📜
๑๔. สุชาตพุทฺธวํสวณฺณนา
ตโต ¶ ตสฺสาปรภาเค ตสฺมึเยว มณฺฑกปฺเป อนุปุพฺเพน อปริมิตายุเกสุ สตฺเตสุ อนุกฺกเมน ปริหายิตฺวา นวุติวสฺสสหสฺสายุเกสุ ชาเตสุ สุชาตรูปกาโย ปริสุทฺธชาโต สุชาโต นาม สตฺถา โลเก อุทปาทิ. โสปิ ปารมิโย ปูเรตฺวา ตุสิตปุเร นิพฺพตฺติตฺวา ตโต จวิตฺวา สุมงฺคลนคเร อุคฺคตสฺส นาม รฺโ กุเล ปภาวติยา นาม อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิสฺมึ ปฏิสนฺธึ คเหตฺวา ทสนฺนํ มาสานํ อจฺจเยน มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมิ. นามคฺคหณทิวเส จสฺส นามํ กโรนฺโต ¶ สกลชมฺพุทีเป สพฺพสตฺตานํ สุขํ ชนยนฺโต ชาโตติ ‘‘สุชาโต’’ ตฺเววสฺส นามมกํสุ. โส นววสฺสสหสฺสานิ อคารํ อชฺฌาวสิ. สิรี อุปสิรี สิรินนฺโท จาติ ตสฺส ตโย ปาสาทา อเหสุํ. สิรีนนฺทาเทวิปฺปมุขานิ เตวีสติ อิตฺถิสหสฺสานิ ปจฺจุปฏฺิตานิ อเหสุํ.
โส จตฺตาริ นิมิตฺตานิ ทิสฺวา สิรีนนฺทาเทวิยา อุปเสเน นาม ปุตฺเต อุปฺปนฺเน หํสวหํ นาม วรตุรงฺคมารุยฺห มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิ. ตํ ปน ปพฺพชนฺตํ มนุสฺสานํ โกฏิ อนุปพฺพชิ. อถ โส เตหิ ปริวุโต นว มาเส ปธานจริยํ จริตฺวา วิสาขปุณฺณมาย สิรีนนฺทนนคเร สิรีนนฺทนเสฏฺิสฺส ธีตาย ทินฺนํ ปรมมธุรํ มธุปายาสํ ปริภฺุชิตฺวา สาลวเน ทิวาวิหารํ วีตินาเมตฺวา สายนฺหสมเย สุนนฺทาชีวเกน ทินฺนา อฏฺ ติณมุฏฺิโย คเหตฺวา เวฬุโพธึ ¶ อุปสงฺกมิตฺวา เตตฺตึสหตฺถวิตฺถตํ ติณสนฺถรํ สนฺถริตฺวา สูริเย ธรมาเนเยว สมารํ มารพลํ วิธมิตฺวา สมฺมาสมฺโพธึ ปฏิวิชฺฌิตฺวา สพฺพพุทฺธานุจิณฺณํ อุทานํ อุทาเนตฺวา สตฺตสตฺตาหํ โพธิสมีเปเยว วีตินาเมตฺวา พฺรหฺมุนา อายาจิโต อตฺตโน กนิฏฺภาติกํ สุทสฺสนกุมารํ ปุโรหิตปุตฺตํ เทวกุมารฺจ จตุสจฺจธมฺมปฏิเวธสมตฺเถ ทิสฺวา อากาเสน คนฺตฺวา สุมงฺคลนครสมีเป สุมงฺคลุยฺยาเน โอตริตฺวา อุยฺยานปาเลน อตฺตโน ภาติกํ สุทสฺสนกุมารํ ปุโรหิตปุตฺตํ เทวกุมารฺจ ปกฺโกสาเปตฺวา เตสํ สปริวารานํ มชฺเฌ นิสินฺโน ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตสิ. ตตฺถ อสีติยา โกฏีนํ ธมฺมาภิสมโย อโหสิ. อยํ ปมาภิสมโย อโหสิ.
