘อิทํ ปจฺฉิมกํ มยฺหํ, จริโม วตฺตเต ภโว;
อิธาปิ อนฺนปานํ เม, วสฺสเต สพฺพกาลิกํ.
‘‘เตเนว มธุทาเนน [มํสทาเนน (สี. ปี.)], สนฺธาวิตฺวา ภเว อหํ;
สพฺพาสเว ปริฺาย, วิหรามิ อนาสโว.
‘‘เอกนวุติโต ¶ กปฺเป, ยํ ทานมททึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, มธุทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา มธุมํสทายโก เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
มธุมํสทายกตฺเถรสฺสาปทานํ จตุตฺถํ.
๕. นาคปลฺลวตฺเถรอปทานํ
‘‘นคเร ¶ ¶ พนฺธุมติยา, ราชุยฺยาเน วสามหํ;
มม อสฺสมสามนฺตา, นิสีทิ โลกนายโก.
‘‘นาคปลฺลวมาทาย ¶ , พุทฺธสฺส อภิโรปยึ;
ปสนฺนจิตฺโต สุมโน, สุคตํ อภิวาทยึ.
‘‘เอกนวุติโต กปฺเป, ยํ ปลฺลวมปูชยึ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา นาคปลฺลโว เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
นาคปลฺลวตฺเถรสฺสาปทานํ ปฺจมํ.
๖. เอกทีปิยตฺเถรอปทานํ
‘‘ปรินิพฺพุเต สุคเต, สิทฺธตฺเถ โลกนายเก;
สเทวมานุสา สพฺเพ, ปูเชนฺติ ทฺวิปทุตฺตมํ.
‘‘อาโรปิเต ¶ จ จิตเก, สิทฺธตฺเถ โลกนายเก;
ยถาสเกน ถาเมน, จิตํ ปูเชนฺติ สตฺถุโน.
‘‘อวิทูเร จิตกสฺส, ทีปํ อุชฺชาลยึ อหํ;
ยาว อุเทติ สูริโย, ทีปํ เม ตาว อุชฺชลิ.
‘‘เตน กมฺเมน สุกเตน, เจตนาปณิธีหิ จ;
ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตาวตึสมคจฺฉหํ.
‘‘ตตฺถ เม สุกตํ พฺยมฺหํ, เอกทีปีติ ายติ;
ทีปสตสหสฺสานิ, พฺยมฺเห ปชฺชลเร มม.
‘‘อุทยนฺโตว ¶ สูริโย, เทโห เม โชตเต สทา;
สปฺปภาหิ สรีรสฺส, อาโลโก โหติ เม สทา.
‘‘ติโรกุฏฺฏํ ¶ [ติโรกุฑฺฑํ (สี. สฺยา. ก.)] ติโรเสลํ, สมติคฺคยฺห [สพฺพตฺถปิ เอวเมว ทิสฺสติ] ปพฺพตํ;
สมนฺตา โยชนสตํ, ปสฺสามิ จกฺขุนา อหํ.
‘‘สตฺตสตฺตติกฺขตฺตฺุจ ¶ , เทวโลเก รมึ อหํ;
เอกตึสติกฺขตฺตฺุจ, เทวรชฺชมการยึ.
‘‘อฏฺวีสติกฺขตฺตฺุจ, จกฺกวตฺตี อโหสหํ;
ปเทสรชฺชํ วิปุลํ, คณนาโต อสงฺขิยํ.
‘‘เทวโลกา จวิตฺวาน, นิพฺพตฺตึ มาตุกุจฺฉิยํ;
มาตุกุจฺฉิคตสฺสาปิ, อกฺขิ เม น นิมีลติ.
‘‘ชาติยา จตุวสฺโสหํ, ปพฺพชึ อนคาริยํ;
อฑฺฒมาเส อสมฺปตฺเต, อรหตฺตมปาปุณึ.
‘‘ทิพฺพจกฺขุํ ¶ วิโสเธสึ, ภวา สพฺเพ สมูหตา;
สพฺเพ กิเลสา สฺฉินฺนา, เอกทีปสฺสิทํ ผลํ.
‘‘ติโรกุฏฺฏํ ติโรเสลํ, ปพฺพตฺจาปิ เกวลํ;
สมติกฺกมฺม [สพฺพตฺถปี เอวเมว ทิสฺสติ] ปสฺสามิ, เอกทีปสฺสิทํ ผลํ.
‘‘วิสมา เม สมา โหนฺติ, อนฺธกาโร น วิชฺชติ;
นาหํ ปสฺสามิ ติมิรํ, เอกทีปสฺสิทํ ผลํ.
‘‘จตุนฺนวุติโต กปฺเป, ยํ ทีปมททึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, เอกทีปสฺสิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา เอกทีปิโย เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
เอกทีปิยตฺเถรสฺสาปทานํ ฉฏฺํ.
๗. อุจฺฉงฺคปุปฺผิยตฺเถรอปทานํ
‘‘นคเร พนฺธุมติยา, อโหสึ มาลิโก ตทา;
อุจฺฉงฺคํ ปูรยิตฺวาน, อคมํ อนฺตราปณํ.
