📜
๘. อฏฺกนิปาโต
[๔๑๗] ๑. กจฺจานิชาตกวณฺณนา
โอทาตวตฺถา ¶ ¶ ¶ สุจิ อลฺลเกสาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อฺตรํ มาตุโปสกํ อุปาสกํ อารพฺภ กเถสิ. โส กิร สาวตฺถิยํ กุลทารโก อาจารสมฺปนฺโน ปิตริ กาลกเต มาตุเทวโต หุตฺวา มุขโธวนทนฺตกฏฺทานนฺหาปนปาทโธวนาทิเวยฺยาวจฺจกมฺเมน เจว ยาคุภตฺตาทีหิ จ มาตรํ ปฏิชคฺคิ. อถ นํ มาตา ‘‘ตาต, ตว อฺานิปิ ฆราวาสกิจฺจานิ อตฺถิ, เอกํ สมชาติกํ กุลกุมาริกํ คณฺหาหิ, สา มํ โปเสสฺสติ, ตฺวมฺปิ อตฺตโน กมฺมํ กริสฺสสี’’ติ อาห. ‘‘อมฺม, อหํ อตฺตโน หิตสุขํ อปจฺจาสีสมาโน ตุมฺเห อุปฏฺหามิ, โก อฺโ เอวํ อุปฏฺหิสฺสตี’’ติ? ‘‘กุลวฑฺฒนกมฺมํ นาม ตาต, กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ. ‘‘น มยฺหํ ฆราวาเสน อตฺโถ, อหํ ตุมฺเห อุปฏฺหิตฺวา ตุมฺหากํ ธูมกาเล ปพฺพชิสฺสามี’’ติ. อถสฺส มาตา ปุนปฺปุนํ ยาจิตฺวาปิ มนํ อลภมานา ตสฺส ฉนฺทํ อคฺคเหตฺวา สมชาติกํ กุลกุมาริกํ อาเนสิ. โส มาตรํ อปฺปฏิกฺขิปิตฺวา ตาย สทฺธึ สํวาสํ กปฺเปสิ. สาปิ ‘‘มยฺหํ สามิโก มหนฺเตน อุสฺสาเหน มาตรํ อุปฏฺหติ, อหมฺปิ นํ อุปฏฺหิสฺสามิ, เอวมสฺส ปิยา ภวิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ตํ สกฺกจฺจํ อุปฏฺหิ. โส ‘‘อยํ เม มาตรํ สกฺกจฺจํ อุปฏฺหี’’ติ ตโต ปฏฺาย ลทฺธลทฺธานิ มธุรขาทนียาทีนิ ตสฺสาเยว เทติ. สา อปรภาเค จินฺเตสิ ‘‘อยํ ลทฺธลทฺธานิ มธุรขาทนียาทีนิ มยฺหฺเว เทติ, อทฺธา มาตรํ นีหริตุกาโม ¶ ภวิสฺสติ, นีหรณูปายมสฺสา กริสฺสามี’’ติ เอวํ อโยนิโส อุมฺมุชฺชิตฺวา เอกํ ทิวสํ อาห – ‘‘สามิ, ตยิ พหิ นิกฺขมนฺเต ตว มาตา มํ อกฺโกสตี’’ติ. โส ตุณฺหี อโหสิ.
สา จินฺเตสิ – ‘‘อิมํ มหลฺลิกํ อุชฺฌาเปตฺวา ปุตฺตสฺส ปฏิกูลํ กาเรสฺสามี’’ติ. ตโต ปฏฺาย ยาคุํ ททมานา อจฺจุณฺหํ วา อติสีตลํ วา อติโลณํ วา อโลณํ วา เทติ. ‘‘อมฺม, อจฺจุณฺหา’’ติ วา ‘‘อติโลณา’’ติ วา วุตฺเต ปูเรตฺวา สีโตทกํ ปกฺขิปติ. ปุน ‘‘อติสีตลา ¶ , อโลณาเยวา’’ติ ¶ วุตฺเต ‘‘อิทาเนว ‘อจฺจุณฺหา, อติโลณา’ติ วตฺวา ปุน ‘อติสีตลา, อโลณา’ติ วทสิ, กา ตํ โตเสตุํ สกฺขิสฺสตี’’ติ มหาสทฺทํ กโรติ. นฺหาโนทกมฺปิ อจฺจุณฺหํ กตฺวา ปิฏฺิยํ อาสิฺจติ. ‘‘อมฺม, ปิฏฺิ เม ทหตี’’ติ จ วุตฺเต ปุน ปูเรตฺวา สีโตทกํ ปกฺขิปติ. ‘‘อติสีตํ, อมฺมา’’ติ วุตฺเต ‘‘อิทาเนว ‘อจฺจุณฺห’นฺติ วตฺวา ปุน ‘อติสีต’นฺติ วทติ, กา เอติสฺสา อวมานํ สหิตุํ สกฺขิสฺสตี’’ติ ปฏิวิสฺสกานํ กเถสิ. ‘‘อมฺม, มฺจเก เม พหู มงฺคุลา’’ติ จ วุตฺตา มฺจกํ นีหริตฺวา ตสฺส อุปริ อตฺตโน มฺจกํ โปเถตฺวา ‘‘โปถิโต เม’’ติ อติหริตฺวา ปฺเปติ. มหาอุปาสิกา ทิคุเณหิ มงฺคุเลหิ ขชฺชมานา สพฺพรตฺตึ นิสินฺนาว วีตินาเมตฺวา ‘‘อมฺม, สพฺพรตฺตึ มงฺคุเลหิ ขาทิตามฺหี’’ติ วทติ. อิตรา ‘‘หิยฺโย เต มฺจโก โปถิโต, กา อิมิสฺสา กิจฺจํ นิตฺถริตุํ สกฺโกตี’’ติ ปฏิวตฺวา ‘‘อิทานิ นํ ปุตฺเตน อุชฺฌาเปสฺสามี’’ติ ตตฺถ ตตฺถ เขฬสิงฺฆาณิกาทีนิ วิปฺปกิริตฺวา ‘‘กา อิมํ สกลเคหํ อสุจึ กโรตี’’ติ วุตฺเต ‘‘มาตา เต เอวรูปํ กโรติ, ‘มา กรี’ติ วุจฺจมานา กลหํ กโรติ, อหํ เอวรูปาย กาฬกณฺณิยา สทฺธึ เอกเคเห วสิตุํ น สกฺโกมิ, เอตํ วา ฆเร วสาเปหิ, มํ วา’’ติ อาห.
โส ตสฺสา วจนํ สุตฺวา ‘‘ภทฺเท, ตฺวํ ตรุณา ยตฺถ กตฺถจิ คนฺตฺวา ชีวิตุํ สกฺกา, มาตา ปน เม ชราทุพฺพลา, อหเมวสฺสา ปฏิสรณํ, ตฺวํ นิกฺขมิตฺวา อตฺตโน กุลเคหํ คจฺฉาหี’’ติ อาห. สา ตสฺส วจนํ สุตฺวา ภีตา จินฺเตสิ ‘‘น สกฺกา อิมํ มาตุ อนฺตเร ภินฺทิตุํ, เอกํเสนสฺส มาตา ปิยา, สเจ ปนาหํ กุลฆรํ คมิสฺสํ, วิธววาสํ วสนฺตี ทุกฺขิตา ภวิสฺสามิ, ปุริมนเยเนว สสฺสุํ อาราเธตฺวา ปฏิชคฺคิสฺสามี’’ติ ¶ . สา ตโต ปฏฺาย ปุริมสทิสเมว ตํ ปฏิชคฺคิ. อเถกทิวสํ โส อุโปสโก ธมฺมสฺสวนตฺถาย เชตวนํ คนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. ‘‘กึ, อุปาสก, ตฺวํ ปฺุกมฺเมสุ น ปมชฺชสิ, มาตุอุปฏฺานกมฺมํ ปูเรสี’’ติ จ วุตฺโต ‘‘อาม, ภนฺเต, สา ปน มม มาตา มยฺหํ อรุจิยาเยว เอกํ กุลทาริกํ อาเนสิ, สา อิทฺจิทฺจ อนาจารกมฺมํ อกาสี’’ติ สพฺพํ สตฺถุ อาจิกฺขิตฺวา ‘‘อิติ ภควา สา อิตฺถี เนว มํ มาตุ ¶ อนฺตเร ภินฺทิตุํ สกฺขิ, อิทานิ นํ สกฺกจฺจํ อุปฏฺหตี’’ติ อาห. สตฺถา ตสฺส กถํ สุตฺวา ‘‘อิทานิ ตาว ตฺวํ อุปาสก, ตสฺสา วจนํ น อกาสิ, ปุพฺเพ ปเนติสฺสา วจเนน ตว มาตรํ นิกฺกฑฺฒิตฺวา มํ นิสฺสาย ปุน เคหํ อาเนตฺวา ปฏิชคฺคี’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต อฺตรสฺส กุลสฺส ปุตฺโต ปิตริ กาลกเต มาตุเทวโต หุตฺวา วุตฺตนิยาเมเนว มาตรํ ปฏิชคฺคีติ สพฺพํ เหฏฺา กถิตนเยเนว วิตฺถาเรตพฺพํ ¶ . ‘‘อหํ เอวรูปาย กาฬกณฺณิยา สทฺธึ วสิตุํ น สกฺโกมิ, เอตํ วา ฆเร วสาเปหิ, มํ วา’’ติ วุตฺเต ตสฺสา กถํ คเหตฺวา ‘‘มาตุเยว เม โทโส’’ติ มาตรํ อาห ‘‘อมฺม, ตฺวํ นิจฺจํ อิมสฺมึ ฆเร กลหํ กโรสิ, อิโต นิกฺขมิตฺวา อฺสฺมึ ยถารุจิเต าเน วสาหี’’ติ. สา ‘‘สาธู’’ติ โรทมานา นิกฺขมิตฺวา เอกํ สมิทฺธกุลํ นิสฺสาย ภตึ กตฺวา ทุกฺเขน ชีวิกํ กปฺเปสิ. สสฺสุยา ฆรา นิกฺขนฺตกาเล สุณิสาย คพฺโภ ปติฏฺหิ. สา ‘‘ตาย กาฬกณฺณิยา เคเห วสมานาย คพฺภมฺปิ น ปฏิลภึ, อิทานิ เม คพฺโภ ลทฺโธ’’ติ ปติโน จ ปฏิวิสฺสกานฺจ กเถนฺตี วิจรติ.
