📜
๕๕. ภทฺทิยวคฺโค
๑. ลกุณฺฑภทฺทิยตฺเถรอปทานํ
‘‘ปทุมุตฺตโร ¶ ¶ ¶ ¶ นาม ชิโน, สพฺพธมฺเมสุ จกฺขุมา;
อิโต สตสหสฺสมฺหิ, กปฺเป อุปฺปชฺชิ นายโก.
‘‘ตทาหํ หํสวติยํ, เสฏฺิปุตฺโต มหทฺธโน;
ชงฺฆาวิหารํ วิจรํ, สงฺฆารามํ อคจฺฉหํ.
‘‘ตทา โส โลกปชฺโชโต, ธมฺมํ เทเสสิ นายโก;
มฺชุสฺสรานํ ปวรํ, สาวกํ อภิกิตฺตยิ.
‘‘ตํ สุตฺวา มุทิโต หุตฺวา, การํ กตฺวา มเหสิโน;
วนฺทิตฺวา สตฺถุโน ปาเท, ตํ านมภิปตฺถยึ.
‘‘ตทา พุทฺโธ วิยากาสิ, สงฺฆมชฺเฌ วินายโก;
‘อนาคตมฺหิ อทฺธาเน, ลจฺฉเส ตํ มโนรถํ.
‘‘‘สตสหสฺสิโต กปฺเป, โอกฺกากกุลสมฺภโว;
โคตโม นาม โคตฺเตน, สตฺถา โลเก ภวิสฺสติ.
‘‘‘ตสฺส ธมฺเมสุ ทายาโท, โอรโส ธมฺมนิมฺมิโต;
ภทฺทิโย นาม นาเมน, เหสฺสติ สตฺถุ สาวโก’.
‘‘เตน กมฺเมน สุกเตน, เจตนาปณิธีหิ จ;
ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตาวตึสมคจฺฉหํ.
‘‘ทฺเวนวุเต ¶ อิโต กปฺเป, ผุสฺโส อุปฺปชฺชิ นายโก;
ทุราสโท ทุปฺปสโห, สพฺพโลกุตฺตโม ชิโน.
‘‘จรเณน จ สมฺปนฺโน, พฺรหา อุชุ ปตาปวา;
หิเตสี สพฺพสตฺตานํ [สพฺพปาณีนํ (สี.)], พหุํ โมเจสิ พนฺธนา.
‘‘นนฺทารามวเน ตสฺส, อโหสึ ผุสฺสโกกิโล [ปุสฺสโกกิโล (สี. สฺยา.)];
คนฺธกุฏิสมาสนฺเน, อมฺพรุกฺเข วสามหํ.
‘‘ตทา ¶ ปิณฺฑาย คจฺฉนฺตํ, ทกฺขิเณยฺยํ ชินุตฺตมํ;
ทิสฺวา จิตฺตํ ปสาเทตฺวา, มฺชุนาภินิกูชหํ [มฺชุนาเทน กูชหํ (สี. ปี.)].
‘‘ราชุยฺยานํ ¶ ตทา คนฺตฺวา, สุปกฺกํ กนกตฺตจํ;
อมฺพปิณฺฑํ คเหตฺวาน, สมฺพุทฺธสฺโสปนามยึ.
‘‘ตทา เม จิตฺตมฺาย, มหาการุณิโก ชิโน;
อุปฏฺากสฺส หตฺถโต, ปตฺตํ ปคฺคณฺหิ นายโก.
‘‘อทาสึ ¶ หฏฺจิตฺโตหํ [ตุฏฺจิตฺโตหํ (สี.)], อมฺพปิณฺฑํ มหามุเน;
ปตฺเต ปกฺขิปฺป ปกฺเขหิ, ปฺชลึ [ปกฺเขหฺชลึ (สี.)] กตฺวาน มฺชุนา.
‘‘สเรน รชนีเยน, สวนีเยน วคฺคุนา;
วสฺสนฺโต พุทฺธปูชตฺถํ, นีฬํ [นิทฺทํ (สฺยา. ปี.)] คนฺตฺวา นิปชฺชหํ.
‘‘ตทา มุทิตจิตฺตํ มํ, พุทฺธเปมคตาสยํ;
สกุณคฺฆิ อุปาคนฺตฺวา, ฆาตยี ทุฏฺมานโส.
‘‘ตโต จุโตหํ ตุสิเต, อนุโภตฺวา มหาสุขํ;
มนุสฺสโยนิมาคจฺฉึ, ตสฺส กมฺมสฺส วาหสา.
‘‘อิมมฺหิ ¶ ภทฺทเก กปฺเป, พฺรหฺมพนฺธุ มหายโส;
กสฺสโป นาม โคตฺเตน, อุปฺปชฺชิ วทตํ วโร.
‘‘สาสนํ โชตยิตฺวา โส, อภิภุยฺย กุติตฺถิเย;
วินยิตฺวาน เวเนยฺเย, นิพฺพุโต โส สสาวโก.
‘‘นิพฺพุเต ตมฺหิ โลกคฺเค, ปสนฺนา ชนตา พหู;
ปูชนตฺถาย พุทฺธสฺส, ถูปํ กุพฺพนฺติ สตฺถุโน.
‘‘‘สตฺตโยชนิกํ ถูปํ, สตฺตรตนภูสิตํ;
กริสฺสาม มเหสิสฺส’, อิจฺเจวํ มนฺตยนฺติ เต.
‘‘กิกิโน กาสิราชสฺส, ตทา เสนาย นายโก;
หุตฺวาหํ อปฺปมาณสฺส, ปมาณํ เจติเย วทึ.
‘‘ตทา เต มม วากฺเยน, เจติยํ โยชนุคฺคตํ;
อกํสุ นรวีรสฺส, นานารตนภูสิตํ.
‘‘เตน กมฺเมน สุกเตน, เจตนาปณิธีหิ จ;
ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตาวตึสมคจฺฉหํ.
‘‘ปจฺฉิเม ¶ ¶ จ ภเว ทานิ, ชาโต เสฏฺิกุเล อหํ;
สาวตฺถิยํ ปุรวเร, อิทฺเธ ผีเต มหทฺธเน.
‘‘ปุรปฺปเวเส สุคตํ, ทิสฺวา วิมฺหิตมานโส;
ปพฺพชิตฺวาน น จิรํ, อรหตฺตมปาปุณึ.
‘‘เจติยสฺส ปมาณํ ยํ, อกรึ เตน กมฺมุนา;
ลกุณฺฑกสรีโรหํ, ชาโต ปริภวารโห.
‘‘สเรน ¶ มธุเรนาหํ, ปูชิตฺวา อิสิสตฺตมํ;
มฺชุสฺสรานํ ภิกฺขูนํ, อคฺคตฺตมนุปาปุณึ.
‘‘ผลทาเนน ¶ พุทฺธสฺส, คุณานุสฺสรเณน จ;
สามฺผลสมฺปนฺโน, วิหรามิ อนาสโว.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ, ภวา สพฺเพ สมูหตา;
นาโคว พนฺธนํ เฉตฺวา, วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ, พุทฺธเสฏฺสฺส สนฺติเก;
ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส, วิโมกฺขาปิ จ อฏฺิเม;
ฉฬภิฺา สจฺฉิกตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา ลกุณฺฑภทฺทิโย เถโร อิมา คาถาโย
อภาสิตฺถาติ.
ลกุณฺฑภทฺทิยตฺเถรสฺสาปทานํ ปมํ.
๒. กงฺขาเรวตตฺเถรอปทานํ
‘‘ปทุมุตฺตโร นาม ชิโน, สพฺพธมฺเมสุ จกฺขุมา;
อิโต สตสหสฺสมฺหิ, กปฺเป อุปฺปชฺชิ นายโก.
‘‘สีหหนุ พฺรหฺมคิโร, หํสทุนฺทุภินิสฺสโน [หํสทุนฺทุภินิสฺสโร (สี.) … นิสฺสวโน (ปี.) … สาวโน (สฺยา.)];
นาควิกฺกนฺตคมโน, จนฺทสูราทิกปฺปโภ.
‘‘มหามตี ¶ มหาวีโร, มหาฌายี มหาพโล [มหาคติ (สฺยา.), มหาหิโต (ปี.)];
มหาการุณิโก นาโถ, มหาตมปนูทโน [มหาตมวิธํสโน (สฺยา.), มหาตมนิสูทโน (ปี.)].