‘‘ภควา ¶ ¶ ¶ ตมฺหิ สมเย, ภิกฺขุสงฺฆปุรกฺขโต;
มหตา อานุภาเวน, นิยฺยาติ โลกนายโก.
‘‘ทิสฺวาน ¶ โลกปชฺโชตํ, วิปสฺสึ โลกตารณํ;
ปุปฺผํ ปคฺคยฺห อุจฺฉงฺคา, พุทฺธเสฏฺํ อปูชยึ.
‘‘เอกนวุติโต กปฺเป, ยํ ปุปฺผมภิปูชยึ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา อุจฺฉงฺคปุปฺผิโย เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
อุจฺฉงฺคปุปฺผิยตฺเถรสฺสาปทานํ สตฺตมํ.
๘. ยาคุทายกตฺเถรอปทานํ
‘‘อติถึ [อตีตํ (ก.)] เม คเหตฺวาน, อคจฺฉึ คามกํ ตทา;
สมฺปุณฺณนทิกํ ทิสฺวา, สงฺฆารามํ อุปาคมึ.
‘‘อารฺกา ธุตธรา, ฌายิโน ลูขจีวรา;
วิเวกาภิรตา ธีรา, สงฺฆาราเม วสนฺติ เต.
‘‘คติ ¶ เตสํ อุปจฺฉินฺนา, สุวิมุตฺตาน ตาทินํ;
ปิณฺฑาย เต น คจฺฉนฺติ, โอรุทฺธนทิตาย หิ [โอรุทฺธนทิกายตึ (สฺยา.)].
‘‘ปสนฺนจิตฺโต สุมโน, เวทชาโต กตฺชลี;
ตณฺฑุลํ เม คเหตฺวาน, ยาคุทานํ อทาสหํ.
‘‘ปฺจนฺนํ ยาคุํ ทตฺวาน, ปสนฺโน เสหิ ปาณิภิ;
สกกมฺมาภิรทฺโธหํ, ตาวตึสมคจฺฉหํ.
‘‘มณิมยฺจ ¶ เม พฺยมฺหํ, นิพฺพตฺติ ติทเส คเณ;
นารีคเณหิ สหิโต, โมทามิ พฺยมฺหมุตฺตเม.
‘‘เตตฺตึสกฺขตฺตุํ เทวินฺโท, เทวรชฺชมการยึ;
ตึสกฺขตฺตุํ จกฺกวตฺตี, มหารชฺชมการยึ.
‘‘ปเทสรชฺชํ ¶ วิปุลํ, คณนาโต อสงฺขิยํ;
เทวโลเก มนุสฺเส วา, อนุโภตฺวา สยํ [ยสํ (สฺยา.)] อหํ.
‘‘ปจฺฉิเม ภเว สมฺปตฺเต, ปพฺพชึ อนคาริยํ;
สห โอโรปิเต เกเส, สพฺพํ สมฺปฏิวิชฺฌหํ.
‘‘ขยโต วยโต จาปิ, สมฺมสนฺโต กเฬวรํ;
ปุเร สิกฺขาปทาทานา, อรหตฺตมปาปุณึ.
‘‘สุทินฺนํ ¶ เม ทานวรํ, วาณิชฺชํ สมฺปโยชิตํ;
เตเนว ยาคุทาเนน, ปตฺโตมฺหิ อจลํ ปทํ.
‘‘โสกํ ปริทฺทวํ พฺยาธึ, ทรถํ จิตฺตตาปนํ;
นาภิชานามิ อุปฺปนฺนํ, ยาคุทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘ยาคุํ ¶ สงฺฆสฺส ทตฺวาน, ปฺุกฺเขตฺเต อนุตฺตเร;
ปฺจานิสํเส อนุโภมิ, อโห ยาคุสุยิฏฺตา.
‘‘อพฺยาธิตา รูปวตา, ขิปฺปํ ธมฺมนิสนฺติตา [นิพุชฺฌิตา (สฺยา.)];
ลาภิตา อนฺนปานสฺส, อายุ ปฺจมกํ มม.
‘‘โย โกจิ เวทํ ชนยํ, สงฺเฆ ยาคุํ ทเทยฺย โส;
อิมานิ ปฺจ านานิ, ปฏิคณฺเหยฺย ปณฺฑิโต.
‘‘กรณียํ กตํ สพฺพํ, ภวา อุคฺฆาฏิตา มยา;
สพฺพาสวา ปริกฺขีณา, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว.
‘‘โส อหํ วิจริสฺสามิ, คามา คามํ ปุรา ปุรํ;
นมสฺสมาโน สมฺพุทฺธํ, ธมฺมสฺส จ สุธมฺมตํ.
‘‘ตึสกปฺปสหสฺสมฺหิ, ยํ ทานมททึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ยาคุทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ¶ ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา ยาคุทายโก เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
ยาคุทายกตฺเถรสฺสาปทานํ อฏฺมํ.
๙. ปตฺโถทนทายกตฺเถรอปทานํ
‘‘วนจารี ¶ ¶ ปุเร อาสึ, สตตํ วนกมฺมิโก;
ปตฺโถทนํ คเหตฺวาน, กมฺมนฺตํ อคมาสหํ.
