📜
๗. เรวตพุทฺธวํสวณฺณนา
สุมนสฺส ¶ ¶ ปน ภควโต อปรภาเค สาสเน จสฺส อนฺตรหิเต นวุติวสฺสสหสฺสายุกา มนุสฺสา อนุกฺกเมน ปริหายิตฺวา ทสวสฺสายุกา หุตฺวา ปุน อนุกฺกเมน วฑฺฒิตฺวา อสงฺขฺเยยฺยายุกา หุตฺวา ปุน ปริหายมานา สฏฺิวสฺสสหสฺสายุกา อเหสุํ. ตทา เรวโต นาม สตฺถา อุทปาทิ. โสปิ ปารมิโย ปูเรตฺวา อเนกรตนสมุชฺชลิตภวเน ตุสิตภวเน นิพฺพตฺติตฺวา ตโต จวิตฺวา สพฺพธนธฺวติสุธฺวตีนคเร สพฺพาลงฺการสมลงฺกตอมิตรุจิรปริวารปริวุตสฺส สิริวิภวสมุทเยนากุลสฺส สพฺพสมิทฺธิวิปุลสฺส วิปุลสฺส นาม รฺโ กุเล สพฺพชนนยนาลิปาลิสมากุลาย สมฺผุลฺลนยนกุวลยสสฺสิริกสินิทฺธวทนกมลากรโสภาสมุชฺชลาย สุรุจิรมโนหรคุณคณวิปุลาย วิปุลาย นาม อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิสฺมึ ปฏิสนฺธึ คเหตฺวา ทสนฺนํ มาสานํ อจฺจเยน จิตฺตกูฏปพฺพตโต สุวณฺณหํสราชา วิย มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมิ.
ตสฺส ปฏิสนฺธิยํ ชาติยฺจ ปาฏิหาริยานิ ปุพฺเพ วุตฺตนยาเนว อเหสุํ. สุทสฺสนรตนคฺฆิอาเวฬนามกา ตโย จสฺส ปาสาทา อเหสุํ. สุทสฺสนาเทวิปฺปมุขานิ เตตฺตึส อิตฺถิสหสฺสานิ ปจฺจุปฏฺิตานิ อเหสุํ. ตาหิ ปริวุโต โส สุรยุวตีหิ ปริวุโต เทวกุมาโร วิย ฉพฺพสฺสสหสฺสานิ วิสยสุขมนุภวมาโน อคารํ ¶ อชฺฌาวสิ. โส สุทสฺสนาย นาม เทวิยา วรุเณ นาม ตนเย ชาเต จตฺตาริ นิมิตฺตานิ ทิสฺวา นานาวิราคตนุวรวสนนิวสโน อามุกฺกมุตฺตาหารมณิกุณฺฑโล วรเกยูรมกุฏกฏกธโร ปรมสุรภิคนฺธกุสุมสมลงฺกโต ปรมรุจิรกรนิกโร สรทสมยรชนิกโร วิย ตาราคณปริวุโต วิย จนฺโท ติทสคณปริวุโต วิย ทสสตนยโน พฺรหฺมคณปริวุโต วิย จ หาริตมหาพฺรหฺมา จตุรงฺคินิยา มหติยา เสนาย ปริวุโต อาชฺรเถน มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิตฺวา สพฺพาภรณานิ โอมฺุจิตฺวา ภณฺฑาคาริกสฺส หตฺเถ ทตฺวา ชลชามลาวิกลนีลกุวลยทลสทิเสนาตินิสิเตนาติติขิเณนาสินา สเกสมกุฏํ ฉินฺทิตฺวา อากาเส ขิปิ. ตํ สกฺโก เทวราชา สุวณฺณจงฺโกฏเกน ¶ ปฏิคฺคเหตฺวา ตาวตึสภวนํ เนตฺวา สิเนรุมุทฺธนิ สตฺตรตนมยํ เจติยํ อกาสิ.