‘‘ส ¶ ¶ กทาจิ ติโลกคฺโค, เวเนยฺยํ วินยํ พหุํ [เวเนยฺเย วินิยํ พหู (สี.)];
ธมฺมํ เทเสสิ สมฺพุทฺโธ, สตฺตาสยวิทู มุนิ.
‘‘ฌายึ ฌานรตํ วีรํ, อุปสนฺตํ อนาวิลํ;
วณฺณยนฺโต ปริสตึ, โตเสสิ [โตเสติ (สฺยา. ปี. ก.)] ชนตํ ชิโน.
‘‘ตทาหํ หํสวติยํ, พฺราหฺมโณ เวทปารคู;
ธมฺมํ สุตฺวาน มุทิโต, ตํ านมภิปตฺถยึ.
‘‘ตทา ชิโน วิยากาสิ, สงฺฆมชฺเฌ วินายโก;
‘มุทิโต โหหิ ตฺวํ พฺรหฺเม, ลจฺฉเส ตํ มโนรถํ.
‘‘‘สตสหสฺสิโต กปฺเป, โอกฺกากกุลสมฺภโว;
โคตโม นาม โคตฺเตน, สตฺถา โลเก ภวิสฺสติ.
‘‘‘ตสฺส ธมฺเมสุ ทายาโท, โอรโส ธมฺมนิมฺมิโต;
เรวโต นาม นาเมน, เหสฺสติ สตฺถุ สาวโก’.
‘‘เตน กมฺเมน สุกเตน, เจตนาปณิธีหิ จ;
ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตาวตึสมคจฺฉหํ.
‘‘ปจฺฉิเม จ ภเว ทานิ, ชาโตหํ โกลิเย ปุเร;
ขตฺติเย กุลสมฺปนฺเน, อิทฺเธ ผีเต มหทฺธเน.
‘‘ยทา ¶ กปิลวตฺถุสฺมึ, พุทฺโธ ธมฺมมเทสยิ;
ตทา ปสนฺโน สุคเต, ปพฺพชึ อนคาริยํ.
‘‘กงฺขา เม พหุลา อาสิ, กปฺปากปฺเป ตหึ ตหึ;
สพฺพํ ตํ วินยี พุทฺโธ, เทเสตฺวา ธมฺมมุตฺตมํ.
‘‘ตโตหํ ¶ ติณฺณสํสาโร, สทา ฌานสุเข รโต;
วิหรามิ ตทา พุทฺโธ, มํ ทิสฺวา เอตทพฺรวิ.
‘‘‘ยา ¶ กาจิ กงฺขา อิธ วา หุรํ วา, สกเวทิยา วา ปรเวทิยา วา;
เย ฌายิโน ตา ปชหนฺติ สพฺพา, อาตาปิโน พฺรหฺมจริยํ จรนฺตา’.
‘‘สตสหสฺเส กตํ กมฺมํ, ผลํ ทสฺเสสิ เม อิธ;
สุมุตฺโต สรเวโคว กิเลเส ฌาปยึ มม.
‘‘ตโต ฌานรตํ ทิสฺวา, พุทฺโธ โลกนฺตคู มุนิ;
ฌายีนํ ภิกฺขูนํ อคฺโค, ปฺาเปติ มหามติ.
‘‘กิเลสา ¶ ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา กงฺขาเรวโต เถโร อิมา คาถาโย
อภาสิตฺถาติ.
กงฺขาเรวตตฺเถรสฺสาปทานํ ทุติยํ.
๓. สีวลิตฺเถรอปทานํ
‘‘ปทุมุตฺตโร ¶ นาม ชิโน, สพฺพธมฺเมสุ จกฺขุมา;
อิโต สตสหสฺสมฺหิ, กปฺเป อุปฺปชฺชิ นายโก.
‘‘สีลํ ตสฺส อสงฺเขยฺยํ, สมาธิ วชิรูปโม;
อสงฺเขยฺยํ าณวรํ, วิมุตฺติ จ อโนปมา.
‘‘มนุชามรนาคานํ, พฺรหฺมานฺจ สมาคเม;
สมณพฺราหฺมณากิณฺเณ, ธมฺมํ เทเสสิ นายโก.
‘‘สสาวกํ มหาลาภึ, ปฺุวนฺตํ ชุตินฺธรํ;
เปสิ เอตทคฺคมฺหิ, ปริสาสุ วิสารโท.
‘‘ตทาหํ ขตฺติโย อาสึ, นคเร หํสสวฺหเย;
สุตฺวา ชินสฺส ตํ วากฺยํ, สาวกสฺส คุณํ พหุํ.
‘‘นิมนฺตยิตฺวา ¶ ¶ สตฺตาหํ, โภชยิตฺวา สสาวกํ;
มหาทานํ ททิตฺวาน, ตํ านมภิปตฺถยึ.
‘‘ตทา มํ วินตํ ปาเท, ทิสฺวาน ปุริสาสโภ;
สเรน มหตา วีโร [สุสฺสเรน มหาวีโร (สี. ปี.)], อิทํ วจนมพฺรวิ.
‘‘‘ตโต ชินสฺส วจนํ, โสตุกามา มหาชนา;
เทวทานวคนฺธพฺพา, พฺรหฺมาโน จ มหิทฺธิกา’.
‘‘สมณพฺราหฺมณา เจว, นมสฺสึสุ กตฺชลี;
‘นโม เต ปุริสาชฺ, นโม เต ปุริสุตฺตม.
‘‘‘ขตฺติเยน ¶ ¶ มหาทานํ, ทินฺนํ สตฺตาหิกมฺปิ โว [สตฺตหิกํ มิ โว (สี.), สตฺตหิกาธิกํ (สฺยา.), สตฺตหิกํ วิโภ (ปี.)];
โสตุกามา ผลํ ตสฺส, พฺยากโรหิ มหามุเน’.
‘‘ตโต อโวจ ภควา, ‘สุณาถ มม ภาสิตํ;
อปฺปเมยฺยมฺหิ พุทฺธมฺหิ, สสงฺฆมฺหิ ปติฏฺิตา [สํฆมฺหิ สุปฺปติฏฺิตา (สี. ปี.)].
‘‘‘ทกฺขิณา ตาย [ทกฺขิณาทาย (สฺยา. ปี.)] โก วตฺตา, อปฺปเมยฺยผลา หิ สา;
อปิ เจ ส มหาโภโค, านํ ปตฺเถติ อุตฺตมํ.
‘‘‘ลาภี วิปุลลาภานํ, ยถา ภิกฺขุ สุทสฺสโน;
ตถาหมฺปิ ภเวยฺยนฺติ, ลจฺฉเส ตํ อนาคเต.
‘‘‘สตสหสฺสิโต กปฺเป, โอกฺกากกุลสมฺภโว;
โคตโม นาม โคตฺเตน, สตฺถา โลเก ภวิสฺสติ.
‘‘‘ตสฺส ธมฺเมสุ ทายาโท, โอรโส ธมฺมนิมฺมิโต;
สีวลิ นาม นาเมน, เหสฺสติ สตฺถุ สาวโก’.
‘‘เตน กมฺเมน สุกเตน, เจตนาปณิธีหิ จ;
ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตาวตึสูปโค อหํ.
‘‘เอกนวุติโต กปฺเป, วิปสฺสี โลกนายโก;
อุปฺปชฺชิ จารุทสฺสโน, สพฺพธมฺมวิปสฺสโก.
‘‘ตทาหํ ¶ พนฺธุมติยํ, กุลสฺสฺตรสฺส จ;
ทยิโต ปสฺสิโต เจว, อาสึ กมฺมนฺตวาวโฏ [กมฺมนฺตพฺยาวโฏ (สี. สฺยา. ก.)].
‘‘ตทา อฺตโร ปูโค, วิปสฺสิสฺส มเหสิโน;
ปริเวสํ อการยิ, มหนฺตมติวิสฺสุตํ.
‘‘นิฏฺิเต ¶ ¶ จ มหาทาเน, ททุํ ขชฺชกสฺหิตํ;
นวํ ทธึ มธฺุเจว, วิจินํ เนว อทฺทสุํ.
‘‘ตทาหํ ตํ คเหตฺวาน, นวํ ทธึ มธุมฺปิ จ;
กมฺมสฺสามิฆรํ คจฺฉึ, ตเมสนฺตา มมทฺทสุํ.
‘‘สหสฺสมปิ ทตฺวาน, นาลภึสุ จ ตํ ทฺวยํ;
ตโตหํ เอวํ จินฺเตสึ, ‘เนตํ เหสฺสติ โอรกํ.
‘‘‘ยถา อิเม ชนา สพฺเพ, สกฺกโรนฺติ ตถาคตํ;
อหมฺปิ การํ กสฺสามิ, สสงฺเฆ โลกนายเก’.
