📜
๑๒. ปทุมุตฺตรพุทฺธวํสวณฺณนา
นารทพุทฺธสฺส ¶ ¶ ¶ สาสนํ นวุติวสฺสสหสฺสานิ ปวตฺติตฺวา อนฺตรธายิ. โส จ กปฺโป วินสฺสิตฺถ. ตโต ปรํ กปฺปานํ อสงฺขฺเยยฺยํ พุทฺธา โลเก น อุปฺปชฺชึสุ. พุทฺธสฺุโ วิคตพุทฺธาโลโก อโหสิ. ตโต กปฺเปสุ จ อสงฺขฺเยยฺเยสุ วีติวตฺเตสุ อิโต กปฺปสตสหสฺสมตฺถเก เอกสฺมึ กปฺเป เอโก วิชิตมาโร โอหิตภาโร เมรุสาโร อสํสาโร สตฺตสาโร สพฺพโลกุตฺตโร ปทุมุตฺตโร นาม พุทฺโธ โลเก อุทปาทิ. โสปิ ปารมิโย ปูเรตฺวา ตุสิตปุเร นิพฺพตฺติตฺวา ตโต จวิตฺวา หํสวตีนคเร สพฺพชนานนฺทกรสฺสานนฺทสฺส นาม รฺโ อคฺคมเหสิยา อุทิโตทิตกุเล ชาตาย สุชาตาย เทวิยา กุจฺฉิสฺมึ ปฏิสนฺธึ อคฺคเหสิ. สา เทวตาหิ กตารกฺขา ทสนฺนํ มาสานํ อจฺจเยน หํสวตุยฺยาเน ปทุมุตฺตรกุมารํ วิชายิ. ปฏิสนฺธิยฺจสฺส ชาติยฺจ เหฏฺา วุตฺตปฺปการานิ ปาฏิหาริยานิ อเหสุํ.
ตสฺส กิร ชาติยํ ปทุมวสฺสํ วสฺสิ. เตนสฺส นามคฺคหณทิวเส าตกา ‘‘ปทุมุตฺตรกุมาโร’’ตฺเวว นามํ อกํสุ. โส ทสวสฺสสหสฺสานิ อคารํ อชฺฌาวสิ. นรวาหน-ยสวาหน-วสวตฺตินามกา ติณฺณํ อุตูนํ อนุจฺฉวิกา ตโย จสฺส ปาสาทา อเหสุํ. วสุทตฺตาเทวิปฺปมุขานํ อิตฺถีนํ สตสหสฺสานิ วีสติสหสฺสานิ จ ปจฺจุปฏฺิตานิ อเหสุํ. โส วสุทตฺตาย เทวิยา ปุตฺเต สพฺพคุณานุตฺตเร อุตฺตรกุมาเร นาม อุปฺปนฺเน จตฺตาริ นิมิตฺตานิ ทิสฺวา – ‘‘มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิสฺสามี’’ติ จินฺเตสิ. ตสฺส จินฺติตมตฺเตว วสวตฺตินามโก ปาสาโท กุมฺภการจกฺกํ วิย อากาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา เทววิมานมิว ปุณฺณจนฺโท วิย จ คคนตเลน คนฺตฺวา โพธิรุกฺขํ มชฺเฌกโรนฺโต โสภิตพุทฺธวํสวณฺณนาย อาคตปาสาโท วิย ภูมิยํ โอตริ.
