📜
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
ขุทฺทกนิกาเย
พุทฺธวํส-อฏฺกถา
คนฺถารมฺภกถา
อนนฺตาณํ ¶ ¶ ¶ กรุณาลยํ ลยํ, มลสฺส พุทฺธํ สุสมาหิตํ หิตํ;
นมามิ ธมฺมํ ภวสํวรํ วรํ, คุณากรฺเจว นิรงฺคณํ คณํ.
ปฺาย เสฏฺโ ชินสาวกานํ, ยํ ธมฺมเสนาปติ ธมฺมราชํ;
อปุจฺฉิ สตฺถารมปารปารคุํ, นิรงฺคณํ าติคณสฺส มชฺเฌ.
สุพุทฺธวํเสนิธ พุทฺธวํโส, วิสุทฺธวํเสน วินายเกน;
หตาวกาเสน ปกาสิโต โย, สมาธิวาเสน ตถาคเตน.
ยาวชฺชกาลา ¶ อวินาสยนฺตา, ปาฬิกฺกมฺเจว จ ปาฬิยตฺถํ;
กถานุสนฺธึ สุคตสฺส ปุตฺตา, ยถาสุตํเยว สมาหรึสุ.
ตสฺเสว ¶ สมฺพุทฺธวรนฺวยสฺส, สทา ชนานํ สวนามตสฺส;
ปสาทปฺาชนนสฺส ยสฺมา, สํวณฺณนานุกฺกมโต ปวตฺตา.
สกฺกจฺจสทฺธมฺมรเตน พุทฺธสีเหน สีลาทิคุโณทิเตน;
อายาจิโตหํ สุจิรมฺปิ กาลํ, ตสฺมาสฺส สํวณฺณนมารภิสฺสํ.
สทา ¶ ชนานํ กลินาสนสฺส, จิรฏฺิตตฺถํ ชินสาสนสฺส;
มมาปิ ปฺุโทยวุทฺธิยตฺถํ, ปสาทนตฺถฺจ มหาชนสฺส.
มหาวิหาราคตปาฬิมคฺคสนฺนิสฺสิตา สงฺกรโทสหีนา;
สมาสโตยํ ปน พุทฺธวํสสํวณฺณนา เหสฺสติ สารภูตา.
โสตพฺพรูปํ ปน พุทฺธวํสกถาย อฺํ อิธ นตฺถิ ยสฺมา;
ปสาทนํ พุทฺธคุเณ รตานํ, ปวาหนํ ปาปมหามลสฺส.
ตสฺมา หิ สกฺกจฺจสมาธิยุตฺตา, วิหาย วิกฺเขปมนฺจิตฺตา;
สํวณฺณนํ วณฺณยโต สุวณฺณํ, นิธาย กณฺณํ มธุรํ สุณาถ.
สพฺพมฺปิ หิตฺวา ปน กิจฺจมฺํ, สกฺกจฺจ มจฺเจนิธ นิจฺจกาลํ;
โสตุํ กเถตุมฺปิ พุเธน ยุตฺตา, กถา ปนายํ อติทุลฺลภาติ.
ตตฺถ ¶ ‘‘พุทฺธวํสสํวณฺณนา เหสฺสติ สารภูตา’’ติ วุตฺตตฺตา พุทฺธวํโส ตาว ววตฺถเปตพฺโพ. ตตฺริทํ ววตฺถานํ – อิโต เหฏฺา กปฺปสตสหสฺสาธิเกสุ จตูสุ อสงฺขฺเยยฺเยสุ อุปฺปนฺนานํ ปฺจวีสติยา พุทฺธานํ อุปฺปนฺนกปฺปาทิปริจฺเฉทวเสน ปเวณิวิตฺถารกถา ‘‘พุทฺธวํโส นามา’’ติ เวทิตพฺโพ.