ยทา ปน ภควา สุทสฺสนุยฺยานทฺวาเร มหาสาลมูเล ยมกปาฏิหาริยํ กตฺวา เทเวสุ ตาวตึเสสุ วสฺสาวาสํ อุปาคมิ, ตทา สตฺตตฺตึสสตสหสฺสานํ ธมฺมาภิสมโย อโหสิ. อยํ ทุติโย อภิสมโย อโหสิ. ยทา ปน สุชาโต ทสพโล ปิตุสนฺติกํ อคมาสิ, ตทา สฏฺิสตสหสฺสานํ ธมฺมาภิสมโย อโหสิ. อยํ ตติโย อภิสมโย อโหสิ. เตน วุตฺตํ –
‘‘ตตฺเถว ¶ มณฺฑกปฺปมฺหิ, สุชาโต นาม นายโก;
สีหหนุสภกฺขนฺโธ, อปฺปเมยฺโย ทุราสโท.
‘‘จนฺโทว ¶ วิมโล พุทฺโธ, สตรํสีว ปตาปวา;
เอวํ โสภติ สมฺพุทฺโธ, ชลนฺโต สิริยา สทา.
‘‘ปาปุณิตฺวาน สมฺพุทฺโธ, เกวลํ โพธิมุตฺตมํ;
สุมงฺคลมฺหิ นคเร, ธมฺมจกฺกํ ปวตฺตยิ.
‘‘เทเสนฺเต ปวรํ ธมฺมํ, สุชาเต โลกนายเก;
อสีติโกฏี อภิสมึสุ, ปเม ธมฺมเทสเน.
‘‘ยทา สุชาโต อมิตยโส, เทเว วสฺสํ อุปาคมิ;
สตฺตตฺตึสสตสหสฺสานํ, ทุติยาภิสมโย อหุ.
‘‘ยทา สุชาโต อสมสโม, อุปคจฺฉิ ปิตุสนฺติกํ;
สฏฺิสตสหสฺสานํ, ตติยาภิสมโย อหู’’ติ.
ตตฺถ ตตฺเถว มณฺฑกปฺปมฺหีติ ยสฺมึ มณฺฑกปฺเป สุเมโธ ภควา อุปฺปนฺโน, ตตฺเถว กปฺเป สุชาโตปิ ภควา อุปฺปนฺโนติ อตฺโถ. สีหหนูติ ¶ สีหสฺส วิย หนุ อสฺสาติ สีหหนุ. สีหสฺส ปน เหฏฺิมหนุเมว ปุณฺณํ โหติ, น อุปริมํ. อสฺส ปน มหาปุริสสฺส สีหสฺส เหฏฺิมหนุ วิย ทฺเวปิ ปริปุณฺณานิ ทฺวาทสิยํ ปกฺขสฺส จนฺทสทิสานิ โหนฺติ. เตน วุตฺตํ ‘‘สีหหนู’’ติ. อุสภกฺขนฺโธติ อุสภสฺเสว สมปฺปวฏฺฏกฺขนฺโธ, สุวฏฺฏิตสุวณฺณาลิงฺคสทิสกฺขนฺโธติ อตฺโถ. สตรํสีวาติ ทิวสกโร วิย. สิริยาติ พุทฺธสิริยา. โพธิมุตฺตมนฺติ อุตฺตมํ สมฺโพธึ.
สุธมฺมวตีนคเร สุธมฺมุยฺยาเน อาคตานํ มนุสฺสานํ ธมฺมํ เทเสตฺวา สฏฺิสตสหสฺสานิ เอหิภิกฺขุภาเวน ปพฺพาเชตฺวา เตสํ มชฺเฌ ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิ, โส ปโม สนฺนิปาโต อโหสิ. ตโต ปรํ ติทิโวโรหเณ ภควโต ปฺาสสตสหสฺสานํ ทุติโย สนฺนิปาโต อโหสิ. ปุน ‘‘สุทสฺสนกุมาโร ภควโต สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา อรหตฺตํ ปตฺโต’’ติ สุตฺวา ‘‘มยมฺปิ ปพฺพชิสฺสามา’’ติ อาคตานิ จตฺตาริ ปุริสสตสหสฺสานิ คเหตฺวา สุทสฺสนตฺเถโร สุชาตํ นราสภํ ¶ อุปสงฺกมิ. เตสํ ภควา ธมฺมํ เทเสตฺวา เอหิภิกฺขุปพฺพชฺชาย ปพฺพาเชตฺวา จตุรงฺคสมนฺนาคเต สนฺนิปาเต ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิ, โส ตติโย สนฺนิปาโต อโหสิ. เตน วุตฺตํ –
‘‘สนฺนิปาตา ¶ ตโย อาสุํ, สุชาตสฺส มเหสิโน;
ขีณาสวานํ วิมลานํ, สนฺตจิตฺตาน ตาทินํ.