‘‘ตทาหเมวํ ¶ จินฺเตตฺวา, ทธึ มธฺุจ เอกโต;
มทฺทิตฺวา โลกนาถสฺส, สสงฺฆสฺส อทาสหํ.
‘‘เตน กมฺเมน สุกเตน, เจตนาปณิธีหิ จ;
ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตาวตึสมคจฺฉหํ.
‘‘ปุนาหํ พาราณสิยํ, ราชา หุตฺวา มหายโส;
สตฺตุกสฺส ตทา ทุฏฺโ, ทฺวารโรธมการยึ.
‘‘ตทา ตปสฺสิโน รุทฺธา, เอกาหํ รกฺขิตา อหุํ;
ตโต ตสฺส วิปาเกน, ปาปตึ [ปาปิฏฺํ (สฺยา.) ปาปตฺตํ (ก.)] นิรยํ ภุสํ.
‘‘ปจฺฉิเม จ ภเว ทานิ, ชาโตหํ โกลิเย ปุเร;
สุปฺปวาสา จ เม มาตา, มหาลิ ลิจฺฉวี ปิตา.
‘‘ขตฺติเย ปฺุกมฺเมน, ทฺวารโรธสฺส วาหสา;
สตฺต วสฺสานิ นิวสึ, มาตุกุจฺฉิมฺหิ ทุกฺขิโต.
‘‘สตฺตาหํ ¶ ทฺวารมูฬฺโหหํ, มหาทุกฺขสมปฺปิโต;
มาตา เม ฉนฺททาเนน, เอวํ อาสิ สุทุกฺขิตา.
‘‘สุวตฺถิโตหํ ¶ นิกฺขนฺโต, พุทฺเธน อนุกมฺปิโต;
นิกฺขนฺตทิวเสเยว, ปพฺพชึ อนคาริยํ.
‘‘อุปชฺฌา สาริปุตฺโต เม, โมคฺคลฺลาโน มหิทฺธิโก;
เกเส โอโรปยนฺโต เม, อนุสาสิ มหามติ.
‘‘เกเสสุ ¶ ฉิชฺชมาเนสุ, อรหตฺตมปาปุณึ;
เทวา นาคา มนุสฺสา จ, ปจฺจเย อุปเนนฺติ เม.
‘‘ปทุมุตฺตรนาถฺจ, วิปสฺสิฺจ วินายกํ;
ยํ ปูชยึ ปมุทิโต, ปจฺจเยหิ วิเสสโต.
‘‘ตโต เตสํ วิเสเสน, กมฺมานํ วิปุลุตฺตมํ;
ลาภํ ลภามิ สพฺพตฺถ, วเน คาเม ชเล ถเล.
‘‘เรวตํ ทสฺสนตฺถาย, ยทา ยาติ วินายโก;
ตึสภิกฺขุสหสฺเสหิ, สห โลกคฺคนายโก.
‘‘ตทา เทโวปณีเตหิ, มมตฺถาย มหามติ;
ปจฺจเยหิ มหาวีโร, สสงฺโฆ โลกนายโก.
‘‘อุปฏฺิโต ¶ มยา พุทฺโธ, คนฺตฺวา เรวตมทฺทส;
ตโต เชตวนํ คนฺตฺวา, เอตทคฺเค เปสิ มํ.
‘‘‘ลาภีนํ สีวลิ อคฺโค, มม สิสฺเสสุ ภิกฺขโว’;
สพฺพโลกหิโต สตฺถา, กิตฺตยี ปริสาสุ มํ.
‘‘กิเลสา ¶ ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา สีวลิเถโร อิมา คาถาโย
อภาสิตฺถาติ.
สีวลิตฺเถรสฺสาปทานํ ตติยํ.
๔. วงฺคีสตฺเถรอปทานํ
‘‘ปทุมุตฺตโร นาม ชิโน, สพฺพธมฺเมสุ จกฺขุมา;
อิโต สตสหสฺสมฺหิ, กปฺเป อุปฺปชฺชิ นายโก.
‘‘ยถาปิ ¶ สาคเร อูมิ, คคเน วิย ตารกา;
เอวํ ปาวจนํ ตสฺส, อรหนฺเตหิ จิตฺติตํ.
‘‘สเทวาสุรนาเคหิ, มนุเชหิ ปุรกฺขโต;
สมณพฺราหฺมณากิณฺเณ, ชนมชฺเฌ ชินุตฺตโม.
‘‘ปภาหิ อนุรฺชนฺโต, โลเก [โลกํ (สี.)] โลกนฺตคู ชิโน;
วจเนน วิโพเธนฺโต, เวเนยฺยปทุมานิ โส.
‘‘เวสารชฺเชหิ สมฺปนฺโน, จตูหิ ปุริสุตฺตโม;
ปหีนภยสารชฺโช, เขมปฺปตฺโต วิสารโท.
‘‘อาสภํ ¶ ¶ ปวรํ านํ, พุทฺธภูมิฺจ เกวลํ;
ปฏิชานาติ โลกคฺโค, นตฺถิ สฺโจทโก กฺวจิ.
‘‘สีหนาทมสมฺภีตํ, นทโต ตสฺส ตาทิโน;
เทโว นโร วา พฺรหฺมา วา, ปฏิวตฺตา น วิชฺชติ.
‘‘เทเสนฺโต ¶ ปวรํ ธมฺมํ, สนฺตาเรนฺโต สเทวกํ;
ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตติ, ปริสาสุ วิสารโท.
‘‘ปฏิภานวตํ อคฺคํ, สาวกํ สาธุสมฺมตํ;
คุณํ พหุํ ปกิตฺเตตฺวา, เอตทคฺเค เปสิ ตํ.
‘‘ตทาหํ หํสวติยํ, พฺราหฺมโณ สาธุสมฺมโต;
สพฺพเวทวิทู ชาโต, วาคีโส วาทิสูทโน.
‘‘อุเปจฺจ ตํ มหาวีรํ, สุตฺวาหํ ธมฺมเทสนํ;
ปีติวรํ ปฏิลภึ, สาวกสฺส คุเณ รโต.
‘‘นิมนฺเตตฺวาว สุคตํ, สสงฺฆํ โลกนนฺทนํ;
สตฺตาหํ โภชยิตฺวาหํ, ทุสฺเสหจฺฉาทยึ ตทา.
‘‘นิปจฺจ สิรสา ปาเท, กโตกาโส กตฺชลี;
เอกมนฺตํ ิโต หฏฺโ, สนฺถวึ ชินมุตฺตมํ.
‘‘‘นโม เต วาทิมทฺทน [วาทิสทฺทุล (สี. ปี.), วาทิสูทน (สฺยา.)], นโม เต อิสิสตฺตม [ปุริสุตฺตม (สี. ปี.)];
นโม เต สพฺพโลกคฺค, นโม เต อภยงฺกร.
‘‘‘นโม ¶ เต มารมถน [มารมสน (อฏฺ.)], นโม เต ทิฏฺิสูทน;
นโม เต สนฺติสุขท, นโม เต สรณงฺกร.
‘‘‘อนาถานํ ¶ ภวํ นาโถ, ภีตานํ อภยปฺปโท;
วิสฺสามภูมิ [วิสฺสาสํ ภูมิ (สฺยา.), วิสฺสานภูมิ (ปี.)] สนฺตานํ, สรณํ สรเณสินํ’.
‘‘เอวมาทีหิ สมฺพุทฺธํ, สนฺถวิตฺวา มหาคุณํ;
อโวจํ วาทิสูทสฺส [วาทิสูรสฺส (สี. สฺยา. ปี.)], คตึ ปปฺโปมิ ภิกฺขุโน.
‘‘ตทา อโวจ ภควา, อนนฺตปฏิภานวา;
‘โย โส พุทฺธํ อโภเชสิ, สตฺตาหํ สหสาวกํ.
‘‘‘คุณฺจ เม ปกิตฺเตสิ, ปสนฺโน เสหิ ปาณิภิ;
เอโส ปตฺถยเต านํ, วาทิสูทสฺส ภิกฺขุโน.
‘‘‘อนาคตมฺหิ ¶ อทฺธาเน, ลจฺฉเส ตํ มโนรถํ;
เทวมานุสสมฺปตฺตึ, อนุโภตฺวา อนปฺปกํ.
‘‘‘สตสหสฺสิโต กปฺเป, โอกฺกากกุลสมฺภโว;
โคตโม นาม โคตฺเตน, สตฺถา โลเก ภวิสฺสติ.
