📜
๖. สุมนพุทฺธวํสวณฺณนา
เอวํ ¶ เอกปฺปหาเรเนว ทสสหสฺสิโลกธาตุํ เอกนฺธการํ กตฺวา ตสฺมึ ภควติ ปรินิพฺพุเต ตสฺส อปรภาเค นวุติวสฺสสหสฺสายุเกสุ มนุสฺเสสุ อนุกฺกเมน ปริหายิตฺวา ทสวสฺเสสุ ชาเตสุ ปุน วฑฺฒิตฺวา อนุกฺกเมน อสงฺขฺเยยฺยายุกา หุตฺวา ปุน ปริหายิตฺวา นวุติวสฺสสหสฺสายุเกสุ ชาเตสุ สุมโน นาม โพธิสตฺโต ปารมิโย ปูเรตฺวา ตุสิตปุเร นิพฺพตฺติตฺวา ตโต จวิตฺวา เมขลนคเร สุทตฺตสฺส นาม รฺโ กุเล สิริมาย นาม เทวิยา กุจฺฉิสฺมึ ปฏิสนฺธึ อคฺคเหสิ. ปาฏิหาริยานิ ปุพฺเพ วุตฺตนยาเนว.
โส อนุกฺกเมน วุทฺธิปฺปตฺโต สิริวฑฺฒนโสมวฑฺฒนอิทฺธิวฑฺฒนนามเธยฺเยสุ ตีสุ ปาสาเทสุ เตสฏฺิยา นาฏกิตฺถิสตสหสฺเสหิ ปริจาริยมาโน สุรยุวตีหิ ปริจาริยมาโน เทวกุมาโร วิย นววสฺสสหสฺสานิ ทิพฺพสุขสทิสํ วิสยสุขมนุภวมาโน วฏํสิกาย นาม เทวิยา อนุปมํ นาม นิรุปมํ ปุตฺตํ ชเนตฺวา จตฺตาริ นิมิตฺตานิ ทิสฺวา หตฺถิยาเนน นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิ. ตํ ปน ปพฺพชนฺตํ ตึสโกฏิโย อนุปพฺพชึสุ.
โส เตหิ ปริวุโต ทสมาเส ปธานจริยํ จริตฺวา วิสาขปุณฺณมาย อโนมนิคเม อโนมเสฏฺิโน ธีตาย อนุปมาย นาม ทินฺนํ ปกฺขิตฺตทิพฺโพชํ ¶ ปายาสํ ปริภฺุชิตฺวา สาลวเน ทิวาวิหารํ วีตินาเมตฺวา อนุปมาชีวเกน ทินฺนา อฏฺ ติณมุฏฺิโย คเหตฺวา นาคโพธึ อุปคนฺตฺวา ตํ ปทกฺขิณํ กตฺวา อฏฺหิ ติณมุฏฺีหิ ตึสหตฺถวิตฺถตํ ติณสนฺถรํ กตฺวา ตตฺถ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา นิสีทิ. ตโต มารพลํ ¶ วิธมิตฺวา สพฺพฺุตฺาณํ ปฏิวิชฺฌิตฺวา – ‘‘อเนกชาติสํสารํ…เป… ตณฺหานํ ขยมชฺฌคา’’ติ (ธ. ป. ๑๕๓-๑๕๔) อุทานํ อุทาเนสิ. เตน วุตฺตํ –
‘‘มงฺคลสฺส อปเรน, สุมโน นาม นายโก;
สพฺพธมฺเมหิ อสโม, สพฺพสตฺตานมุตฺตโม’’ติ.
ตตฺถ ¶ มงฺคลสฺส อปเรนาติ มงฺคลสฺส ภควโต อปรภาเค. สพฺพธมฺเมหิ อสโมติ สพฺเพหิปิ สีลสมาธิปฺาธมฺเมหิ อสโม อสทิโส.