มหาปุริโส กิร ตโต ปาสาทโต โอตริตฺวา อรหตฺตทฺธชภูตานิ กาสายานิ วตฺถานิ เทวทตฺติยานิ ปารุปิตฺวา ตตฺเถว ปพฺพชิ. ปาสาโท ปนาคนฺตฺวา สกฏฺาเนเยว อฏฺาสิ. มหาสตฺเตน สหคตาย ปริสาย เปตฺวา อิตฺถิโย สพฺเพ ปพฺพชึสุ. มหาปุริโส เตหิ สห สตฺตาหํ ปธานจริยํ จริตฺวา วิสาขปุณฺณมาย อุชฺเชนินิคเม ¶ รุจานนฺทเสฏฺิธีตาย ทินฺนํ มธุปายาสํ ¶ ปริภฺุชิตฺวา สาลวเน ทิวาวิหารํ กตฺวา สายนฺหสมเย สุมิตฺตาชีวเกน ทินฺนา อฏฺ ติณมุฏฺิโย คเหตฺวา สลลโพธึ อุปคนฺตฺวา ตํ ปทกฺขิณํ กตฺวา อฏฺตฺตึสหตฺถวิตฺถตํ ติณสนฺถรํ สนฺถริตฺวา ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา จตุรงฺควีริยํ อธิฏฺาย สมารํ มารพลํ วิธมิตฺวา ปเม ยาเม ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสริตฺวา ทุติเย ยาเม ทิพฺพจกฺขุํ วิโสเธตฺวา ตติเย ยาเม ปจฺจยาการํ สมฺมสิตฺวา อานาปานจตุตฺถชฺฌานโต วุฏฺาย ปฺจสุ ขนฺเธสุ อภินิวิสิตฺวา อุทยพฺพยวเสน สมปฺาส ลกฺขณานิ ทิสฺวา ยาว โคตฺรภุาณํ วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อริยมคฺเคน สกลพุทฺธคุเณ ¶ ปฏิวิชฺฌิตฺวา สพฺพพุทฺธาจิณฺณํ ‘‘อเนกชาติสํสารํ…เป… ตณฺหานํ ขยมชฺฌคา’’ติ อุทานํ อุทาเนสิ. ตทา กิร ทสสหสฺสจกฺกวาฬพฺภนฺตรํ สกลมฺปิ อลงฺกโรนฺตํ วิย ปทุมวสฺสํ วสฺสิ. เตน วุตฺตํ –
‘‘นารทสฺส อปเรน, สมฺพุทฺโธ ทฺวิปทุตฺตโม;
ปทุมุตฺตโร นาม ชิโน, อกฺโขโภ สาครูปโม.
‘‘มณฺฑกปฺโป วา โส อาสิ, ยมฺหิ พุทฺโธ อชายถ;
อุสฺสนฺนกุสลา ชนตา, ตมฺหิ กปฺเป อชายถา’’ติ.
ตตฺถ สาครูปโมติ สาครสทิสคมฺภีรภาโว. มณฺฑกปฺโป วา โส อาสีติ เอตฺถ ยสฺมึ กปฺเป ทฺเว สมฺมาสมฺพุทฺธา อุปฺปชฺชนฺติ, อยํ มณฺฑกปฺโป นาม. ทุวิโธ หิ กปฺโป สฺุกปฺโป อสฺุกปฺโป จาติ. ตตฺถ สฺุกปฺเป พุทฺธปจฺเจกพุทฺธจกฺกวตฺติโน น อุปฺปชฺชนฺติ. ตสฺมา คุณวนฺตปุคฺคลสฺุตฺตา ‘‘สฺุกปฺโป’’ติ วุจฺจติ.