มหาปุริโส ¶ ปน เทวทตฺตานิ กาสายานิ ปริทหิตฺวา ปพฺพชิ, เอกา จ นํ ปุริสโกฏิ อนุปพฺพชิ. โส เตหิ ปริวุโต สตฺตมาเส ปธานจริยํ จริตฺวา วิสาขปุณฺณมาย อฺตราย สาธุเทวิยา นาม เสฏฺิธีตาย ทินฺนํ มธุปายาสํ ปริภฺุชิตฺวา สาลวเน ทิวาวิหารํ วีตินาเมตฺวา สายนฺหสมเย อฺตเรนาชีวเกน ทินฺนา อฏฺ ติณมุฏฺิโย คเหตฺวา มตฺตวรนาคคามี นาคโพธึ ปทกฺขิณํ กตฺวา เตปณฺณาสหตฺถวิตฺถตํ ติณสนฺถรํ สนฺถริตฺวา จตุรงฺควีริยํ อธิฏฺาย นิสีทิตฺวา มารพลํ วิธมิตฺวา สพฺพฺุตฺาณํ ปฏิวิชฺฌิตฺวา – ‘‘อเนกชาติสํสารํ…เป… ตณฺหานํ ขยมชฺฌคา’’ติ (ธ. ป. ๑๕๓-๑๕๔) อุทานํ อุทาเนสิ. เตน วุตฺตํ –
‘‘สุมนสฺส อปเรน, เรวโต นาม นายโก;
อนุปโม อสทิโส, อตุโล อุตฺตโม ชิโน’’ติ.
เรวโต กิร สตฺถา โพธิสมีเปเยว สตฺตสตฺตาหานิ วีตินาเมตฺวา ธมฺมเทสนตฺถํ พฺรหฺมายาจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา – ‘‘กสฺส นุ โข อหํ ปมํ ธมฺมํ เทเสยฺย’’นฺติ (ที. นิ. ๒.๗๒; ม. นิ. ๑.๒๘๔; ๒.๓๔๑; มหาว. ๑๐) อุปธาเรนฺโต อตฺตนา สห ปพฺพชิตภิกฺขุโกฏิโย อฺเ จ พหู เทวมนุสฺเส อุปนิสฺสยสมฺปนฺเน ทิสฺวา อากาเสน คนฺตฺวา วรุณาราเม โอตริตฺวา เตหิ ปริวุโต คมฺภีรํ นิปุณํ ติปริวฏฺฏํ อปฺปฏิวตฺติยํ อฺเน อนุตฺตรํ ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตตฺวา ภิกฺขูนํ โกฏิ อรหตฺเต ปติฏฺาเปสิ. ตีสุ มคฺคผเลสุ ปติฏฺิตานํ คณนปริจฺเฉโท นตฺถิ. เตน วุตฺตํ –
‘‘โสปิ ธมฺมํ ปกาเสสิ, พฺรหฺมุนา อภิยาจิโต;
ขนฺธธาตุววตฺถานํ, อปฺปวตฺตํ ภวาภเว’’ติ.