สุมโน กิร ภควา โพธิสมีเปเยว สตฺตสตฺตาหานิ วีตินาเมตฺวา ธมฺมเทสนตฺถํ พฺรหฺมายาจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา – ‘‘กสฺส นุ โข อหํ ปมํ ธมฺมํ เทเสยฺย’’นฺติ (ที. นิ. ๒.๗๒; ม. นิ. ๑.๒๘๔; ๒.๓๔๑; มหาว. ๑๐) อุปธาเรนฺโต อตฺตนา สห ปพฺพชิตานํ ตึสโกฏิโย จ อตฺตโน กนิฏฺภาติกํ เวมาติกํ สรณกุมารฺจ ปุโรหิตปุตฺตํ ภาวิตตฺตมาณวกฺจ อุปนิสฺสยสมฺปนฺเน ทิสฺวา – ‘‘เอเตสํ ปมํ ธมฺมํ เทเสยฺย’’นฺติ จินฺเตตฺวา หํสราชา วิย คคนปเถน เมขลุยฺยาเน โอตริตฺวา อุยฺยานปาลํ เปเสตฺวา อตฺตโน กนิฏฺภาติกํ สรณกุมารฺจ ปุโรหิตปุตฺตํ ภาวิตตฺตกุมารฺจ ปกฺโกสาเปตฺวา เตสํ ปริวารภูตา สตฺตตึสโกฏิโย อตฺตนา สห ปพฺพชิตา ตึสโกฏิโย จ อฺเ จ พหู เทวมนุสฺสโกฏิโย จาติ เอวํ โกฏิสตสหสฺสํ ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตเนน ธมฺมามตํ ปาเยสิ. เตน วุตฺตํ –
‘‘ตทา อมตเภรึ โส, อาหนี เมขเล ปุเร;
ธมฺมสงฺขสมายุตฺตํ, นวงฺคํ ชินสาสน’’นฺติ.
ตตฺถ อมตเภรินฺติ อมตาธิคมาย นิพฺพานาธิคมาย เภรึ. อาหนีติ วาทยิ, ธมฺมํ เทเสสีติ อตฺโถ. สายํ อมตเภรี นาม อมตปริโยสานํ นวงฺคํ พุทฺธวจนํ. เตเนวาห – ‘‘ธมฺมสงฺขสมายุตฺตํ, นวงฺคํ ชินสาสน’’นฺติ. ตตฺถ ธมฺมสงฺขสมายุตฺตนฺติ จตุสจฺจธมฺมกถาสงฺขวรสมายุตฺตํ.
สุมโน ¶ ปน โลกนายโก อภิสมฺโพธึ ปาปุณิตฺวา ปฏิฺานุรูปํ ปฏิปทํ ปฏิปชฺชมาโน มหาชนสฺส ภวพนฺธนโมกฺขตฺถาย กุสลรตนสฺส กิเลสโจเรหิ วิลุปฺปมานสฺส ปริตฺตานตฺถํ สีลวิปุลปาการํ สมาธิปริขาปริวาริตํ วิปสฺสนาาณทฺวารํ สติสมฺปชฺทฬฺหกวาฏํ สมาปตฺติมณฺฑปาทิปฏิมณฺฑิตํ โพธิปกฺขิยชนสมากุลํ อมตวรนครํ มาเปสิ. เตน วุตฺตํ –
‘‘นิชฺชินิตฺวา ¶ กิเลเส โส, ปตฺวา สมฺโพธิมุตฺตมํ;
มาเปสิ นครํ สตฺถา, สทฺธมฺมปุรวรุตฺตม’’นฺติ.
ตตฺถ นิชฺชินิตฺวาติ วิชินิตฺวา อภิภุยฺย, กิเลสาภิสงฺขารเทวปุตฺตมาเร วิทฺธํเสตฺวาติ อตฺโถ ¶ . โสติ โส สุมโน ภควา. ‘‘วิชินิตฺวา กิเลเส หี’’ติปิ ปาโ. ตตฺถ หิ-กาโร ปทปูรณมตฺเต นิปาโต. ปตฺวาติ อธิคนฺตฺวา. ‘‘ปตฺโต’’ติปิ ปาโ. นครนฺติ นิพฺพานนครํ. สทฺธมฺมปุรวรุตฺตมนฺติ สทฺธมฺมสงฺขาตํ ปุรวเรสุ อุตฺตมํ เสฏฺํ ปธานภูตํ. อถ วา สทฺธมฺมมเยสุ ปุเรสุ ปวเรสุ อุตฺตมํ สทฺธมฺมปุรวรุตฺตมํ. ปุริมสฺมึ อตฺถวิกปฺเป ‘‘นคร’’นฺติ ตสฺเสว เววจนนฺติ ทฏฺพฺพํ. ปฏิวิทฺธธมฺมสภาวานํ เสกฺขาเสกฺขานํ อริยปุคฺคลานํ ปติฏฺานํ โคจรนิวาสฏฺเน นิพฺพานํ ‘‘นคร’’นฺติ วุจฺจติ. ตสฺมึ ปน สทฺธมฺมวรนคเร โส สตฺถา อวิจฺฉินฺนํ อกุฏิลํ อุชุํ ปุถุลฺจ วิตฺถตฺจ สติปฏฺานมยํ มหาวีถึ มาเปสิ. เตน วุตฺตํ –
‘‘นิรนฺตรํ อกุฏิลํ, อุชุํ วิปุลวิตฺถตํ;
มาเปสิ โส มหาวีถึ, สติปฏฺานวรุตฺตม’’นฺติ.
