📜
๑๙. ติสฺสพุทฺธวํสวณฺณนา
ตสฺส ¶ ปน สิทฺธตฺถสฺส ภควโต อปรภาเค เอโก กปฺโป พุทฺธสฺุโ อโหสิ. อิโต ทฺวานวุติกปฺปมตฺถเก ติสฺโส, ผุสฺโสติ เอกสฺมึ กปฺเป ทฺเว พุทฺธา นิพฺพตฺตึสุ. ตตฺถ ติสฺโส นาม มหาปุริโส ปารมิโย ปูเรตฺวา ตุสิตปุเร นิพฺพตฺติตฺวา ตโต จวิตฺวา เขมกนคเร ชนสนฺธสฺส นาม รฺโ อคฺคมเหสิยา ปทุมทลสทิสนยนาย ปทุมานามาย เทวิยา กุจฺฉิสฺมึ ปฏิสนฺธึ คเหตฺวา ทสนฺนํ ¶ มาสานํ อจฺจเยน อโนมุยฺยาเน มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมิ. สตฺตวสฺสสหสฺสานิ อคารํ อชฺฌาวสิ. ตสฺส คุหาเสล-นาริสย-นิสภนามกา ตโย ปาสาทา อเหสุํ. สุภทฺทาเทวิปฺปมุขานิ เตตฺตึส อิตฺถิสหสฺสานิ อเหสุํ.
โส จตฺตาริ นิมิตฺตานิ ทิสฺวา สุภทฺทาเทวิยา ปุตฺเต อานนฺทกุมาเร อุปฺปนฺเน โสนุตฺตรํ นาม อนุตฺตรํ ตุรงฺควรมารุยฺห มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิ. ตํ มนุสฺสานํ โกฏิ อนุปพฺพชิ. โส เตหิ ปริวุโต อฏฺ มาเส ปธานจริยํ จริตฺวา วิสาขปุณฺณมาย วีรนิคเม วีรเสฏฺิสฺส ธีตาย ทินฺนํ มธุปายาสํ ปริภฺุชิตฺวา สลลวเน ทิวาวิหารํ วีตินาเมตฺวา สายนฺหสมเย วิชิตสงฺคามเกน นาม ยวปาเลน อุปนีตา อฏฺ ติณมุฏฺิโย คเหตฺวา อสนโพธึ อุปสงฺกมิตฺวา จตฺตาลีสหตฺถวิตฺถตํ ติณสนฺถรํ สนฺถริตฺวา ตตฺถ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา สมารํ มารพลํ วิธมิตฺวา อธิคตสพฺพฺุตฺาโณ – ‘‘อเนกชาติสํสารํ…เป… ตณฺหานํ ขยมชฺฌคา’’ติ อุทานํ อุทาเนตฺวา สตฺตสตฺตาหํ โพธิสมีเปเยว วีตินาเมตฺวา ยสวตี นคเร พฺรหฺมเทวํ อุทยฺจ ทฺเว ราชปุตฺเต สปริวาเร อุปนิสฺสยสมฺปนฺเน อากาเสน คนฺตฺวา ยสวตีมิคทาเย ¶ โอตริตฺวา อุยฺยานปาเลน ราชปุตฺเต ปกฺโกสาเปตฺวา เตสํ สปริวารานํ อวิสารินา พฺยาปินา มธุเรน พฺรหฺมสฺสเรน ทสสหสฺสิโลกธาตุํ วิฺาเปนฺโตว ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตสิ, ตทา โกฏิสตานํ ปโม ธมฺมาภิสมโย อโหสิ. เตน วุตฺตํ –
‘‘สิทฺธตฺถสฺส อปเรน, อสโม อปฺปฏิปุคฺคโล;
อนนฺตเตโช อมิตยโส, ติสฺโส โลกคฺคนายโก.
‘‘ตมนฺธการํ ¶ วิธมิตฺวา, โอภาเสตฺวา สเทวกํ;
อนุกมฺปโก มหาวีโร, โลเก อุปฺปชฺชิ จกฺขุมา.
‘‘ตสฺสาปิ อตุลา อิทฺธิ, อตุลํ สีลํ สมาธิ จ;
สพฺพตฺถ ปารมึ คนฺตฺวา, ธมฺมจกฺกํ ปวตฺตยิ.
