📜
๒๘. พุทฺธปกิณฺณกกถา
‘‘อปริเมยฺยิโต ¶ กปฺเป, จตุโร อาสุํ วินายกา’’ติอาทิกา อฏฺารสคาถา สงฺคีติการเกหิ ปิตา นิคมนคาถาติ เวทิตพฺพา. เสสคาถาสุ สพฺพตฺถ ปากฏเมวาติ.
เวมตฺตกถา
อิมสฺมึ ¶ ปน สกเลปิ พุทฺธวํเส นิทฺทิฏฺานํ ปฺจวีสติยา พุทฺธานํ อฏฺ เวมตฺตานิ เวทิตพฺพานิ. กตมานิ อฏฺ? อายุเวมตฺตํ, ปมาณเวมตฺตํ, กุลเวมตฺตํ, ปธานเวมตฺตํ, รสฺมิเวมตฺตํ, ยานเวมตฺตํ, โพธิเวมตฺตํ, ปลฺลงฺกเวมตฺตนฺติ.
ตตฺถ อายุเวมตฺตํ นาม เกจิ ทีฆายุกา โหนฺติ เกจิ อปฺปายุกา. ตถา หิ ทีปงฺกโร โกณฺฑฺโ อโนมทสฺสี ปทุโม ปทุมุตฺตโร อตฺถทสฺสี ธมฺมทสฺสี สิทฺธตฺโถ ติสฺโสติ อิเม นว พุทฺธา วสฺสสตสหสฺสายุกา อเหสุํ. มงฺคโล สุมโน โสภิโต นารโท ¶ สุเมโธ สุชาโต ปิยทสฺสี ผุสฺโสติ อิเม อฏฺ พุทฺธา นวุติวสฺสสหสฺสายุกา อเหสุํ. เรวโต เวสฺสภู จาติ อิเม ทฺเว พุทฺธา สฏฺิวสฺสสหสฺสายุกา อเหสุํ. วิปสฺสี ภควา อสีติวสฺสสหสฺสายุกา อโหสิ. สิขี กกุสนฺโธ โกณาคมโน กสฺสโปติ อิเม จตฺตาโร พุทฺธา ยถากฺกเมน สตฺตติจตฺตาลีสตึสวีสวสฺสสหสฺสายุกา อเหสุํ. อมฺหากํ ปน ภควโต วสฺสสตํ อายุปฺปมาณํ อโหสิ. อุปจิตปฺุสมฺภารานํ ทีฆายุกสํวตฺตนิยกมฺมสมุเปตานมฺปิ พุทฺธานํ ยุควเสน อายุปฺปมาณํ อปฺปมาณํ อโหสิ. อยํ ปฺจวีสติยา พุทฺธานํ อายุเวมตฺตํ นาม.
ปมาณเวมตฺตํ นาม เกจิ ทีฆา โหนฺติ เกจิ รสฺสา. ตถา หิ ทีปงฺกร-เรวต-ปิยทสฺสี-อตฺถทสฺสี-ธมฺมทสฺสี-วิปสฺสีพุทฺธานํ อสีติหตฺถุพฺเพธํ สรีรปฺปมาณํ อโหสิ. โกณฺฑฺ-มงฺคล-นารท-สุเมธานํ อฏฺาสีติหตฺถุพฺเพโธ กาโย อโหสิ. สุมนสฺส นวุติหตฺถุพฺเพธํ สรีรํ อโหสิ. โสภิต-อโนมทสฺสี-ปทุม-ปทุมุตฺตร-ผุสฺสพุทฺธานํ อฏฺปณฺณาสหตฺถุพฺเพธํ ¶ สรีรํ อโหสิ. สุชาโต ปณฺณาสหตฺถุพฺเพธสรีโร อโหสิ. สิทฺธตฺถ-ติสฺส-เวสฺสภุโน สฏฺิหตฺถุพฺเพธา อเหสุํ. สิขี สตฺตติหตฺถุพฺเพโธ อโหสิ. กกุสนฺธ-โกณาคมน-กสฺสปา ยถากฺกเมน จตฺตาลีสตึสวีสติหตฺถุพฺเพธา อเหสุํ. อมฺหากํ ภควา อฏฺารสหตฺถุพฺเพโธ อโหสิ. อยํ ปฺจวีสติยา พุทฺธานํ ปมาณเวมตฺตํ นาม.
