📜
๒๑. วิปสฺสีพุทฺธวํสวณฺณนา
ผุสฺสสฺส ¶ ¶ พุทฺธสฺส อปรภาเค สานฺตรกปฺเป ตสฺมิฺจ กปฺเป วีติวตฺเต อิโต เอกนวุติกปฺเป วิชิตสพฺพกปฺโป ปรหิตนิรตสงฺกปฺโป สพฺพตฺถ วิปสฺสี วิปสฺสี นาม สตฺถา โลเก อุทปาทิ. โส ปารมิโย ปูเรตฺวา อเนกรตนมณิวิสรสมุชฺโชติตภวเน ตุสิตภวเน นิพฺพตฺติตฺวา ตโต จวิตฺวา พนฺธุมตีนคเร อเนกพนฺธุมโต พนฺธุมโต รฺโ พนฺธุมติยา นาม อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิสฺมึ ปฏิสนฺธึ อคฺคเหสิ. โส ทสนฺนํ มาสานํ อจฺจเยน เขเม มิคทาเย มาตุทรโต อสิตนีรทราชิโต ปุณฺณจนฺโท วิย นิกฺขมิ. นามคฺคหณทิวเส ปนสฺส ลกฺขณปากา าตกา จ ¶ ทิวา จ รตฺติฺจ อนฺตรนฺตรา นิมฺมิสสฺชนิตนฺธการวิรเหน วิสุทฺธํ ปสฺสนฺติ, วิวเฏหิ วา อกฺขีหิ ปสฺสตีติ ‘‘วิปสฺสี’’ติ นามมกํสุ. ‘‘วิเจยฺย วิเจยฺย ปสฺสตีติ วิปสฺสี’’ติ วทนฺติ. โส อฏฺวสฺสสหสฺสานิ อคารํ อชฺฌาวสิ. นนฺท-สุนนฺท-สิริมานามกา ตโย จสฺส ปาสาทา อเหสุํ.
สุทสฺสนาเทวิปฺปมุขานํ อิตฺถีนํ สตสหสฺสํ วีสติ จ สหสฺสานิ อเหสุํ. ‘‘สุตนู’’ติปิ สุทสฺสนา วุจฺจติ. โส อฏฺวสฺสสหสฺสานํ อจฺจเยน จตฺตาริ นิมิตฺตานิ ทิสฺวา สุตนุเทวิยา สมวฏฺฏกฺขนฺเธ นาม ตนเย ชาเต อาชฺรเถน มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิ. ตํ ปุริสานํ จตุราสีติสตสหสฺสานิ อนุปพฺพชึสุ. โส เตหิ ปริวุโต มหาปุริโส อฏฺมาสํ ปธานจริยํ จริตฺวา วิสาขปุณฺณมาย สุทสฺสนเสฏฺิธีตาย ทินฺนํ มธุปายาสํ ปริภฺุชิตฺวา กุสุมสมลงฺกเต สาลวเน ทิวาวิหารํ กตฺวา สุชาเตน นาม ยวปาลเกน ทินฺนา อฏฺ ติณมุฏฺิโย คเหตฺวา ปาฏลิโพธึ สมลงฺกตํ ทิสฺวา ทกฺขิณทิสาภาเคน ตํ อุปาคมิ.