‘‘โส ¶ พุทฺโธ ทสสหสฺสิมฺหิ, วิฺาเปสิ คิรํ สุจึ;
โกฏิสตานิ อภิสมึสุ, ปเม ธมฺมเทสเน’’ติ.
ตตฺถ สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ ธมฺเมสุ ปารํ คนฺตฺวา. ทสสหสฺสิมฺหีติ ทสสหสฺสิยํ อถาปเรน สมเยน ติสฺเสน สตฺถารา สทฺธึ ปพฺพชิตานํ ภิกฺขูนํ โกฏิ มหาปุริสสฺส คณวาสํ ปหาย โพธิมูลมุปคมนสมเย อฺตฺร คตา. สา ติสฺเสน สมฺมาสมฺพุทฺเธน ธมฺมจกฺกํ ปวตฺติต’’นฺติ สุตฺวา ยสวตีมิคทายํ อาคนฺตฺวา ทสพลมภิวาเทตฺวา ตํ ปริวาเรตฺวา นิสีทิ. เตสํ ภควา ธมฺมํ เทเสสิ, ตทา นวุติยา โกฏีนํ ทุติยาภิสมโย อโหสิ. ปุน มหามงฺคลสมาคเม มงฺคลปริโยสาเน สฏฺิยา โกฏีนํ ตติโย อภิสมโย อโหสิ. เตน วุตฺตํ –
‘‘ทุติโย นวุติโกฏีนํ, ตติโย สฏฺิโกฏิโย;
พนฺธนาโต ปโมเจสิ, สตฺเต นรมรู ตทา’’ติ.
ตตฺถ ทุติโย นวุติโกฏีนนฺติ ทุติโย อภิสมโย อโหสิ นวุติโกฏิปาณีนนฺติ อตฺโถ. พนฺธนาโตติ พนฺธนโต, ทสหิ สํโยชเนหิ ปริโมเจสีติ อตฺโถ. อิทานิ ปริโมจิเต สตฺเต สรูปโต ทสฺเสนฺโต ‘‘นรมรู’’ติ อาห. นรมรูติ นรามเร.
ยสวตีนคเร กิร อนฺโตวสฺสํ ปพฺพชิตานํ อรหนฺตานํ สตสหสฺเสหิ ปริวุโต ปวาเรสิ, โส ปโม สนฺนิปาโต อโหสิ. อุภโต สุชาตสฺส ¶ สุชาตสฺส นาม รฺโ นาริวาหนกุมาโร นาริวาหนนครํ อนุปฺปตฺเต ภควติ โลกนาเถ สปริวาโร ปจฺจุคฺคนฺตฺวา ทสพลํ สภิกฺขุสงฺฆํ นิมนฺเตตฺวา สตฺตาหํ อสทิสทานํ ทตฺวา อตฺตโน รชฺชํ ปุตฺตสฺส นิยฺยาเตตฺวา สปริวาโร สพฺพโลกาธิปติสฺส ติสฺสสมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สนฺติเก เอหิภิกฺขุปพฺพชฺชาย ปพฺพชิ. ตสฺส กิร สา ปพฺพชฺชา สพฺพทิสาสุ ปากฏา อโหสิ. ตสฺมา ตโต ตโต อาคนฺตฺวา นาริวาหนกุมารํ มหาชโน อนุปพฺพชิ. ตทา ตถาคโต นวุติยา ภิกฺขุสตสหสฺสสฺส มชฺฌคโต ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิ ¶ , โส ทุติโย สนฺนิปาโต อโหสิ. ปุน เขมวตีนคเร ¶ าติสมาคเม พุทฺธวํสธมฺมกถํ สุตฺวา อสีติสตสหสฺสานิ ตสฺส สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณึสุ, เตหิ ปริวุโต สุคโต ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิ, โส ตติโย สนฺนิปาโต อโหสิ. เตน วุตฺตํ –
‘‘สนฺนิปาตา ตโย อาสุํ, ติสฺเส โลกคฺคนายเก;
ขีณาสวานํ วิมลานํ, สนฺตจิตฺตาน ตาทินํ.
‘‘ขีณาสวสตสหสฺสานํ, ปโม อาสิ สมาคโม;
นวุติสตสหสฺสานํ, ทุติโย อาสิ สมาคโม.
