📜
๑๘. สิทฺธตฺถพุทฺธวํสวณฺณนา
ธมฺมทสฺสิมฺหิ ¶ ภควติ ปรินิพฺพุเต อนฺตรหิเต จสฺส สาสเน ตสฺมึ กปฺเป อตีเต กปฺปสหสฺเส จ สตฺตสุ กปฺปสเตสุ จ ฉสุ กปฺเปสุ จ อติกฺกนฺเตสุ อิโต จตุนวุติกปฺปมตฺถเก เอกสฺมึ กปฺเป เอโกว โลกตฺถจโร อธิคตปรมตฺโถ สิทฺธตฺโถ นาม สตฺถา โลเก ปาตุรโหสิ. เตน วุตฺตํ –
‘‘ธมฺมทสฺสิสฺส อปเรน, สิทฺธตฺโถ โลกนายโก;
นิหนิตฺวา ตมํ สพฺพํ, สูริโย อพฺภุคฺคโต ยถา’’ติ.
สิทฺธตฺโถ โพธิสตฺโตปิ ปารมิโย ปูเรตฺวา ตุสิตภวเน นิพฺพตฺติตฺวา ตโต จวิตฺวา เวภารนคเร อุเทนสฺส นาม รฺโ อคฺคมเหสิยา สุผสฺสาย นาม เทวิยา กุจฺฉิสฺมึ ปฏิสนฺธึ คเหตฺวา ทสนฺนํ มาสานํ อจฺจเยน วีริยุยฺยาเน มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมิ. ชาเต ปน มหาปุริเส สพฺเพสํ อารทฺธกมฺมนฺตา จ อิจฺฉิตา จ อตฺถา สิทฺธิมคมํสุ. ตสฺมา ปนสฺส าตกา ‘‘สิทฺธตฺโถ’’ติ นามมกํสุ. โส ทสวสฺสสหสฺสานิ อคารมชฺเฌ วสิ. ตสฺส โกกา-สุปฺปล-ปทุมนามกา ตโย ปาสาทา อเหสุํ. โสมนสฺสาเทวิปฺปมุขานิ อฏฺจตฺตาลีส อิตฺถิสหสฺสานิ ปจฺจุปฏฺิตานิ อเหสุํ.
โส จตฺตาริ นิมิตฺตานิ ทิสฺวา โสมนสฺสาเทวิยา ปุตฺเต อนุปมกุมาเร อุปฺปนฺเน อาสาฬฺหิปุณฺณมิยํ สุวณฺณสิวิกาย นิกฺขมิตฺวา วีริยุยฺยานํ คนฺตฺวา ปพฺพชิ. ตํ โกฏิสตสหสฺสมนุสฺสา อนุปพฺพชึสุ. มหาปุริโส กิร เตหิ สทฺธึ ทส มาเส ปธานจริยํ จริตฺวา วิสาขปุณฺณมายํ อสทิสพฺราหฺมณคาเม สุเนตฺตาย นาม พฺราหฺมณกฺาย ¶ ทินฺนํ ¶ มธุปายาสํ ปริภฺุชิตฺวา พทรวเน ทิวาวิหารํ วีตินาเมตฺวา สายนฺหสมเย วรุเณน นาม ยวปาเลน ทินฺนา อฏฺ ติณมุฏฺิโย คเหตฺวา กณิการโพธึ อุปคนฺตฺวา จตฺตาลีสหตฺถวิตฺถตํ ติณสนฺถรํ สนฺถริตฺวา ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา สพฺพฺุตํ ปาปุณิตฺวา – ‘‘อเนกชาติสํสารํ…เป… ตณฺหานํ ขยมชฺฌคา’’ติ อุทานํ อุทาเนตฺวา สตฺตสตฺตาหํ วีตินาเมตฺวา ¶ อตฺตนา สห ปพฺพชิตานํ ภิกฺขูนํ โกฏิสตสหสฺสานํ จตุสจฺจปฏิเวธสมตฺถตํ ทิสฺวา อนิลปเถน คนฺตฺวา คยามิคทาเย โอตริตฺวา เตสํ ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตสิ, ตทา โกฏิสตสหสฺสานํ ปโม อภิสมโย อโหสิ. เตน วุตฺตํ –
‘‘โสปิ ปตฺวาน สมฺโพธึ, สนฺตาเรนฺโต สเทวกํ;
อภิวสฺสิ ธมฺมเมเฆน, นิพฺพาเปนฺโต สเทวกํ.