ตตฺถ นิรนฺตรนฺติ กุสลชวนสฺจรณานนฺตรภาวโต นิรนฺตรํ. อกุฏิลนฺติ กุฏิลภาวกรโทสวิรหิตโต อกุฏิลํ. อุชุนฺติ อกุฏิลตฺตาว อุชุํ. ปุริมปทสฺเสว อตฺถทีปกมิทํ วจนํ. วิปุลวิตฺถตนฺติ อายามโต จ วิตฺถารโต จ ปุถุลวิตฺถตํ, ปุถุลวิตฺถตภาโว โลกิยโลกุตฺตรสติปฏฺานวเสน ทฏฺพฺโพ. มหาวีถินฺติ มหามคฺคํ. สติปฏฺานวรุตฺตมนฺติ สติปฏฺานฺจ ตํ วเรสุ อุตฺตมฺจาติ สติปฏฺานวรุตฺตมํ. อถ วา วรํ สติปฏฺานมยํ อุตฺตมวีถินฺติ อตฺโถ.
อิทานิ ตสฺส นิพฺพานมหานครสฺส ตสฺสํ สติปฏฺานวีถิยํ จตฺตาริ สามฺผลานิ จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา ฉ อภิฺา อฏฺ สมาปตฺติโยติ อิมานิ ¶ มหคฺฆรตนานิ อุโภสุ ปสฺเสสุ ธมฺมาปเณ ปสาเรสิ. เตน วุตฺตํ –
‘‘ผเล จตฺตาริ สามฺเ, จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา;
ฉฬภิฺาฏฺสมาปตฺตี, ปสาเรสิ ตตฺถ วีถิย’’นฺติ.
อิทานิ ¶ ภควา อิมานิ รตนภณฺฑานิ เย ปน อปฺปมตฺตา สติมนฺโต ปณฺฑิตา หิริโอตฺตปฺปวีริยาทีหิ สมนฺนาคตา, เต อาทียนฺตีติ เตสํ รตนานํ หรณูปายํ ทสฺเสนฺโต –
‘‘เย อปฺปมตฺตา อขิลา, หิริวีริเยหุปาคตา;
เต เต อิเม คุณวเร, อาทิยนฺติ ยถาสุข’’นฺติ. – อาห;
ตตฺถ ¶ เยติ อนิยมุทฺเทโส. อปฺปมตฺตาติ ปมาทสฺส ปฏิปกฺขภูเตน สติยา อวิปฺปวาสลกฺขเณน อปฺปมาเทน สมนฺนาคตา. อขิลาติ ปฺจเจโตขิลรหิตา. หิริวีริเยหุปาคตาติ กายทุจฺจริตาทีหิ หิรียตีติ หิรี, ลชฺชาเยตํ อธิวจนํ. วีรสฺส ภาโว วีริยํ, ตํ อุสฺสาหลกฺขณํ. เตหิ หิริวีริเยหิ อุปาคตา สมนฺนาคตา ภพฺพปุคฺคลา. เตติ อิทํ ปุพฺเพ อนิยมุทฺเทสสฺส นิยมุทฺเทโส. ปุน เตติ วุตฺตปฺปกาเร คุณรตนวิเสเส เต กุลปุตฺตา อาทิยนฺติ ปฏิลภนฺติ อธิคจฺฉนฺตีติ อตฺโถ. สพฺพํ ปน สุมโน ภควา กตวิทิตมโน ธมฺมเภรึ อาหนิตฺวา ธมฺมนครํ มาเปตฺวา อิมินา นเยน ปมเมว สตสหสฺสโกฏิโย โพเธสิ. เตน วุตฺตํ –
‘‘เอวเมเตน โยเคน, อุทฺธรนฺโต มหาชนํ;
โพเธสิ ปมํ สตฺถา, โกฏิสตสหสฺสิโย’’ติ.