‘‘‘ตสฺส ¶ ธมฺเมสุ ทายาโท, โอรโส ธมฺมนิมฺมิโต;
วงฺคีโส นาม นาเมน, เหสฺสติ สตฺถุ สาวโก’.
‘‘ตํ สุตฺวา มุทิโต หุตฺวา, ยาวชีวํ ตทา ชินํ;
ปจฺจเยหิ อุปฏฺาสึ, เมตฺตจิตฺโต ตถาคตํ.
‘‘เตน กมฺเมน สุกเตน, เจตนาปณิธีหิ จ;
ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตุสิตํ [ตาวตึสํ (สฺยา.)] อคมาสหํ.
‘‘ปจฺฉิเม จ ภเว ทานิ, ชาโต วิปฺปกุเล [ปริพฺพาชกุเล (สี. สฺยา. ปี.)] อหํ;
ปจฺจาชาโต [สมฺปตฺโต จ (ก.)] ยทา อาสึ, ชาติยา สตฺตวสฺสิโก.
‘‘สพฺพเวทวิทู ¶ ชาโต, วาทสตฺถวิสารโท;
วาทิสฺสโร [วคฺคุสฺสโร (สฺยา. ปี.)] จิตฺตกถี, ปรวาทปฺปมทฺทโน.
‘‘วงฺเค ชาโตติ วงฺคีโส, วจเน อิสฺสโรติ วา;
วงฺคีโส อิติ เม นามํ, อภวี โลกสมฺมตํ.
‘‘ยทาหํ ¶ วิฺุตํ ปตฺโต, ิโต ปมโยพฺพเน;
ตทา ราชคเห รมฺเม, สาริปุตฺตมหทฺทสํ [มถทฺทสํ (สี. ปี.), จ อทฺทสํ (สฺยา.)].
ปฺจวีสติมํ ภาณวารํ.
‘‘ปิณฺฑาย วิจรนฺตํ ตํ, ปตฺตปาณึ สุสํวุตํ;
อโลลกฺขึ มิตภาณึ, ยุคมตฺตํ นิทกฺขิตํ [นิริกฺขตํ (สี. ปี.), อุทิกฺขตํ (สฺยา.)].
‘‘ตํ ทิสฺวา วิมฺหิโต หุตฺวา, อโวจํ มมนุจฺฉวํ [มนนุจฺฉวํ (สี. สฺยา.)];
กณิการํว นิจิตํ [กณิการปริจิตํ (ปี.), ขณิกํ านรจิตํ (สี.)], จิตฺตํ คาถาปทํ อหํ.
‘‘อาจิกฺขิ โส เม สตฺถารํ, สมฺพุทฺธํ โลกนายกํ;
ตทา โส ปณฺฑิโต วีโร, อุตฺตรึ [อุตฺตรํ (สี. ปี.)] สมโวจ เม.
‘‘วิราคสํหิตํ วากฺยํ, กตฺวา ทุทฺทสมุตฺตมํ;
วิจิตฺตปฏิภาเนหิ, โตสิโต เตน ตาทินา.
‘‘นิปจฺจ สิรสา ปาเท, ‘ปพฺพาเชหี’ติ มํ พฺรวิ;
ตโต มํ ส มหาปฺโ, พุทฺธเสฏฺมุปานยิ.
‘‘นิปจฺจ สิรสา ปาเท, นิสีทึ สตฺถุ สนฺติเก;
มมาห วทตํ เสฏฺโ, กจฺจิ วงฺคีส ชานาสิ [สจฺจํ วงฺคีส กจฺจิ เต (สฺยา.)].
‘‘กิฺจิ ¶ สิปฺปนฺติ ตสฺสาหํ, ‘ชานามี’ติ จ อพฺรวึ;
มตสีสํ ¶ ¶ วนจฺฉุทฺธํ, อปิ พารสวสฺสิกํ;
ตว วิชฺชาวิเสเสน, สเจ สกฺโกสิ วาจย [ภาสย (สี. ปี.)].
‘‘อาโมติ เม ปฏิฺาเต, ตีณิ สีสานิ ทสฺสยิ;
นิรยนรเทเวสุ, อุปปนฺเน อวาจยึ.
‘‘ตทา ขีณาสวสฺเสว [ปจฺเจกพุทฺธสฺส (สี. ปี.)], สีสํ ทสฺเสสิ นายโก;
ตโตหํ วิหตารพฺโภ, ปพฺพชฺชํ สมยาจิสํ.
‘‘ปพฺพชิตฺวาน สุคตํ, สนฺถวามิ ตหึ ตหึ;
ตโต มํ กพฺพวิตฺโตสิ [กวิจิตฺโตติ (สฺยา. ปี.)], อุชฺฌายนฺติห ภิกฺขโว.
‘‘ตโต ¶ วีมํสนตฺถํ เม, อาห พุทฺโธ วินายโก;
ตกฺกิกา ปนิมา คาถา, านโส ปฏิภนฺติ ตํ.
‘‘น กพฺพวิตฺโตหํ วีร, านโส ปฏิภนฺติ มํ;
เตน หิ ทานิ วงฺคีส, านโส สนฺถวาหิ มํ.
‘‘ตทาหํ สนฺถวึ วีรํ, คาถาหิ อิสิสตฺตมํ;
านโส เม ตทา ตุฏฺโ, ชิโน อคฺเค เปสิ มํ.
‘‘ปฏิภาเนน จิตฺเตน, อฺเสมติมฺหํ;
เปสเล เตน สํวิคฺโค, อรหตฺตมปาปุณึ.
‘‘‘ปฏิภานวตํ อคฺโค, อฺโ โกจิ น วิชฺชติ;
ยถายํ ภิกฺขุ วงฺคีโส, เอวํ ธาเรถ ภิกฺขโว’.
‘‘สตสหสฺเส กตํ กมฺมํ, ผลํ ทสฺเสสิ เม อิธ;
สุมุตฺโต สรเวโคว กิเลเส ฌาปยึ มม.
‘‘กิเลสา ¶ ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา วงฺคีโส เถโร อิมา คาถาโย
อภาสิตฺถาติ.
วงฺคีสตฺเถรสฺสาปทานํ จตุตฺถํ.
๕. นนฺทกตฺเถรอปทานํ
‘‘ปทุมุตฺตโร ¶ ¶ นาม ชิโน, สพฺพธมฺเมสุ จกฺขุมา;
อิโต สตสหสฺสมฺหิ, กปฺเป อุปฺปชฺชิ นายโก.
‘‘หิตาย สพฺพสตฺตานํ, สุขาย วทตํ วโร;
อตฺถาย ปุริสาชฺโ, ปฏิปนฺโน สเทวเก.
‘‘ยสคฺคปตฺโต สิริมา, กิตฺติวณฺณภโต [กิตฺติวณฺณ ภโฏ (สฺยา. ก.)] ชิโน;
ปูชิโต สพฺพโลกสฺส, ทิสา สพฺพาสุ วิสฺสุโต.
‘‘อุตฺติณฺณวิจิกิจฺโฉ ¶ โส, วีติวตฺตกถํกโถ;
ปริปุณฺณมนสงฺกปฺโป, ปตฺโต สมฺโพธิมุตฺตมํ.
‘‘อนุปฺปนฺนสฺส มคฺคสฺส, อุปฺปาเทตา นรุตฺตโม;
อนกฺขาตฺจ อกฺขาสิ, อสฺชาตฺจ สฺชนี.
‘‘มคฺคฺู ¶ มคฺควิทู [โส มคฺควิทู (สี. ปี.)] จ, มคฺคกฺขายี นราสโภ;
มคฺคสฺส กุสโล สตฺถา, สารถีนํ วรุตฺตโม [นรุตฺตโม (สฺยา.)].
‘‘ตทา มหาการุณิโก, ธมฺมํ เทเสสิ นายโก;
นิมุคฺเค กามปงฺกมฺหิ [โมหปงฺกมฺหิ (สี. สฺยา.), โมหมคฺคมฺหิ (ปี.)], สมุทฺธรติ ปาณิเน.
‘‘ภิกฺขุนีนํ โอวทเน, สาวกํ เสฏฺสมฺมตํ;
วณฺณยํ เอตทคฺคมฺหิ, ปฺเปสิ มหามุนิ.
‘‘ตํ สุตฺวาหํ ปมุทิโต, นิมนฺเตตฺวา ตถาคตํ;
โภชยิตฺวา สสงฺฆํ ตํ, ปตฺถยึ านมุตฺตมํ.
