📜
๘. โสภิตพุทฺธวํสวณฺณนา
ตสฺส ¶ ¶ ปน อปรภาเค ตสฺส สาสเนปิ อนฺตรหิเต โสภิโต นาม โพธิสตฺโต กปฺปสตสหสฺสาธิกานิ จตฺตาริ อสงฺขฺเยยฺยานิ ปารมิโย ปูเรตฺวา ตุสิตปุเร นิพฺพตฺติตฺวา ตตฺถ ยาวตายุกํ ตฺวา เทเวหิ อายาจิโต ตุสิตปุรโต จวิตฺวา สุธมฺมนคเร สุธมฺมราชสฺส กุเล สุธมฺมาย นาม เทวิยา กุจฺฉิสฺมึ ปฏิสนฺธึ อคฺคเหสิ. โส ทสนฺนํ มาสานํ อจฺจเยน สุธมฺมุยฺยาเน มาตุกุจฺฉิโต ปริสุทฺธวิราชิตฆนเมฆปฏลโต ปุณฺณจนฺโท วิย นิกฺขมิ. ตสฺส ปฏิสนฺธิยํ ชาติยฺจ ปาฏิหาริยานิ ปุพฺเพ วุตฺตปฺปการานิ.
โส ทสวสฺสสหสฺสานิ อคารํ อชฺฌาวสิตฺวา สตฺตตฺตึสนาฏกิตฺถิสหสฺสานํ อคฺคาย อคฺคมเหสิยา มขิลเทวิยา กุจฺฉิสฺมึ สีหกุมาเร นาม ปุตฺเต อุปฺปนฺเน จตฺตาริ นิมิตฺตานิ ทิสฺวา สฺชาตสํเวโค ปาสาเทเยว ปพฺพชิตฺวา ตตฺเถว อานาปานสฺสติสมาธึ ภาเวตฺวา จตฺตาริ ฌานานิ ปฏิลภิตฺวา สตฺตาหํ ตตฺเถว ปธานจริยมจริ. ตโต มขิลมหาเทวิยา ทินฺนํ ปรมมธุรํ มธุปายาสํ ปริภฺุชิตฺวา อภินิกฺขมนตฺถาย จิตฺตมุปฺปาเทสิ – ‘‘อยํ ปาสาโท อลงฺกตปฏิยตฺโต มหาชนสฺส ปสฺสนฺตสฺเสว ¶ อากาเสน คนฺตฺวา โพธิรุกฺขํ มชฺเฌกตฺวา ปถวิยํ โอตรตุ, อิมา จ อิตฺถิโย มยิ โพธิมูเล นิสินฺเน อวุตฺตา สยเมว ปาสาทโต นิกฺขมนฺตู’’ติ. สหจิตฺตุปฺปาทา ปาสาโท จ สุธมฺมราชภวนโต อุปฺปติตฺวา อสิตฺชนสงฺกาสมากาสมพฺภุคฺคฺฉิ. โส สโมสริตสุรภิกุสุมทามสมลงฺกตปาสาทตโล สกลมฺปิ คคนตลํ สมลงฺกุรุมาโน วิย กนกรสธาราสทิสรุจิรกรนิกโร ทิวสกโร วิย จ สรทสมยรชนิกโร วิย จ วิโรจมาโน วิลมฺพมานวิวิธวิจิตฺตกิงฺกิณิกชาโล ยสฺส กิร วาเตริตสฺส สุกุสลชนวาทิตสฺส ปฺจงฺคิกสฺส ตุริยสฺส วิย สทฺโท วคฺคุ จ รชนีโย จ กมนีโย จ อโหสิ.