อปรภาเค ปุตฺตํ วิชายิตฺวา สามิกํ อาห ‘‘ตว มาตริ เคเห วสมานาย ปุตฺตํ น ลภึ, อิทานิ เม ลทฺโธ, อิมินาปิ การเณน ตสฺสา กาฬกณฺณิภาวํ ชานาหี’’ติ. อิตรา ‘‘มม กิร นิกฺกฑฺฒิตกาเล ปุตฺตํ ลภี’’ติ สุตฺวา จินฺเตสิ ‘‘อทฺธา อิมสฺมึ โลเก ธมฺโม มโต ภวิสฺสติ, สเจ หิ ธมฺโม ¶ มโต น ภเวยฺย, มาตรํ โปเถตฺวา นิกฺกฑฺฒนฺตา ปุตฺตํ น ลเภยฺยุํ, สุขํ น ชีเวยฺยุํ, ธมฺมสฺส มตกภตฺตํ ทสฺสามี’’ติ. สา เอกทิวสํ ติลปิฏฺฺจ ตณฺฑุลฺจ ปจนถาลิฺจ ทพฺพิฺจ อาทาย อามกสุสานํ คนฺตฺวา ตีหิ มนุสฺสสีเสหิ อุทฺธนํ กตฺวา อคฺคึ ชาเลตฺวา อุทกํ โอรุยฺห สสีสํ นฺหตฺวา สาฏกํ นิวาเสตฺวา มุขํ วิกฺขาเลตฺวา อุทฺธนฏฺานํ คนฺตฺวา เกเส โมเจตฺวา ตณฺฑุเล โธวิตุํ อารภิ. ตทา โพธิสตฺโต สกฺโก เทวราชา อโหสิ. โพธิสตฺตา จ นาม อปฺปมตฺตา โหนฺติ, โส ตสฺมึ ขเณ โลกํ โอโลเกนฺโต ตํ ทุกฺขปฺปตฺตํ ‘‘ธมฺโม มโต’’ติ สฺาย ธมฺมสฺส มตกภตฺตํ ทาตุกามํ ทิสฺวา ‘‘อชฺช ¶ มยฺหํ พลํ ทสฺเสสฺสามี’’ติ พฺราหฺมณเวเสน มหามคฺคํ ปฏิปนฺโน วิย หุตฺวา ตํ ทิสฺวา มคฺคา โอกฺกมฺม ตสฺสา สนฺติเก ตฺวา ‘‘อมฺม, สุสาเน อาหารํ ปจนฺตา นาม นตฺถิ, ตฺวํ อิมินา อิธ ปกฺเกน ติโลทเนน กึ กริสฺสสี’’ติ กถํ สมุฏฺาเปนฺโต ปมํ คาถมาห –
‘‘โอทาตวตฺถา สุจิ อลฺลเกสา, กจฺจานิ กึ กุมฺภิมธิสฺสยิตฺวา;
ปิฏฺา ติลา โธวสิ ตณฺฑุลานิ, ติโลทโน เหหิติ กิสฺสเหตู’’ติ.
ตตฺถ กจฺจานีติ ตํ โคตฺเตน อาลปติ. กุมฺภิมธิสฺสยิตฺวาติ ปจนถาลิกํ มนุสฺสสีสุทฺธนํ อาโรเปตฺวา. เหหิตีติ อยํ ติโลทโน กิสฺส เหตุ ภวิสฺสติ, กึ อตฺตนา ภฺุชิสฺสสิ, อุทาหุ อฺํ การณมตฺถีติ.
อถสฺส สา อาจิกฺขนฺตี ทุติยํ คาถมาห –
‘‘น ¶ โข อยํ พฺราหฺมณ โภชนตฺถา, ติโลทโน เหหิติ สาธุปกฺโก;
ธมฺโม มโต ตสฺส ปหุตฺตมชฺช, อหํ กริสฺสามิ สุสานมชฺเฌ’’ติ.
ตตฺถ ¶ ธมฺโมติ เชฏฺาปจายนธมฺโม เจว ติวิธสุจริตธมฺโม จ. ตสฺส ปหุตฺตมชฺชาติ ตสฺสาหํ ธมฺมสฺส อิทํ มตกภตฺตํ กริสฺสามีติ อตฺโถ.
ตโต สกฺโก ตติยํ คาถมาห –
‘‘อนุวิจฺจ กจฺจานิ กโรหิ กิจฺจํ, ธมฺโม มโต โก นุ ตเวว สํสิ;
สหสฺสเนตฺโต อตุลานุภาโว, น มิยฺยตี ธมฺมวโร กทาจี’’ติ.
ตตฺถ อนุวิจฺจาติ อุปปริกฺขิตฺวา ชานิตฺวา. โก นุ ตเวว สํสีติ โก นุ ตว เอวํ อาจิกฺขิ. สหสฺสเนตฺโตติ อตฺตานํ ธมฺมวรํ อุตฺตมธมฺมํ กตฺวา ทสฺเสนฺโต เอวมาห.
ตํ ¶ วจนํ สุตฺวา อิตรา ทฺเว คาถา อภาสิ –
‘‘ทฬฺหปฺปมาณํ มม เอตฺถ พฺรหฺเม, ธมฺโม มโต นตฺถิ มเมตฺถ กงฺขา;
เย เยว ทานิ ปาปา ภวนฺติ, เต เตว ทานิ สุขิตา ภวนฺติ.
‘‘สุณิสา หิ มยฺหํ วฺฌา อโหสิ, สา มํ วธิตฺวาน วิชายิ ปุตฺตํ;
สา ทานิ สพฺพสฺส กุลสฺส อิสฺสรา, อหํ ปนมฺหิ อปวิทฺธา เอกิกา’’ติ.
ตตฺถ ทฬฺหปฺปมาณนฺติ ทฬฺหํ ถิรํ นิสฺสํสยํ พฺราหฺมณ เอตฺถ มม ปมาณนฺติ วทติ. เย เยติ ตสฺส มตภาเว การณํ ทสฺเสนฺตี เอวมาห. วธิตฺวานาติ โปเถตฺวา นิกฺกฑฺฒิตฺวา. อปวิทฺธาติ ฉฑฺฑิตา อนาถา หุตฺวา เอกิกา วสามิ.
ตโต สกฺโก ฉฏฺํ คาถมาห –
‘‘ชีวามิ โวหํ น มโตหมสฺมิ, ตเวว อตฺถาย อิธาคโตสฺมิ;
ยา ตํ วธิตฺวาน วิชายิ ปุตฺตํ, สหาว ปุตฺเตน กโรมิ ภสฺม’’นฺติ.
ตตฺถ ¶ โวติ นิปาตมตฺตํ.
อิตรา ¶ ตํ สุตฺวา ‘‘ธี อหํ กึ กเถสึ, มม นตฺตุ อมรณการณํ กริสฺสามี’’ติ สตฺตมํ คาถมาห –
‘‘เอวฺจ เต รุจฺจติ เทวราช, มเมว อตฺถาย อิธาคโตสิ;
อหฺจ ปุตฺโต สุณิสา จ นตฺตา, สมฺโมทมานา ฆรมาวเสมา’’ติ.
อถสฺสา ¶ สกฺโก อฏฺมํ คาถมาห –
‘‘เอวฺจ เต รุจฺจติ กาติยานิ, หตาปิ สนฺตา น ชหาสิ ธมฺมํ;
ตุวฺจ ปุตฺโต สุณิสา จ นตฺตา, สมฺโมทมานา ฆรมาวเสถา’’ติ.