‘‘ตทา ปมุทิโต นาโถ, มํ อโวจ มหาอิสิ;
‘สุขี ภวสฺสุ ทีฆาวุ [ทีฆายุ (สี. สฺยา.)], ลจฺฉเส ตํ มโนรถํ.
‘‘‘สตสหสฺสิโต กปฺเป, โอกฺกากกุลสมฺภโว;
โคตโม นาม โคตฺเตน, สตฺถา โลเก ภวิสฺสติ.
‘‘‘ตสฺส ธมฺเมสุ ทายาโท, โอรโส ธมฺมนิมฺมิโต;
นนฺทโก นาม นาเมน, เหสฺสติ สตฺถุ สาวโก’.
‘‘เตน กมฺเมน สุกเตน, เจตนาปณิธีหิ จ;
ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตาวตึสูปโค อหํ.
‘‘ปจฺฉิเม ¶ จ ภเว ทานิ, ชาโต เสฏฺิกุเล อหํ;
สาวตฺถิยํ ปุเร วเร, อิทฺเธ ผีเต มหทฺธเน.
‘‘ปุรปฺปเวเส สุคตํ, ทิสฺวา วิมฺหิตมานโส;
เชตารามปฏิคฺคาเห, ปพฺพชึ อนคาริยํ.
‘‘นจิเรเนว ¶ ¶ กาเลน, อรหตฺตมปาปุณึ;
ตโตหํ ติณฺณสํสาโร, สาสิโต สพฺพทสฺสินา.
‘‘ภิกฺขุนีนํ ¶ ธมฺมกถํ, ปฏิปุจฺฉากรึ อหํ;
สาสิตา ตา มยา สพฺพา, อภวึสุ อนาสวา.
‘‘สตานิ ปฺจนูนานิ, ตทา ตุฏฺโ มหาหิโต;
ภิกฺขุนีนํ โอวทตํ, อคฺคฏฺาเน เปสิ มํ.
‘‘สตสหสฺเส กตํ กมฺมํ, ผลํ ทสฺเสสิ เม อิธ;
สุมุตฺโต สรเวโคว, กิเลเส ฌาปยึ มม.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา นนฺทโก เถโร อิมา คาถาโย
อภาสิตฺถาติ.
นนฺทกตฺเถรสฺสาปทานํ ปฺจมํ.
๖. กาฬุทายิตฺเถรอปทานํ
‘‘ปทุมุตฺตโร นาม ชิโน, สพฺพธมฺเมสุ จกฺขุมา;
อิโต สตสหสฺสมฺหิ, กปฺเป อุปฺปชฺชิ นายโก.
‘‘นายกานํ ¶ วโร สตฺถา, คุณาคุณวิทู ชิโน;
กตฺู กตเวที จ, ติตฺเถ โยเชติ ปาณิเน [ปาณิโน (สี. สฺยา ปี.)].
‘‘สพฺพฺุเตน าเณน, ตุลยิตฺวา ทยาสโย;
เทเสติ ปวรํ ธมฺมํ, อนนฺตคุณสฺจโย.
‘‘ส ¶ กทาจิ มหาวีโร, อนนฺตชินสํสริ [อนนฺตชนสํสทิ (สี.), อนนฺตชนสํสุธิ (สฺยา.), อนนฺตชนสํสรี (ปี.)];
เทเสติ มธุรํ ธมฺมํ, จตุสจฺจูปสฺหิตํ.
‘‘สุตฺวาน ตํ ธมฺมวรํ, อาทิมชฺฌนฺตโสภณํ;
ปาณสตสหสฺสานํ, ธมฺมาภิสมโย อหุ.
‘‘นินฺนาทิตา ตทา ภูมิ, คชฺชึสุ จ ปโยธรา;
สาธุการํ ปวตฺตึสุ, เทวพฺรหฺมนราสุรา.
‘‘‘อโห ¶ การุณิโก สตฺถา, อโห สทฺธมฺมเทสนา;
อโห ภวสมุทฺทมฺหิ, นิมุคฺเค อุทฺธรี ชิโน’.
‘‘เอวํ ปเวทชาเตสุ, สนรามรพฺรหฺมสุ;
กุลปฺปสาทกานคฺคํ, สาวกํ วณฺณยี ชิโน.
‘‘ตทาหํ หํสวติยํ, ชาโตมจฺจกุเล อหุํ;
ปาสาทิโก ทสฺสนิโย, ปหูตธนธฺวา.
‘‘หํสารามมุเปจฺจาหํ ¶ , วนฺทิตฺวา ตํ ตถาคตํ;
สุณิตฺวา มธุรํ ธมฺมํ, การํ กตฺวา จ ตาทิโน.
‘‘นิปจฺจ ปาทมูเลหํ, อิมํ วจนมพฺรวึ;
‘กุลปฺปสาทกานคฺโค, โย ตยา สนฺถุโต [โย ตว สาสเน (สฺยา.)] มุเน.
‘‘‘ตาทิโส ¶ โหมหํ วีร [ตาทิโสหํ มหาวีร (สฺยา. ก.)], พุทฺธเสฏฺสฺส สาสเน’;
ตทา มหาการุณิโก, สิฺจนฺโต วา มเตน มํ.
‘‘อาห มํ ‘ปุตฺต อุตฺติฏฺ, ลจฺฉเส ตํ มโนรถํ;
กถํ นาม ชิเน การํ, กตฺวาน วิผโล สิยา.
‘‘‘สตสหสฺสิโต กปฺเป, โอกฺกากกุลสมฺภโว;
โคตโม นาม โคตฺเตน, สตฺถา โลเก ภวิสฺสติ.
‘‘‘ตสฺส ธมฺเมสุ ทายาโท, โอรโส ธมฺมนิมฺมิโต;
อุทายิ นาม นาเมน, เหสฺสติ สตฺถุ สาวโก’.
‘‘ตํ สุตฺวา มุทิโต หุตฺวา, ยาวชีวํ ตทา ชินํ;
เมตฺตจิตฺโต ปริจรึ, ปจฺจเยหิ วินายกํ.
‘‘เตน กมฺมวิปาเกน, เจตนาปณิธีหิ จ;
ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตาวตึสมคจฺฉหํ.
‘‘ปจฺฉิเม ¶ จ ภเว ทานิ, รมฺเม กปิลวตฺถเว;
ชาโต มหามจฺจกุเล, สุทฺโธทนมหีปเต [สุทฺโธทโน มหีปติ (สฺยา.)].
‘‘ตทา อชายิ สิทฺธตฺโถ, รมฺเม ลุมฺพินิกานเน;
หิตาย สพฺพโลกสฺส, สุขาย จ นราสโภ.
‘‘ตทเหว ¶ อหํ ชาโต, สห เตเนว วฑฺฒิโต;
ปิโย สหาโย ทยิโต, วิยตฺโต นีติโกวิโท.
‘‘เอกูนตึโส วยสา, นิกฺขมิตฺวา อคารโต [นิกฺขนฺโต ปพฺพชิตฺถโส (สี. สฺยา.)];
ฉพฺพสฺสํ วีตินาเมตฺวา, อาสิ พุทฺโธ วินายโก.
‘‘เชตฺวา ¶ สเสนกํ มารํ, เขปยิตฺวาน อาสเว;
ภวณฺณวํ ตริตฺวาน, พุทฺโธ อาสิ สเทวเก.
‘‘อิสิวฺหยํ คมิตฺวาน [อิสิวฺหยํ ปตนํ คนฺตฺวา (สฺยา.)], วิเนตฺวา ปฺจวคฺคิเย;
ตโต วิเนสิ ภควา, คนฺตฺวา คนฺตฺวา ตหึ ตหึ.
‘‘เวเนยฺเย วินยนฺโต โส, สงฺคณฺหนฺโต สเทวกํ;
อุเปจฺจ มคเธ คิรึ [มาคทคิรึ (สี.), มงฺคลาคิรึ (ปี.)], วิหริตฺถ ตทา ชิโน.
‘‘ตทา ¶ สุทฺโธทเนนาหํ, ภูมิปาเลน เปสิโต;
คนฺตฺวา ทิสฺวา ทสพลํ, ปพฺพชิตฺวารหา อหุํ.
‘‘ตทา มเหสึ ยาจิตฺวา, ปาปยึ กปิลวฺหยํ;
ตโต ปุราหํ คนฺตฺวาน, ปสาเทสึ มหากุลํ.