ตสฺสา ปน ปาฏลิยา สมวฏฺฏกฺขนฺโธ ตํ ทิวสํ ปณฺณาสรตโน หุตฺวา อพฺภุคฺคโต สาขา ปณฺณาสรตนา อุพฺเพเธน รตนสตํ อโหสิ. ตํทิวสเมว สา ปาฏลี กณฺณิกาพทฺเธหิ วิย ปุปฺเผหิ ปรมสุรภิคนฺเธหิ มูลโต ปฏฺาย สพฺพสฺฉนฺนา อโหสิ. ทิพฺพคนฺโธ วายติ, น เกวลํ ตทา อยเมว ปุปฺผิโต, ทสสหสฺสิ จกฺกวาเฬสุ สพฺเพ ¶ ปาฏลิโย ปุปฺผิตาว. น เกวลํ ¶ ปาฏลิโยว, ทสสหสฺสิจกฺกวาเฬสุ สพฺพรุกฺขคุมฺพลตาโยปิ ปุปฺผึสุ. มหาสมุทฺโทปิ ปฺจวณฺเณหิ ปทุเมหิ กุวลยุปฺปลกุมุเทหิ สฺฉนฺโน สีตลมธุรสลิโล อโหสิ. สพฺพมฺปิ จ ทสสหสฺสิ จกฺกวาฬพฺภนฺตรํ ธชมาลากุลํ อโหสิ. ตตฺถ ตตฺถ ปฏิมาลาคุลวิปฺปกิณฺณํ นานาสุรภิกุสุมสชฺชิตธรณีตลํ ธูปจุณฺณนฺธการํ อโหสิ. ตํ อุปคนฺตฺวา เตปณฺณาสหตฺถวิตฺถตํ ติณสนฺถรํ สนฺถริตฺวา จตุรงฺคสมนฺนาคตํ วีริยํ อธิฏฺาย – ‘‘ยาว พุทฺโธ น โหมิ, ตาว อิโต น อุฏฺหามี’’ติ ปฏิฺํ กตฺวา นิสีทิ. เอวํ นิสีทิตฺวา สมารํ มารพลํ วิธมิตฺวา มคฺคานุกฺกเมน จตฺตาริ มคฺคาณานิ มคฺคานนฺตรํ จตฺตาริ ผลาณานิ จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา จตุโยนิปริจฺเฉทกาณํ ปฺจคติปริจฺเฉทกาณํ จตุเวสารชฺชาณานิ ฉ อสาธารณาณานิ จ สกเล จ พุทฺธคุเณ หตฺถคเต กตฺวา ปริปุณฺณสงฺกปฺโป โพธิปลฺลงฺเก นิสินฺโนว –
‘‘อเนกชาติสํสารํ…เป… ตณฺหานํ ขยมชฺฌคา. (ธ. ป. ๑๕๓-๑๕๔);
‘‘อโยฆนหตสฺเสว, ชลโต ชาตเวทโส;
อนุปุพฺพูปสนฺตสฺส, ยถา น ายเต คติ.
‘‘เอวํ สมฺมา วิมุตฺตานํ, กามพนฺโธฆตารินํ;
ปฺาเปตุํ คตี นตฺถิ, ปตฺตานํ อจลํ สุข’’นฺติ. (อุทา. ๘๐) –
เอวํ ¶ อุทานํ อุทาเนตฺวา โพธิสมีเปเยว สตฺตสตฺตาหํ วีตินาเมตฺวา พฺรหฺมายาจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา อตฺตโน เวมาติกสฺส ภาติกสฺส ขณฺฑกุมารสฺส จ ปุโรหิตปุตฺตสฺส ติสฺสกุมารสฺส จ อุปนิสฺสยสมฺปตฺตึ โอโลเกตฺวา อากาเสน คนฺตฺวา เขเม มิคทาเย โอตริตฺวา อุโภปิ เต อุยฺยานปาเลน ปกฺโกสาเปตฺวา เตสํ ปริวารานํ มชฺเฌ ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตสิ. ตทา อปริมิตานํ เทวตานํ ธมฺมาภิสมโย อโหสิ. เตน วุตฺตํ –
‘‘ผุสฺสสฺส จ อปเรน, สมฺพุทฺโธ ทฺวิปทุตฺตโม;
วิปสฺสี นาม นาเมน, โลเก อุปฺปชฺชิ จกฺขุมา.
‘‘อวิชฺชํ ¶ สพฺพํ ปทาเลตฺวา, ปตฺโต สมฺโพธิมุตฺตมํ;
ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตตุํ, ปกฺกามิ พนฺธุมตีปุรํ.
‘‘ธมฺมจกฺกํ ¶ ปวตฺเตตฺวา, อุโภ โพเธสิ นายโก;
คณนาย น วตฺตพฺโพ, ปมาภิสมโย อหู’’ติ.