‘‘อภิฺาพลปฺปตฺตานํ, อปฺปตฺตานํ ภวาภเว;
สฏฺิสตสหสฺสานิ, ปมํ สนฺนิปตึสุ เต.
‘‘ปุนาปรํ สนฺนิปาเต, ติทิโวโรหเณ ชิเน;
ปฺาสสตสหสฺสานํ, ทุติโย อาสิ สมาคโม.
‘‘อุปสงฺกมนฺโต นราสภํ, สุทสฺสโน อคฺคสาวโก;
จตูหิ สตสหสฺเสหิ, สมฺพุทฺธํ อุปสงฺกมี’’ติ.
ตตฺถ อปฺปตฺตานนฺติ ภวาภเว อสมฺปตฺตานนฺติ อตฺโถ. ‘‘อปฺปวตฺตา ภวาภเว’’ติปิ ปาโ, โสเยวตฺโถ. ติทิโวโรหเณติ สคฺคโลกโต โอตรนฺเต กตฺตุการเก ทฏฺพฺโพ. การกวิปลฺลาเสน วุตฺตํ. อถ วา ติทิโวโรหเณติ ติทิวโต โอตรเณ. ชิเนติ ชินสฺส, สามิอตฺเถ ภุมฺมํ ทฏฺพฺพํ.
ตทา กิร อมฺหากํ โพธิสตฺโต จกฺกวตฺติราชา หุตฺวา ‘‘พุทฺโธ โลเก อุปฺปนฺโน’’ติ สุตฺวา ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ธมฺมกถํ สุตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส สตฺตหิ รตเนหิ สทฺธึ จตุมหาทีปรชฺชํ ทตฺวา สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิ. สกลทีปวาสิโน ¶ ชนา รฏฺุปฺปาทํ คเหตฺวา อารามิกกิจฺจํ สาเธตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส สงฺฆสฺส นิจฺจํ มหาทานมทํสุ. โสปิ นํ สตฺถา – ‘‘อนาคเต โคตโม นาม พุทฺโธ ภวิสฺสตี’’ติ พฺยากาสิ. เตน วุตฺตํ –
‘‘อหํ เตน สมเยน, จตุทีปมฺหิ อิสฺสโร;
อนฺตลิกฺขจโร อาสึ, จกฺกวตฺตี มหพฺพโล.
‘‘จตุทีเป มหารชฺชํ รตเน สตฺต อุตฺตเม;
พุทฺเธ นิยฺยาตยิตฺวาน, ปพฺพชึ ตสฺส สนฺติเก.
‘‘อารามิกา ¶ ชนปเท, อุฏฺานํ ปฏิปิณฺฑิย;
อุปเนนฺติ ภิกฺขุสงฺฆสฺส, ปจฺจยํ สยนาสนํ.
‘‘โสปิ ¶ มํ พุทฺโธ พฺยากาสิ, ทสสหสฺสิมฺหิ อิสฺสโร;
ตึสกปฺปสหสฺสมฺหิ, อยํ พุทฺโธ ภวิสฺสติ.
‘‘ปธานํ ปทหิตฺวาน…เป… เหสฺสาม สมฺมุขา อิมํ.
‘‘ตสฺสาปิ จวนํ สุตฺวา, ภิยฺโย หาสํ ชเนสหํ;
อธิฏฺหึ วตํ อุคฺคํ, ทสปารมิปูริยา.
‘‘สุตฺตนฺตํ วินยฺจาปิ, นวงฺคํ สตฺถุสาสนํ;
สพฺพํ ปริยาปุณิตฺวาน, โสภยึ ชินสาสนํ.