ตตฺถ อุทฺธรนฺโตติ สํสารสาครโต อริยมคฺคนาวาย สมุทฺธรนฺโต. โกฏิสตสหสฺสิโยติ สตสหสฺสโกฏิโยติ อตฺโถ. วิปริยาเยน นิทฺทิฏฺํ.
ยทา ปน สุมโน โลกนายโก สุนนฺทวตีนคเร อมฺพรุกฺขมูเล ติตฺถิยมทมานมทฺทนํ ยมกปาฏิหาริยํ กตฺวา สตฺตานํ โกฏิสหสฺสํ ธมฺมามตํ ¶ ปาเยสิ. อยํ ทุติโย อภิสมโย อโหสิ. เตน วุตฺตํ –
‘‘ยมฺหิ กาเล มหาวีโร, โอวที ติตฺถิเย คเณ;
โกฏิสหสฺสา ภิสมึสุ, ทุติเย ธมฺมเทสเน’’ติ.
ตตฺถ ติตฺถิเย คเณติ ติตฺถิยภูเต คเณ, ติตฺถิยานํ คเณ วา ‘‘ติตฺถิเย อภิมทฺทนฺโต, พุทฺโธ ธมฺมมเทสยี’’ติ ปนฺติ เกจิ.
ยทา ปน ทสสุ จกฺกวาฬสหสฺเสสุ เทวตา อิมสฺมึ จกฺกวาเฬ สนฺนิปติตฺวา มนุสฺสา จ นิโรธกถํ สมุฏฺาเปสุํ – ‘‘กถํ นิโรธํ สมาปชฺชนฺติ, กถํ นิโรธสมาปนฺนา โหนฺติ, กถํ ¶ นิโรธา วุฏฺหนฺตี’’ติ? เอวํ สมาปชฺชนอธิฏฺานวุฏฺานาทีสุ วินิจฺฉยํ กาตุํ อสกฺโกนฺตา สห มนุสฺเสหิ ฉสุ กามาวจรเทวโลเกสุ เทวา จ นวสุ พฺรหฺมโลเกสุ พฺรหฺมาโน จ ทฺเวฬฺหกชาตา ทฺวิธา อเหสุํ. ตโต นรสุนฺทเรน อรินฺทเมน นาม รฺา สทฺธึ สายนฺหสมเย สุมนทสพลํ ¶ สพฺพโลกนาถํ อุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา อรินฺทโม ราชา ภควนฺตํ นิโรธปฺหํ ปุจฺฉิ. ตโต ภควตา นิโรธปฺเห วิสฺสชฺชิเต นวุติปาณโกฏิสหสฺสานํ ธมฺมาภิสมโย อโหสิ. อยํ ตติโย อภิสมโย อโหสิ. เตน วุตฺตํ –
‘‘ยทา เทวา มนุสฺสา จ, สมคฺคา เอกมานสา;
นิโรธปฺหํ ปุจฺฉึสุ, สํสยํ จาปิ มานสํ.
‘‘ตทาปิ ธมฺมเทสเน, นิโรธปริทีปเน;
นวุติโกฏิสหสฺสานํ, ตติยาภิสมโย อหู’’ติ.
ตสฺส ปน สุมนสฺส ภควโต ตโย สาวกสนฺนิปาตา อเหสุํ. ตตฺถ ปมสนฺนิปาเต เมขลนครํ อุปนิสฺสาย วสฺสํ วสิตฺวา ปมปวารณาย อรหนฺตานํ โกฏิสหสฺเสน เอหิภิกฺขุปพฺพชฺชาย ปพฺพชิเตน สทฺธึ ภควา ปวาเรสิ, อยํ ปโม สนฺนิปาโต อโหสิ. อถาปเรน สมเยน สงฺกสฺสนครสฺสาวิทูเร อรินฺทมราชกุสลพลนิพฺพตฺเต โยชนปฺปมาเณ กนกปพฺพเต นิสินฺโน สรทสมยรุจิรกรนิกโร ทิวสกโร วิย ยุคนฺธรปพฺพเต มุนิวรทิวสกโร อรินฺทมราชานํ ปริวาเรตฺวา ¶ อาคตานํ ปุริสานํ นวุติโกฏิสหสฺสานิ ทเมตฺวา สพฺเพ เอหิภิกฺขุปพฺพชฺชาย ปพฺพาเชตฺวา ตสฺมึเยว ทิวเส อรหตฺตํ ปตฺเตหิ ภิกฺขูหิ ปริวุโต จตุรงฺคสมนฺนาคเต สนฺนิปาเต ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิ. อยํ ทุติโย สนฺนิปาโต อโหสิ. ยทา ปน สกฺโก เทวราชา สุคตทสฺสนตฺถาย อุปสงฺกมิ, ตทา สุมโน ภควา อสีติยา อรหนฺตโกฏิสหสฺเสหิ ปริวุโต ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิ, อยํ ตติโย สนฺนิปาโต อโหสิ. เตน วุตฺตํ –
‘‘สนฺนิปาตา ตโย อาสุํ, สุมนสฺส มเหสิโน;
ขีณาสวานํ วิมลานํ, สนฺตจิตฺตาน ตาทินํ.