‘‘ชิโน ตสฺมึ คุเณ ตุฏฺโ, มํ มหาปริสาย โส [มมาห ปุริสาสโภ (สฺยา. ปี.)];
กุลปฺปสาทกานคฺคํ, ปฺาเปสิ วินายโก.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา กาฬุทายิเถโร อิมา คาถาโย
อภาสิตฺถาติ.
กาฬุทายิตฺเถรสฺสาปทานํ ฉฏฺํ.
๗. อภยตฺเถรอปทานํ
‘‘ปทุมุตฺตโร ¶ ¶ นาม ชิโน, สพฺพธมฺเมสุ จกฺขุมา;
อิโต สตสหสฺสมฺหิ, กปฺเป อุปฺปชฺชิ นายโก.
‘‘สรณคมเน ¶ กิฺจิ, นิเวเสสิ ตถาคโต;
กิฺจิ สีเล นิเวเสสิ, ทสกมฺมปถุตฺตเม.
‘‘เทติ กสฺสจิ โส วีโร, สามฺผลมุตฺตมํ;
สมาปตฺตี ตถา อฏฺ, ติสฺโส วิชฺชา ปวจฺฉติ.
‘‘ฉฬภิฺาสุ โยเชสิ, กิฺจิ สตฺตํ นรุตฺตโม;
เทติ กสฺสจิ นาโถ โส, จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา.
‘‘โพธเนยฺยํ ปชํ ทิสฺวา, อสงฺเขยฺยมฺปิ โยชนํ [อสงฺเขยฺเยปิ โยชเน สี. สฺยา. ปี.)];
ขเณน อุปคนฺตฺวาน, วิเนติ นรสารถิ.
‘‘ตทาหํ หํสวติยํ, อโหสึ พฺราหฺมณตฺรโช;
ปารคู สพฺพเวทานํ, เวยฺยากรณสมฺมโต.
‘‘นิรุตฺติยา จ กุสโล, นิฆณฺฑุมฺหิ วิสารโท;
ปทโก เกฏุภวิทู, ฉนฺโทวิจิติโกวิโท.
‘‘ชงฺฆาวิหารํ วิจรํ, หํสารามมุเปจฺจหํ;
อทฺทสํ วรทํ [วทตํ (สี. ปี.), ปวรํ (สฺยา.)] เสฏฺํ, มหาชนปุรกฺขตํ.
‘‘เทเสนฺตํ วิรชํ ธมฺมํ, ปจฺจนีกมตี อหํ;
อุเปตฺวา ตสฺส กลฺยาณํ, สุตฺวาน วิมลํ อหํ [วากฺยานิ, สุตฺวาน วิมลานหํ (สี. สฺยา. ปี.)].
‘‘พฺยาหตํ ¶ ¶ ปุนรุตฺตํ วา, อปตฺถํ วา นิรตฺถกํ;
นาทฺทสํ ตสฺส มุนิโน, ตโต ปพฺพชิโต อหํ.
‘‘นจิเรเนว กาเลน, สพฺพสตฺตวิสารโท;
นิปุโณ พุทฺธวจเน, อโหสึ คุณิสมฺมโต.
‘‘ตทา จตสฺโส คาถาโย, คนฺถยิตฺวา สุพฺยฺชนา;
สนฺถวิตฺวา ติโลกคฺคํ, เทสยิสฺสํ ทิเน ทิเน.
‘‘วิรตฺโตสิ มหาวีโร, สํสาเร สภเย วสํ;
กรุณาย น นิพฺพายิ, ตโต การุณิโก มุนิ.
‘‘ปุถุชฺชโน ¶ วโย สนฺโต, น กิเลสวโส อหุ;
สมฺปชาโน สติยุตฺโต, ตสฺมา เอโส อจินฺติโย.
‘‘ทุพฺพลานิ ¶ กิเลสานิ, ยสฺสาสยคตานิ เม;
าณคฺคิปริทฑฺฒานิ, น ขียึสุ ตมพฺภุตํ.
‘‘โย สพฺพโลกสฺส ครุ, โลโก [โลเก (สฺยา. ก.)] ยสฺส ตถา ครุ;
ตถาปิ โลกาจริโย, โลโก ตสฺสานุวตฺตโก.
‘‘เอวมาทีหิ สมฺพุทฺธํ, กิตฺตยํ ธมฺมเทสนํ;
ยาวชีวํ กริตฺวาน, คโต สคฺคํ ตโต จุโต.
‘‘สตสหสฺสิโต กปฺเป, ยํ พุทฺธมภิกิตฺตยึ;
ทุคฺคตึ นาภิชานามิ, กิตฺตนาย อิทํ ผลํ.
‘‘เทวโลเก มหารชฺชํ, ปาเทสึ กฺจนคฺฆิยํ [ทิพฺพานุโภชหํ ตทา (สฺยา.), รชฺชํ ปาเทสิ กํจยํ (สี.)];
จกฺกวตฺตี มหารชฺชํ, พหุโสนุภวึ อหํ.
‘‘ทุเว ¶ ภเว ปชายามิ, เทวตฺเต อถ มานุเส;
อฺํ คตึ น ชานามิ, กิตฺตนาย อิทํ ผลํ.
‘‘ทุเว กุเล ปชายามิ, ขตฺติเย อถ พฺราหฺมเณ;
นีเจ กุเล น ชายามิ, กิตฺตนาย อิทํ ผลํ.
‘‘ปจฺฉิเม จ ภเว ทานิ, คิริพฺพชปุรุตฺตเม;
รฺโหํ พิมฺพิสารสฺส, ปุตฺโต นาเมน จาภโย.
‘‘ปาปมิตฺตวสํ คนฺตฺวา, นิคณฺเน วิโมหิโต;
เปสิโต นาฏปุตฺเตน, พุทฺธเสฏฺมุเปจฺจหํ.
‘‘ปุจฺฉิตฺวา ¶ นิปุณํ ปฺหํ, สุตฺวา พฺยากรณุตฺตมํ;
ปพฺพชิตฺวาน นจิรํ, อรหตฺตมปาปุณึ.
‘‘กิตฺตยิตฺวา ชินวรํ, กิตฺติโต โหมิ สพฺพทา;
สุคนฺธเทหวทโน, อาสึ สุขสมปฺปิโต.
‘‘ติกฺขหาสลหุปฺโ, มหาปฺโ ตเถวหํ;
วิจิตฺตปฏิภาโน จ, ตสฺส กมฺมสฺส วาหสา.
‘‘อภิตฺถวิตฺวา ปทุมุตฺตราหํ, ปสนฺนจิตฺโต อสมํ สยมฺภุํ;
น คจฺฉิ กปฺปานิ อปายภูมึ, สตํ สหสฺสานิ พเลน ตสฺส.
‘‘กิเลสา ¶ ¶ ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ ¶ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา อภโย เถโร อิมา คาถาโย
อภาสิตฺถาติ.
อภยตฺเถรสฺสาปทานํ สตฺตมํ.
๘. โลมสกงฺคิยตฺเถรอปทานํ
‘‘อิมมฺหิ ภทฺทเก กปฺเป, พฺรหฺมพนฺธุ มหายโส;
กสฺสโป นาม โคตฺเตน, อุปฺปชฺชิ วทตํ วโร.
‘‘ตทาหํ จนฺทโน เจว, ปพฺพชิตฺวาน สาสเน;
อาปาณโกฏิกํ ธมฺมํ, ปูรยิตฺวาน สาสเน.
‘‘ตโต จุตา สนฺตุสิตํ, อุปปนฺนา อุโภ มยํ;
ตตฺถ ทิพฺเพหิ นจฺเจหิ, คีเตหิ วาทิเตหิ จ.
‘‘รูปาทิทสหงฺเคหิ, อภิโภตฺวาน เสสเก;
ยาวตายุํ วสิตฺวาน, อนุโภตฺวา มหาสุขํ.
‘‘ตโต จวิตฺวา ติทสํ, จนฺทโน อุปปชฺชถ;
อหํ กปิลวตฺถุสฺมึ, อชายึ สากิยตฺรโช.
‘‘ยทา อุทายิตฺเถเรน, อชฺฌิฏฺโ โลกนายโก;
อนุกมฺปิย สกฺยานํ, อุเปสิ กปิลวฺหยํ.
‘‘ตทาติมานิโน ¶ สกฺยา, น พุทฺธสฺส คุณฺุโน;
ปณมนฺติ น สมฺพุทฺธํ, ชาติถทฺธา อนาทรา.
‘‘เตสํ ¶ สงฺกปฺปมฺาย, อากาเส จงฺกมี ชิโน;
ปชฺชุนฺโน วิย วสฺสิตฺถ, ปชฺชลิตฺถ ยถา สิขี.