ตตฺถ ¶ ขนฺธธาตุววตฺถานนฺติ ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ อฏฺารสนฺนํ ธาตูนํ นามรูปววตฺถานาทิวเสน วิภาคกรณํ. สภาวลกฺขณสามฺลกฺขณาทิวเสน รูปารูปธมฺมปริคฺคโห ขนฺธธาตุววตฺถานํ นาม. อถ วา เผณปิณฺฑูปมํ รูปํ ปริมทฺทนาสหนโต ฉิทฺทาวฉิทฺทาทิภาวโต จ อุทกปุพฺพุฬกํ วิย ¶ เวทนา มุหุตฺตรมณียภาวโต, มรีจิกา วิย สฺา วิปฺปลมฺภนโต, กทลิกฺขนฺโธ วิย สงฺขารา อสารกโต, มายา วิย วิฺาณํ วฺจนกโต’’ติ เอวมาทินาปิ นเยน อนิจฺจานุปสฺสนาทิวเสนปิ ขนฺธธาตุววตฺถานํ เวทิตพฺพํ (วิภ. อฏฺ. ๒๖ กมาทิวินิจฺฉยกถา). อปฺปวตฺตํ ภวาภเวติ เอตฺถ ภโวติ วฑฺฒิ, อภโวติ หานิ. ภโวติ สสฺสตทิฏฺิ ¶ , อภโวติ อุจฺเฉททิฏฺิ. ภโวติ ขุทฺทกภโว, อภโวติ มหาภโว. ภโวติ กามภโว, อภโวติ รูปารูปภโวติ เอวมาทินา นเยน ภวาภวานํ อตฺโถ เวทิตพฺโพ (ม. นิ. อฏฺ. ๒.๒๒๓; สํ. นิ. อฏฺ. ๓.๕.๑๐๘๐; อุทา. อฏฺ. ๒๐). เตสํ ภวาภวานํ อปฺปวตฺติเหตุภูตํ ธมฺมํ ปกาเสสีติ อตฺโถ. อถ วา ภวติ อเนนาติ ภโว, ตีสุ ภเวสุ อุปฺปตฺตินิมิตฺตํ กมฺมาทิกํ. อุปปตฺติภโว อภโว นาม. อุภยตฺถ นิกนฺติยา ปหานกรํ อปฺปวตฺตํ ธมฺมํ เทเสสีติ อตฺโถ. ตสฺส ปน เรวตพุทฺธสฺส ตโยว อภิสมยา อเหสุํ. ปโม ปนสฺส คณนปถํ วีติวตฺโต. เตน วุตฺตํ –
‘‘ตสฺสาภิสมยา ตีณิ, อเหสุํ ธมฺมเทสเน;
คณนาย น วตฺตพฺโพ, ปมาภิสมโย อหู’’ติ.
ตตฺถ ตีณีติ ตโย, ลิงฺควิปลฺลาโส กโต, อยํ ปโม อภิสมโย อโหสิ.
อถาปเรน สมเยน นครุตฺตเร อุตฺตเร นคเร สพฺพารินฺทโม อรินฺทโม นาม ราชา อโหสิ. โส กิร ภควนฺตํ อตฺตโน นครมนุปฺปตฺตํ สุตฺวา ตีหิ ชนโกฏีหิ ปริวุโต ภควโต ปจฺจุคฺคมนํ กตฺวา สฺวาตนาย นิมนฺเตตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส สตฺตาหํ มหาทานํ ปวตฺเตตฺวา ติคาวุตวิตฺถตํ ทีปปูชํ กตฺวา ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา นิสีทิ. อถ ภควา ตสฺส มโนนุกูลํ วิจิตฺตนยํ ธมฺมํ เทเสสิ. ตตฺถ เทวมนุสฺสานํ โกฏิสหสฺสสฺส ทุติยาภิสมโย อโหสิ. เตน วุตฺตํ –
‘‘ยทา อรินฺทมํ ราชํ, วิเนสิ เรวโต มุนิ;
ตทา โกฏิสหสฺสานํ, ทุติยาภิสมโย อหู’’ติ.
อยํ ทุติโย อภิสมโย.