ทูรโต ปฏฺาย สุยฺยมาเนน มธุเรน สเรน สตฺตานํ โสตานิ โอทหมาโน ฆรจจฺจรจตุกฺกวีถิอาทีสุ ตฺวา ปวตฺติตกถาสลฺลาเปสุ มนุสฺเสสุ นาตินีเจน นาติอุจฺเจน ตรุวรวนมตฺถกาวิทูเรนากาเสน ปโลภยมาโน ¶ วิย ตรุวรสาขานานารตนชุติวิสรสมุชฺชเลน วณฺเณน ¶ ชนนยนานิ อากฑฺเฒนฺโต วิย จ ปฺุานุภาวํ สมุคฺโฆสยนฺโต วิย จ คคนตลํ ปฏิปชฺชิ. ตตฺถ นาฏกิตฺถิโยปิ ปฺจงฺคิกสฺส วรตุริยสฺส มธุเรน สเรน อุปคายึสุ เจว วิลปึสุ จ. จตุรงฺคินี กิรสฺส เสนาปิ อลงฺการ-กายาภรณ-ชุติ-สมุทย-สมุชฺโชตนานาวิราค-สุรภิกุสุมวสนาภรณโสภิตา อมรวรเสนา วิย ปรมรุจิรทสฺสนา ธรณี วิย คคนตเลน ปาสาทํ ปริวาเรตฺวา อคมาสิ.
ตโต ปาสาโท คนฺตฺวา อฏฺาสีติหตฺถุพฺเพธํ อุชุวิปุลวฏฺฏกฺขนฺธํ กุสุมปลฺลวมกุลสมลงฺกตํ นาครุกฺขํ มชฺเฌกตฺวา โอตริตฺวา ภูมิยํ ปติฏฺหิ. นาฏกิตฺถิโย จ เกนจิ อวุตฺตาว ตโต ปาสาทโต โอตริตฺวา ปกฺกมึสุ. อเนกคุณโสภิโต กิร โสภิโตปิ มหาปุริโส มหาชนกตปริวาโรเยว รตฺติยา ตีสุ ยาเมสุ ติสฺโส วิชฺชาโย อุปฺปาเทสิ. มารพลํ ปนสฺส ธมฺมตาพเลเนว ยถาคตมคมาสิ. ปาสาโท ปน ตตฺเถว อฏฺาสิ. โสภิโต ปน ภควตา สมฺโพธึ ปตฺวา – ‘‘อเนกชาติสํสารํ…เป… ตณฺหานํ ขยมชฺฌคา’’ติ อุทานํ อุทาเนตฺวา โพธิสมีเปเยว สตฺตสตฺตาหํ วีตินาเมตฺวา พฺรหฺมุโน ธมฺมชฺเฌสนํ ปฏิชานิตฺวา – ‘‘กสฺส นุ โข ปมํ ธมฺมํ เทเสยฺย’’นฺติ พุทฺธจกฺขุนา โอโลเกนฺโต อตฺตโน เวมาติเก กนิฏฺภาติเก อสมกุมารฺจ สุเนตฺตกุมารฺจ ทิสฺวา – ‘‘อิเม ทฺเว กุมารา อุปนิสฺสยสมฺปนฺนา คมฺภีรํ นิปุณํ ธมฺมํ ปฏิวิชฺฌิตุํ สมตฺถา, หนฺทาหํ อิเมสํ ธมฺมํ เทเสยฺย’’นฺติ อากาเสนาคนฺตฺวา สุธมฺมุยฺยาเน โอตริตฺวา ทฺเวปิ กุมาเร อุยฺยานปาเลน ปกฺโกสาเปตฺวา เตหิ สปริวาเรหิ ปริวุโต มหาชนมชฺเฌ ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตสิ. เตน วุตฺตํ –
‘‘เรวตสฺส อปเรน, โสภิโต นาม นายโก;
สมาหิโต สนฺตจิตฺโต, อสโม อปฺปฏิปุคฺคโล.
‘‘โส ¶ ชิโน สกเคหมฺหิ, มานสํ วินิวตฺตยิ;
ปตฺวาน เกวลํ โพธึ, ธมฺมจกฺกํ ปวตฺตยิ.
‘‘ยาว เหฏฺา อวีจิโต, ภวคฺคา จาปิ อุทฺธโต;
เอตฺถนฺตเร เอกปริสา, อโหสิ ธมฺมเทสเน.