‘‘วสฺสํวุฏฺสฺส ภควโต, อภิฆุฏฺเ ปวารเณ;
โกฏิสตสหสฺเสหิ, ปวาเรสิ ตถาคโต.
‘‘ตโต ปรํ สนฺนิปาเต, วิมเล กฺจนปพฺพเต;
นวุติโกฏิสหสฺสานํ, ทุติโย อาสิ สมาคโม.
‘‘ยทา ¶ สกฺโก เทวราชา, พุทฺธทสฺสนุปาคมิ;
อสีติโกฏิสหสฺสานํ, ตติโย อาสิ สมาคโม’’ติ.
ตตฺถ ¶ อภิฆุฏฺเ ปวารเณติ ลิงฺควิปลฺลาโส ทฏฺพฺโพ, อภิฆุฏฺาย ปวารณายาติ อตฺโถ. ตโตปรนฺติ ตโต อปรภาเค. กฺจนปพฺพเตติ กนกมเย ปพฺพเต. พุทฺธทสฺสนุปาคมีติ พุทฺธทสฺสนตฺถมุปาคมิ. ตทา กิร อมฺหากํ โพธิสตฺโต อตุโล นาม นาคราชา อโหสิ มหิทฺธิโก มหานุภาโว. โส ‘‘โลเก พุทฺโธ อุปฺปนฺโน’’ติ สุตฺวา าติคณปริวุโต สกภวนา นิกฺขมิตฺวา โกฏิสตสหสฺสภิกฺขุปริวารสฺส สุมนสฺส ภควโต ทิพฺเพหิ ตุริเยหิ อุปหารํ กาเรตฺวา มหาทานํ ปวตฺเตตฺวา ปจฺเจกทุสฺสยุคานิ ทตฺวา สรเณสุ ปติฏฺาสิ. โสปิ นํ สตฺถา ‘‘อนาคเต พุทฺโธ ภวิสฺสตี’’ติ พฺยากาสิ. เตน วุตฺตํ –
‘‘อหํ เตน สมเยน, นาคราชา มหิทฺธิโก;
อตุโล นาม นาเมน, อุสฺสนฺนกุสลสฺจโย.
‘‘ตทาหํ นาคภวนา, นิกฺขมิตฺวา สาติภิ;
นาคานํ ทิพฺพตุริเยหิ, สสงฺฆํ ชินมุปฏฺหึ.
‘‘โกฏิสตสหสฺสานํ ¶ , อนฺนปาเนน ตปฺปยึ;
ปจฺเจกทุสฺสยุคํ ทตฺวา, สรณํ ตมุปาคมึ.
‘‘โสปิ มํ พุทฺโธ พฺยากาสิ, สุมโน โลกนายโก;
อปริเมยฺยิโต กปฺเป, อยํ พุทฺโธ ภวิสฺสติ.
‘‘ปธานํ ปทหิตฺวาน…เป… เหสฺสาม สมฺมุขา อิมํ’’.
ยถา โกณฺฑฺพุทฺธวํเส, เอวํ อฏฺ คาถา วิตฺถาเรตพฺพาติ.
‘‘ตสฺสาปิ วจนํ สุตฺวา, ภิยฺโย จิตฺตํ ปสาทยึ;
อุตฺตรึ วตมธิฏฺาสึ, ทสปารมิปูริยา’’ติ.