อสฺุกปฺโป ปฺจวิโธ – สารกปฺโป มณฺฑกปฺโป วรกปฺโป สารมณฺฑกปฺโป ภทฺทกปฺโปติ. ตตฺถ คุณสารรหิเต กปฺเป คุณสารุปฺปาทกสฺส คุณสารชนนสฺส เอกสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ปาตุภาเวน ‘‘สารกปฺโป’’ติ วุจฺจติ. ยสฺมึ ปน กปฺเป ทฺเว โลกนายกา อุปฺปชฺชนฺติ, โส ‘‘มณฺฑกปฺโป’’ติ วุจฺจติ. ยสฺมึ กปฺเป ตโย พุทฺธา อุปฺปชฺชนฺติ, เตสุ ปโม ทุติยํ พฺยากโรติ, ทุติโย ตติยนฺติ, ตตฺถ มนุสฺสา ปมุทิตหทยา อตฺตนา ปตฺถิตปณิธานวเสน วรยนฺติ. ตสฺมา ‘‘วรกปฺโป’’ติ วุจฺจติ. ยตฺถ ปน กปฺเป ¶ จตฺตาโร พุทฺธา อุปฺปชฺชนฺติ, โส ปุริมกปฺปโต วิสิฏฺตรตฺตา สารตรตฺตา ‘‘สารมณฺฑกปฺโป’’ติ วุจฺจติ. ยสฺมึ กปฺเป ปฺจ พุทฺธา อุปฺปชฺชนฺติ, โส ‘‘ภทฺทกปฺโป’’ติ วุจฺจติ. โส ปน อติทุลฺลโภ. ตสฺมึ ปน กปฺเป เยภุยฺเยน สตฺตา กลฺยาณสุขพหุลา โหนฺติ. เยภุยฺเยน ติเหตุกา กิเลสกฺขยํ กโรนฺติ, ทุเหตุกา สุคติคามิโน ¶ โหนฺติ, อเหตุกา เหตุํ ปฏิลภนฺติ. ตสฺมา โส กปฺโป ‘‘ภทฺทกปฺโป’’ติ วุจฺจติ. เตน วุตฺตํ – ‘‘อสฺุกปฺโป ปฺจวิโธ’’ติอาทิ. วุตฺตฺเหตํ โปราเณหิ –
‘‘เอโก พุทฺโธ สารกปฺเป, มณฺฑกปฺเป ชินา ทุเว;
วรกปฺเป ตโย พุทฺธา, สารมณฺเฑ จตุโร พุทฺธา;
ปฺจ พุทฺธา ภทฺทกปฺเป, ตโต นตฺถาธิกา ชินา’’ติ.
ยสฺมึ ปน กปฺเป ปทุมุตฺตรทสพโล อุปฺปชฺชิ, โส สารกปฺโปปิ สมาโน คุณสมฺปตฺติยา มณฺฑกปฺปสทิสตฺตา ‘‘มณฺฑกปฺโป’’ติ วุตฺโต. โอปมฺมตฺเถ วา-สทฺโท ทฏฺพฺโพ. อุสฺสนฺนกุสลาติ อุปจิตปฺุา. ชนตาติ ชนสมูโห.
ปทุมุตฺตโร ปน ปริสุตฺตโร ภควา สตฺตาหํ โพธิปลฺลงฺเก วีตินาเมตฺวา – ‘‘ปถวิยํ ปาทํ นิกฺขิปิสฺสามี’’ติ ทกฺขิณํ ¶ ปาทํ อภินีหริ. อถ ปถวึ ภินฺทิตฺวา วิมลโกมลเกสรกณฺณิกานิ ชลชามลาวิกลวิปุลปลาสานิ ถลชานิ ชลชานิ อุฏฺหึสุ. เตสํ กิร ธุรปตฺตานิ นวุติหตฺถานิ เกสรานิ ตึสหตฺถานิ กณฺณิกา ทฺวาทสหตฺถา เอเกกสฺส นวฆฏปฺปมาณา เรณโว อเหสุํ. สตฺถา ปน อุพฺเพธโต อฏฺปณฺณาสหตฺโถ อโหสิ. ตสฺส อุภินฺนํ พาหานมนฺตรํ อฏฺารสหตฺถํ นลาฏํ ปฺจหตฺถํ หตฺถปาทา เอกาทสหตฺถา อเหสุํ. ตสฺส เอกาทสหตฺเถน ปาเทน ทฺวาทสหตฺถาย กณฺณิกาย อกฺกนฺตมตฺตาย นวฆฏปฺปมาณา เรณโว อุฏฺหิตฺวา อฏฺปณฺณาสหตฺถํ สรีรปฺปเทสํ อุคฺคนฺตฺวา มโนสิลาจุณฺณวิจุณฺณิตํ วิย กตฺวา ปจฺโจตฺถรนฺติ. ตทุปาทาย สตฺถา ปทุมุตฺตโรตฺเวว โลเก ปฺายิตฺถาติ สํยุตฺตภาณกา วทนฺติ.