‘‘อสีติสตสหสฺสานํ, ตติโย อาสิ สมาคโม;
ขีณาสวานํ วิมลานํ, ปุปฺผิตานํ วิมุตฺติยา’’ติ.
ตทา อมฺหากํ โพธิสตฺโต ยสวตีนคเร สุชาโต นาม ราชา หุตฺวา อิทฺธํ ผีตํ ชนปทํ อเนกโกฏิธนสนฺนิจยํ อนุราคมุปคตหทยฺจ ปริชนํ ติณนฬมิว ปริจฺจชิตฺวา ชาติอาทีสุ สํวิคฺคหทโย นิกฺขมิตฺวา ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา มหิทฺธิโก มหานุภาโว หุตฺวา ‘‘พุทฺโธ โลเก อุปฺปนฺโน’’ติ สุตฺวา ปฺจวณฺณาย ปีติยา ผุฏสรีโร หุตฺวา สปติสฺโส ติสฺสํ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา จินฺเตสิ – ‘‘หนฺทาหํ มนฺทารวปาริจฺฉตฺตกาทีหิ ทิพฺพกุสุเมหิ ภควนฺตํ ปูเชสฺสามี’’ติ. อถ โส เอวํ จินฺเตตฺวา อิทฺธิยา สคฺคโลกํ คนฺตฺวา จิตฺตลตาวนํ ปวิสิตฺวา ปทุมปาริจฺฉตฺตกมนฺทารวาทีหิ ทิพฺพกุสุเมหิ รตนมยํ จงฺโกฏกํ คาวุตปฺปมาณํ ปูเรตฺวา คเหตฺวา คคนตเลน อาคนฺตฺวา ทิพฺเพหิ สุรภิกุสุเมหิ ภควนฺตํ ปูเชสิ. เอกฺจ มณิทณฺฑกํ สุวณฺณมยกณฺณิกํ ปทุมราคมณิมยปณฺณํ สุคนฺธเกสรจฺฉตฺตํ วิย ปทุมจฺฉตฺตํ ภควโต สิรสิ ธารยนฺโต จตุปริสมชฺเฌ อฏฺาสิ. อถ ภควา นํ – ‘‘อิโต ทฺเวนวุเต กปฺเป โคตโม นาม พุทฺโธ ภวิสฺสตี’’ติ พฺยากาสิ. เตน วุตฺตํ –
‘‘อหํ ¶ เตน สมเยน, สุชาโต นาม ขตฺติโย;
มหาโภคํ ฉฑฺฑยิตฺวา, ปพฺพชึ อิสิปพฺพชํ.
‘‘มยิ ¶ ปพฺพชิเต สนฺเต, อุปฺปชฺชิ โลกนายโก;
พุทฺโธติ สทฺทํ สุตฺวาน, ปีติ เม อุปปชฺชถ.
‘‘ทิพฺพํ ¶ มนฺทารวํ ปุปฺผํ, ปทุมํ ปาริฉตฺตกํ;
อุโภ หตฺเถหิ ปคฺคยฺห, ธุนมาโน อุปาคมึ.
‘‘จาตุวณฺณปริวุตํ, ติสฺสํ โลกคฺคนายกํ;
ตมหํ ปุปฺผํ คเหตฺวา, มตฺถเก ธารยึ ชินํ.
‘‘โสปิ มํ พุทฺโธ พฺยากาสิ, ชนมชฺเฌ นิสีทิย;
ทฺเวนวุเต อิโต กปฺเป, อยํ พุทฺโธ ภวิสฺสติ.
‘‘ปธานํ ปทหิตฺวาน…เป… เหสฺสาม สมฺมุขา อิมํ.
‘‘ตสฺสาปิ วจนํ สุตฺวา, ภิยฺโย จิตฺตํ ปสาทยึ;
อุตฺตรึ วตมธิฏฺาสึ, ทสปารมิปูริยา’’ติ.