‘‘ตสฺสาปิ อตุลเตชสฺส, อเหสุํ อภิสมยา ตโย;
โกฏิสตสหสฺสานํ, ปมาภิสมโย อหู’’ติ.
ตตฺถ สเทวกนฺติ สเทวกํ โลกํ. ธมฺมเมเฆนาติ ธมฺมกถาเมฆวสฺเสน. ปุน ภีมรถนคเร ภีมรเถน นาม รฺา นิมนฺติโต นครมชฺเฌ กเต สนฺถาคาเร นิสินฺโน กรวีกรุตมฺชุนา สวนสุเขน ปรมมธุเรน ปณฺฑิตชนหทยงฺคเมน อมตาภิเสกสทิเสน พฺรหฺมสฺสเรน ทส ทิสา ปริปูเรนฺโต ธมฺมามตทุนฺทุภิมาหนิ, ตทา นวุติโกฏีนํ ทุติโย อภิสมโย อโหสิ. เตน วุตฺตํ –
‘‘ปุนาปรํ ภีมรเถ, ยทา อาหนิ ทุนฺทุภึ;
ตทา นวุติโกฏีนํ, ทุติยาภิสมโย อหู’’ติ.
ยทา ปน เวภารนคเร าติสมาคเม พุทฺธวํสํ เทเสนฺโต นวุติโกฏีนํ ธมฺมจกฺขุํ อุปฺปาเทสิ, โส ตติโย อภิสมโย อโหสิ. เตน วุตฺตํ –
‘‘ยทา พุทฺโธ ธมฺมํ เทเสสิ, เวภาเร โส ปุรุตฺตเม;
ตทา นวุติโกฏีนํ, ตติยาภิสมโย อหู’’ติ.
อมรรุจิรทสฺสเน อมรนคเร นาม สมฺพโล จ สุมิตฺโต จ ทฺเว ภาตโร รชฺชํ กาเรสุํ. อถ สิทฺธตฺโถ สตฺถา เตสํ ราชูนํ อุปนิสฺสยสมฺปตฺตึ ¶ ทิสฺวา คคนตเลน คนฺตฺวา อมรนครมชฺเฌ โอตริตฺวา จกฺกาลงฺกตตเลหิ จรเณหิ ปถวิตลํ มทฺทนฺโต วิย ปทเจติยานิ ¶ ทสฺเสตฺวา อมรุยฺยานํ คนฺตฺวา ปรมรมณีเย อตฺตโน กรุณาสีตเล สิลาตเล นิสีทิ. ตโต ทฺเวปิ ภาติกราชาโน ทสพลสฺส ปทเจติยานิ ทิสฺวา ปทานิ อนุคนฺตฺวา สิทฺธตฺถํ อธิคตปรมตฺถํ สตฺถารํ ¶ สพฺพโลกเนตารํ สปริวารํ อุปสงฺกมิตฺวา อภิวาเทตฺวา ภควนฺตํ ปริวาเรตฺวา นิสีทึสุ. เตสํ ภควา อชฺฌาสยานุรูปํ ธมฺมํ เทเสสิ. ตสฺส เต ธมฺมกถํ สุตฺวา สฺชาตสทฺธา หุตฺวา สพฺเพว ปพฺพชิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณึสุ. เตสํ โกฏิสตานํ ขีณาสวานํ มชฺเฌ ภควา ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิ, โส ปโม สนฺนิปาโต อโหสิ. เวภารนคเร าติสมาคเม ปพฺพชิตานํ นวุติโกฏีนํ มชฺเฌ ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิ, โส ทุติโย สนฺนิปาโต อโหสิ. สุทสฺสนวิหาเร สนฺนิปติตานํ อสีติโกฏีนํ มชฺเฌ ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิ, โส ตติโย สนฺนิปาโต อโหสิ. เตน วุตฺตํ –
‘‘สนฺนิปาตา ตโย อาสุํ, ตสฺมิมฺปิ ทฺวิปทุตฺตเม;
ขีณาสวานํ วิมลานํ, สนฺตจิตฺตาน ตาทินํ.