อถ สพฺพโลกุตฺตโร ปทุมุตฺตโร ภควา พฺรหฺมายาจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ธมฺมเทสนาย ภาชนภูเต สตฺเต โอโลเกนฺโต มิถิลนคเร เทวลํ ¶ สุชาตฺจาติ ทฺเว ราชปุตฺเต อุปนิสฺสยสมฺปนฺเน ทิสฺวา ตงฺขณฺเว อนิลปเถน คนฺตฺวา มิถิลุยฺยาเน โอตริตฺวา อุยฺยานปาเลน ทฺเวปิ ราชกุมาเร ปกฺโกสาเปสิ. เตปิ จ ‘‘อมฺหากํ ปิตุจฺฉาปุตฺโต ปทุมุตฺตรกุมาโร ปพฺพชิตฺวา สมฺมาสมฺโพธึ ปาปุณิตฺวา อมฺหากํ นครํ สมฺปตฺโต, หนฺท นํ มยํ ทสฺสนาย อุปสงฺกมิสฺสามา’’ติ สปริวารา ปทุมุตฺตรํ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปริวาเรตฺวา นิสีทึสุ. ตทา ทสพโล เตหิ ปริวุโต ตาราคณปริวุโต ปุณฺณจนฺโท วิย วิโรจมาโน ตตฺถ ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตสิ, ตทา โกฏิสตสหสฺสานํ ปโม ธมฺมาภิสมโย อโหสิ. เตน วุตฺตํ –
‘‘ปทุมุตฺตรสฺส ¶ ภควโต, ปเม ธมฺมเทสเน;
โกฏิสตสหสฺสานํ, ธมฺมาภิสมโย อหู’’ติ.
อถาปเรน สมเยน สรทตาปสสมาคเม มหาชนํ นิรยสนฺตาเปน สนฺตาเปตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต สตฺตตึสสตสหสฺสสงฺเข สตฺตกาเย ธมฺมามตํ ปาเยสิ, โส ทุติโย ธมฺมาภิสมโย อโหสิ. เตน วุตฺตํ –
‘‘ตโต ปรมฺปิ วสฺสนฺเต, ตปฺปยนฺเต จ ปาณิโน;
สตฺตตฺตึสสตสหสฺสานํ, ทุติยาภิสมโย อหู’’ติ.
ยทา ปน อานนฺทมหาราชา วีสติยา ปุริสสหสฺเสหิ วีสติยา อมจฺเจหิ จ สทฺธึ ปทุมุตฺตรสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สนฺติเก มิถิลนคเร ปาตุรโหสิ. ปทุมุตฺตโร จ ภควา เต สพฺเพ เอหิภิกฺขุปพฺพชฺชาย ปพฺพาเชตฺวา เตหิ ปริวุโต คนฺตฺวา ปิตุสงฺคหํ กุรุมาโน ¶ หํสวติยา ราชธานิยา วสติ. ตตฺถ โส อมฺหากํ ภควา วิย กปิลปุเร คคนตเล รตนจงฺกเม จงฺกมนฺโต พุทฺธวํสํ กเถสิ, ตทา ปฺาสสตสหสฺสานํ ตติโย ธมฺมาภิสมโย อโหสิ. เตน วุตฺตํ –
‘‘ยมฺหิ กาเล มหาวีโร, อานนฺทํ อุปสงฺกมิ;
ปิตุสนฺติกํ อุปคนฺตฺวา, อาหนี อมตทุนฺทุภึ.
‘‘อาหเต ¶ อมตเภริมฺหิ, วสฺสนฺเต ธมฺมวุฏฺิยา;
ปฺาสสตสหสฺสานํ, ตติยาภิสมโย อหู’’ติ.
ตตฺถ อานนฺทํ อุปสงฺกมีติ ปิตรํ อานนฺทราชานํ สนฺธาย วุตฺตํ. อาหนีติ อภิหนิ. อาหเตติ อาหตาย. อมตเภริมฺหีติ อมตเภริยา, ลิงฺควิปลฺลาโส ทฏฺพฺโพ. ‘‘อาเสวิเต’’ติปิ ปาโ, ตสฺส อาเสวิตายาติ อตฺโถ. วสฺสนฺเต ธมฺมวุฏฺิยาติ ธมฺมวสฺสํ วสฺสนฺเตติ อตฺโถ. อิทานิ อภิสมยกรณูปายํ ทสฺเสนฺโต –
‘‘โอวาทโก วิฺาปโก, ตารโก สพฺพปาณินํ;
เทสนากุสโล พุทฺโธ, ตาเรสิ ชนตํ พหุ’’นฺติ. – อาห;
ตตฺถ ¶ โอวาทโกติ สรณสีลธุตงฺคสมาทานคุณานิสํสวณฺณนาย โอวทตีติ โอวาทโก. วิฺาปโกติ จตุสจฺจํ วิฺาเปตีติ วิฺาปโก, โพธโก. ตารโกติ จตุโรฆตารโก.