‘‘ตตฺถปฺปมตฺโต วิหรนฺโต, พฺรหฺมํ ภาเวตฺว ภาวนํ;
อภิฺาปารมึ คนฺตฺวา, พฺรหฺมโลกมคฺฉห’’นฺติ.
ตตฺถ จตุทีปมฺหีติ สปริวารทีปานํ จตุนฺนํ มหาทีปานนฺติ อตฺโถ. อนฺตลิกฺขจโรติ จกฺกรตนํ ปุรกฺขตฺวา อากาสจโร. รตเน สตฺตาติ หตฺถิรตนาทีนิ สตฺต รตนานิ. อุตฺตเมติ อุตฺตมานิ. อถ วา อุตฺตเม พุทฺเธติ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. นิยฺยาตยิตฺวานาติ ทตฺวาน. อุฏฺานนฺติ รฏฺุปฺปาทํ, อายนฺติ อตฺโถ. ปฏิปิณฺฑิยาติ ราสึ กตฺวา สํกฑฺฒิตฺวา. ปจฺจยนฺติ ¶ จีวราทิวิวิธํ ปจฺจยํ. ทสสหสฺสิมฺหิ อิสฺสโรติ ทสสหสฺสิโลกธาตุยํ อิสฺสโร, ตเทตํ ชาติกฺเขตฺตํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. อนนฺตานํ โลกธาตูนํ อิสฺสโร ภควา. ตึสกปฺปสหสฺสมฺหีติ อิโต ปฏฺาย ตึสกปฺปสหสฺสานํ มตฺถเกติ อตฺโถ.
ตสฺส ปน สุชาตสฺส ภควโต สุมงฺคลํ นาม นครํ อโหสิ, อุคฺคโต นาม ราชา ปิตา, ปภาวตี นาม มาตา, สุทสฺสโน จ สุเทโว จ ทฺเว อคฺคสาวกา, นารโท นามุปฏฺาโก, นาคา จ นาคสมาลา จ ทฺเว อคฺคสาวิกา, มหาเวฬุรุกฺโข โพธิ, โส กิร มนฺทจฺฉิทฺโท ฆนกฺขนฺโธ ปรมรมณีโย เวฬุริยมณิวณฺเณหิ วิมเลหิ ปตฺเตหิ สฺฉนฺนวิปุลสาโข มยูรปิฺฉกลาโป วิย วิโรจิตฺถ. ตสฺส ปน ภควโต สรีรํ ปณฺณาสหตฺถุพฺเพธํ อโหสิ, อายุ ¶ นวุติวสฺสสหสฺสานิ, สิรีนนฺทา นามสฺส อคฺคมเหสี, อุปเสโน นาม ปุตฺโต. ตุรงฺควรยาเนน นิกฺขมิ. โส ปน จนฺทวตีนคเร สิลาราเม ปรินิพฺพายิ. เตน วุตฺตํ –
‘‘สุมงฺคลํ ¶ นาม นครํ, อุคฺคโต นาม ขตฺติโย;
มาตา ปภาวตี นาม, สุชาตสฺส มเหสิโน.
‘‘สุทสฺสโน สุเทโว จ, อเหสุํ อคฺคสาวกา;
นารโท นามุปฏฺาโก, สุชาตสฺส มเหสิโน.
‘‘นาโค จ นาคสมาลา จ, อเหสุํ อคฺคสาวิกา;
โพธิ ตสฺส ภควโต, มหาเวฬูติ วุจฺจติ.
‘‘โส จ รุกฺโข ฆนกฺขนฺโธ, อจฺฉิทฺโท โหติ ปตฺติโก;
อุชุ วํโส พฺรหา โหติ, ทสฺสนีโย มโนรโม.
‘‘เอกกฺขนฺโธ ปวฑฺฒิตฺวา, ตโต สาขา ปภิชฺชติ;
ยถา สุพทฺโธ โมรหตฺโถ, เอวํ โสภติ โส ทุโม.
‘‘น ตสฺส กณฺฏกา โหนฺติ, นาปิ ฉิทฺทํ มหา อหุ;
วิตฺถิณฺณสาโข อวิรโล, สนฺทจฺฉาโย มโนรโม.