สฺวายํ กปฺปปริจฺเฉโท นามปริจฺเฉโท โคตฺตปริจฺเฉโท ชาติปริจฺเฉโท นครปริจฺเฉโท ปิตุปริจฺเฉโท ¶ มาตุปริจฺเฉโท โพธิรุกฺขปริจฺเฉโท ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนปริจฺเฉโท อภิสมยปริจฺเฉโท สาวกสนฺนิปาตปริจฺเฉโท อคฺคสาวกปริจฺเฉโท อุปฏฺากปริจฺเฉโท อคฺคสาวิกาปริจฺเฉโท ปริวารภิกฺขุปริจฺเฉโท รํสิปริจฺเฉโท สรีรปฺปมาณปริจฺเฉโท โพธิสตฺตาธิการปริจฺเฉโท พฺยากรณปริจฺเฉโท โพธิสตฺตปธานปริจฺเฉโท อายุปริจฺเฉโท ปรินิพฺพานปริจฺเฉโทติ อิเมหิ ปาฬิยา อาคเตหิ พาวีสติยา ปริจฺเฉเทหิ ปริจฺฉินฺโน ววตฺถิโต.
ปาฬิอนารุฬฺโห ปน สมฺพหุลวาโรเปตฺถ อาเนตพฺโพ. โส อคารวาสปริจฺเฉโท ปาสาทตฺตยปริจฺเฉโท นาฏกิตฺถิปริจฺเฉโท อคฺคมเหสิปริจฺเฉโท ปุตฺตปริจฺเฉโท ยานปริจฺเฉโท อภินิกฺขมนปริจฺเฉโท ¶ ปธานปริจฺเฉโท อุปฏฺากปริจฺเฉโท วิหารปริจฺเฉโทติ ทสธา ววตฺถิโต โหติ.
ตํ สมฺพหุลวารมฺปิ, ยถาฏฺาเน มยํ ปน;
ทสฺเสตฺวาว คมิสฺสาม, ตตฺถ ตตฺถ สมาสโต.
โส เอวํ ววตฺถิโต ปน –
เกนายํ เทสิโต กตฺถ, กสฺสตฺถาย จ เทสิโต;
กิมตฺถาย กทา กสฺส, วจนํ เกน จาภโต.
สพฺพเมตํ วิธึ วตฺวา, ปุพฺพเมว สมาสโต;
ปจฺฉาหํ พุทฺธวํสสฺส, กริสฺสามตฺถวณฺณนนฺติ.
ตตฺถ เกนายํ เทสิโตติ อยํ พุทฺธวํโส เกน เทสิโต? สพฺพธมฺเมสุ อปฺปฏิหตาณจาเรน ทสพเลน จตุเวสารชฺชวิสารเทน ธมฺมราเชน ¶ ธมฺมสฺสามินา ตถาคเตน สพฺพฺุนา สมฺมาสมฺพุทฺเธน เทสิโต.
กตฺถ เทสิโตติ? กปิลวตฺถุมหานคเร นิคฺโรธารามมหาวิหาเร ปรมรุจิรสนฺทสฺสเน เทวมนุสฺสนยนนิปาตภูเต รตนจงฺกเม จงฺกมนฺเตน เทสิโต.
กสฺสตฺถาย ¶ จ เทสิโตติ? ทฺวาสีติยา าติสหสฺสานํ อเนกโกฏีนฺจ เทวมนุสฺสานํ อตฺถาย เทสิโต.
กิมตฺถาย เทสิโตติ? จตุโรฆนิตฺถรณตฺถาย เทสิโต.