ยทา ปน สตฺถา มิถิลนคเร มิถิลุยฺยาเน โกฏิสตสหสฺสภิกฺขุคณมชฺเฌ มาฆปุณฺณมาย ปุณฺณจนฺทสทิสวทโน ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิ, โส ปโม สนฺนิปาโต อโหสิ. เตน วุตฺตํ –
‘‘สนฺนิปาตา ตโย อาสุํ, ปทุมุตฺตรสฺส สตฺถุโน;
โกฏิสตสหสฺสานํ, ปโม อาสิ สมาคโม’’ติ.
ยทา ปน ภควา เวภารปพฺพตกูเฏ วสฺสาวาสํ วสิตฺวา ปพฺพตสนฺทสฺสนตฺถํ อาคตสฺส มหาชนสฺส ธมฺมํ เทเสตฺวา นวุติโกฏิสหสฺสานิ เอหิภิกฺขุภาเวน ปพฺพาเชตฺวา เตหิ ปริวุโต ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิ, โส ทุติโย สนฺนิปาโต อโหสิ. เตน วุตฺตํ –
‘‘ยทา พุทฺโธ อสมสโม, วสิ เวภารปพฺพเต;
นวุติโกฏิสหสฺสานํ, ทุติโย อาสิ สมาคโม’’ติ.
ปุน ¶ ภควติ คุณวติ ติโลกนาเถ มหาชนสฺส พนฺธนโมกฺขํ กุรุมาเน ชนปทจาริกํ จรมาเน อสีติโกฏิสหสฺสานํ ภิกฺขูนํ สนฺนิปาโต อโหสิ. เตน วุตฺตํ –
‘‘ปุน จาริกํ ปกฺกนฺเต, คามนิคมรฏฺโต;
อสีติโกฏิสหสฺสานํ, ตติโย อาสิ สมาคโม’’ติ.
ตตฺถ ¶ คามนิคมรฏฺโตติ คามนิคมรฏฺเหิ. อยเมว วา ปาโ, ตสฺส คามนิคมรฏฺเหิ นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิตานนฺติ อตฺโถ.
ตทา อมฺหากํ โพธิสตฺโต อเนกธนโกฏิโก ชฏิโล นาม มหารฏฺิโก หุตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส สงฺฆสฺส สจีวรํ วรทานมทาสิ. โสปิ ตํ ภตฺตานุโมทนาวสาเน ‘‘อนาคเต กปฺปสตสหสฺสมตฺถเก โคตโม นาม พุทฺโธ ภวิสฺสตี’’ติ พฺยากาสิ. เตน วุตฺตํ –
‘‘อหํ ¶ เตน สมเยน, ชฏิโล นาม รฏฺิโก;
สมฺพุทฺธปฺปมุขํ สงฺฆํ, สภตฺตํ ทุสฺสมทาสหํ.
‘‘โสปิ มํ พุทฺโธ พฺยากาสิ, สงฺฆมชฺเฌ นิสีทิย;
สตสหสฺเส อิโต กปฺเป, อยํ พุทฺโธ ภวิสฺสติ.
‘‘ปธานํ ปทหิตฺวาน…เป… เหสฺสาม สมฺมุขา อิมํ.
‘‘ตสฺสาปิ วจนํ สุตฺวา, อุตฺตรึ วตมธิฏฺหึ;
อกาสึ อุคฺคทฬฺหํ ธิตึ, ทสปารมิปูริยา’’ติ.
ตตฺถ สมฺพุทฺธปฺปมุขํ สงฺฆนฺติ พุทฺธปฺปมุขสฺส สงฺฆสฺส, สามิอตฺเถ อุปโยควจนํ. สภตฺตํ ทุสฺสมทาสหนฺติ สจีวรํ ภตฺตํ อทาสึ อหนฺติ อตฺโถ. อุคฺคทฬหนฺติ อติทฬฺหํ. ธิตินฺติ วีริยํ อกาสินฺติ อตฺโถ.