‘‘ตาย ¶ ปริสาย สมฺพุทฺโธ, ธมฺมจกฺกํ ปวตฺตยิ;
คณนาย น วตฺตพฺโพ, ปมาภิสมโย อหู’’ติ.
ตตฺถ ¶ สกเคหมฺหีติ อตฺตโน ภวเนเยว, อนฺโตปาสาทตเลเยวาติ อตฺโถ. มานสํ วินิวตฺตยีติ จิตฺตํ ปริวตฺเตสิ, สกเคเห ตฺวา สตฺตทิวสพฺภนฺตเรเยว ปุถุชฺชนภาวโต จิตฺตํ วินิวตฺเตตฺวา พุทฺธตฺตํ ปาปุณีติ อตฺโถ. เหฏฺาติ เหฏฺโต. ภวคฺคาติ อกนิฏฺภวนโต. ตาย ปริสายาติ ตสฺสา ปริสาย มชฺเฌ. คณนาย น วตฺตพฺโพติ คณนปถมตีตาติ อตฺโถ. ปมาภิสมโยติ ปโม ธมฺมาภิสมโย. อหูติ คณนาย น วตฺตพฺพา ปริสา อโหสีติ อตฺโถ. ‘‘ปเม อภิสมึสุเยวา’’ติปิ ปาโ, ตสฺส ปมธมฺมเทสเน อภิสมึสุ เย ชนา, เต คณนาย น วตฺตพฺพาติ อตฺโถ.
อถาปเรน สมเยน สุทสฺสนนครทฺวาเร จิตฺตปาฏลิยา มูเล ยมกปาฏิหาริยํ กตฺวา นวกนกมณิมยภวเน ตาวตึสภวเน ปาริจฺฉตฺตกมูเล ปณฺฑุกมฺพลสิลาตเล นิสีทิตฺวา อภิธมฺมํ เทเสสิ. เทสนาปริโยสาเน นวุติโกฏิสหสฺสานํ ธมฺมาภิสมโย อโหสิ. อยํ ทุติโย อภิสมโย อโหสิ. เตน วุตฺตํ –
‘‘ตโต ปรมฺปิ เทเสนฺเต, มรูนฺจ สมาคเม;
นวุติโกฏิสหสฺสานํ, ทุติยาภิสมโย อหู’’ติ.
อถาปเรน สมเยน สุทสฺสนนคเร ชยเสโน นาม ราชกุมาโร โยชนปฺปมาณํ วิหารํ กาเรตฺวา อโสกสฺสกณฺณจมฺปกนาคปุนฺนาควกุลสุรภิจูตปนสาสนสาลกุนฺท- สหการกรวีราทิตรุวรนิรนฺตรํ อารามํ โรเปตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส นิยฺยาเตสิ. ทานานุโมทนํ กตฺวา ยาคํ วณฺเณตฺวา ภควา ธมฺมํ เทเสสิ. ตทา โกฏิสตสหสฺสสตฺตนิกายสฺส ธมฺมาภิสมโย อโหสิ. อยํ ตติยาภิสมโย อโหสิ. เตน วุตฺตํ –
‘‘ปุนาปรํ ราชปุตฺโต, ชยเสโน นาม ขตฺติโย;
อารามํ โรปยิตฺวาน, พุทฺเธ นิยฺยาตยี ตทา.
‘‘ตสฺส ¶ ¶ ยาคํ ปกิตฺเตนฺโต, ธมฺมํ เทเสสิ จกฺขุมา;
ตทา โกฏิสหสฺสานํ, ตติยาภิสมโย อหู’’ติ.