กทา เทสิโตติ ภควา หิ ปมโพธิยํ วีสติวสฺสานิ อนิพทฺธวาโส หุตฺวา ยตฺถ ยตฺถ ผาสุกํ โหติ, ตตฺถ ตตฺเถว คนฺตฺวา วสิ. กถํ? ปมํ วสฺสํ อิสิปตเน ธมฺมจกฺกํ (สํ. นิ. ๕.๑๐๘๑; มหาว. ๑๓ อาทโย; ปฏิ. ม. ๒.๓๐) ปวตฺเตตฺวา อฏฺารส พฺรหฺมโกฏิโย อมตปานํ ปาเยตฺวา พาราณสึ อุปนิสฺสาย อิสิปตเน มิคทาเย วสิ. ทุติยํ วสฺสํ ราชคหํ อุปนิสฺสาย เวฬุวเน มหาวิหาเร. ตติยจตุตฺถานิปิ ตตฺเถว. ปฺจมํ เวสาลึ อุปนิสฺสาย มหาวเน กูฏาคารสาลายํ. ฉฏฺํ มกุลปพฺพเต. สตฺตมํ ตาวตึสภวเน. อฏฺมํ ภคฺเคสุ สํสุมารคิรึ อุปนิสฺสาย เภสกฬาวเน. นวมํ โกสมฺพิยํ. ทสมํ ปาลิเลยฺยกวนสณฺเฑ. เอกาทสมํ นาฬายํ พฺราหฺมณคาเม. ทฺวาทสมํ เวรฺชายํ. เตรสมํ จาลิยปพฺพเต. จุทฺทสมํ เชตวนมหาวิหาเร. ปฺจทสมํ กปิลวตฺถุมหานคเร. โสฬสมํ อาฬวกํ ทเมตฺวา จตุราสีติปาณสหสฺสานิ อมตปานํ ปาเยตฺวา อาฬวิยํ. สตฺตรสมํ ราชคเหเยว. อฏฺารสมํ จาลิยปพฺพเตเยว. ตถา เอกูนวีสติมํ วีสติมํ ปน วสฺสํ ราชคเหเยว วสิ. เตน ¶ วุตฺตํ – ‘‘ภควา หิ ปมโพธิยํ วีสติวสฺสานิ อนิพทฺธวาโส หุตฺวา ยตฺถ ยตฺถ ผาสุกํ โหติ, ตตฺถ ตตฺเถว คนฺตฺวา วสี’’ติ. ตโต ปฏฺาย ปน สาวตฺถึเยว อุปนิสฺสาย เชตวนมหาวิหาเร จ ปุพฺพาราเม จ ธุวปริโภควเสน วสิ.
ยทา ปน สตฺถา พุทฺโธ หุตฺวา พาราณสิยํ อิสิปตเน มิคทาเย ปมํ วสฺสํ วสิตฺวา วุฏฺวสฺโส ปวาเรตฺวา อุรุเวลํ คนฺตฺวา ตตฺถ ตโย มาเส วสนฺโต เตภาติกชฏิเล ทเมตฺวา ภิกฺขุสหสฺเสหิ กตปริวาโร ¶ ผุสฺสมาสปุณฺณมายํ ราชคหํ คนฺตฺวา ทฺเว มาเส ตตฺเถว วสิ, ตทา พาราณสิโต นิกฺขนฺตสฺส ปนสฺส ปฺจ มาสา ชาตา. สกโล เหมนฺโต อติกฺกนฺโต. อุทายิตฺเถรสฺส อาคตทิวสโต สตฺตฏฺทิวสา วีติวตฺตา. โส ปน ผคฺคุนีปุณฺณมาสิยํ จินฺเตสิ – ‘‘อติกฺกนฺโต เหมนฺโต, วสนฺตกาโล อนุปฺปตฺโต, สมโย ตถาคตสฺส กปิลปุรํ คนฺตุ’’นฺติ. โส เอวํ จินฺเตตฺวา กุลนครคมนตฺถาย สฏฺิมตฺตาหิ คาถาหิ คมนวณฺณํ วณฺเณสิ. อถ สตฺถา จสฺส วจนํ สุตฺวา าติสงฺคหํ กาตุกาโม หุตฺวา องฺคมคธวาสีนํ กุลปุตฺตานํ ทสหิ สหสฺเสหิ กปิลวตฺถุวาสีนํ ทสหิ สหสฺเสหีติ สพฺเพเหว วีสติยา ขีณาสวสหสฺเสหิ ปริวุโต ราชคหโต นิกฺขมิตฺวา ทิวเส ทิวเส โยชนํ คจฺฉนฺโต ราชคหโต สฏฺิโยชนํ กปิลวตฺถุปุรํ ¶ ทฺวีหิ มาเสหิ สมฺปาปุณิตฺวา ตตฺถ าตีนํ วนฺทาปนตฺถํ ยมกปาฏิหาริยํ อกาสิ. ตทายํ พุทฺธวํโส เทสิโต.