ตตฺถ หตาปิ สนฺตาติ ยทิ ตฺวํ โปถิตาปิ นิกฺกฑฺฒิตาปิ สมานา ตว ทารเกสุ เมตฺตธมฺมํ น ชหาสิ, เอวํ สนฺเต ยถา ตฺวํ อิจฺฉสิ, ตถา โหตุ, อหํ เต อิมสฺมึ คุเณ ปสนฺโนติ.
เอวฺจ ปน วตฺวา อลงฺกตปฏิยตฺโต สกฺโก อตฺตโน อานุภาเวน อากาเส ตฺวา ‘‘กจฺจานิ ตฺวํ มา ภายิ, ปุตฺโต จ เต สุณิสา จ มมานุภาเวน อาคนฺตฺวา อนฺตรามคฺเค ตํ ขมาเปตฺวา อาทาย คมิสฺสนฺติ, อปฺปมตฺตา โหหี’’ติ วตฺวา อตฺตโน านเมว คโต. เตปิ สกฺกานุภาเวน ตสฺสา คุณํ อนุสฺสริตฺวา ‘‘กหํ โน มาตา’’ติ อนฺโตคาเม มนุสฺเส ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สุสานาภิมุขํ คตา’’ติ สุตฺวา ‘‘อมฺม, อมฺมา’’ติ สุสานมคฺคํ ปฏิปชฺชิตฺวา ตํ ทิสฺวาว ปาเทสุ ปติตฺวา ‘‘อมฺม, อมฺหากํ โทสํ ขมาหี’’ติ ตํ ขมาเปสุํ. สาปิ นตฺตารํ คณฺหิ. อิติ เต สมฺโมทมานา เคหํ คนฺตฺวา ตโต ปฏฺาย สมคฺควาสํ วสึสุ.
‘‘สา กาติยานี สุณิสาย สทฺธึ, สมฺโมทมานา ฆรมาวสิตฺถ;
ปุตฺโต จ นตฺตา จ อุปฏฺหึสุ, เทวานมินฺเทน อธิคฺคหีตา’’ติ. –
อยํ อภิสมฺพุทฺธคาถา.
ตตฺถ ¶ ¶ สา กาติยานีติ ภิกฺขเว, สา กจฺจานโคตฺตา. เทวานมินฺเทน อธิคฺคหีตาติ เทวินฺเทน สกฺเกน อนุคฺคหิตา หุตฺวา ตสฺสานุภาเวน สมคฺควาสํ วสึสูติ.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน โส อุปาสโก โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหิ. ตทา มาตุโปสโก เอตรหิ มาตุโปสโก อโหสิ ¶ , ภริยาปิสฺส ตทา ภริยาเยว, สกฺโก ปน อหเมว อโหสินฺติ.
กจฺจานิชาตกวณฺณนา ปมา.
[๔๑๘] ๒. อฏฺสทฺทชาตกวณฺณนา
อิทํ ปุเร นินฺนมาหูติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต โกสลรฺโ อฑฺฒรตฺตสมเย สุตํ ภึสนกํ อวินิพฺโภคสทฺทํ อารพฺภ กเถสิ. วตฺถุ เหฏฺา โลหกุมฺภิชาตเก (ชา. ๑.๔.๕๓ อาทโย) กถิตสทิสเมว. อิธ ปน สตฺถา ‘‘มยฺหํ, ภนฺเต, อิเมสํ สทฺทานํ สุตตฺตา กินฺติ ภวิสฺสตี’’ติ วุตฺเต ‘‘มา ภายิ, มหาราช, น เต เอเตสํ สุตปจฺจยา โกจิ อนฺตราโย ภวิสฺสติ, น หิ, มหาราช, เอวรูปํ ภยานกํ อวินิพฺโภคสทฺทํ ตฺวเมเวโก สุณิ, ปุพฺเพปิ ราชาโน เอวรูปํ สทฺทํ สุตฺวา พฺราหฺมณานํ กถํ คเหตฺวา สพฺพจตุกฺกยฺํ ยชิตุกามา ปณฺฑิตานํ วจนํ สุตฺวา ยฺหรณตฺถาย คหิตสตฺเต วิสฺสชฺเชตฺวา นคเร มาฆาตเภรึ จราเปสุ’’นฺติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต อสีติโกฏิวิภเว พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ตกฺกสิลายํ อุคฺคหิตสิปฺโป มาตาปิตูนํ อจฺจเยน รตนวิโลกนํ กตฺวา สพฺพํ วิภวชาตํ ทานมุเข วิสฺสชฺเชตฺวา กาเม ปหาย หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ฌานาภิฺาโย นิพฺพตฺเตตฺวา อปรภาเค โลณมฺพิลเสวนตฺถาย มนุสฺสปถํ จรนฺโต พาราณสึ ปตฺวา ราชุยฺยาเน วสิ. ตทา พาราณสิราชา สิริสยเน นิสินฺโน อฑฺฒรตฺตสมเย อฏฺ สทฺเท อสฺโสสิ – ปมํ ราชนิเวสนสามนฺตา อุยฺยาเน เอโก พโก สทฺทมกาสิ, ทุติยํ ตสฺมึ สทฺเท อนุปจฺฉินฺเนเยว หตฺถิสาลาย โตรณนิวาสินี กากี สทฺทมกาสิ, ตติยํ ¶ ราชเคเห กณฺณิกายํ นิวุตฺถฆุณปาณโก สทฺทมกาสิ, จตุตฺถํ ราชเคเห โปสาวนิยโกกิโล สทฺทมกาสิ, ปฺจมํ ตตฺเถว โปสาวนิยมิโค สทฺทมกาสิ, ฉฏฺํ ตตฺเถว โปสาวนิยวานโร สทฺทมกาสิ, สตฺตมํ ตตฺเถว โปสาวนิยกินฺนโร ¶ สทฺทมกาสิ, อฏฺมํ ตสฺมึ สทฺเท ¶ อนุปจฺฉินฺเนเยว ราชนิเวสนมตฺถเกน อุยฺยานํ คจฺฉนฺโต ปจฺเจกพุทฺโธ เอกํ อุทานํ อุทาเนนฺโต สทฺทมกาสิ.
พาราณสิราชา อิเม อฏฺ สทฺเท สุตฺวา ภีตตสิโต ปุนทิวเส พฺราหฺมเณ ปุจฺฉิ. พฺราหฺมณา ‘‘อนฺตราโย เต, มหาราช, ภวิสฺสติ, สพฺพจตุกฺกยฺํ ยชิสฺสามา’’ติ วตฺวา รฺา ‘‘ยถารุจิตํ กโรถา’’ติ อนฺุาตา หฏฺปหฏฺา ราชกุลโต นิกฺขมิตฺวา ยฺกมฺมํ อารภึสุ. อถ เนสํ เชฏฺกสฺส ยฺการพฺราหฺมณสฺส อนฺเตวาสี มาณโว ปณฺฑิโต พฺยตฺโต อาจริยํ อาห – ‘‘อาจริย, เอวรูปํ กกฺขฬํ ผรุสํ อสาตํ พหูนํ สตฺตานํ วินาสกมฺมํ มา กรี’’ติ. ‘‘ตาต, ตฺวํ กึ ชานาสิ, สเจปิ อฺํ กิฺจิ น ภวิสฺสติ, มจฺฉมํสํ ตาว พหุํ ขาทิตุํ ลภิสฺสามา’’ติ. ‘‘อาจริย, กุจฺฉึ นิสฺสาย นิรเย นิพฺพตฺตนกมฺมํ มา กโรถา’’ติ. ตํ สุตฺวา เสสพฺราหฺมณา ‘‘อยํ อมฺหากํ ลาภนฺตรายํ กโรตี’’ติ ตสฺส กุชฺฌึสุ. มาณโว เตสํ ภเยน ‘‘เตน หิ ตุมฺเหว มจฺฉมํสขาทนูปายํ กโรถา’’ติ วตฺวา นิกฺขมิตฺวา พหินคเร ราชานํ นิวาเรตุํ สมตฺถํ ธมฺมิกสมณพฺราหฺมณํ อุปธาเรนฺโต ราชุยฺยานํ คนฺตฺวา โพธิสตฺตํ ทิสฺวา วนฺทิตฺวา ‘‘ภนฺเต, กึ ตุมฺหากํ สตฺเตสุ อนุกมฺปา นตฺถิ, ราชา พหู สตฺเต มาเรตฺวา ยฺํ ยชาเปติ, กึ โว มหาชนสฺส พนฺธนโมกฺขํ กาตุํ น วฏฺฏตี’’ติ อาห. ‘‘มาณว, เอตฺถ เนว ราชา อมฺเห ชานาติ, น มยํ ราชานํ ชานามา’’ติ. ‘‘ชานาถ ปน, ภนฺเต, รฺา สุตสทฺทานํ นิปฺผตฺติ’’นฺติ? ‘‘อาม, ชานามี’’ติ. ‘‘ชานนฺตา รฺโ ¶ กสฺมา น กเถถา’’ติ? ‘‘มาณว กึ สกฺกา ‘อหํ ชานามี’ติ นลาเฏ สิงฺคํ พนฺธิตฺวา จริตุํ, สเจ อิธาคนฺตฺวา ปุจฺฉิสฺสติ, กเถสฺสามี’’ติ.