ตตฺถ ปทาเลตฺวาติ ภินฺทิตฺวา, อวิชฺชนฺธการํ ภินฺทิตฺวาติ อตฺโถ. ‘‘วตฺเตตฺวา จกฺกมาราเม’’ติปิ ปาโ, ตสฺส อาราเมติ เขเม มิคทาเยติ อตฺโถ. อุโภ โพเธสีติ อตฺตโน กนิฏฺภาติกํ ขณฺฑํ ราชปุตฺตํ ติสฺสฺจ ปุโรหิตปุตฺตนฺติ อุโภ โพเธสิ. คณนาย น วตฺตพฺโพติ เทวตานํ อภิสมยวเสน คณนปริจฺเฉโท นตฺถีติ อตฺโถ.
อถาปเรน สมเยน ขณฺฑํ ราชปุตฺตํ ติสฺสฺจ ปุโรหิตปุตฺตํ อนุปพฺพชิตานิ จตุราสีติภิกฺขุสหสฺสานิ ธมฺมามตํ ปาเยสิ. โส ทุติโย อภิสมโย อโหสิ. เตน วุตฺตํ –
‘‘ปุนาปรํ อมิตยโส, ตตฺถ สจฺจํ ปกาสยิ;
จตุราสีติสหสฺสานํ, ทุติยาภิสมโย อหู’’ติ.
ตตฺถ ตตฺถาติ เขเม มิคทาเยติ อตฺโถ. ‘‘จตุราสีติสหสฺสานิ, สมฺพุทฺธมนุปพฺพชุ’’นฺติ เอตฺถ เอเต ปน จตุราสีติสหสฺสสงฺขาตา ปุริสา วิปสฺสิสฺส กุมารสฺส อุปฏฺากปุริสาเยว. เต ปาโตว วิปสฺสิกุมารสฺส อุปฏฺานํ อาคนฺตฺวา กุมารมทิสฺวา ปาตราสตฺถาย คนฺตฺวา ภุตฺตปาตราสา ‘‘กุหึ กุมาโร’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ตโต ‘‘อุยฺยานภูมึ คโต’’ติ สุตฺวา ‘‘ตตฺเถว นํ ทกฺขิสฺสามา’’ติ นิกฺขนฺตา นิวตฺตมานํ ตสฺส สารถึ ทิสฺวา ‘‘กุมาโร ปพฺพชิโต’’ติ สุตฺวา สุตฏฺาเนเยว สพฺพาภรณานิ มฺุจิตฺวา อนฺตราปณโต ¶ กาสายานิ วตฺถานิ อาหราเปตฺวา เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา ปพฺพชึสุ. ปพฺพชิตฺวา จ เต คนฺตฺวา มหาปุริสํ ปริวารยึสุ.
ตโต วิปสฺสี โพธิสตฺโต ‘‘ปธานจริยํ จรนฺโต อากิณฺโณ วิหรามิ, น โข ปนเมตํ ปาติรูปํ ยเถว มํ อิเม คิหิภูตา ปุพฺเพ ปริวาเรตฺวา จรนฺติ, อิทานิปิ ตเถว กึ อิมินา คเณนา’’ติ คณสงฺคณิกาย อุกฺกณฺิตฺวา ‘‘อชฺเชว คจฺฉามี’’ติ จินฺเตตฺวา ปุน – ‘‘อชฺช อเวลา, สเจ ปนาหํ ¶ อชฺช คมิสฺสามิ, สพฺเพปิเม ชานิสฺสนฺติ, สฺเวว คมิสฺสามี’’ติ จินฺเตสิ. ตํทิวสฺจ อุรุเวลคามสทิเส เอกสฺมึ คาเม คามวาสิโน มนุสฺสา สฺวาตนาย สทฺธึ ปริสาย มหาปุริสํ นิมนฺตยึสุ. เต เตสํ จตุราสีติสหสฺสานํ มหาปุริสสฺส จ ปายาสเมว ปฏิยาทยึสุ. อถ วิปสฺสี มหาปุริโส ปุนทิวเส วิสาขปุณฺณมาย ตสฺมึ คาเม เตหิ ¶ ปพฺพชิตชเนหิ สทฺธึ ภตฺตกิจฺจํ กตฺวา วสนฏฺานเมว อคมาสิ. ตตฺร เต ปพฺพชิตา มหาปุริสสฺส วตฺตํ ทสฺเสตฺวา อตฺตโน อตฺตโน รตฺติฏฺานทิวาฏฺานานิ ปวิสึสุ.