ตตฺถ มยิ ปพฺพชิเตติ มยิ ปพฺพชิตภาวํ อุปคเต. ‘‘มม ปพฺพชิตํ สนฺต’’นฺติ โปตฺถเกสุ ลิขนฺติ, โส ปมาทเลโขติ เวทิตพฺโพ. อุปปชฺชถาติ อุปฺปชฺชิตฺถ. อุโภ หตฺเถหีติ อุเภหิ หตฺเถหิ. ปคฺคยฺหาติ คเหตฺวาน. ธุนมาโนติ วากจีรานิ วิธุนมาโนว. จาตุวณฺณปริวุตนฺติ จตุปริสปริวุตํ, ขตฺติยพฺราหฺมณคหปติสมณปริวุตนฺติ อตฺโถ. ‘‘จตุวณฺเณหิ ปริวุต’’นฺติ ปนฺติ เกจิ.
ตสฺส ปน ภควโต เขมํ นาม นครํ อโหสิ. ชนสนฺโธ นาม ขตฺติโย ปิตา, ปทุมา นาม ชนิกา, พฺรหฺมเทโว จ อุทโย จ ทฺเว อคฺคสาวกา, สมงฺโค นามุปฏฺาโก, ผุสฺสา จ สุทตฺตา จ ทฺเว อคฺคสาวิกา, อสนรุกฺโข โพธิ, สรีรํ สฏฺิหตฺถุพฺเพธํ อโหสิ, วสฺสสตสหสฺสํ อายุ, สุภทฺทา นาม อคฺคมเหสี, อานนฺโท นาม ปุตฺโต, ตุรงฺคยาเนน นิกฺขมิ. เตน วุตฺตํ –
‘‘เขมกํ นาม นครํ, ชนสนฺโธ นาม ขตฺติโย;
ปทุมา นาม ชนิกา, ติสฺสสฺส จ มเหสิโน.
‘‘พฺรหฺมเทโว ¶ ¶ จ อุทโย จ, อเหสุํ อคฺคสาวกา;
สมงฺโค นามุปฏฺาโก, ติสฺสสฺส จ มเหสิโน.
‘‘ผุสฺสา ¶ เจว สุทตฺตา จ, อเหสุํ อคฺคสาวิกา;
โพธิ ตสฺส ภควโต, อสโนติ ปวุจฺจติ.
‘‘โส พุทฺโธ สฏฺิรตโน, อหุ อุจฺจตฺตเน ชิโน;
อนูปโม อสทิโส, หิมวา วิย ทิสฺสติ.
‘‘ตสฺสาปิ อตุลเตชสฺส, อายุ อาสิ อนุตฺตโร;
วสฺสสตสหสฺสานิ, โลเก อฏฺาสิ จกฺขุมา.
‘‘อุตฺตมํ ปวรํ เสฏฺํ, อนุโภตฺวา มหายสํ;
ชลิตฺวา อคฺคิกฺขนฺโธว, นิพฺพุโต โส สสาวโก.
‘‘วลาหโกว อนิเลน, สูริเยน วิย อุสฺสโว;
อนฺธกาโรว ปทีเปน, นิพฺพุโต โส สสาวโก’’ติ.
ตตฺถ อุจฺจตฺตเนติ อุจฺจภาเวน. หิมวา วิย ทิสฺสตีติ หิมวาว ปทิสฺสติ. อยเมว วา ปาโ. ยถา โยชนานํ สตานุจฺโจ หิมวา ปฺจปพฺพโต สุทูเร ิตานมฺปิ อุจฺจภาเวน จ โสมฺมภาเวน จ อติรมณีโย หุตฺวา ทิสฺสติ, เอวํ ภควาปิ ทิสฺสตีติ อตฺโถ. อนุตฺตโรติ นาติทีโฆ นาติรสฺโส. อายุ วสฺสสตสหสฺสนฺติ อตฺโถ. อุตฺตมํ ปวรํ เสฏฺนฺติ อฺมฺเววจนานิ. อุสฺสโวติ หิมพินฺทุ วลาหกอุสฺสวอนฺธการา วิย อนิลสูริยทีเปหิ อนิจฺจตานิลสูริยทีเปหิ อุปทฺทุโต ปรินิพฺพุโต สสาวโก ภควาติ อตฺโถ.
ติสฺโส กิร ภควา สุนนฺทวตีนคเร สุนนฺทาราเม ปรินิพฺพายิ. เสสเมตฺถ คาถาสุ ปากฏเมวาติ.
ติสฺสพุทฺธวํสวณฺณนา นิฏฺิตา.
นิฏฺิโต สตฺตรสโม พุทฺธวํโส.