มาณโว เวเคน ราชกุลํ คนฺตฺวา ‘‘กึ, ตาตา’’ติ วุตฺเต ‘‘มหาราช, ตุมฺเหหิ สุตสทฺทานํ นิปฺผตฺตึ ชานนโก เอโก ตาปโส ตุมฺหากํ อุยฺยาเน มงฺคลสิลายํ นิสินฺโน ‘สเจ มํ ปุจฺฉิสฺสติ, กเถสฺสามี’ติ วทติ, คนฺตฺวา ตํ ปุจฺฉิตุํ วฏฺฏตี’’ติ อาห. ราชา เวเคน ตตฺถ คนฺตฺวา ตาปสํ วนฺทิตฺวา กตปฏิสนฺถาโร นิสีทิตฺวา ‘‘สจฺจํ กิร, ภนฺเต, ตุมฺเห มยา สุตสทฺทานํ นิปฺผตฺตึ ชานาถา’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘อาม, มหาราชา’’ติ. ‘‘เตน หิ กเถถ ตํ เม’’ติ. ‘‘มหาราช, เตสํ สุตปจฺจยา ตว โกจิ อนฺตราโย นตฺถิ ¶ , โปราณุยฺยาเน ปน เต เอโก พโก อตฺถิ, โส โคจรํ อลภนฺโต ชิฆจฺฉาย ปเรโต ปมํ สทฺทมกาสี’’ติ ตสฺส กิริยํ อตฺตโน าเณน ปริจฺฉินฺทิตฺวา ปมํ คาถมาห –
‘‘อิทํ ¶ ปุเร นินฺนมาหุ, พหุมจฺฉํ มโหทกํ;
อาวาโส พกราชสฺส, เปตฺติกํ ภวนํ มม;
ตฺยชฺช เภเกน ยาเปม, โอกํ น วิชหามเส’’ติ.
ตตฺถ อิทนฺติ มงฺคลโปกฺขรณึ สนฺธาย วทติ. สา หิ ปุพฺเพ อุทกตุมฺเพน อุทเก ปวิสนฺเต มโหทกา พหุมจฺฉา, อิทานิ ปน อุทกสฺส ปจฺฉินฺนตฺตา น มโหทกา ชาตา. ตฺยชฺช เภเกนาติ เต มยํ อชฺช มจฺเฉ อลภนฺตา มณฺฑูกมตฺเตน ยาเปม. โอกนฺติ เอวํ ชิฆจฺฉาย ปีฬิตาปิ วสนฏฺานํ น วิชหาม.
อิติ, มหาราช, โส พโก ชิฆจฺฉาปีฬิโต สทฺทมกาสิ. สเจปิ ตํ ชิฆจฺฉาโต โมเจตุกาโม, ตํ อุยฺยานํ โสธาเปตฺวา โปกฺขรณึ อุทกสฺส ปูเรหีติ. ราชา ตถา กาเรตุํ เอกํ อมจฺจํ อาณาเปสิ.
‘‘หตฺถิสาลโตรเณ ปน เต, มหาราช, เอกา กากี วสมานา อตฺตโน ปุตฺตโสเกน ทุติยํ สทฺทมกาสิ, ตโตปิ เต ภยํ นตฺถี’’ติ วตฺวา ทุติยํ คาถมาห –
‘‘โก ทุติยํ อสีลิสฺส, พนฺธรสฺสกฺขิ เภจฺฉติ;
โก เม ปุตฺเต กุลาวกํ, มฺจ โสตฺถึ กริสฺสตี’’ติ.
วตฺวา ¶ จ ปน ‘‘โก นาม เต, มหาราช, หตฺถิสาลาย หตฺถิเมณฺโฑ’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘พนฺธโร นาม, ภนฺเต’’ติ. ‘‘เอกกฺขิกาโณ โส, มหาราชา’’ติ? ‘‘อาม, ภนฺเต’’ติ. มหาราช, หตฺถิสาลาย เต ทฺวารโตรเณ เอกา กากี กุลาวกํ กตฺวา อณฺฑกานิ นิกฺขิปิ. ตานิ ปริณตานิ กากโปตกา นิกฺขนฺตา, หตฺถิเมณฺโฑ หตฺถึ อารุยฺห สาลโต นิกฺขมนฺโต จ ปวิสนฺโต จ องฺกุสเกน กากิมฺปิ ปุตฺตเกปิสฺสา ปหรติ, กุลาวกมฺปิ วิทฺธํเสติ. สา เตน ทุกฺเขน ปีฬิตา ตสฺส อกฺขิเภทนํ อายาจนฺตี เอวมาห, สเจ เต กากิยา เมตฺตจิตฺตํ อตฺถิ, เอตํ พนฺธรํ ปกฺโกสาเปตฺวา กุลาวกวิทฺธํสนโต วาเรหีติ ¶ . ราชา ตํ ปกฺโกสาเปตฺวา ปริภาสิตฺวา หาเรตฺวา อฺสฺส ตํ หตฺถึ อทาสิ.
‘‘ปาสาทกณฺณิกาย ¶ ปน เต, มหาราช, เอโก ฆุณปาณโก วสติ. โส ตตฺถ เผคฺคุํ ขาทิตฺวา ตสฺมึ ขีเณ สารํ ขาทิตุํ นาสกฺขิ, โส ภกฺขํ อลภิตฺวา นิกฺขมิตุมฺปิ อสกฺโกนฺโต ปริเทวมาโน ตติยํ สทฺทมกาสิ, ตโตปิ เต ภยํ นตฺถี’’ติ วตฺวา ตสฺส กิริยํ อตฺตโน าเณน ปริจฺฉินฺทิตฺวา ตติยํ คาถมาห –
‘‘สพฺพา ปริกฺขตา เผคฺคุ, ยาว ตสฺสา คตี อหุ;
ขีณภกฺโข มหาราช, สาเร น รมตี ฆุโณ’’ติ.
ตตฺถ ยาว ตสฺสา คตี อหูติ ยาว ตสฺสา เผคฺคุยา นิปฺผตฺติ อโหสิ, สา สพฺพา ขาทิตา. น รมตีติ ‘‘มหาราช, โส ปาณโก ตโต นิกฺขมิตฺวา คมนฏฺานมฺปิ อปสฺสนฺโต ปริเทวติ, นีหราเปหิ น’’นฺติ อาห. ราชา เอกํ ปุริสํ อาณาเปตฺวา อุปาเยน นํ นีหราเปสิ.
‘‘นิเวสเน ปน เต, มหาราช, เอกา โปสาวนิยา โกกิลา อตฺถี’’ติ? ‘‘อตฺถิ, ภนฺเต’’ติ. ‘‘มหาราช, สา อตฺตนา นิวุตฺถปุพฺพํ วนสณฺฑํ สริตฺวา อุกฺกณฺิตฺวา ‘กทา นุ โข อิมมฺหา ปฺชรา มุจฺจิตฺวา รมณียํ วนสณฺฑํ คจฺฉิสฺสามี’ติ จตุตฺถํ สทฺทมกาสิ, ตโตปิ เต ภยํ นตฺถี’’ติ วตฺวา จตุตฺถํ คาถมาห –
‘‘สา ¶ นูนาหํ อิโต คนฺตฺวา, รฺโ มุตฺตา นิเวสนา;
อตฺตานํ รมยิสฺสามิ, ทุมสาขนิเกตินี’’ติ.
ตตฺถ ทุมสาขนิเกตินีติ สุปุปฺผิตาสุ รุกฺขสาขาสุ สกนิเกตา หุตฺวา. เอวฺจ ปน วตฺวา ‘‘อุกฺกณฺิตา, มหาราช, สา โกกิลา, วิสฺสชฺเชหิ น’’นฺติ อาห. ราชา ตถา กาเรสิ.
‘‘นิเวสเน ปน เต, มหาราช, เอโก โปสาวนิโย มิโค อตฺถี’’ติ? ‘‘อตฺถิ, ภนฺเต’’ติ. ‘‘มหาราช, โส เอโก ยูถปติ อตฺตโน มิคึ อนุสฺสริตฺวา กิเลสวเสน อุกฺกณฺิโต ปฺจมํ สทฺทมกาสิ, ตโตปิ เต ภยํ นตฺถี’’ติ วตฺวา ปฺจมํ คาถมาห –
‘‘โส ¶ ¶ นูนาหํ อิโต คนฺตฺวา, รฺโ มุตฺโต นิเวสนา;
อคฺโคทกานิ ปิสฺสามิ, ยูถสฺส ปุรโต วช’’นฺติ.