‘‘โกฏิสตานํ นวุตีนํ, อสีติยาปิ จ โกฏินํ;
เอเต อาสุํ ตโย านา, วิมลานํ สมาคเม’’ติ.
ตตฺถ นวุตีนํ, อสีติยาปิ จ โกฏินนฺติ นวุตีนํ โกฏีนํ อสีติยาปิ จ โกฏีนํ สนฺนิปาตา อเหสุนฺติ อตฺโถ. เอเต อาสุํ ตโย านาติ เอตานิ ตีณิ สนฺนิปาตฏฺานานิ อเหสุนฺติ อตฺโถ. ‘‘านาเน ตานิ ตีณิ อเหสุ’’นฺติปิ ปาโ.
ตทา อมฺหากํ โพธิสตฺโต สุรเสนนคเร มงฺคโล นาม พฺราหฺมโณ หุตฺวา เวทเวทงฺคานํ ปารํ คนฺตฺวา อเนกโกฏิสงฺขํ ธนสนฺนิจยํ ทีนานาถาทีนํ ปริจฺจชิตฺวา วิเวการาโม หุตฺวา ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ฌานาภิฺาโย นิพฺพตฺเตตฺวา วิหรนฺโต – ‘‘สิทฺธตฺโถ นาม พุทฺโธ โลเก อุปฺปนฺโน’’ติ สุตฺวา ตํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา ตสฺส ธมฺมกถํ สุตฺวา ยาย ชมฺพุยา อยํ ชมฺพุทีโป ปฺายติ, อิทฺธิยา ตํ ชมฺพุํ อุปสงฺกมิตฺวา ตโต ผลํ อาหริตฺวา นวุติโกฏิภิกฺขุปริวารํ สิทฺธตฺถํ สตฺถารํ สุรเสนวิหาเร นิสีทาเปตฺวา ชมฺพุผเลหิ สนฺตปฺเปสิ สมฺปวาเรสิ ¶ . อถ สตฺถา ตํ ผลํ ปริภฺุชิตฺวา – ‘‘อิโต จตุนวุติกปฺปมตฺถเก โคตโม นาม พุทฺโธ ภวิสฺสตี’’ติ พฺยากาสิ. เตน วุตฺตํ –
‘‘อหํ เตน สมเยน, มงฺคโล นาม ตาปโส;
อุคฺคเตโช ทุปฺปสโห, อภิฺาพลสมาหิโต.
‘‘ชมฺพุโต ผลมาเนตฺวา, สิทฺธตฺถสฺส อทาสหํ;
ปฏิคฺคเหตฺวา สมฺพุทฺโธ, อิทํ วจนมพฺรวิ.
‘‘ปสฺสถ ¶ อิมํ ตาปสํ, ชฏิลํ อุคฺคตาปนํ;
จตุนวุติโต กปฺเป, อยํ พุทฺโธ ภวิสฺสติ.
‘‘ปธานํ ¶ ปทหิตฺวาน…เป… เหสฺสาม สมฺมุขา อิมํ.
‘‘ตสฺสาปิ วจนํ สุตฺวา, ภิยฺโย จิตฺตํ ปสาทยึ;
อุตฺตรึ วตมธิฏฺาสึ, ทสปารมิปูริยา’’ติ.