โพธิสตฺโตปิ ปณฺณสาลํ ปวิสิตฺวา นิสินฺโน จินฺเตสิ – ‘‘อยํ กาโล นิกฺขมิตุ’’นฺติ นิกฺขมิตฺวา ปณฺณสาลทฺวารํ ปิทหิตฺวา โพธิมณฺฑาภิมุโข ปายาสิ. เต กิร ปพฺพชิตา สายํ โพธิสตฺตสฺส อุปฏฺานํ คนฺตฺวา ปณฺณสาลํ ปริวาเรตฺวา นิสินฺนา – ‘‘อติวิกาโล ชาโต อุปธาเรถา’’ติ วตฺวา ปณฺณสาลทฺวารํ วิวริตฺวา ตํ อปสฺสนฺตาปิ ‘‘กุหึ นุ คโต มหาปุริโส’’ติ นานุพนฺธึสุ. ‘‘คณวาเส นิพฺพินฺโน เอโก วิหริตุกาโม มฺเ มหาปุริโส พุทฺธภูตํเยว ตํ ปสฺสิสฺสามา’’ติ อนฺโตชมฺพุทีปาภิมุขา จาริกํ ปกฺกมึสุ. อถ เต – ‘‘วิปสฺสินา กิร พุทฺธตฺตํ ปตฺวา ธมฺมจกฺกํ ปวตฺติต’’นฺติ สุตฺวา อนุกฺกเมน สพฺเพ เต ปพฺพชิตา พนฺธุมติยา ราชธานิยา เขเม มิคทาเย สนฺนิปตึสุ. ตโต เตสํ ภควา ธมฺมํ เทเสสิ, ตทา จตุราสีติยา ภิกฺขุสหสฺสานํ ธมฺมาภิสมโย อโหสิ. โส ตติโย อภิสมโย อโหสิ. เตน วุตฺตํ –
‘‘จตุราสีติสหสฺสานิ, สมฺพุทฺธํ อนุปพฺพชุํ;
เตสมารามปตฺตานํ, ธมฺมํ เทเสสิ จกฺขุมา.
‘‘สพฺพากาเรน ภาสโต, สุตฺวา อุปนิสาทิโน;
เตปิ ธมฺมวรํ คนฺตฺวา, ตติยาภิสมโย อหู’’ติ.
ตตฺถ จตุราสีติสหสฺสานิ, สมฺพุทฺธํ อนุปพฺพชุนฺติ เอตฺถ อนุนา โยคโต สมฺพุทฺธนฺติ อุปโยควจนํ กตนฺติ เวทิตพฺพํ, สมฺพุทฺธสฺส ปจฺฉา ปพฺพชึสูติ อตฺโถ. ลกฺขณํ สทฺทสตฺถโต คเหตพฺพํ. ‘‘ตตฺถ อารามปตฺตาน’’นฺติปิ ปาโ. ภาสโตติ วทโต. อุปนิสาทิโนติ ¶ คนฺตฺวา อุปนิสฺสาย ธมฺมทานํ ททโตติ อตฺโถ. เตปีติ เต จตุราสีติสหสฺสสงฺขาตา ¶ ปพฺพชิตา วิปสฺสิสฺส อุปฏฺากภูตา. คนฺตฺวาติ ตสฺส ธมฺมํ ตฺวา. เอวํ เตสํ ตติโย อภิสมโย อโหสิ. เขเม มิคทาเย วิปสฺสีสมฺมาสมฺพุทฺธํ ทฺเว จ อคฺคสาวเก อนุปพฺพชิตานํ ภิกฺขูนํ อฏฺสฏฺิสตสหสฺสานํ มชฺเฌ นิสินฺโน วิปสฺสี ภควา –
‘‘ขนฺตีปรมํ ตโป ติติกฺขา, นิพฺพานํ ปรมํ วทนฺติ พุทฺธา;
น หิ ปพฺพชิโต ปรูปฆาตี, น สมโณ โหติ ปรํ วิเหยนฺโต.