ปุน อุคฺคโต นาม ราชา สุนนฺทนคเร สุนนฺทํ นาม วิหารํ กาเรตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส อทาสิ. ตสฺมึ ทาเน เอหิภิกฺขุปพฺพชฺชาย ปพฺพชิตานํ โกฏิสตํ อรหนฺตานํ สนฺนิปาโต ¶ , เตสํ มชฺเฌ โสภิโต ภควา ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิ. อยํ ปโม สนฺนิปาโต อโหสิ. ปุน เมขลานคเร ธมฺมคโณ ธมฺมคณารามํ นาม ปวรารามํ มหาวิหารํ กาเรตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส ทตฺวา สห สพฺพปริกฺขาเรหิ ทานํ อทาสิ. ตสฺมึ สมาคเม เอหิภิกฺขุภาเวน ปพฺพชิตานํ นวุติยา อรหนฺตโกฏีนํ สนฺนิปาเต ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิ. อยํ ทุติโย สนฺนิปาโต อโหสิ. ยทา ปน ภควา ทสสตนยนปุเร วสฺสํ วสิตฺวา ปวารณาย สุรวรปริวุโต โอตริ, ตทา อสีติยา อรหนฺตโกฏีหิ สทฺธึ จตุรงฺคิเก สนฺนิปาเต ปวาเรสิ. อยํ ตติโย สนฺนิปาโต อโหสิ. เตน วุตฺตํ –
‘‘สนฺนิปาตา ตโย อาสุํ, โสภิตสฺส มเหสิโน;
ขีณาสวานํ วิมลานํ, สนฺตจิตฺตาน ตาทินํ.
‘‘อุคฺคโต นาม โส ราชา, ทานํ เทติ นรุตฺตเม;
ตมฺหิ ทาเน สมาคฺฉุํ, อรหนฺตา สตโกฏิโย.
‘‘ปุนาปรํ ปุรคโณ, เทติ ทานํ นรุตฺตเม;
ตทา นวุติโกฏีนํ, ทุติโย อาสิ สมาคโม.
‘‘เทวโลเก วสิตฺวาน, ยทา โอโรหตี ชิโน;
ตทา อสีติโกฏีนํ, ตติโย อาสิ สมาคโม’’ติ.
ตทา กิร อมฺหากํ โพธิสตฺโต รมฺมวตีนคเร อุภโต สุชาโต ‘สุชาโต’ นาม พฺราหฺมโณ หุตฺวา โสภิตสฺส ภควโต ธมฺมเทสนํ สุตฺวา สรเณสุ ปติฏฺาย พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส เตมาสํ มหาทานมทาสิ. โสปิ นํ ‘‘อนาคเต โคตโม นาม พุทฺโธ ภวิสฺสตี’’ติ พฺยากาสิ. เตน วุตฺตํ –
‘‘อหํ ¶ เตน สมเยน, สุชาโต นาม พฺราหฺมโณ;
ตทา สสาวกํ พุทฺธํ, อนฺนปาเนน ตปฺปยึ.
‘‘โสปิ มํ พุทฺโธ พฺยากาสิ, โสภิโต โลกนายโก;
อปริเมยฺยิโต กปฺเป, อยํ พุทฺโธ ภวิสฺสติ.
‘‘ปธานํ ¶ ¶ ปทหิตฺวาน…เป… เหสฺสาม สมฺมุขา อิมํ.
‘‘ตสฺสาปิ วจนํ สุตฺวา, หฏฺโ สํวิคฺคมานโส;
ตเมวตฺถมนุปฺปตฺติยา, อุคฺคํ ธิติมกาสห’’นฺติ.
ตตฺถ ตเมวตฺถมนุปฺปตฺติยาติ ตสฺส พุทฺธตฺตสฺส อนุปฺปตฺติอตฺถํ, ตสฺส ปน โสภิตพุทฺธสฺส – ‘‘อนาคเต อยํ โคตโม นาม พุทฺโธ ภวิสฺสตี’’ติ วจนํ สุตฺวา ‘‘อวิตถวจนา หิ พุทฺธา’’ติ พุทฺธตฺตปฺปตฺติอตฺถนฺติ อตฺโถ. อุคฺคนฺติ ติพฺพํ โฆรํ. ธิตินฺติ วีริยํ. อกาสหนฺติ อกาสึ อหํ.