อถาปเรน ¶ ¶ สมเยน เรวโต สตฺถา อุตฺตรนิคมํ นาม อุปนิสฺสาย วิหรนฺโต สตฺตาหํ นิโรธสมาปตฺตึ สมาปชฺชิตฺวา นิสีทิ. ตทา กิร อุตฺตรนิคมวาสิโน มนุสฺสา ยาคุภตฺตขชฺชกเภสชฺชปานกาทีนิ อาหริตฺวา ภิกฺขุสงฺฆสฺส มหาทานํ ทตฺวา ภิกฺขู ปริปุจฺฉึสุ – ‘‘กุหึ, ภนฺเต, ภควา’’ติ? ตโต เตสํ ภิกฺขู อาหํสุ – ‘‘ภควา, อาวุโส, นิโรธสมาปตฺตึ สมาปนฺโน’’ติ. อถาตีเต ตสฺมึ สตฺตาเห ภควนฺตํ นิโรธสมาปตฺติโต วุฏฺิตํ ¶ สรทสมเย สูริโย วิย อตฺตโน อนูปมาย พุทฺธสิริยา วิโรจมานํ ทิสฺวา นิโรธสมาปตฺติยา คุณานิสํสํ ปุจฺฉึสุ. ภควา จ เตสํ นิโรธสมาปตฺติยา คุณานิสํสํ กเถสิ. ตทา เทวมนุสฺสานํ โกฏิสตํ อรหตฺเต ปติฏฺาสิ. อยํ ตติโย อภิสมโย อโหสิ. เตน วุตฺตํ –
‘‘สตฺตาหํ ปฏิสลฺลานา, วุฏฺหิตฺวา นราสโภ;
โกฏิสตํ นรมรูนํ, วิเนสิ อุตฺตเม ผเล’’ติ.
สุธฺวตีนคเร ปมมหาปาติโมกฺขุทฺเทเส เอหิภิกฺขุปพฺพชฺชาย ปพฺพชิตานํ อรหนฺตานํ คณนปถํ วีติวตฺตานํ ปโม สนฺนิปาโต อโหสิ. เมขลนคเร โกฏิสตสหสฺสสงฺขาตานํ เอหิภิกฺขุปพฺพชฺชาย ปพฺพชิตานํ อรหนฺตานํ ทุติโย สนฺนิปาโต อโหสิ. เรวตสฺส ปน ภควโต ธมฺมจกฺกานุวตฺตโก วรุโณ นาม อคฺคสาวโก ปฺวนฺตานํ อคฺโค อาพาธิโก อโหสิ. ตตฺถ คิลานปุจฺฉนตฺถาย สมฺปตฺตมหาชนสฺส ลกฺขณตฺตยปริทีปกํ ธมฺมํ เทเสตฺวา โกฏิสตสหสฺสํ ปุริสานํ เอหิภิกฺขุปพฺพชฺชาย ปพฺพาเชตฺวา อรหตฺเต ปติฏฺาเปตฺวา จตุรงฺคินิเก สนฺนิปาเต ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิ. อยํ ตติโย สนฺนิปาโต อโหสิ. เตน วุตฺตํ –
‘‘สนฺนิปาตา ตโย อาสุํ, เรวตสฺส มเหสิโน;
ขีณาสวานํ วิมลานํ, สุวิมุตฺตาน ตาทินํ.
‘‘อติกฺกนฺตา คณนปถํ, ปมํ เย สมาคตา;
โกฏิสตสหสฺสานํ, ทุติโย อาสิ สมาคโม.
‘‘โยปิ ปฺาย อสโม, ตสฺส จกฺกานุวตฺตโก;
โส ตทา พฺยาธิโต อาสิ, ปตฺโต ชีวิตสํสยํ.
‘‘ตสฺส ¶ คิลานปุจฺฉาย, เย ตทา อุปคตา มุนี;
โกฏิสตสหสฺสา อรหนฺโต, ตติโย อาสิ สมาคโม’’ติ.
ตตฺถ จกฺกานุวตฺตโกติ ธมฺมจกฺกานุวตฺตโก. ปตฺโต ชีวิตสํสยนฺติ เอตฺถ ชีวิเต สํสยํ ชีวิตสํสยํ, ชีวิตกฺขยํ ¶ ปาปุณาติ วา, น วา ปาปุณาตีติ เอวํ ชีวิตสํสยํ ปตฺโต, พฺยาธิตสฺส ¶ พลวภาเวน มรติ, น มรตีติ ชีวิเต สํสยํ ปตฺโตติ อตฺโถ. เย ตทา อุปคตา มุนีติ อิติ ทีฆภาเว สติ ภิกฺขูนํ อุปริ โหติ, รสฺเส อนุสฺสเรน สทฺธึ วรุณสฺส อุปริ โหติ.