‘‘สพฺพปาปสฺส ¶ อกรณํ, กุสลสฺส อุปสมฺปทา;
สจิตฺตปริโยทปนํ, เอตํ พุทฺธาน สาสนํ.
‘‘อนูปวาโท อนูปฆาโต, ปาติโมกฺเข จ สํวโร;
มตฺตฺุตา จ ภตฺตสฺมึ, ปนฺตฺจ สยนาสนํ;
อธิจิตฺเต จ อาโยโค, เอตํ พุทฺธาน สาสน’’นฺติ. (ที. นิ. ๒.๙๐; ธ. ป. ๑๘๓, ๑๘๔, ๑๘๕) –
อิมํ ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิ. อิมา ปน สพฺพพุทฺธานํ ปาติโมกฺขุทฺเทสคาถาโย โหนฺตีติ เวทิตพฺพํ. โส ปโม สนฺนิปาโต อโหสิ. ปุน ยมกปาฏิหาริยํ ทิสฺวา ปพฺพชิตานํ ภิกฺขูนํ สตสหสฺสานํ ทุติโย สนฺนิปาโต อโหสิ. ยทา ปน วิปสฺสิสฺส เวมาติกา ตโย ภาตโร ปจฺจนฺตํ วูปสเมตฺวา ภควโต อุปฏฺานกิริยาย ลทฺธวรา หุตฺวา อตฺตโน นครํ เนตฺวา อุปฏฺหนฺตา ตสฺส ธมฺมํ สุตฺวา ปพฺพชึสุ. เตสํ อสีติสตสหสฺสานํ มชฺเฌ นิสีทิตฺวา ภควา เขเม มิคทาเย ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิ, โส ตติโย สนฺนิปาโต อโหสิ. เตน วุตฺตํ –
‘‘สนฺนิปาตา ตโย อาสุํ, วิปสฺสิสฺส มเหสิโน;
ขีณาสวานํ วิมลานํ, สนฺตจิตฺตาน ตาทินํ.
‘‘อฏฺสฏฺิสตสหสฺสานํ, ปโม อาสิ สมาคโม;
ภิกฺขุสตสหสฺสานํ, ทุติโย อาสิ สมาคโม.
‘‘อสีติภิกฺขุสหสฺสานํ, ตติโย อาสิ สมาคโม;
ตตฺถ ภิกฺขุคณมชฺเฌ, สมฺพุทฺโธ อติโรจตี’’ติ.
ตตฺถ ¶ อฏฺสฏฺิสตสหสฺสานนฺติ อฏฺสฏฺิสหสฺสาธิกานํ สตสหสฺสภิกฺขูนนฺติ อตฺโถ. ตตฺถาติ ¶ ตตฺถ เขเม มิคทาเย. ภิกฺขุคณมชฺเฌติ ภิกฺขุคณสฺส มชฺเฌ. ‘‘ตสฺส ภิกฺขุคณมชฺเฌ’’ติปิ ปาโ, ตสฺส ภิกฺขุคณสฺส มชฺเฌติ อตฺโถ.
ตทา อมฺหากํ โพธิสตฺโต มหิทฺธิโก มหานุภาโว อตุโล นาม นาคราชา หุตฺวา อเนกนาคโกฏิสตสหสฺสปริวาโร หุตฺวา สปริวารสฺส ทสพลสฺส อสมพลสีลสฺส กรุณาสีตลหทยสฺส ¶ สกฺการกรณตฺถํ สตฺตรตนมยํ จนฺทมณฺฑลสงฺกาสํ ทฏฺพฺพสารมณฺฑํ มณฺฑปํ กาเรตฺวา ตตฺถ นิสีทาเปตฺวา สตฺตาหํ ทิพฺพวิภวานุรูปํ มหาทานํ ทตฺวา สตฺตรตนขจิตํ มหารหํ สุวณฺณมยํ นานามณิชุติวิสรสมุชฺชลํ ปีํ ภควโต อทาสิ. ตทา นํ ปีานุโมทนาวสาเน ‘‘อิโต อยํ เอกนวุติกปฺเป พุทฺโธ ภวิสฺสตี’’ติ พฺยากาสิ. เตน วุตฺตํ –
‘‘อหํ เตน สมเยน, นาคราชา มหิทฺธิโก;
อตุโล นาม นาเมน, ปฺุวนฺโต ชุตินฺธโร.