กุลเวมตฺตํ นาม เกจิ ขตฺติยกุเล นิพฺพตฺตึสุ เกจิ พฺราหฺมณกุเล. ตถา หิ กกุสนฺธโกณาคมนกสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺธา พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺตึสุ. ทีปงฺกราทิโคตมพุทฺธปริยนฺตา ทฺวาวีสติ พุทฺธา ขตฺติยกุเลเยว นิพฺพตฺตึสุ. อยํ ปฺจวีสติยา พุทฺธานํ กุลเวมตฺตํ นาม.
ปธานเวมตฺตํ นาม ทีปงฺกร-โกณฺฑฺ-สุมน-อโนมทสฺสี-สุชาตสิทฺธตฺถ-กกุสนฺธานํ ทสมาสิกา ปธานจริยา. มงฺคล-สุเมธติสฺส สิขีนํ อฏฺมาสิกา. เรวตสฺส สตฺตมาสิกา. โสภิตสฺส จตฺตาโร มาสา. ปทุมอตฺถทสฺสี วิปสฺสีนํ อฑฺฒมาสิกา. นารท-ปทุมุตฺตร-ธมฺมทสฺสี-กสฺสปานํ สตฺตาหานิ ¶ . ปิยทสฺสี-ผุสฺส-เวสฺสภู โกณาคมนานํ ฉมาสิกา. อมฺหากํ พุทฺธสฺส ฉพฺพสฺสานิ ปธานจริยา อโหสิ. อยํ ปธานเวมตฺตํ นาม.
รสฺมิเวมตฺตํ ¶ นาม มงฺคลสฺส กิร สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สรีรสฺมิ ทสสหสฺสิโลกธาตุํ ผริตฺวา อฏฺาสิ. ปทุมุตฺตรพุทฺธสฺส ทฺวาทสโยชนิกา อโหสิ. วิปสฺสิสฺส ภควโต สตฺตโยชนิกา อโหสิ. สิขิสฺส ติโยชนปฺปมาณา. กกุสนฺธสฺส ทสโยชนิกา. อมฺหากํ ภควโต สมนฺตโต พฺยามปฺปมาณา. เสสานํ อนิยตา อโหสิ. อยํ รสฺมิเวมตฺตํ นาม อชฺฌาสยปฏิพทฺธํ, โย ยตฺตกํ อิจฺฉติ, ตสฺส สรีรปฺปภา ตตฺตกํ ผรติ, ปฏิวิทฺธคุเณ ปน กสฺสจิ เวมตฺตํ นาม นตฺถิ. อยํ รสฺมิเวมตฺตํ นาม.
ยานเวมตฺตํ นาม เกจิ หตฺถิยาเนน เกจิ อสฺสยาเนน เกจิ รถปท-ปาสาท-สิวิกาทีสุ อฺตเรน นิกฺขมนฺติ. ตถา หิ ทีปงฺกร-สุมน-สุเมธ-ผุสฺส-สิขี-โกณาคมนา หตฺถิยาเนน นิกฺขมึสุ. โกณฺฑฺ-เรวต-ปทุม-ปิยทสฺสี-วิปสฺสี-กกุสนฺธา รถยาเนน. มงฺคล-สุชาต-อตฺถทสฺสี-ติสฺส-โคตมา อสฺสยาเนน. อโนมทสฺสีสิทฺธตฺถเวสฺสภุโน สิวิกายาเนน. นารโท ปทสา นิกฺขมิ. โสภิต-ปทุมุตฺตร-ธมฺมทสฺสี-กสฺสปา ปาสาเทน นิกฺขมึสุ. อยํ ยานเวมตฺตํ นาม.