ตตฺถ อคฺโคทกานีติ อคฺคอุทกานิ, อฺเหิ มิเคหิ ปมตรํ อปีตานิ อนุจฺฉิฏฺโทกานิ ยูถสฺส ปุรโต คจฺฉนฺโต กทา นุ โข ปิวิสฺสามีติ.
มหาสตฺโต ตมฺปิ มิคํ วิสฺสชฺชาเปตฺวา ‘‘นิเวสเน ปน เต, มหาราช, โปสาวนิโย มกฺกโฏ อตฺถี’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘อตฺถิ, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต ‘‘โสปิ, มหาราช, หิมวนฺตปเทเส ยูถปติ มกฺกฏีหิ สทฺธึ กามคิทฺโธ หุตฺวา วิจรนฺโต ภรเตน นาม ลุทฺเทน อิธ อานีโต, อิทานิ อุกฺกณฺิตฺวา ตตฺเถว คนฺตุกาโม ฉฏฺํ สทฺทมกาสิ, ตโตปิ เต ภยํ นตฺถี’’ติ วตฺวา ฉฏฺํ คาถมาห –
‘‘ตํ มํ กาเมหิ สมฺมตฺตํ, รตฺตํ กาเมสุ มุจฺฉิตํ;
อานยี ภรโต ลุทฺโท, พาหิโก ภทฺทมตฺถุ เต’’ติ.
ตตฺถ พาหิโกติ พาหิกรฏฺวาสี. ภทฺทมตฺถุ เตติ อิมมตฺถํ โส วานโร อาห, ตุยฺหํ ปน ภทฺทมตฺถุ, วิสฺสชฺเชหิ นนฺติ.
มหาสตฺโต ตํ วานรํ วิสฺสชฺชาเปตฺวา ‘‘นิเวสเน ปน เต, มหาราช, โปสาวนิโย กินฺนโร อตฺถี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อตฺถี’’ติ วุตฺเต ‘‘โส, มหาราช, อตฺตโน กินฺนริยา กตคุณํ อนุสฺสริตฺวา ¶ กิเลสาตุโร สทฺทมกาสิ. โส หิ ตาย สทฺธึ เอกทิวสํ ตุงฺคปพฺพตสิขรํ อารุหิ. เต ตตฺถ วณฺณคนฺธรสสมฺปนฺนานิ นานาปุปฺผานิ โอจินนฺตา ปิฬนฺธนฺตา สูริยํ อตฺถงฺคตํ น สลฺลกฺเขสุํ, อตฺถงฺคเต สูริเย โอตรนฺตานํ อนฺธกาโร อโหสิ. ตตฺร นํ กินฺนรี ‘สามิ, อนฺธกาโร วตฺตติ, อปกฺขลนฺโต อปฺปมาเทน โอตราหี’ติ วตฺวา หตฺเถ คเหตฺวา โอตาเรสิ, โส ตาย ตํ วจนํ อนุสฺสริตฺวา สทฺทมกาสิ, ตโตปิ เต ภยํ นตฺถี’’ติ ตํ การณํ อตฺตโน าณพเลน ปริจฺฉินฺทิตฺวา ปากฏํ กโรนฺโต สตฺตมํ คาถมาห –
‘‘อนฺธการติมิสายํ, ตุงฺเค อุปริปพฺพเต;
สา มํ สณฺเหน มุทุนา, มา ปาทํ ขลิ ยสฺมนี’’ติ.
ตตฺถ ¶ ¶ อนฺธการติมิสายนฺติ อนฺธภาวการเก ตเม. ตุงฺเคติ ติขิเณ. สณฺเหน มุทุนาติ มฏฺเน มุทุเกน วจเนน. มา ปาทํ ขลิ ยสฺมนีติ ย-กาโร พฺยฺชนสนฺธิวเสน คหิโต. อิทํ วุตฺตํ โหติ – สา มํ กินฺนรี สณฺเหน มุทเกน วจเนน ‘‘สามิ, อปฺปมตฺโต โหหิ, มา ปาทํ ขลิ อสฺมนิ, ยถา เต อุปกฺขลิตฺวา ปาโท ปาสาณสฺมึ น ขลติ, ตถา โอตรา’’ติ วตฺวา หตฺเถน คเหตฺวา โอตาเรสีติ.
อิติ มหาสตฺโต กินฺนเรน กตสทฺทการณํ กเถตฺวา ตํ วิสฺสชฺชาเปตฺวา ‘‘มหาราช, อฏฺโม อุทานสทฺโท อโหสิ. นนฺทมูลกปพฺภารสฺมึ กิร เอโก ปจฺเจกพุทฺโธ อตฺตโน อายุสงฺขารปริกฺขยํ ตฺวา ‘มนุสฺสปถํ คนฺตฺวา พาราณสิรฺโ อุยฺยาเน ปรินิพฺพายิสฺสามิ, ตสฺส เม มนุสฺสา สรีรนิกฺเขปํ กาเรตฺวา สาธุกีฬํ กีฬิตฺวา ธาตุปูชํ กตฺวา สคฺคปถํ ปูเรสฺสนฺตี’ติ อิทฺธานุภาเวน อาคจฺฉนฺโต ตว ปาสาทสฺส มตฺถกํ ปตฺตกาเล ขนฺธภารํ โอตาเรตฺวา นิพฺพานปุรปเวสนทีปนํ อุทานํ อุทาเนสี’’ติ ปจฺเจกพุทฺเธน วุตฺตํ คาถมาห –
‘‘อสํสยํ ¶ ชาติขยนฺตทสฺสี, น คพฺภเสยฺยํ ปุนราวชิสฺสํ;
อยมนฺติมา ปจฺฉิมา คพฺภเสยฺยา, ขีโณ เม สํสาโร ปุนพฺภวายา’’ติ.
ตสฺสตฺโถ – ชาติยา ขยนฺตสงฺขาตสฺส นิพฺพานสฺส ทิฏฺตฺตา ชาติขยนฺตทสฺสี อหํ อสํสยํ ปุน คพฺภเสยฺยํ น อาวชิสฺสํ, อยํ เม อนฺติมา ชาติ, ปจฺฉิมา คพฺภเสยฺยา, ขีโณ เม ปุนพฺภวาย ขนฺธปฏิปาฏิสงฺขาโต สํสาโรติ.
‘‘อิทฺจ ปน โส อุทานํ วตฺวา อิมํ อุยฺยานวนํ อาคมฺม เอกสฺส สุปุปฺผิตสฺส สาลสฺส มูเล ปรินิพฺพุโต, เอหิ, มหาราช, สรีรกิจฺจมสฺส กริสฺสามา’’ติ มหาสตฺโต ราชานํ คเหตฺวา ปจฺเจกพุทฺธสฺส ปรินิพฺพุตฏฺานํ คนฺตฺวา สรีรํ ทสฺเสสิ. ราชา ตสฺส สรีรํ ทิสฺวา สทฺธึ พลกาเยน คนฺธมาลาทีหิ ปูเชตฺวา โพธิสตฺตสฺส วจนํ นิสฺสาย ยฺํ หาเรตฺวา สพฺพสตฺตานํ ชีวิตทานํ ทตฺวา นคเร มาฆาตเภรึ จราเปตฺวา สตฺตาหํ สาธุกีฬํ กีฬิตฺวา สพฺพคนฺธจิตเก มหนฺเตน สกฺกาเรน ปจฺเจกพุทฺธสฺส ¶ สรีรํ ฌาเปตฺวา ธาตุโย จตุมหาปเถ ถูปํ กาเรสิ. โพธิสตฺโตปิ รฺโ ธมฺมํ เทเสตฺวา ‘‘อปฺปมตฺโต โหหี’’ติ โอวทิตฺวา หิมวนฺตเมว ปวิสิตฺวา พฺรหฺมวิหาเรสุ ปริกมฺมํ กตฺวา อปริหีนชฺฌาโน พฺรหฺมโลกปรายโณ อโหสิ.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘มหาราช, ตสฺส สทฺทสฺส สุตการณา ตว โกจิ อนฺตราโย ¶ นตฺถี’’ติ ยฺํ หราเปตฺวา ‘‘มหาชนสฺส ชีวิตํ เทหี’’ติ ชีวิตทานํ ทาเปตฺวา นคเร ธมฺมเภรึ จราเปตฺวา ธมฺมํ เทเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ ‘‘ตทา ราชา อานนฺโท อโหสิ, มาณโว สาริปุตฺโต, ตาปโส ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
อฏฺสทฺทชาตกวณฺณนา ทุติยา.