‘‘ตตฺถทฺทสาสึ สมฺพุทฺธํ, สยมฺภุํ อปราชิตํ;
วนา ปิณฺฑาย นิกฺขนฺตํ, ทิสฺวา จิตฺตํ ปสาทยึ.
‘‘ปรกมฺมายเน [วยกมฺมายเน (ก.)] ยุตฺโต, ปฺฺุจ เม น วิชฺชติ;
อยํ ปตฺโถทโน อตฺถิ, โภชยิสฺสามหํ [โภชยิสฺสามิ มํ (สฺยา.)] มุนึ.
‘‘ปตฺโถทนํ คเหตฺวาน, สยมฺภุสฺส อทาสหํ;
มม นิชฺฌายมานสฺส, ปริภฺุชิ ตทา มุนิ.
‘‘เตน กมฺเมน สุกเตน, เจตนาปณิธีหิ จ;
ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตาวตึสมคจฺฉหํ.
‘‘ฉตฺตึสกฺขตฺตุํ ¶ เทวินฺโท, เทวรชฺชมการยึ;
เตตฺตึสกฺขตฺตุํ ราชา จ, จกฺกวตฺตี อโหสหํ.
‘‘ปเทสรชฺชํ วิปุลํ, คณนาโต อสงฺขิยํ;
สุขิโต ยสวา โหมิ, ปตฺโถทนสฺสิทํ ผลํ.
‘‘ภวาภเว สํสรนฺโต, ลภามิ อมิตํ ธนํ;
โภเค เม อูนตา นตฺถิ, ปตฺโถทนสฺสิทํ ผลํ.
‘‘นทีโสตปฏิภาคา ¶ , โภคา นิพฺพตฺตเร มม;
ปริเมตุํ น สกฺโกมิ, ปตฺโถทนสฺสิทํ ผลํ.
‘‘อิมํ ¶ ขาท อิมํ ภฺุช, อิมมฺหิ สยเน สย;
เตนาหํ สุขิโต โหมิ, ปตฺโถทนสฺสิทํ ผลํ.
‘‘จตุนฺนวุติโต กปฺเป, ยํ ทานมททึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, ปตฺโถทนสฺสิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ¶ ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา ปตฺโถทนทายโก เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ.
ปตฺโถทนทายกตฺเถรสฺสาปทานํ นวมํ.
๑๐. มฺจทายกตฺเถรอปทานํ
‘‘ปรินิพฺพุเต การุณิเก, สิทฺธตฺเถ โลกนายเก;
วิตฺถาริเก ปาวจเน, เทวมานุสสกฺกเต.
‘‘จณฺฑาโล อาสหํ ตตฺถ, อาสนฺทิปีการโก;
เตน กมฺเมน ชีวามิ, เตน โปเสมิ ทารเก.
‘‘อาสนฺทึ สุกตํ กตฺวา, ปสนฺโน เสหิ ปาณิภิ;
สยเมวุปคนฺตฺวาน, ภิกฺขุสงฺฆสฺสทาสหํ.
‘‘เตน ¶ กมฺเมน สุกเตน, เจตนาปณิธีหิ จ;
ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตาวตึสมคจฺฉหํ.
‘‘เทวโลกคโต สนฺโต, โมทามิ ติทเส คเณ;
สยนานิ มหคฺฆานิ, นิพฺพตฺตนฺติ ยทิจฺฉกํ.
‘‘ปฺาสกฺขตฺตุํ เทวินฺโท, เทวรชฺชมการยึ;
อสีติกฺขตฺตุํ ราชา จ, จกฺกวตฺตี อโหสหํ.
‘‘ปเทสรชฺชํ ¶ ¶ วิปุลํ, คณนาโต อสงฺขิยํ;
สุขิโต ยสวา โหมิ, มฺจทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘เทวโลกา จวิตฺวาน, เอมิ เจ มานุสํ ภวํ;
มหารหา สุสยนา, สยเมว ภวนฺติ เม.
‘‘อยํ ปจฺฉิมโก มยฺหํ, จริโม วตฺตเต ภโว;
อชฺชาปิ สยเน กาเล [สยนกาเล (สฺยา.)], สยนํ อุปติฏฺติ.
‘‘จตุนฺนวุติโต กปฺเป, ยํ ทานมททึ ตทา;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, มฺจทานสฺสิทํ ผลํ.
‘‘กิเลสา ¶ ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ ¶ สุทํ อายสฺมา มฺจทายโก เถโร อิมา คาถาโย
อภาสิตฺถาติ.
มฺจทายกตฺเถรสฺสาปทานํ ทสมํ.
ภทฺทาลิวคฺโค พาจตฺตาลีสโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
ภทฺทาลี เอกฉตฺโต จ, ติณสูโล จ มํสโท;
นาคปลฺลวิโก ทีปี, อุจฺฉงฺคิ ยาคุทายโก.
ปตฺโถทนี มฺจทโท, คาถาโย คณิตา จิห;
ทฺเวสตานิ จ คาถานํ, คาถา เจกา ตทุตฺตริ.