โพธิเวมตฺตํ นาม ทีปงฺกรสฺส ภควโต กปีตนรุกฺโข โพธิ; โกณฺฑฺสฺส ภควโต สาลกลฺยาณิรุกฺโข ¶ , มงฺคล-สุมน-เรวต-โสภิตานํ นาครุกฺโข, อโนมทสฺสิสฺส อชฺชุนรุกฺโข, ปทุมนารทานํ มหาโสณรุกฺโข, ปทุมุตฺตรสฺส สลลรุกฺโข, สุเมธสฺส นีโป, สุชาตสฺส เวฬุ, ปิยทสฺสิโน กกุโธ, อตฺถทสฺสิสฺส จมฺปกรุกฺโข, ธมฺมทสฺสิสฺส รตฺตกุรวกรุกฺโข, สิทฺธตฺถสฺส กณิการรุกฺโข, ติสฺสสฺส อสนรุกฺโข, ผุสฺสสฺส อามลกรุกฺโข, วิปสฺสิสฺส ปาฏลิรุกฺโข, สิขิสฺส ปุณฺฑรีกรุกฺโข, เวสฺสภุสฺส สาลรุกฺโข, กกุสนฺธสฺส สิรีสรุกฺโข, โกณาคมนสฺส อุทุมฺพรรุกฺโข, กสฺสปสฺส นิคฺโรโธ, โคตมสฺส อสฺสตฺโถติ อยํ โพธิเวมตฺตํ นาม.
ปลฺลงฺกเวมตฺตํ นาม ทีปงฺกร-เรวต-ปิยทสฺสี-อตฺถทสฺสี-ธมฺมทสฺสี-วิปสฺสีนํ เตปณฺณาสหตฺถปลฺลงฺกา อเหสุํ; โกณฺฑฺ-มงฺคล-นารท-สุเมธานํ สตฺตปณฺณาสหตฺถา; สุมนสฺส สฏฺิหตฺโถ ปลฺลงฺโก อโหสิ; โสภิต-อโนมทสฺสี-ปทุม-ปทุมุตฺตร-ผุสฺสานํ อฏฺตฺตึสหตฺถา, สุชาตสฺส ทฺวตฺตึสหตฺโถ, สิทฺธตฺถ-ติสฺส-เวสฺสภูนํ จตฺตาลีสหตฺถา, สิขิสฺส ทฺวตฺตึสหตฺโถ ¶ , กกุสนฺธสฺส ฉพฺพีสติหตฺโถ, โกณาคมนสฺส วีสติหตฺโถ, กสฺสปสฺส ปนฺนรสหตฺโถ, โคตมสฺส จุทฺทสหตฺโถ ปลฺลงฺโก อโหสิ. อยํ ปลฺลงฺกเวมตฺตํ นาม. อิมานิ อฏฺ เวมตฺตานิ นาม.
อวิชหิตฏฺานกถา
สพฺพพุทฺธานํ ปน จตฺตาริ อวิชหิตฏฺานานิ นาม โหนฺติ. สพฺพพุทฺธานฺหิ ¶ โพธิปลฺลงฺโก อวิชหิโต เอกสฺมึเยว าเน โหติ. ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนํ อิสิปตเน มิคทาเย อวิชหิตเมว โหติ. เทโวโรหณกาเล สงฺกสฺสนครทฺวาเร ปมกฺกปาทฏฺานํ อวิชหิตเมว โหติ. เชตวเน คนฺธกุฏิยา จตฺตาริ มฺจปาทฏฺานานิ อวิชหิตาเนว โหนฺติ. วิหาโร ปน ขุทฺทโกปิ มหนฺโตปิ โหติ. วิหาโร น วิชหติเยว, นครํ ปน วิชหติ.
สหชาตปริจฺเฉท-นกฺขตฺตปริจฺเฉทกถา
อปรํ ปน อมฺหากํเยว ภควโต สหชาตปริจฺเฉทฺจ นกฺขตฺตปริจฺเฉทฺจ ทีเปสุํ. อมฺหากํ สพฺพฺุโพธิสตฺเตน กิร สทฺธึ ราหุลมาตา อานนฺทตฺเถโร ฉนฺโน กณฺฑโก อสฺสราชา นิธิกุมฺโภ มหาโพธิ กาฬุทายีติ อิมานิ สตฺต สหชาตานิ. อยํ สหชาตปริจฺเฉโท. มหาปุริโส ¶ ปน อุตฺตราสาฬฺหนกฺขตฺเตเนว มาตุกุจฺฉึ โอกฺกมิ, มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิ, ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตสิ, ยมกปาฏิหาริยํ อกาสิ. วิสาขนกฺขตฺเตน ชาโต จ อภิสมฺพุทฺโธ จ ปรินิพฺพุโต จ. มาฆนกฺขตฺเตน ตสฺส สาวกสนฺนิปาโต จ อายุสงฺขารโวสชฺชนฺจ อโหสิ. อสฺสยุชนกฺขตฺเตน เทโวโรหณํ. อยํ นกฺขตฺตปริจฺเฉโทติ.