[๔๑๙] ๓. สุลสาชาตกวณฺณนา
อิทํ ¶ สุวณฺณกายูรนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ อนาถปิณฺฑิกสฺส ทาสึ อารพฺภ กเถสิ. สา กิร เอกสฺมึ อุสฺสวทิวเส ทาสิคเณน สทฺธึ อุยฺยานํ คจฺฉนฺตี อตฺตโน สามินึ ปฺุลกฺขณเทวึ อาภรณํ ยาจิ. สา ตสฺสา สตสหสฺสมูลํ อตฺตโน อาภรณํ อทาสิ. สา ตํ ปิฬนฺธิตฺวา ทาสิคเณน สทฺธึ อุยฺยานํ ปาวิสิ. อเถโก โจโร ตสฺสา อาภรเณ โลภํ อุปฺปาเทตฺวา ‘‘อิมํ มาเรตฺวา อาภรณํ หริสฺสามี’’ติ ตาย สทฺธึ สลฺลปนฺโต อุยฺยานํ คนฺตฺวา ตสฺสา มจฺฉมํสสุราทีนิ อทาสิ. สา ‘‘กิเลสวเสน เทติ มฺเ’’ติ คเหตฺวา อุยฺยานกีฬํ กีฬิตฺวา วีมํสนตฺถาย สายนฺหสมเย นิปนฺเน ทาสิคเณ อุฏฺาย ตสฺส สนฺติกํ อคมาสิ. โส ‘‘ภทฺเท, อิมํ านํ อปฺปฏิจฺฉนฺนํ, โถกํ ปุรโต คจฺฉามา’’ติ อาห. ตํ สุตฺวา อิตรา ‘‘อิมสฺมึ าเน สกฺกา รหสฺสกมฺมํ กาตุํ, อยํ ปน นิสฺสํสยํ มํ มาเรตฺวา ปิฬนฺธนภณฺฑํ หริตุกาโม ภวิสฺสติ, โหตุ, สิกฺขาเปสฺสามิ น’’นฺติ จินฺเตตฺวา ‘‘สามิ, สุรามเทน เม สุกฺขํ สรีรํ, ปานียํ ตาว มํ ปาเยหี’’ติ เอกํ กูปํ เนตฺวา ‘‘อิโต เม ปานียํ โอสิฺจา’’ติ รชฺชฺุจ ฆฏฺจ ¶ ทสฺเสสิ. โจโร รชฺชุํ กูเป โอตาเรสิ, อถ นํ โอนมิตฺวา อุทกํ โอสิฺจนฺตํ มหพฺพลทาสี อุโภหิ หตฺเถหิ อาณิสทํ ปหริตฺวา กูเป ขิปิตฺวา ‘‘น ตฺวํ เอตฺตเกน มริสฺสสี’’ติ เอกํ มหนฺตํ อิฏฺกํ มตฺถเก อาสุมฺภิ. โส ตตฺเถว ชีวิตกฺขยํ ปตฺโต. สาปิ นครํ ปวิสิตฺวา สามินิยา อาภรณํ ททมานา ‘‘มนมฺหิ อชฺช อิมํ อาภรณํ นิสฺสาย มตา’’ติ สพฺพํ ตํ ปวตฺตึ อาโรเจสิ, สาปิ อนาถปิณฺฑิกสฺส อาโรเจสิ, อนาถปิณฺฑิโก ตถาคตสฺส อาโรเจสิ. สตฺถา ‘‘น โข, คหปติ, อิทาเนว สา ทาสี านุปฺปตฺติกาย ปฺาย สมนฺนาคตา, ปุพฺเพปิ สมนฺนาคตาว, น จ อิทาเนว ตาย โส มาริโต, ปุพฺเพปิ นํ มาเรสิเยวา’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต สุลสา นาม นครโสภินี ปฺจสตวณฺณทาสิปริวารา อโหสิ, สหสฺเสน รตฺตึ คจฺฉติ. ตสฺมึเยว นคเร สตฺตุโก นาม ¶ ¶ โจโร อโหสิ นาคพโล, รตฺติภาเค อิสฺสรฆรานิ ปวิสิตฺวา ยถารุจึ วิลุมฺปติ. นาครา สนฺนิปติตฺวา รฺโ อุปกฺโกสึสุ. ราชา นครคุตฺติกํ อาณาเปตฺวา ตตฺถ ตตฺถ คุมฺพํ ปาเปตฺวา โจรํ คณฺหาเปตฺวา ‘‘สีสมสฺส ฉินฺทถา’’ติ อาห. ตํ ปจฺฉาพาหํ พนฺธิตฺวา จตุกฺเก จตุกฺเก กสาหิ ตาเฬตฺวา อาฆาตนํ เนนฺติ. ‘‘โจโร กิร คหิโต’’ติ สกลนครํ สงฺขุภิ. ตทา สุลสา วาตปาเน ตฺวา อนฺตรวีถึ โอโลเกนฺตี ตํ ทิสฺวา ปฏิพทฺธจิตฺตา หุตฺวา ‘‘สเจ อิมํ โจโรติ คหิตปุริสํ โมเจตุํ สกฺขิสฺสามิ, อิทํ กิลิฏฺกมฺมํ อกตฺวา อิมินาว สทฺธึ สมคฺควาสํ กปฺเปสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา เหฏฺา กณเวรชาตเก (ชา. ๑.๔.๖๙ อาทโย) วุตฺตนเยเนว นครคุตฺติกสฺส สหสฺสํ เปเสตฺวา ตํ โมเจตฺวา เตน สทฺธึ สมฺโมทมานา สมคฺควาสํ วสิ. โจโร ติณฺณํ จตุนฺนํ มาสานํ อจฺจเยน จินฺเตสิ ‘‘อหํ อิมสฺมึเยว าเน วสิตุํ น สกฺขิสฺสามิ, ตุจฺฉหตฺเถน ปลายิตุมฺปิ น สกฺกา, สุลสาย ปิฬนฺธนภณฺฑํ สตสหสฺสํ อคฺฆติ, สุลสํ มาเรตฺวา อิทํ คณฺหิสฺสามี’’ติ. อถ นํ เอกทิวสํ อาห – ‘‘ภทฺเท, อหํ ตทา ราชปุริเสหิ นียมาโน อสุกปพฺพตมตฺถเก รุกฺขเทวตาย พลิกมฺมํ ปฏิสฺสุณึ, สา มํ พลิกมฺมํ อลภมานา ¶ ภายาเปติ, พลิกมฺมมสฺสา กโรมา’’ติ. ‘‘สาธุ, สามิ, สชฺเชตฺวา เปเสหี’’ติ. ‘‘ภทฺเท, เปเสตุํ น วฏฺฏติ, มยํ อุโภปิ สพฺพาภรณปฏิมณฺฑิตา มหนฺเตน ปริวาเรน คนฺตฺวา ทสฺสามา’’ติ. ‘‘สาธุ, สามิ, ตถา กโรมา’’ติ.
อถ นํ ตถา กาเรตฺวา ปพฺพตปาทํ คตกาเล อาห – ‘‘ภทฺเท, มหาชนํ ทิสฺวา เทวตา พลิกมฺมํ น สมฺปฏิจฺฉิสฺสติ, มยํ อุโภว อภิรุหิตฺวา เทมา’’ติ. โส ตาย ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิโต ตํ พลิปาตึ อุกฺขิปาเปตฺวา สยํ สนฺนทฺธปฺจาวุโธ หุตฺวา ปพฺพตมตฺถกํ อภิรุหิตฺวา เอกํ สตโปริสปปาตํ ¶ นิสฺสาย ชาตรุกฺขมูเล พลิภาชนํ ปาเปตฺวา ‘‘ภทฺเท, นาหํ พลิกมฺมตฺถาย อาคโต, ตํ ปน มาเรตฺวา ปิฬนฺธนํ เต คเหตฺวา คมิสฺสามีติ อาคโตมฺหิ, ตว ปิฬนฺธนํ โอมฺุจิตฺวา อุตฺตรสาฏเกน ภณฺฑิกํ กโรหี’’ติ อาห. ‘‘สามิ, มํ กสฺมา มาเรสี’’ติ? ‘‘ธนการณา’’ติ. ‘‘สามิ, มยา กตคุณํ อนุสฺสร, อหํ ตํ พนฺธิตฺวา นียมานํ เสฏฺิปุตฺเตน ปริวตฺเตตฺวา พหุํ ธนํ ทตฺวา ชีวิตํ ลภาเปสึ, เทวสิกํ สหสฺสํ ลภมานาปิ อฺํ ปุริสํ น โอโลเกมิ, เอวฺหิ ตว อุปการิกํ มา มํ มาเรหิ, พหฺุจ เต ธนํ ทสฺสามิ, ตว ทาสี จ ภวิสฺสามี’’ติ ยาจนฺตี ปมํ คาถมาห –
‘‘อิทํ สุวณฺณกายูรํ, มุตฺตา เวฬุริยา พหู;
สพฺพํ หรสฺสุ ภทฺทนฺเต, มฺจ ทาสีติ สาวยา’’ติ.
ตตฺถ ¶ กายูรนฺติ คีวายํ ปิฬนฺธนปสาธนํ กายูรํ. สาวยาติ มหาชนมชฺเฌ สาเวตฺวา ทาสึ กตฺวา คณฺหาติ.