‘‘ปฺาสรตโน อาสิ, อุจฺจตฺตเนน โส ชิโน;
สพฺพาการวรูเปโต, สพฺพคุณมุปาคโต.
‘‘ตสฺส ¶ ปภา อสมสมา, นิทฺธาวติ สมนฺตโต;
อปฺปมาโณ อตุลิโย, โอปมฺเมหิ อนูปโม.
‘‘นวุติวสฺสสหสฺสานิ, อายุ วิชฺชติ ตาวเท;
ตาวตา ติฏฺมาโน โส, ตาเรสิ ชนตํ พหุํ.
‘‘ยถาปิ ¶ สาคเร อูมี, คคเน ตารกา ยถา;
เอวํ ตทา ปาวจนํ, อรหนฺเตหิ จิตฺติตํ.
‘‘โส จ พุทฺโธ อสมสโม, คุณานิ จ ตานิ อตุลิยานิ;
สพฺพํ ตมนฺตรหิตํ, นนุ ริตฺตา สพฺพสงฺขารา’’ติ.
ตตฺถ อจฺฉิทฺโทติ อปฺปจฺฉิทฺโท. ‘‘อนุทรา กฺา’’ติอาทีสุ วิย ทฏฺพฺพํ. เกจิ ‘‘ฉิทฺทํ โหติ ปริตฺตก’’นฺติ ปนฺติ. ปตฺติโกติ พหุปตฺโต, กาจมณิวณฺเณหิ ¶ ปตฺเตหิ สฺฉนฺโนติ อตฺโถ. อุชูติ อวงฺโก อกุฏิโล. วํโสติ เวฬุ. พฺรหาติ สมนฺตโต มหา. เอกกฺขนฺโธติ อวนิรุโห เอโก อทุติโย จาติ อตฺโถ. ปวฑฺฒิตฺวาติ วฑฺฒิตฺวา. ตโต สาขา ปภิชฺชตีติ ตโต วํสคฺคโต ปฺจวิธา สาขา นิกฺขมิตฺวา ปภิชฺชิตฺถ. ‘‘ตโต สาขา ปภิชฺชถา’’ติปิ ปาโ. สุพทฺโธติ สุฏฺุ ปฺจพนฺธนากาเรน พทฺโธ. โมรหตฺโถติ อาตปสนฺนิวารณตฺถํ กโต พทฺโธ โมรปิฺฉกลาโป วุจฺจติ.
น ตสฺส กณฺฏกา โหนฺตีติ ตสฺส วํสสฺส กณฺฏกิโนปิ รุกฺขสฺส กณฺฏกา นาเหสุํ. อวิรโลติ อวิรลสาขาสฺฉนฺโน. สนฺทจฺฉาโยติ ฆนจฺฉาโย, อวิรลตฺตาว สนฺทจฺฉาโยติ วุตฺโต. ปฺาสรตโน อาสีติ ปฺาสหตฺโถ อโหสิ. สพฺพาการวรูเปโตติ สพฺเพน อากาเรน วเรหิเยว อุเปโต สพฺพาการวรูเปโต นาม. สพฺพคุณมุปาคโตติ อนนฺตรปทสฺเสว เววจนมตฺตํ.
อปฺปมาโณติ ปมาณรหิโต, ปมาณํ คเหตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา วา อปฺปมาโณ. อตุลิโยติ อตุโล, เกนจิ อสทิโสติ อตฺโถ. โอปมฺเมหีติ อุปมิตพฺเพหิ. อนูปโมติ อุปมารหิโต, ‘‘อิมินา จ อิมินา จ สทิโส’’ติ วตฺตุํ อสกฺกุเณยฺยภาวโต อนูปโมติ อตฺโถ. คุณานิ ¶ จ ตานีติ คุณา จ เต, สพฺพฺุตฺาณาทโย คุณาติ อตฺโถ. ลิงฺควิปลฺลาเสน วุตฺตํ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
สุชาตพุทฺธวํสวณฺณนา นิฏฺิตา.
นิฏฺิโต ทฺวาทสโม พุทฺธวํโส.