ตทา อมฺหากํ โพธิสตฺโต รมฺมวตีนคเร อติเทโว นาม พฺราหฺมโณ หุตฺวา พฺราหฺมณธมฺเม ปารํ คโต เรวตํ สมฺมาสมฺพุทฺธํ ทิสฺวา ตสฺส ธมฺมกถํ สุตฺวา สรเณสุ ปติฏฺาย สิโลกสหสฺเสน ทสพลํ กิตฺเตตฺวา สหสฺสคฺฆนิเกน อุตฺตราสงฺเคน ภควนฺตํ ปูเชสิ. โสปิ นํ พุทฺโธ พฺยากาสิ – ‘‘อิโต กปฺปสตสหสฺสาธิกานํ ทฺวินฺนํ อสงฺขฺเยยฺยานํ มตฺถเก โคตโม นาม พุทฺโธ ภวิสฺสตี’’ติ. เตน วุตฺตํ –
‘‘อหํ เตน สมเยน, อติเทโว นาม พฺราหฺมโณ;
อุปคนฺตฺวา เรวตํ พุทฺธํ, สรณํ ตสฺส คฺฉหํ.
‘‘ตสฺส สีลํ สมาธิฺจ, ปฺาคุณมนุตฺตมํ;
โถมยิตฺวา ยถาถามํ, อุตฺตรียมทาสหํ.
‘‘โสปิ มํ พุทฺโธ พฺยากาสิ, เรวโต โลกนายโก;
อปริเมยฺยิโต กปฺเป, อยํ พุทฺโธ ภวิสฺสติ.
‘ปธานํ ปทหิตฺวาน…เป… เหสฺสาม สมฺมุขา อิม’’’นฺติ. –
อฏฺ คาถา วิตฺถาเรตพฺพา.
‘‘ตสฺสาปิ วจนํ สุตฺวา, ภิยฺโย จิตฺตํ ปสาทยึ;
อุตฺตรึ วตมธิฏฺาสึ, ทสปารมิปูริยา.
‘‘ตทาปิ ตํ พุทฺธธมฺมํ, สริตฺวา อนุพฺรูหยึ;
อาหริสฺสามิ ตํ ธมฺมํ, ยํ มยฺหํ อภิปตฺถิต’’นฺติ.
ตตฺถ ¶ สรณํ ตสฺส คฺฉหนฺติ ตํ สรณํ อคฺฉึ อหํ, อุปโยคตฺเถ สามิวจนํ. ปฺาคุณนฺติ ¶ ปฺาสมฺปตฺตึ. อนุตฺตมนฺติ เสฏฺํ. ‘‘ปฺาวิมุตฺติคุณมุตฺตม’’นฺติปิ ปาโ, โส อุตฺตาโนว. โถมยิตฺวาติ โถเมตฺวา วณฺณยิตฺวา. ยถาถามนฺติ ยถาพลํ. อุตฺตรียนฺติ ¶ อุตฺตราสงฺคํ. อทาสหนฺติ อทาสึ อหํ. พุทฺธธมฺมนฺติ พุทฺธภาวกรํ ธมฺมํ, ปารมีธมฺมนฺติ อตฺโถ. สริตฺวาติ อนุสฺสริตฺวา. อนุพฺรูหยินฺติ อภิวฑฺเฒสึ. อาหริสฺสามีติ อานยิสฺสามิ. ตํ ธมฺมนฺติ ตํ พุทฺธตฺตํ. ยํ มยฺหํ อภิปตฺถิตนฺติ ยํ มยา อภิปตฺถิตํ พุทฺธตฺตํ, ตํ อาหริสฺสามีติ อตฺโถ.