ปทุมุตฺตรสฺส ปน ภควโต กาเล ติตฺถิยา นาม นาเหสุํ. สพฺเพ เทวมนุสฺสา พุทฺธเมว สรณมคมํสุ. เตน วุตฺตํ –
‘‘พฺยาหตา ติตฺถิยา สพฺเพ, วิมนา ทุมฺมนา ตทา;
น เตสํ เกจิ ปริจรนฺติ, รฏฺโต นิจฺฉุภนฺติ เต.
‘‘สพฺเพ ¶ ตตฺถ สมาคนฺตฺวา, อุปคฺฉุํ พุทฺธสนฺติเก;
ตุวํ นาโถ มหาวีร, สรณํ โหหิ จกฺขุม.
‘‘อนุกมฺปโก การุณิโก, หิเตสี สพฺพปาณินํ;
สมฺปตฺเต ติตฺถิเย สพฺเพ, ปฺจสีเล ปติฏฺหิ.
‘‘เอวํ ¶ นิรากุลํ อาสิ, สฺุกํ ติตฺถิเยหิ ตํ;
วิจิตฺตํ อรหนฺเตหิ, วสีภูเตหิ ตาทิหี’’ติ.
ตตฺถ ¶ พฺยาหตาติ วิหตมานทปฺปา. ติตฺถิยาติ เอตฺถ ติตฺถํ เวทิตพฺพํ, ติตฺถกโร เวทิตพฺโพ, ติตฺถิยา เวทิตพฺพา. ตตฺถ สสฺสตาทิทิฏฺิวเสน ตรนฺติ เอตฺถาติ ติตฺถํ, ลทฺธิ. ตสฺสา ลทฺธิยา อุปฺปาทโก ติตฺถกโร, ติตฺเถ ภวา ติตฺถิยาติ. ปทุมุตฺตรสฺส กิร ภควโต กาเล ติตฺถิยา นาเหสุํ. เย ปน สนฺติ, เตปิ อีทิสา อเหสุนฺติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘พฺยาหตา ติตฺถิยา’’ติอาทิ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. วิมนาติ วิรูปมานสา. ทุมฺมนาติ ตสฺเสว เววจนํ. น เตสํ เกจิ ปริจรนฺตีติ เตสํ อฺติตฺถิยานํ เกจิปิ ปุริสา ปริกมฺมํ น กโรนฺติ, น ภิกฺขํ เทนฺติ, น สกฺกโรนฺติ, น ครุํ กโรนฺติ, น มาเนนฺติ, น ปูเชนฺติ, น อาสนา วุฏฺหนฺติ, น อฺชลิกมฺมํ กโรนฺตีติ อตฺโถ. รฏฺโตติ สกลรฏฺโตปิ. นิจฺฉุภนฺตีติ นีหรนฺติ, อุสฺสาเทนฺติ เตสํ นิวาสํ น เทนฺตีติ อตฺโถ. เตติ ติตฺถิยา.
อุปคฺฉุํ พุทฺธสนฺติเกติ เอวํ เตหิ รฏฺวาสีหิ มนุสฺเสหิ อุสฺสาทิยมานา สพฺเพปิ อฺติตฺถิยา สมาคนฺตฺวา ปทุมุตฺตรทสพลเมว สรณมคมํสุ. ‘‘ตฺวํ อมฺหากํ สตฺถา นาโถ คติ ปรายนํ สรณ’’นฺติ เอวํ วตฺวา สรณมคมํสูติ อตฺโถ. อนุกมฺปตีติ อนุกมฺปโก. กรุณาย จรตีติ การุณิโก. สมฺปตฺเตติ สมาคเต สรณมุปคเต ติตฺถิเย. ปฺจสีเล ปติฏฺหีติ ปฺจสุ สีเลสุ ปติฏฺาเปสีติ อตฺโถ. นิรากุลนฺติ อนากุลํ, อฺเหิ ลทฺธิเกหิ อสมฺมิสฺสนฺติ อตฺโถ. สฺุกนฺติ สฺุํ ริตฺตํ เตหิ ติตฺถิเยหิ. ตนฺติ ตํ ภควโต สาสนนฺติ วจนเสโส ทฏฺพฺโพ. วิจิตฺตนฺติ วิจิตฺตวิจิตฺตํ. วสีภูเตหีติ วสีภาวปฺปตฺเตหิ.