‘‘ทสฺเสตฺวา รูปมตุลํ, ปุน อนฺตรธายถ;
เอโกปิ หุตฺวา พหุธา, อโหสิ ปุนเรกโก.
‘‘อนฺธการํ ¶ ¶ ปกาสฺจ, ทสฺสยิตฺวา อเนกธา;
ปาฏิเหรํ กริตฺวาน, วินยี าตเก มุนิ.
‘‘จาตุทฺทีโป มหาเมโฆ, ตาวเทว ปวสฺสถ;
ตทา หิ ชาตกํ พุทฺโธ, เวสฺสนฺตรมเทสยิ.
‘‘ตทา เต ขตฺติยา สพฺเพ, นิหนฺตฺวา ชาติชํ มทํ;
อุเปสุํ สรณํ พุทฺธํ, อาห สุทฺโธทโน ตทา.
‘‘‘อิทํ ตติยํ ตว ภูริปฺ, ปาทานิ วนฺทามิ สมนฺตจกฺขุ;
ยทาภิชาโต ปถวี ปกมฺปยี, ยทา จ ตํ นชฺชหิ ชมฺพุฉายา’.
‘‘ตทา พุทฺธานุภาวํ ตํ, ทิสฺวา วิมฺหิตมานโส;
ปพฺพชิตฺวาน ตตฺเถว, นิวสึ มาตุปูชโก.
‘‘จนฺทโน เทวปุตฺโต มํ, อุปคนฺตฺวานุปุจฺฉถ;
ภทฺเทกรตฺตสฺส ตทา, สงฺเขปวิตฺถารํ นยํ.
‘‘โจทิโตหํ ¶ ตทา เตน, อุเปจฺจ นรนายกํ;
ภทฺเทกรตฺตํ สุตฺวาน, สํวิคฺโค วนมามโก.
‘‘ตทา มาตรมปุจฺฉึ, วเน วจฺฉามิ เอกโก;
สุขุมาโลติ เม มาตา, วารยี ตํ [เต (สฺยา. ปี. ก.)] ตทา วจํ.
‘‘กาสํ [ทพฺพํ (สี. สฺยา. ปี.)] กุสํ โปฏกิลํ, อุสีรํ มฺุชปพฺพชํ [มฺุชพพฺพชํ (สี. ปี.)];
อุรสา ปนุทิสฺสามิ, วิเวกมนุพฺรูหยํ.
‘‘ตทา วนํ ปวิฏฺโหํ, สริตฺวา ชินสาสนํ;
ภทฺเทกรตฺตโอวาทํ, อรหตฺตมปาปุณึ.
‘‘‘อตีตํ ¶ นานฺวาคเมยฺย, นปฺปฏิกงฺเข อนาคตํ;
ยทตีตํ ปหีนํ ตํ, อปฺปตฺตฺจ อนาคตํ.
‘‘‘ปจฺจุปฺปนฺนฺจ โย ธมฺมํ, ตตฺถ ตตฺถ วิปสฺสติ;
อสํหีรํ อสํกุปฺปํ, ตํ วิทฺวา มนุพฺรูหเย.
‘‘‘อชฺเชว กิจฺจมาตปฺปํ, โก ชฺา มรณํ สุเว;
น หิ โน สงฺครํ [สงฺกรํ (ก.)] เตน, มหาเสเนน มจฺจุนา.
‘‘‘เอวํวิหารึ ¶ อาตาปึ, อโหรตฺตมตนฺทิตํ;
ตํ เว ภทฺเทกรตฺโตติ, สนฺโต อาจิกฺขเต มุนิ’.
‘‘กิเลสา ¶ ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา ¶ จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา โลมสกงฺคิโย [โลมสงฺขิโย (สฺยา. ก.)] เถโร อิมา คาถาโย
อภาสิตฺถาติ.
โลมสกงฺคิยตฺเถรสฺสาปทานํ อฏฺมํ.
๙. วนวจฺฉตฺเถรอปทานํ
‘‘อิมมฺหิ ภทฺทเก กปฺเป, พฺรหฺมพนฺธุ มหายโส;
กสฺสโป นาม โคตฺเตน, อุปฺปชฺชิ วทตํ วโร.
‘‘ตทาหํ ปพฺพชิตฺวาน, ตสฺส พุทฺธสฺส สาสเน;
ยาวชีวํ จริตฺวาน, พฺรหฺมจารํ ตโต จุโต.
‘‘เตน กมฺเมน สุกเตน, เจตนาปณิธีหิ จ;
ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตาวตึสมคจฺฉหํ.
‘‘ตโต จุโต อรฺมฺหิ, กโปโต อาสหํ ตหึ;
วสเต คุณสมฺปนฺโน, ภิกฺขุ ฌานรโต สทา.
‘‘เมตฺตจิตฺโต การุณิโก, สทา ปมุทิตานโน;
อุเปกฺขโก มหาวีโร, อปฺปมฺาสุ โกวิโท.
‘‘วินีวรณสงฺกปฺเป, สพฺพสตฺตหิตาสเย;
วิสฏฺโ นจิเรนาสึ, ตสฺมึ สุคตสาวเก.
‘‘อุเปจฺจ ¶ ปาทมูลมฺหิ, นิสินฺนสฺส ตทาสฺสเม;
กทาจิ สามิสํ เทติ, ธมฺมํ เทเสสิ เจกทา.
‘‘ตทา ¶ วิปุลเปเมน, อุปาสิตฺวา ชินตฺรชํ;
ตโต จุโต คโต สคฺคํ, ปวาโส สฆรํ ยถา.
‘‘สคฺคา ¶ จุโต มนุสฺเสสุ, นิพฺพตฺโต ปฺุกมฺมุนา;
อคารํ ฉฑฺฑยิตฺวาน, ปพฺพชึ พหุโส อหํ.
‘‘สมโณ ¶ ตาปโส วิปฺโป, ปริพฺพโช ตเถวหํ;
หุตฺวา วสึ อรฺมฺหิ, อเนกสตโส อหํ.
‘‘ปจฺฉิเม จ ภเว ทานิ, รมฺเม กปิลวตฺถเว;
วจฺฉโคตฺโต ทิโช ตสฺส, ชายาย อหโมกฺกมึ.
‘‘มาตุ เม โทหโฬ อาสิ, ติโรกุจฺฉิคตสฺส เม;
ชายมานสมีปมฺหิ, วนวาสาย นิจฺฉโย.
‘‘ตโต เม อชนี มาตา, รมณีเย วนนฺตเร;
คพฺภโต นิกฺขมนฺตํ มํ, กาสาเยน ปฏิคฺคหุํ.
‘‘ตโต กุมาโร สิทฺธตฺโถ, ชาโต สกฺยกุลทฺธโช;
ตสฺส มิตฺโต ปิโย อาสึ, สํวิสฏฺโ สุมานิโย.
‘‘สตฺตสาเรภินิกฺขนฺเต, โอหาย วิปุลํ ยสํ;
อหมฺปิ ปพฺพชิตฺวาน, หิมวนฺตมุปาคมึ.
‘‘วนาลยํ ภาวนียํ, กสฺสปํ ธุตวาทิกํ;
ทิสฺวา สุตฺวา ชินุปฺปาทํ, อุเปสึ นรสารถึ.
‘‘โส เม ธมฺมมเทเสสิ, สพฺพตฺถํ สมฺปกาสยํ;
ตโตหํ ปพฺพชิตฺวาน, วนเมว ปุนาคมํ [ปุนาคมึ (สี. ปี.), ปุโนกฺกมํ (สฺยา.)].
‘‘ตตฺถาปฺปมตฺโต ¶ วิหรํ, ฉฬภิฺา อผสฺสยึ [อปสฺสยึ (สฺยา. ก.)];
อโห สุลทฺธลาโภมฺหิ, สุมิตฺเตนานุกมฺปิโต.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา วนวจฺโฉ เถโร อิมา คาถาโย
อภาสิตฺถาติ.
วนวจฺฉตฺเถรสฺสาปทานํ นวมํ.
๑๐. จูฬสุคนฺธตฺเถรอปทานํ
‘‘อิมมฺหิ ¶ ¶ ¶ ภทฺทเก กปฺเป, พฺรหฺมพนฺธุ มหายโส;
กสฺสโป นาม โคตฺเตน, อุปฺปชฺชิ วทตํ วโร.
‘‘อนุพฺยฺชนสมฺปนฺโน, พาตฺตึสวรลกฺขโณ;
พฺยามปฺปภาปริวุโต, รํสิชาลสโมตฺถโฏ.