ตโต สตฺตุเกน –
‘‘โอโรปยสฺสุ กลฺยาณิ, มา พาฬฺหํ ปริเทวสิ;
น จาหํ อภิชานามิ, อหนฺตฺวา ธนมาภต’’นฺติ. –
อตฺตโน อชฺฌาสยานุรูปํ ทุติยคาถาย วุตฺตาย สุลสา านุปฺปตฺติการณํ ปฏิลภิตฺวา ‘‘อยํ โจโร มยฺหํ ชีวิตํ น ทสฺสติ, อุปาเยน นํ ปมตรํ ปปาเต ปาเตตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาเปสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา คาถาทฺวยมาห –
‘‘ยโต ¶ สรามิ อตฺตานํ, ยโต ปตฺตาสฺมิ วิฺุตํ;
น จาหํ อภิชานามิ, อฺํ ปิยตรํ ตยา.
‘‘เอหิ ตํ อุปคูหิสฺสํ, กริสฺสฺจ ปทกฺขิณํ;
น หิ ทานิ ปุน อตฺถิ, มม ตุยฺหฺจ สงฺคโม’’ติ.
สตฺตุโก ตสฺสาธิปฺปายํ อชานนฺโต ‘‘สาธุ, ภทฺเท, เอหิ อุปคูหสฺสุ ม’’นฺติ อาห. สุลสา ตํ ติกฺขตฺตุํ ปทกฺขิณํ กตฺวา อุปคูหิตฺวา ‘‘อิทานิ ตํ, สามิ, จตูสุ ปสฺเสสุ วนฺทิสฺสามี’’ติ ¶ วตฺวา ปาทปิฏฺิยํ สีสํ เปตฺวา พาหุปสฺเส วนฺทิตฺวา ปจฺฉิมปสฺสํ คนฺตฺวา วนฺทมานา วิย หุตฺวา นาคพลา คณิกา โจรํ ทฺวีสุ ปจฺฉาปาเทสุ คเหตฺวา เหฏฺา สีสํ กตฺวา สตโปริเส นรเก ขิปิ. โส ตตฺเถว จุณฺณวิจุณฺณํ ปตฺวา มริ. ตํ กิริยํ ทิสฺวา ปพฺพตมตฺถเก นิพฺพตฺตเทวตา อิมา คาถา อภาสิ –
‘‘น หิ สพฺเพสุ าเนสุ, ปุริโส โหติ ปณฺฑิโต;
อิตฺถีปิ ปณฺฑิตา โหติ, ตตฺถ ตตฺถ วิจกฺขณา.
‘‘น หิ สพฺเพสุ าเนสุ, ปุริโส โหติ ปณฺฑิโต;
อิตฺถีปิ ปณฺฑิตา โหติ, ลหุํ อตฺถํ วิจินฺติกา.
‘‘ลหฺุจ ¶ วต ขิปฺปฺจ, นิกฏฺเ สมเจตยิ;
มิคํ ปุณฺณายเตเนว, สุลสา สตฺตุกํ วธิ.
‘‘โยธ อุปฺปติตํ อตฺถํ, น ขิปฺปมนุพุชฺฌติ;
โส หฺติ มนฺทมติ, โจโรว คิริคพฺภเร.
‘‘โย จ อุปฺปติตํ อตฺถํ, ขิปฺปเมว นิโพธติ;
มุจฺจเต สตฺตุสมฺพาธา, สุลสา สตฺตุกามิวา’’ติ.
ตตฺถ ปณฺฑิตา โหตีติ อิตฺถีปิ ปณฺฑิตา ตตฺถ ตตฺถ วิจกฺขณา โหติ, อถ วา อิตฺถี ปณฺฑิตา เจว ตตฺถ ตตฺถ วิจกฺขณา จ โหติ. ลหุํ อตฺถํ วิจินฺติกาติ ลหุํ ขิปฺปํ อตฺถํ วิจินฺติกา. ลหฺุจ วตาติ อทนฺธฺจ วต. ขิปฺปฺจาติ อจิเรเนว. นิกฏฺเ สมเจตยีติ สนฺติเก ิตาว ตสฺส มรณูปายํ จินฺเตสิ. ปุณฺณายเตเนวาติ ปูริตธนุสฺมึ. อิทํ ¶ วุตฺตํ โหติ – ยถา เฉโก มิคลุทฺทโก สกณฺฑปุณฺณธนุสฺมึ ขิปฺปํ มิคํ วธติ, เอวํ สุลสา สตฺตุกํ วธีติ. โยธาติ โย อิมสฺมึ สตฺตโลเก. นิโพธตีติ ชานาติ. สตฺตุกามิวาติ สตฺตุกา อิว, ยถา สุลสา มุตฺตา, เอวํ มุจฺจตีติ อตฺโถ.
อิติ สุลสา โจรํ วธิตฺวา ปพฺพตา โอรุยฺห อตฺตโน ปริชนสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘อยฺยปุตฺโต กห’’นฺติ ปุฏฺา ‘‘มา ตํ ปุจฺฉถา’’ติ วตฺวา รถํ อภิรุหิตฺวา นครเมว ปาวิสิ.
สตฺถา ¶ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ ‘‘ตทา เต อุโภปิ อิเมเยว อเหสุํ, เทวตา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
สุลสาชาตกวณฺณนา ตติยา.
[๔๒๐] ๔. สุมงฺคลชาตกวณฺณนา
ภุสมฺหิ กุทฺโธติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ราโชวาทสุตฺตํ อารพฺภ กเถสิ. ตทา ปน สตฺถา รฺา ยาจิโต อตีตํ อาหริ.
อตีเต ¶ พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ตสฺส อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺโต วยปฺปตฺโต ปิตุ อจฺจเยน รชฺชํ กาเรสิ, มหาทานํ ปวตฺเตสิ. ตสฺส สุมงฺคโล นาม อุยฺยานปาโล อโหสิ. อเถโก ปจฺเจกพุทฺโธ นนฺทมูลกปพฺภารา นิกฺขมิตฺวา จาริกํ จรมาโน พาราณสึ ปตฺวา อุยฺยาเน วสิตฺวา ปุนทิวเส นครํ ปิณฺฑาย ปาวิสิ. ตเมนํ ราชา ทิสฺวา ปสนฺนจิตฺโต วนฺทิตฺวา ปาสาทํ อาโรเปตฺวา ราชาสเน นิสีทาเปตฺวา นานคฺครเสหิ ขาทนียโภชนีเยหิ ปริวิสิตฺวา อนุโมทนํ สุตฺวา ปสนฺโน อตฺตโน อุยฺยาเน วสนตฺถาย ปฏิฺํ คาหาเปตฺวา อุยฺยานํ ปเวเสตฺวา สยมฺปิ ภุตฺตปาตราโส ตตฺถ คนฺตฺวา รตฺติฏฺานทิวาฏฺานาทีนิ สํวิทหิตฺวา สุมงฺคลํ นาม อุยฺยานปาลํ เวยฺยาวจฺจกรํ กตฺวา นครํ ปาวิสิ. ปจฺเจกพุทฺโธ ตโต ปฏฺาย นิพทฺธํ ราชเคเห ภฺุชนฺโต ตตฺถ จิรํ วสิ, สุมงฺคโลปิ นํ สกฺกจฺจํ อุปฏฺหิ.
อเถกทิวสํ ¶ ปจฺเจกพุทฺโธ สุมงฺคลํ อามนฺเตตฺวา ‘‘อหํ กติปาหํ อสุกคามํ นิสฺสาย วสิตฺวา อาคจฺฉิสฺสามิ, รฺโ อาโรเจหี’’ติ วตฺวา ปกฺกามิ. สุมงฺคโลปิ รฺโ อาโรเจสิ. ปจฺเจกพุทฺโธ กติปาหํ ตตฺถ วสิตฺวา สายํ สูริเย อตฺถงฺคเต ตํ อุยฺยานํ ¶ ปจฺจาคมิ. สุมงฺคโล ตสฺส อาคตภาวํ อชานนฺโต อตฺตโน เคหํ อคมาสิ. ปจฺเจกพุทฺโธปิ ปตฺตจีวรํ ปฏิสาเมตฺวา โถกํ จงฺกมิตฺวา ปาสาณผลเก นิสีทิ. ตํ ทิวสํ ปน อุยฺยานปาลสฺส ฆรํ ปาหุนกา อาคมึสุ. โส เตสํ สูปพฺยฺชนตฺถาย ‘‘อุยฺยาเน อภยลทฺธํ มิคํ มาเรสฺสามี’’ติ ธนุํ อาทาย อุยฺยานํ คนฺตฺวา มิคํ อุปธาเรนฺโต ปจฺเจกพุทฺธํ ทิสฺวา ‘‘มหามิโค ภวิสฺสตี’’ติ สฺาย สรํ สนฺนยฺหิตฺวา วิชฺฌิ. ปจฺเจกพุทฺโธ สีสํ วิวริตฺวา ‘‘สุมงฺคลา’’ติ อาห. โส สํเวคปฺปตฺโต วนฺทิตฺวา ‘‘ภนฺเต, อหํ ตุมฺหากํ อาคตภาวํ อชานนฺโต ‘มิโค’ติ สฺาย วิชฺฌึ, ขมถ เม’’ติ วตฺวา ‘‘โหตุ ทานิ กึ กริสฺสสิ, เอหิ สรํ ลฺุจิตฺวา คณฺหาหี’’ติ วุตฺเต วนฺทิตฺวา สรํ ลฺุจิ, มหตี เวทนา อุปฺปชฺชิ. ปจฺเจกพุทฺโธ ตตฺเถว ปรินิพฺพายิ. อุยฺยานปาโล ‘‘สเจ ราชา ชานิสฺสติ, นาเสสฺสตี’’ติ ปุตฺตทารํ คเหตฺวา ตโตว ปลายิ. ตาวเทว ‘‘ปจฺเจกพุทฺโธ ปรินิพฺพุโต’’ติ เทวตานุภาเวน สกลนครํ เอกโกลาหลํ ชาตํ.