ตตฺถ ทุปฺปสโหติ ทุราสโท. อยเมว วา ปาโ. ตสฺส ปน ภควโต นครํ เวภารํ นาม อโหสิ. อุเทโน นาม ราชา ปิตา, ชยเสโนติปิ ตสฺเสว นามํ, สุผสฺสา นาม มาตา, สมฺพโล จ สุมิตฺโต จ ทฺเว อคฺคสาวกา, เรวโต นามุปฏฺาโก, สีวลา จ สุรามา จ ทฺเว อคฺคสาวิกา, กณิการรุกฺโข โพธิ, สรีรํ สฏฺิหตฺถุพฺเพธํ อโหสิ. วสฺสสตสหสฺสํ อายุ, โสมนสฺสา นาม อคฺคมเหสี อโหสิ, อนุปโม นาม ปุตฺโต, สุวณฺณสิวิกาย นิกฺขมิ. เตน วุตฺตํ –
‘‘เวภารํ นาม นครํ, อุเทโน นาม ขตฺติโย;
สุผสฺสา นาม ชนิกา, สิทฺธิตฺถสฺส มเหสิโน.
‘‘สมฺพโล จ สุมิตฺโต จ, อเหสุํ อคฺคสาวกา;
เรวโต นามุปฏฺาโก, สิทฺธตฺถสฺส มเหสิโน.
‘‘สีวลา จ สุรามา จ, อเหสุํ อคฺคสาวิกา;
โพธิ ตสฺส ภควโต, กณิกาโรติ วุจฺจติ.
‘‘โส ¶ พุทฺโธ สฏฺิรตนํ, อโหสิ นภมุคฺคโต;
กฺจนคฺฆิยสงฺกาโส, ทสสหสฺสี วิโรจติ.
‘‘โสปิ พุทฺโธ อสมสโม, อตุโล อปฺปฏิปุคฺคโล;
วสฺสสตสหสฺสานิ, โลเก อฏฺาสิ จกฺขุมา.
‘‘วิปุลํ ¶ ปภํ ทสฺสยิตฺวา, ปุปฺผาเปตฺวาน สาวเก;
วิลาเสตฺวา สมาปตฺยา, นิพฺพุโต โส สสาวโก’’ติ.
ตตฺถ สฏฺิรตนนฺติ สฏฺิรตนปฺปมาณํ นภํ อุคฺคโตติ อตฺโถ. กฺจนคฺฆิยสงฺกาโสติ นานารตนวิจิตฺตกนกมยอคฺฆิยสทิสทสฺสโนติ อตฺโถ. ทสสหสฺสี วิโรจตีติ ทสสหสฺสิยํ วิโรจติ. วิปุลนฺติ อุฬารํ โอภาสํ. ปุปฺผาเปตฺวานาติ ¶ ฌานาภิฺามคฺคผลสมาปตฺติปุปฺเผหิ ปุปฺผิเต ปรมโสภคฺคปฺปตฺเต กตฺวาติ อตฺโถ. วิลาเสตฺวาติ วิลาสยิตฺวา กีฬิตฺวา. สมาปตฺยาติ โลกิยโลกุตฺตราหิ สมาปตฺตีหิ อภิฺาหิ จ. นิพฺพุโตติ อนุปาทาปรินิพฺพาเนน นิพฺพุโต.
สิทฺธตฺโถ กิร สตฺถา กฺจนเวฬุนคเร อโนมุยฺยาเน ปรินิพฺพายิ. ตตฺเถวสฺส รตนมยํ จตุโยชนุพฺเพธํ เจติยมกํสูติ. เสสคาถาสุ สพฺพตฺถ ปากฏเมวาติ.
สิทฺธตฺถพุทฺธวํสวณฺณนา นิฏฺิตา.
นิฏฺิโต โสฬสโม พุทฺธวํโส.