‘‘อสฺสาเสตา ยถา จนฺโท, สูริโยว ปภงฺกโร;
นิพฺพาเปตา ยถา เมโฆ, สาคโรว คุณากโร.
‘‘ธรณีริว สีเลน, หิมวาว สมาธินา;
อากาโส วิย ปฺาย, อสงฺโค อนิโล ยถา.
‘‘ตทาหํ ¶ พาราณสิยํ, อุปปนฺโน มหากุเล;
ปหูตธนธฺสฺมึ, นานารตนสฺจเย.
‘‘มหตา ปริวาเรน, นิสินฺนํ โลกนายกํ;
อุเปจฺจ ธมฺมมสฺโสสึ, อมตํว มโนหรํ.
‘‘ทฺวตฺตึสลกฺขณธโร, สนกฺขตฺโตว จนฺทิมา;
อนุพฺยฺชนสมฺปนฺโน, สาลราชาว ผุลฺลิโต.
‘‘รํสิชาลปริกฺขิตฺโต, ทิตฺโตว กนกาจโล;
พฺยามปฺปภาปริวุโต, สตรํสี ทิวากโร.
‘‘โสณฺณานโน ชินวโร, สมณีว [รมฺมณีว (สฺยา.)] สิลุจฺจโย;
กรุณาปุณฺณหทโย, คุเณน วิย สาคโร.
‘‘โลกวิสฺสุตกิตฺติ จ, สิเนรูว นคุตฺตโม;
ยสสา วิตฺถโต วีโร, อากาสสทิโส มุนิ.
‘‘อสงฺคจิตฺโต สพฺพตฺถ, อนิโล วิย นายโก;
ปติฏฺา สพฺพภูตานํ, มหีว มุนิสตฺตโม.
‘‘อนุปลิตฺโต โลเกน, โตเยน ปทุมํ ยถา;
กุวาทคจฺฉทหโน, อคฺคิขนฺโธว โสภสิ [โสภติ (สี.), โส วสิ (สฺยา. ก.)].
‘‘อคโธ วิย สพฺพตฺถ, กิเลสวิสนาสโก;
คนฺธมาทนเสโลว, คุณคนฺธวิภูสิโต.
‘‘คุณานํ ¶ ¶ อากโร วีโร, รตนานํว สาคโร;
สินฺธูว วนราชีนํ, กิเลสมลหารโก.
‘‘วิชยีว ¶ ¶ มหาโยโธ, มารเสนาวมทฺทโน;
จกฺกวตฺตีว โส ราชา, โพชฺฌงฺครตนิสฺสโร.
‘‘มหาภิสกฺกสงฺกาโส, โทสพฺยาธิติกิจฺฉโก;
สลฺลกตฺโต ยถา เวชฺโช, ทิฏฺิคณฺฑวิผาลโก.
‘‘โส ตทา โลกปชฺโชโต, สนรามรสกฺกโต;
ปริสาสุ นราทิจฺโจ, ธมฺมํ เทสยเต ชิโน.
‘‘ทานํ ทตฺวา มหาโภโค, สีเลน สุคตูปโค;
ภาวนาย จ นิพฺพาติ, อิจฺเจวมนุสาสถ.
‘‘เทสนํ ตํ มหสฺสาทํ, อาทิมชฺฌนฺตโสภณํ;
สุณนฺติ ปริสา สพฺพา, อมตํว มหารสํ.
‘‘สุตฺวา สุมธุรํ ธมฺมํ, ปสนฺโน ชินสาสเน;
สุคตํ สรณํ คนฺตฺวา, ยาวชีวํ นมสฺสหํ.
‘‘มุนิโน คนฺธกุฏิยา, โอปฺุเชสึ [อุพฺพฏฺเฏสึ (สฺยา.)] ตทา มหึ;
จตุชฺชาเตน คนฺเธน, มาเส อฏฺ ทิเนสฺวหํ.
‘‘ปณิธาย สุคนฺธตฺตํ, สรีรวิสฺสคนฺธิโน [สรีรสฺส วิคนฺธิโน (สี. สฺยา. ปี.)];
ตทา ชิโน วิยากาสิ, สุคนฺธตนุลาภิตํ.
‘‘‘โย ยํ คนฺธกุฏิภูมึ, คนฺเธโนปฺุชเต สกึ;
เตน กมฺมวิปาเกน, อุปปนฺโน ตหึ ตหึ.
‘‘‘สุคนฺธเทโห สพฺพตฺถ, ภวิสฺสติ อยํ นโร;
คุณคนฺธยุตฺโต หุตฺวา, นิพฺพายิสฺสตินาสโว’.
‘‘เตน ¶ กมฺเมน สุกเตน, เจตนาปณิธีหิ จ;
ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตาวตึสมคจฺฉหํ.
‘‘ปจฺฉิเม จ ภเว ทานิ, ชาโต วิปฺปกุเล อหํ;
คพฺภํ เม วสโต มาตา, เทเหนาสิ สุคนฺธิตา.
‘‘ยทา ¶ จ มาตุกุจฺฉิมฺหา, นิกฺขมามิ ตทา ปุรี [ปุรํ (สฺยา. ก.)];
สาวตฺถิสพฺพคนฺเธหิ, วาสิตา วิย วายถ.
‘‘ปุปฺผวสฺสฺจ ¶ สุรภิ, ทิพฺพคนฺธํ มโนรมํ;
ธูปานิ จ มหคฺฆานิ, อุปวายึสุ ตาวเท.
‘‘เทวา ¶ จ สพฺพคนฺเธหิ, ธูปปุปฺเผหิ ตํ ฆรํ;
วาสยึสุ สุคนฺเธน, ยสฺมึ ชาโต อหํ ฆเร.
‘‘ยทา จ ตรุโณ ภทฺโท, ปเม โยพฺพเน ิโต;
ตทา เสลํ [เสสํ (สฺยา.)] สปริสํ, วิเนตฺวา นรสารถิ.
‘‘เตหิ สพฺเพหิ ปริวุโต [สหิโต (สี. สฺยา. ปี.)], สาวตฺถิปุรมาคโต;
ตทา พุทฺธานุภาวํ ตํ, ทิสฺวา ปพฺพชิโต อหํ.
‘‘สีลํ สมาธิปฺฺจ, วิมุตฺติฺจ อนุตฺตรํ;
ภาเวตฺวา จตุโร ธมฺเม, ปาปุณึ อาสวกฺขยํ.
‘‘ยทา ปพฺพชิโต จาหํ, ยทา จ อรหา อหุํ;
นิพฺพายิสฺสํ ยทา จาหํ, คนฺธวสฺโส ตทา อหุ.
‘‘สรีรคนฺโธ จ สทาติเสติ [สทา วาเสติ (ก.)] เม, มหารหํ จนฺทนจมฺปกุปฺปลํ;
ตเถว ¶ คนฺเธ อิตเร จ สพฺพโส, ปสยฺห วายามิ ตโต ตหึ [ยหึ (สฺยา.)] ตหึ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป… วิหรามิ อนาสโว.
‘‘สฺวาคตํ วต เม อาสิ…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ.
‘‘ปฏิสมฺภิทา จตสฺโส…เป… กตํ พุทฺธสฺส สาสนํ’’.
อิตฺถํ สุทํ อายสฺมา จูฬสุคนฺโธ เถโร อิมา คาถาโย อภาสิตฺถาติ;
จูฬสุคนฺธตฺเถรสฺสาปทานํ ทสมํ.
ภทฺทิยวคฺโค ปฺจปฺาสโม.
ตสฺสุทฺทานํ ¶ –
ภทฺทิโย เรวโต เถโร, มหาลาภี จ สีวลี;
วงฺคีโส นนฺทโก เจว, กาฬุทายี ตถาภโย.
โลมโส วนวจฺโฉ จ, สุคนฺโธ เจว ทสโม;
ตีณิ คาถาสตา ตตฺถ, โสฬสา จ ตทุตฺตริ.
อถ ¶ วคฺคุทฺทานํ –
กณิการวฺหโย วคฺโค, ผลโท ติณทายโก;
กจฺจาโน ภทฺทิโย วคฺโค, คาถาโย คณิตา จิมา.
นวคาถาสตานีห ¶ ¶ , จตุราสีติเยว จ;
สปฺาสํ ปฺจสตํ, อปทานา ปกาสิตา.
สห อุทานคาถาหิ, ฉสหสฺสานิ โหนฺติมา;
ทฺเวสตานิ จ คาถานํ, อฏฺารส ตทุตฺตริ.