ตสฺส ปน เรวตสฺส ภควโต นครํ สุธฺวตี นาม อโหสิ, ปิตา วิปุโล นาม ขตฺติโย, มาตา วิปุลา นาม, วรุโณ จ พฺรหฺมเทโว จ ทฺเว อคฺคสาวกา, สมฺภโว นาม อุปฏฺาโก, ภทฺทา จ สุภทฺทา จ ทฺเว อคฺคสาวิกา, นาครุกฺโข โพธิ, สรีรํ อสีติหตฺถุพฺเพธํ อโหสิ, อายุ สฏฺิวสฺสสหสฺสานิ, สุทสฺสนา นาม อคฺคมเหสี, วรุโณ นาม ปุตฺโต, อาชฺรเถน นิกฺขมิ.
‘‘ตสฺส เทหาภินิกฺขนฺตํ, ปภาชาลมนุตฺตรํ;
ทิวา เจว ตทา รตฺตึ, นิจฺจํ ผรติ โยชนํ.
‘‘ธาตุโย มม สพฺพาปิ, วิกิรนฺตูติ โส ชิโน;
อธิฏฺาสิ มหาวีโร, สพฺพสตฺตานุกมฺปโก.
‘‘มหานาควนุยฺยาเน, มหโต นครสฺส โส;
ปูชิโต นรมรูหิ, ปรินิพฺพายิ เรวโต’’ติ.
เตน วุตฺตํ –
‘‘นครํ สุธฺวตี นาม, วิปุโล นาม ขตฺติโย;
วิปุลา นาม ชนิกา, เรวตสฺส มเหสิโน.
‘‘วรุโณ พฺรหฺมเทโว จ, อเหสุํ อคฺคสาวกา;
สมฺภโว นามุปฏฺาโก, เรวตสฺส มเหสิโน.
‘‘ภทฺทา ¶ เจว สุภทฺทา จ, อเหสุํ อคฺคสาวิกา;
โสปิ พุทฺโธ อสมสโม, นาคมูเล อพุชฺฌถ.
‘‘ปทุโม ¶ กฺุชโร เจว, อเหสุํ อคฺคุปฏฺกา;
สิริมา เจว ยสวตี, อเหสุํ อคฺคุปฏฺิกา.
‘‘อุจฺจตฺตเนน โส พุทฺโธ, อสีติหตฺถมุคฺคโต;
โอภาเสติ ทิสา สพฺพา, อินฺทเกตุว อุคฺคโต.
‘‘ตสฺส สรีเร นิพฺพตฺตา, ปภามาลา อนุตฺตรา;
ทิวา วา ยทิ วา รตฺตึ, สมนฺตา ผรติ โยชนํ.
‘‘สฏฺิวสฺสสหสฺสานิ ¶ , อายุ วิชฺชติ ตาวเท;
ตาวตา ทิฏฺมาโน โส, ตาเรสิ ชนตํ พหุํ.
‘‘ทสฺสยิตฺวา พุทฺธพลํ อมตํ โลเก ปกาสยํ;
นิพฺพายิ อนุปาทาโน, ยถคฺคุปาทานสงฺขยา.
‘‘โส จ กาโย รตนนิโภ, โส จ ธมฺโม อสาทิโส;
สพฺพํ ตมนฺตรหิตํ, นนุ ริตฺตา สพฺพสงฺขารา’’ติ.
ตตฺถ โอภาเสตีติ ปกาสยติ. อุคฺคโตติ อุสฺสิโต. ปภามาลาติ ปภาเวลา. ยถคฺคีติ อคฺคิ วิย. อุปาทานสงฺขยาติ อินฺธนกฺขยา. โส จ กาโย รตนนิโภติ โส จ ตสฺส ภควโต กาโย สุวณฺณวณฺโณ. ‘‘ตฺจ กายํ รตนนิภ’’นฺติปิ ปาโ, ลิงฺควิปลฺลาเสน วุตฺตํ. โสเยว ปนสฺสตฺโถ. เสสคาถาสุ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
เรวตพุทฺธวํสวณฺณนา นิฏฺิตา.
นิฏฺิโต ปฺจโม พุทฺธวํโส.