กสฺส วจนนฺติ? สาวกปจฺเจกพุทฺธานํ อสาธารณํ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺเสว วจนํ.
เกนาภโตติ? อาจริยปรมฺปราย อาภโต. อยฺหิ สาริปุตฺตตฺเถโร ภทฺทชี ติสฺโส โกสิยปุตฺโต สิคฺคโว โมคฺคลิปุตฺโต สุทตฺโต ธมฺมิโก ทาสโก โสณโก เรวโตติ เอวมาทีหิ ยาว ตติยสงฺคีติกาลา อาภโต, ตโต อุทฺธมฺปิ เตสํเยว สิสฺสานุสิสฺเสหีติ เอวํ ตาว อาจริยปรมฺปราย ยาวชฺชกาลา อาภโตติ เวทิตพฺโพ.
เอตฺตาวตา –
‘‘เกนายํ เทสิโต กตฺถ, กสฺสตฺถาย จ เทสิโต;
กิมตฺถาย กทา กสฺส, วจนํ เกน จาภโต’’ติ. –
อยํ คาถา วุตฺตตฺถา โหติ.
นิทานกถา
พาหิรนิทานํ
เอวํ ¶ ¶ อาภตสฺส ปนสฺส อิทานิ อตฺถวณฺณนา โหติ, สา ปนายํ อตฺถวณฺณนา ยสฺมา ทูเรนิทานํ อวิทูเรนิทานํ สนฺติเกนิทานนฺติ, อิมานิ ตีณิ นิทานานิ ทสฺเสตฺวาว วณฺณิตา สุวณฺณิตา นาม โหติ. เย จ นํ สุณนฺติ, เตหิ สมุทาคมโต ¶ ปฏฺาย วิฺาตตฺตา สุวิฺาตาว โหติ, ตสฺมา ตานิ นิทานานิ ทสฺเสตฺวาว วณฺณยิสฺสาม.
ตตฺถ อาทิโต ปฏฺาย ตาว เตสํ นิทานานํ ปริจฺเฉโท เวทิตพฺโพ. ตตฺรายํ สงฺเขปโต อตฺถทีปนา – ทีปงฺกรทสพลสฺส ปาทมูเล กตาภินีหารสฺส มหาสตฺตสฺส ยาว เวสฺสนฺตรตฺตภาวา จวิตฺวา ตุสิตภวเน นิพฺพตฺติ, ตาว ปวตฺตา กถา ทูเรนิทานํ นาม. ตุสิตภวนโต จวิตฺวา ยาว โพธิมณฺเฑ สพฺพฺุตฺาณปฺปตฺติ, ตาว ปวตฺตา กถา อวิทูเรนิทานํ นาม. ‘‘เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม’’ติ จ, ‘‘ราชคเห วิหรติ เวฬุวเน กลนฺทกนิวาเป’’ติ จ, ‘‘เวสาลิยํ วิหรติ มหาวเน กูฏาคารสาลาย’’นฺติ จ เอวํ มหาโพธิมณฺเฑ สพฺพฺุตฺาณปฺปตฺติโต ยาว ปรินิพฺพานมฺจา เอตสฺมึ อนฺตเร ภควา ยตฺถ ยตฺถ วิหาสิ, ตํ ตํ สนฺติเกนิทานํ นามาติ เวทิตพฺพํ. เอตฺตาวตา สงฺเขเปเนว ติณฺณํ ทูราวิทูรสนฺติเกนิทานานํ วเสน พาหิรนิทานวณฺณนา สมตฺตา โหตีติ.
อพฺภนฺตรนิทานํ