สธมฺมตากถา
อิทานิ ปน สพฺเพสํ พุทฺธานํ สาธารณธมฺมตํ ปกาสยิสฺสาม. สพฺพพุทฺธานํ สมตฺตึสวิธา ธมฺมตา. เสยฺยถิทํ – ปจฺฉิมภวิกโพธิสตฺตสฺส สมฺปชานสฺส มาตุกุจฺฉิโอกฺกมนํ, มาตุกุจฺฉิยํ ปลฺลงฺเกน นิสีทิตฺวา พหิมุโขโลกนํ, ิตาย โพธิสตฺตมาตุยา วิชายนํ, อรฺเเยว มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมนํ, กฺจนปฏฺเฏสุ ปติฏฺิตปาทานํ อุตฺตราภิมุขานํ ¶ สตฺตปทวีติหารานํ คนฺตฺวา จตุทฺทิสํ โอโลเกตฺวา สีหนาทนทนํ, จตฺตาริ นิมิตฺตานิ ทิสฺวา ชาตมตฺตปุตฺตานํ มหาสตฺตานํ มหาภินิกฺขมนํ, อรหทฺธชมาทาย ปพฺพชิตฺวา สพฺพเหฏฺิเมน ปริจฺเฉเทน สตฺตาหํ ปธานจริยา, สมฺโพธึ ปาปุณนทิวเส ปายาสโภชนํ, ติณสนฺถเร นิสีทิตฺวา สพฺพฺุตฺาณาธิคโม, อานาปานสฺสติกมฺมฏฺานปริกมฺมํ, มารพลวิทฺธํสนํ, โพธิปลฺลงฺเกเยว ติสฺโส วิชฺชา อาทึ กตฺวา อสาธารณาณาทิคุณปฏิลาโภ, สตฺตสตฺตาหํ โพธิสมีเปเยว วีตินามนํ, มหาพฺรหฺมุโน ธมฺมเทสนตฺถาย อายาจนํ, อิสิปตเน มิคทาเย ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนํ, มาฆปุณฺณมาย จตุรงฺคิกสนฺนิปาเต ปาติโมกฺขุทฺเทโส, เชตวนฏฺาเน นิพทฺธวาโส, สาวตฺถินครทฺวาเร ยมกปาฏิหาริยกรณํ, ตาวตึสภวเน อภิธมฺมเทสนา, สงฺกสฺสนครทฺวาเร เทวโลกโต โอตรณํ สตตํ ผลสมาปตฺติสมาปชฺชนํ, ทฺวีสุ วาเรสุ เวเนยฺยชนาวโลกนํ, อุปฺปนฺเน วตฺถุมฺหิ สิกฺขาปทปฺาปนํ อุปฺปนฺนาย อฏฺุปฺปตฺติยา ชาตกกถนํ, าติสมาคเม พุทฺธวํสกถนํ, อาคนฺตุเกหิ ภิกฺขูหิ ปฏิสนฺถารกรณํ, นิมนฺติตานํ วุฏฺวสฺสานํ อนาปุจฺฉา อคมนํ, ทิวเส ทิวเส ปุเรภตฺตปจฺฉาภตฺตปมมชฺฌิมปจฺฉิมยามกิจฺจกรณํ, ปรินิพฺพานทิวเส มํสรสโภชนํ, จตุวีสติโกฏิสตสหสฺสสมาปตฺติโย สมาปชฺชิตฺวา ปรินิพฺพานนฺติ อิมา ¶ สมตฺตึส สพฺพพุทฺธานํ ธมฺมตาติ.