ตสฺส ปน โสภิตสฺส ภควโต สุธมฺมํ นาม นครํ อโหสิ, ปิตา สุธมฺโม นาม ราชา, มาตา สุธมฺมา นาม เทวี, อสโม จ สุเนตฺโต จ ทฺเว อคฺคสาวกา, อโนโม นามุปฏฺาโก, นกุลา จ สุชาตา จ ทฺเว อคฺคสาวิกา, นาครุกฺโข โพธิ, อฏฺปณฺณาสหตฺถุพฺเพธํ สรีรํ อโหสิ, นวุติวสฺสสหสฺสานิ อายุปฺปมาณํ, มขิลา นามสฺส มหาเทวี, สีหกุมาโร นาม อตฺรโช, นาฏกิตฺถีนํ สตฺตตฺตึสสหสฺสานิ นววสฺสสหสฺสานิ อคารํ อชฺฌาวสิ. ปาสาเทน อภินิกฺขมิ. ชยเสโน นาม ราชา อุปฏฺาโก. เสตาราเม กิร วสีติ. เตน วุตฺตํ –
‘‘สุธมฺมํ นาม นครํ, สุธมฺโม นาม ขตฺติโย;
สุธมฺมา นาม ชนิกา, โสภิตสฺส มเหสิโน.
‘‘อสโม จ สุเนตฺโต จ, อเหสุํ อคฺคสาวกา;
อโนโม นามุปฏฺาโก, โสภิตสฺส มเหสิโน.
‘‘นกุลา จ สุชาตา จ, อเหสุํ อคฺคสาวิกา;
พุชฺฌมาโน จ โส พุทฺโธ, นาคมูเล อพุชฺฌถ.
‘‘อฏฺปณฺณาสรตนํ ¶ , อจฺจุคฺคโต มหามุนิ;
โอภาเสติ ทิสา สพฺพา, สตรํสีว อุคฺคโต.
‘‘ตถา ¶ สุผุลฺลํ ปวนํ, นานาคนฺเธหิ ธูปิตํ;
ตเถว ตสฺส ปาวจนํ, สีลคนฺเธหิ ธูปิตํ.
‘‘ยถาปิ สาคโร นาม, ทสฺสเนน อตปฺปิโย;
ตเถว ตสฺส ปาวจนํ, สวเนน อตปฺปิยํ.
‘‘นวุติวสฺสสหสฺสานิ ¶ , อายุ วิชฺชติ ตาวเท;
ตาวตา ติฏฺมาโน โส, ตาเรสิ ชนตํ พหุํ.
‘‘โอวาทํ อนุสิฏฺิฺจ, ทตฺวาน เสสเก ชเน;
หุตาสโนว ตาเปตฺวา, นิพฺพุโต โส สสาวโก.
‘‘โส จ พุทฺโธ อสมสโม, เตปิ สาวกา พลปฺปตฺตา;
สพฺพํ ตมนฺตรหิตํ, นนุ ริตฺตา สพฺพสงฺขารา’’ติ.
ตตฺถ สตรํสีวาติอาทิจฺโจ วิย, สพฺพา ทิสา โอภาเสตีติ อตฺโถ. ปวนนฺติ มหาวนํ. ธูปิตนฺติ วาสิตํ คนฺธิตํ. อตปฺปิโยติ อติตฺติกโร, อติตฺติชนโน วา. ตาวเทติ ตสฺมึ กาเล, ตาวตกํ กาลนฺติ อตฺโถ. ตาเรสีติ ตารยี. โอวาทนฺติ สกึ วาโท โอวาโท นาม. อนุสิฏฺินฺติ ปุนปฺปุนํ วจนํ อนุสิฏฺิ นาม. เสสเก ชเนติ สจฺจปฺปฏิเวธํ อปฺปตฺตสฺส เสสชนสฺส, สามิอตฺเถ ภุมฺมวจนํ. หุตาสโนว ตาเปตฺวาติ อคฺคิ วิย ตปฺเปตฺวา. อยเมว วา ปาโ, อุปาทานกฺขยา ภควา ปรินิพฺพุโตติ อตฺโถ. เสสคาถาสุ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
โสภิตพุทฺธวํสวณฺณนา นิฏฺิตา.
นิฏฺิโต ฉฏฺโ พุทฺธวํโส.