ตสฺส ¶ ปน สุมนสฺส ภควโต เมขลํ นาม นครํ อโหสิ, สุทตฺโต นาม ราชา ปิตา, สิริมา นาม เทวี มาตา, สรโณ จ ภาวิตตฺโต จ ทฺเว อคฺคสาวกา, อุเทโน นามุปฏฺาโก, โสณา จ อุปโสณา จ ทฺเว อคฺคสาวิกา, นาครุกฺโข โพธิ, นวุติหตฺถุพฺเพธํ สรีรํ, นวุติเยว วสฺสสหสฺสานิ อายุปฺปมาณํ อโหสิ, วฏํสิกา นามสฺส มเหสี เทวี, อนูปโม นาม ปุตฺโต อโหสิ, หตฺถิยาเนน นิกฺขมิ. อุปฏฺาโก องฺคราชา. องฺคาราเม วสีติ. เตน วุตฺตํ –
‘‘นครํ ¶ เมขลํ นาม, สุทตฺโต นาม ขตฺติโย;
สิริมา นาม ชนิกา, สุมนสฺส มเหสิโน.
‘‘นววสฺสสหสฺสานิ, อคารํ อชฺฌ โส วสิ;
จนฺโท สุจนฺโท วฏํโส จ, ตโย ปาสาทมุตฺตมา.
‘‘เตสฏฺิสตสหสฺสานิ, นาริโย สมลงฺกตา;
วฏํสิกา นาม นารี, อนูปโม นาม อตฺรโช.
‘‘นิมิตฺเต จตุโร ทิสฺวา, หตฺถิยาเนน นิกฺขมิ;
อนูนทสมาสานิ, ปธานํ ปทหี ชิโน.
‘‘พฺรหฺมุนา ยาจิโต สนฺโต, สุมโน โลกนายโก;
วตฺติ จกฺกํ มหาวีโร, เมขเล ปุรมุตฺตเม.
‘‘สรโณ ภาวิตตฺโต จ, อเหสุํ อคฺคสาวกา;
อุเทโน นามุปฏฺาโก, สุมนสฺส มเหสิโน.
‘‘โสณา ¶ จ อุปโสณา จ, อเหสุํ อคฺคสาวิกา;
โสปิ พุทฺโธ อมิตยโส, นาคมูเล อพุชฺฌถ.
‘‘วรุโณ เจว สรโณ จ, อเหสุํ อคฺคุปฏฺกา;
จาลา จ อุปจาลา จ, อเหสุํ อคฺคุปฏฺิกา.
‘‘อุจฺจตฺตเนน ¶ โส พุทฺโธ, นวุติหตฺถมุคฺคโต;
กฺจนคฺฆิยสงฺกาโส, ทสสหสฺสี วิโรจติ.
‘‘นวุติวสฺสสหสฺสานิ, อายุ วิชฺชติ ตาวเท;
ตาวตา ติฏฺมาโน โส, ตาเรสิ ชนตํ พหุํ.
‘‘ตารณีเย ตารยิตฺวา, โพธนีเย จ โพธยิ;
ปรินิพฺพายิ สมฺพุทฺโธ, อุฬุราชาว อตฺถมิ.
‘‘เต จ ขีณาสวา ภิกฺขู, โส จ พุทฺโธ อสาทิโส;
อตุลปฺปภํ ทสฺสยิตฺวา, นิพฺพุตา เต มหายสา.
‘‘ตฺจ าณํ อตุลิยํ, ตานิ จ อตุลานิ รตนานิ;
สพฺพํ ตมนฺตรหิตํ, นนุ ริตฺตา สพฺพสงฺขารา.
‘‘สุมโน ยสธโร พุทฺโธ, องฺคารามมฺหิ นิพฺพุโต;
ตตฺเถว ตสฺส ชินถูโป, จตุโยชนมุคฺคโต’’ติ.
ตตฺถ ¶ กฺจนคฺฆิยสงฺกาโสติ วิวิธรตนวิจิตฺตกฺจนมยคฺฆิกสทิสรูปโสโภ. ทสสหสฺสี วิโรจตีติ ตสฺส ปภาย ทสสหสฺสีปิ โลกธาตุ วิโรจตีติ อตฺโถ. ตารณีเยติ ตารยิตพฺเพ, ตารยิตุํ วุตฺเต สพฺเพ พุทฺธเวเนยฺเยติ อตฺโถ. อุฬุราชาวาติ จนฺโท วิย. อตฺถมีติ อตฺถงฺคโต. เกจิ ‘‘อตฺถํ คโต’’ติ ปนฺติ. อสาทิโสติ อสทิโส. มหายสาติ มหากิตฺติสทฺทา มหาปริวารา จ. ตฺจ าณนฺติ ตํ สพฺพฺุตฺาณฺจ. อตุลิยนฺติ อตุลฺยํ อสทิสํ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
สุมนพุทฺธวํสวณฺณนา นิฏฺิตา.
นิฏฺิโต จตุตฺโถ พุทฺธวํโส.