อนนฺตรายิกธมฺมกถา
สพฺพพุทฺธานํ ¶ จตฺตาโร อนนฺตรายิกา ธมฺมา. กตเม จตฺตาโร? พุทฺธานํ อุทฺทิสฺส อภิหฏานํ จตุนฺนํ ปจฺจยานํ น สกฺกา เกนจิ อนฺตราโย กาตุํ. พุทฺธานํ อายุโน น สกฺกา เกนจิ อนฺตราโย กาตุํ. วุตฺตฺเหตํ – ‘‘อฏฺานเมตํ อนวกาโส, ยํ ปรูปกฺกเมน ตถาคตํ ชีวิตา โวโรเปยฺยา’’ติ (จูฬว. ๓๔๒). พุทฺธานํ ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขณานํ อสีติยา อนุพฺยฺชนานฺจ น สกฺกา เกนจิ อนฺตราโย กาตุํ. พุทฺธรํสีนํ น สกฺกา เกนจิ อนฺตราโย กาตุนฺติ. อิเม จตฺตาโร อนนฺตรายิกา ธมฺมา นามาติ.
นิคมนกถา
เอตฺตาวตา ¶ คตา สิทฺธึ, พุทฺธวํสสฺส วณฺณนา;
สุวณฺณปทวิฺาตวิจิตฺตนยโสภิตา.
โปราณฏฺกถามคฺคํ, ปาฬิอตฺถปฺปกาสกํ;
อาทาเยว กตา พุทฺธ-วํสสฺสฏฺกถา มยา.
ปปฺจตฺถํ วิวชฺเชตฺวา, มธุรตฺถสฺส สพฺพโส;
สมฺปกาสนโต ตสฺมา, มธุรตฺถปฺปกาสินี.
กาวีรชลสมฺปาต-ปริปูตมหีตเล;
กาวีรปฏฺฏเน รมฺเม, นานานารินรากุเล.
การิเต กณฺหทาเสน, สณฺหวาเจน สาธุนา;
วิหาเร วิวิธาการ-จารุปาการโคปุเร.
ฉายาสลิลสมฺปนฺเน, ทสฺสนีเย มโนรเม;
หตทุชฺชนสมฺพาเธ, ปวิเวกสุเข สิเว.
ตตฺถ ¶ ปาจีนปาสาท-ตเล ปรมสีตเล;
วสตา พุทฺธวํสสฺส, มยา สํวณฺณนา กตา.
ยถา พุทฺธวํสสฺส สํวณฺณนายํ, คตา สาธุ สิทฺธึ วินา อนฺตรายํ;
ตถา ธมฺมยุตฺตา ชนานํ วิตกฺกา, วินาวนฺตราเยน สิทฺธึ วชนฺตุ.
อิมํ พุทฺธวํสสฺส สํวณฺณนํ เม, กโรนฺเตน ยํ ปตฺถิตํ ปฺุชาตํ;
สทา ตสฺส เทวานุภาเวน โลโก, ธุวํ สนฺตมจฺจนฺตมตฺถํ ปยาตํ.
วินสฺสนฺตุ ¶ โรคา มนุสฺเสสุ สพฺเพ, ปวสฺสนฺตุ เทวาปิ วสฺสนฺตกาเล;
สุขํ โหตุ นิจฺจํ วรํ นารกาปิ, ปิสาจาปยาตา ปิปาสา ภวนฺตุ.
สุรา อจฺฉรานํ คณาทีหิ สทฺธึ, จิรํ เทวโลเก สุขํ จานุโภนฺตุ;
จิรํ าตุ ธมฺโม มุนินฺทสฺส โลเก, สุขํ โลกปาลา มหึ ปาลยนฺตุ.
ครูหิ คีตนาเมน, พุทฺธทตฺโตติ วิสฺสุโต;
เถโร กตฺวา อฏฺกถํ, มธุรตฺถวิลาสินึ.
โปตฺถกํ ¶ ปยิตฺเวมํ, ปรมฺปเร หิตาวหํ;
อจิรฏฺิตภาเวน, อโห มจฺจุวสํ คโต.
อิติ ภาณวารวเสน ฉพฺพีสติภาณวารา, คนฺถวเสน ปฺจสตาธิกฉสหสฺสคนฺถา, อกฺขรวเสน ติสหสฺสาธิกานิ ทฺเวสตสหสฺสกฺขรานิ.
อนฺตรายํ วินา เอสา, ยถา นิฏฺํ อุปาคตา;
ตถา สิชฺฌนฺตุ สงฺกปฺปา, สตฺตานํ ธมฺมนิสฺสิตาติ.
อิติ มธุรตฺถวิลาสินี นาม
พุทฺธวํส-อฏฺกถา นิฏฺิตา.