ตสฺส ¶ ปน ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต หํสวตี นาม นครํ อโหสิ. ปิตา ปนสฺส อานนฺโท นาม ขตฺติโย, มาตา สุชาตา นาม เทวี, เทวโล จ สุชาโต จ ทฺเว อคฺคสาวกา, สุมโน นามุปฏฺาโก, อมิตา จ อสมา จ ทฺเว อคฺคสาวิกา, สลลรุกฺโข โพธิ, สรีรํ อฏฺปณฺณาสหตฺถุพฺเพธํ อโหสิ, สรีรปฺปภา จสฺส สมนฺตา ทฺวาทส โยชนานิ ¶ คณฺหิ, วสฺสสตสหสฺสํ อายุ อโหสิ, วสุทตฺตา นาม อคฺคมเหสี, อุตฺตโร นาม ปุตฺโต อโหสิ. ปทุมุตฺตโร ปน ภควา ปรมาภิราเม นนฺทาราเม กิร ปรินิพฺพุโต. ธาตุโย ปนสฺส น วิกิรึสุ. สกลชมฺพุทีปวาสิโน มนุสฺสา สมาคมฺม ทฺวาทสโยชนุพฺเพธํ สตฺตรตนมยํ เจติยมกํสุ. เตน วุตฺตํ –
‘‘นครํ หํสวตี นาม, อานนฺโท นาม ขตฺติโย;
สุชาตา นาม ชนิกา, ปทุมุตฺตรสฺส สตฺถุโน.
‘‘เทวโล ¶ จ สุชาโต จ, อเหสุํ อคฺคสาวกา;
สุมโน นามุปฏฺาโก, ปทุมุตฺตรสฺส มเหสิโน.
‘‘อมิตา จ อสมา จ, อเหสุํ อคฺคสาวิกา;
โพธิ ตสฺส ภควโต, สลโลติ ปวุจฺจติ.
‘‘อฏฺปณฺณาสรตนํ, อจฺจุคฺคโต มหามุนิ;
กฺจนคฺฆิยสงฺกาโส, ทฺวตฺตึสวรลกฺขโณ.
‘‘กุฏฺฏา กวาฏา ภิตฺตี จ, รุกฺขา นคสิลุจฺจยา;
น ตสฺสาวรณํ อตฺถิ, สมนฺตา ทฺวาทสโยชเน.
‘‘วสฺสสตสหสฺสานิ, อายุ วิชฺชติ ตาวเท;
ตาวตา ติฏฺมาโน โส, ตาเรสิ ชนตํ พหุํ.
‘‘สนฺตาเรตฺวา พหุชนํ, ฉินฺทิตฺวา สพฺพสํสยํ;
ชลิตฺวา อคฺคิกฺขนฺโธว, นิพฺพุโต โส สสาวโก’’ติ.
ตตฺถ นคสิลุจฺจยาติ นคสงฺขาตา สิลุจฺจยา. อาวรณนฺติ ปฏิจฺฉาทนํ ติโรกรณํ. ทฺวาทสโยชเนติ สมนฺตโต ทฺวาทสโยชเน าเน ภควโต สรีรปฺปภา ผริตฺวา รตฺตินฺทิวํ ติฏฺตีติ อตฺโถ. เสสคาถาสุ สพฺพตฺถ ปากฏเมวาติ.
อิโต ปฏฺาย ปารมิปูรณาทิปุนปฺปุนาคตมตฺถํ สงฺขิปิตฺวา วิเสสตฺถเมว วตฺวา คมิสฺสาม. ยทิ ¶ ปน วุตฺตเมว ปุนปฺปุนํ วกฺขาม, กทา อนฺตํ คมิสฺสติ อยํ สํวณฺณนาติ.
ปทุมุตฺตรพุทฺธวํสวณฺณนา นิฏฺิตา.
นิฏฺิโต ทสโม พุทฺธวํโส.