‘‘เนกานํ นาคโกฏีนํ, ปริวาเรตฺวานหํ ตทา;
วชฺชนฺโต ทิพฺพตุริเยหิ, โลกเชฏฺํ อุปาคมึ.
‘‘อุปสงฺกมิตฺวา สมฺพุทฺธํ, วิปสฺสึ โลกนายกํ;
มณิมุตฺตรตนขจิตํ, สพฺพาภรณภูสิตํ;
นิมนฺเตตฺวา ธมฺมราชสฺส, สุวณฺณปีมทาสหํ.
‘‘โสปิ มํ พุทฺโธ พฺยากาสิ, สงฺฆมชฺเฌ นิสีทิย;
เอกนวุติโต กปฺเป, อยํ พุทฺโธ ภวิสฺสติ.
‘‘อหุ กปิลวฺหยา รมฺมา, นิกฺขมิตฺวา ตถาคโต;
ปธานํ ปทหิตฺวาน, กตฺวา ทุกฺกรการิกํ.
‘‘อชปาลรุกฺขมูลสฺมึ, นิสีทิตฺวา ตถาคโต;
ตตฺถ ปายาสํ ปคฺคยฺห, เนรฺชรมุเปหิติ.
‘‘เนรฺชราย ตีรมฺหิ, ปายาสํ อท โส ชิโน;
ปฏิยตฺตวรมคฺเคน, โพธิมูลมุเปหิติ.
‘‘ตโต ¶ ปทกฺขิณํ กตฺวา, โพธิมณฺฑํ อนุตฺตโร;
อสฺสตฺถมูเล สมฺโพธึ, พุชฺฌิสฺสติ มหายโส.
‘‘อิมสฺส ชนิกา มาตา, มายา นาม ภวิสฺสติ;
ปิตา สุทฺโธทโน นาม, อยํ เหสฺสติ โคตโม.
‘‘อนาสวา ¶ ¶ วีตราคา, สนฺตจิตฺตา สมาหิตา;
โกลิโต อุปติสฺโส จ, อคฺคา เหสฺสนฺติ สาวกา;
อานนฺโท นามุปฏฺาโก, อุปฏฺิสฺสติมํ ชินํ.
‘‘เขมา อุปฺปลวณฺณา จ, อคฺคา เหสฺสนฺติ สาวิกา;
อนาสวา วีตราคา, สนฺตจิตฺตา สมาหิตา;
โพธิ ตสฺส ภควโต, อสฺสตฺโถติ ปวุจฺจติ…เป….
‘‘ตสฺสาหํ วจนํ สุตฺวา, ภิยฺโย จิตฺตํ ปสาทยึ;
อุตฺตรึ วตมธิฏฺาสึ, ทสปารมิปูริยา’’ติ.
ตตฺถ ปฺุวนฺโตติ ปฺุวา, สมุปจิตปฺุสฺจโยติ อตฺโถ. ชุตินฺธโรติ ปภายุตฺโต. เนกานํ นาคโกฏีนนฺติ อเนกาหิ นาคโกฏีหิ, กรณตฺเถ สามิวจนํ ทฏฺพฺพํ. ปริวาเรตฺวานาติ ภควนฺตํ ปริวาเรตฺวา. อหนฺติ อตฺตานํ นิทฺทิสติ. วชฺชนฺโตติ วาเทนฺโต ตาเฬนฺโต. มณิมุตฺตรตนขจิตนฺติ มณิมุตฺตาทีหิ วิวิเธหิ รตเนหิ ขจิตนฺติ อตฺโถ. สพฺพาภรณภูสิตนฺติ สพฺพาภรเณหิ วาฬรูปาทีหิ รตนมเยหิ มณฺฑิตนฺติ อตฺโถ. สุวณฺณปีนฺติ สุวณฺณมยํ ปีํ. อทาสหนฺติ อทาสึ อหํ.
ตสฺส ปน วิปสฺสิสฺส ภควโต พนฺธุมตี นาม นครํ อโหสิ. พนฺธุมา นาม ราชา ปิตา, พนฺธุมตี นาม มาตา, ขณฺโฑ จ ติสฺโส จ ทฺเว อคฺคสาวกา, อโสโก นามุปฏฺาโก, จนฺทา จ จนฺทมิตฺตา จ ทฺเว อคฺคสาวิกา, ปาฏลิรุกฺโข โพธิ, สรีรํ อสีติหตฺถุพฺเพธํ อโหสิ, สรีรปฺปภา สพฺพกาลํ สตฺต โยชนานิ ผริตฺวา อฏฺาสิ อสีติวสฺสสหสฺสานิ อายุ, สุตนุ นามสฺส อคฺคมเหสี, สมวฏฺฏกฺขนฺโธ นามสฺส ปุตฺโต, อาชฺรเถน นิกฺขมิ. เตน วุตฺตํ –
‘‘นครํ ¶ พนฺธุมตี นาม, พนฺธุมา นาม ขตฺติโย;
มาตา พนฺธุมตี นาม, วิปสฺสิสฺส มเหสิโน.
‘‘ขณฺโฑ ¶ จ ติสฺสนาโม จ, อเหสุํ อคฺคสาวกา;
อโสโก นามุปฏฺาโก, วิปสฺสิสฺส มเหสิโน.
‘‘จนฺทา ¶ จ จนฺทมิตฺตา จ, อเหสุํ อคฺคสาวิกา;
โพธิ ตสฺส ภควโต, ปาฏลีติ ปวุจฺจติ.
‘‘อสีติหตฺถมุพฺเพโธ, วิปสฺสี โลกนายโก;
ปภา นิทฺธาวตี ตสฺส, สมนฺตา สตฺตโยชเน.
‘‘อสีติวสฺสสหสฺสานิ, อายุ พุทฺธสฺส ตาวเท;
ตาวตา ติฏฺมาโน โส, ตาเรสิ ชนตํ พหุํ.
‘‘พหุเทวมนุสฺสานํ, พนฺธนา ปริโมจยิ;
มคฺคามคฺคฺจ อาจิกฺขิ, อวเสสปุถุชฺชเน.
‘‘อาโลกํ ทสฺสยิตฺวาน, เทเสตฺวา อมตํ ปทํ;
ชลิตฺวา อคฺคิกฺขนฺโธว, นิพฺพุโต โส สสาวโก.
‘‘อิทฺธิวรํ ปฺุวรํ, ลกฺขณฺจ กุสุมิตํ;
สพฺพํ ตมนฺตรหิตํ, นนุ ริตฺตา สพฺพสงฺขารา’’ติ.
ตตฺถ พนฺธนาติ เทวมนุสฺเส กามราคสํโยชนาทิพนฺธนา โมเจสิ, วิกาเสสีติ อตฺโถ. มคฺคามคฺคฺจ อาจิกฺขีติ ‘‘อมตาธิคมาย อยํ มคฺโค อุจฺเฉทสสฺสตทิฏฺิวิรหิตา มชฺฌิมา ปฏิปทา มคฺโค กายกิลมถาทิโก นายํ มคฺโค’’ติ เสสปุถุชฺชเน อาจิกฺขีติ อตฺโถ. อาโลกํ ทสฺสยิตฺวานาติ มคฺคาณาโลกํ วิปสฺสนาาณาโลกฺจ ทสฺสยิตฺวา. ลกฺขณฺจ กุสุมิตนฺติ จิตฺตลกฺขณาทีหิ ผุลฺลิตํ มณฺฑิตํ ภควโต สรีรนฺติ อตฺโถ. เสสํ สพฺพตฺถ คาถาสุ อุตฺตานเมวาติ.
วิปสฺสีพุทฺธวํสวณฺณนา นิฏฺิตา.
นิฏฺิโต เอกูนวีสติโม พุทฺธวํโส.