ปุนทิวเส มนุสฺสา อุยฺยานํ คนฺตฺวา ปจฺเจกพุทฺธํ ทิสฺวา ‘‘อุยฺยานปาโล ปจฺเจกพุทฺธํ มาเรตฺวา ปลาโต’’ติ รฺโ กถยึสุ. ราชา มหนฺเตน ปริวาเรน อุยฺยานํ คนฺตฺวา สตฺตาหํ สรีรปูชํ กตฺวา มหนฺเตน สกฺกาเรน ฌาเปตฺวา ธาตุโย อาทาย เจติยํ กตฺวา ตํ ปูเชนฺโต ธมฺเมน รชฺชํ กาเรสิ. สุมงฺคโลปิ เอกสํวจฺฉรํ วีตินาเมตฺวา ‘‘รฺโ จิตฺตํ ชานิสฺสามี’’ติ อาคนฺตฺวา ¶ เอกํ อมจฺจํ ปสฺสิตฺวา ‘‘มยิ รฺโ จิตฺตํ ชานาหี’’ติ อาห. อมจฺโจปิ รฺโ สนฺติกํ คนฺตฺวา ตสฺส คุณํ กเถสิ. ราชา อสุณนฺโต วิย อโหสิ. ปุน กิฺจิ อวตฺวา รฺโ อนตฺตมนภาวํ สุมงฺคลสฺส กเถสิ. โส ทุติยสํวจฺฉเรปิ อาคนฺตฺวา ตเถว ราชา ตุณฺหี อโหสิ. ตติยสํวจฺฉเร อาคนฺตฺวา ปุตฺตทารํ คเหตฺวาว อาคมิ. อมจฺโจ รฺโ จิตฺตมุทุภาวํ ตฺวา ตํ ราชทฺวาเร ¶ เปตฺวา ตสฺสาคตภาวํ รฺโ กเถสิ. ราชา ตํ ปกฺโกสาเปตฺวา ปฏิสนฺถารํ ¶ กตฺวา ‘‘สุมงฺคล, กสฺมา ตยา มม ปฺุกฺเขตฺตํ ปจฺเจกพุทฺโธ มาริโต’’ติ ปุจฺฉิ. โส ‘‘นาหํ, เทว, ‘ปจฺเจกพุทฺธํ มาเรมี’ติ มาเรสึ, อปิจ โข อิมินา นาม การเณน อิทํ นาม อกาสิ’’นฺติ ตํ ปวตฺตึ อาจิกฺขิ. อถ นํ ราชา ‘‘เตน หิ มา ภายี’’ติ สมสฺสาเสตฺวา ปุน อุยฺยานปาลเมว อกาสิ.
อถ นํ โส อมจฺโจ ปุจฺฉิ ‘‘เทว, กสฺมา ตุมฺเห ทฺเว วาเร สุมงฺคลสฺส คุณํ สุตฺวาปิ กิฺจิ น กถยิตฺถ, กสฺมา ปน ตติยวาเร สุตฺวา ตํ ปกฺโกสิตฺวา อนุกมฺปิตฺถา’’ติ? ราชา ‘‘ตาต, รฺา นาม กุทฺเธน สหสา กิฺจิ กาตุํ น วฏฺฏติ, เตนาหํ ปุพฺเพ ตุณฺหี หุตฺวา ตติยวาเร สุมงฺคเล มม จิตฺตสฺส มุทุภาวํ ตฺวา ตํ ปกฺโกสาเปสิ’’นฺติ ราชวตฺตํ กเถนฺโต อิมา คาถา อาห –
‘‘ภุสมฺหิ กุทฺโธติ อเวกฺขิยาน, น ตาว ทณฺฑํ ปณเยยฺย อิสฺสโร;
อฏฺานโส อปฺปติรูปมตฺตโน, ปรสฺส ทุกฺขานิ ภุสํ อุทีรเย.
‘‘ยโต จ ชาเนยฺย ปสาทมตฺตโน, อตฺถํ นิยฺุเชยฺย ปรสฺส ทุกฺกฏํ;
ตทายมตฺโถติ สยํ อเวกฺขิย, อถสฺส ทณฺฑํ สทิสํ นิเวสเย.
‘‘น จาปิ ฌาเปติ ปรํ น อตฺตนํ, อมุจฺฉิโต โย นยเต นยานยํ;
โย ทณฺฑธาโร ภวตีธ อิสฺสโร, ส วณฺณคุตฺโต สิริยา น ธํสติ.
‘‘เย ขตฺติยา เส อนิสมฺมการิโน, ปเณนฺติ ทณฺฑํ สหสา ปมุจฺฉิตา;
อวณฺณสํยุตา ชหนฺติ ชีวิตํ, อิโต วิมุตฺตาปิ จ ยนฺติ ทุคฺคตึ.
‘‘ธมฺเม ¶ ¶ จ เย อริยปฺปเวทิเต รตา, อนุตฺตรา เต วจสา มนสา กมฺมุนา จ;
เต สนฺติโสรจฺจสมาธิสณฺิตา, วชนฺติ โลกํ ทุภยํ ตถาวิธา.
‘‘ราชาหมสฺมิ ¶ นรปมทานมิสฺสโร, สเจปิ กุชฺฌามิ เปมิ อตฺตนํ;
นิเสธยนฺโต ชนตํ ตถาวิธํ, ปเณมิ ทณฺฑํ อนุกมฺป โยนิโส’’ติ.
ตตฺถ อเวกฺขิยานาติ อเวกฺขิตฺวา ชานิตฺวา. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ตาต, ปถวิสฺสโร ราชา นาม ‘‘อหํ ภุสํ กุทฺโธ พลวโกธาภิภูโต’’ติ ตฺวา อฏฺวตฺถุกาทิเภทํ ทณฺฑํ ปรสฺส น ปณเยยฺย น วตฺเตยฺย. กึการณา? กุทฺโธ หิ อฏฺวตฺถุกํ โสฬสวตฺถุกํ กตฺวา อฏฺาเนน อการเณน อตฺตโน ราชภาวสฺส อนนุรูปํ ‘‘อิมํ เอตฺตกํ นาม อาหรถ, อิทฺจ ตสฺส กโรถา’’ติ ปรสฺส ภุสํ ทุกฺขานิ พลวทุกฺขานิ อุทีรเย.
ยโตติ ยทา. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยทา ปน ราชา ปรสฺมึ อุปฺปนฺนํ อตฺตโน ปสาทํ ชาเนยฺย, อถ ปรสฺส ทุกฺกฏํ อตฺถํ นิยฺุเชยฺย อุปปริกฺเขยฺย, ตทา เอวํ นิยฺุชนฺโต ‘‘อยํ นาเมตฺถ อตฺโถ, อยํ เอตสฺส โทโส’’ติ สยํ อตฺตปจฺจกฺขํ กตฺวา อถสฺส อปราธการกสฺส อฏฺวตฺถุกเหตุ อฏฺเว, โสฬสวตฺถุกเหตุ โสฬเสว กหาปเณ คณฺหมาโน ทณฺฑํ สทิสํ กตโทสานุรูปํ นิเวสเย เปยฺย ปวตฺเตยฺยาติ.
อมุจฺฉิโตติ ฉนฺทาทีหิ อคติกิเลเสหิ อมุจฺฉิโต อนภิภูโต หุตฺวา โย นยานยํ นยเต อุปปริกฺขติ, โส เนว ปรํ ฌาเปติ, น อตฺตานํ. ฉนฺทาทิวเสน หิ อเหตุกํ ทณฺฑํ ปวตฺเตนฺโต ปรมฺปิ เตน ทณฺเฑน ฌาเปติ ทหติ ปีเฬติ, อตฺตานมฺปิ ตโตนิทาเนน ปาเปน. อยํ ปน น ปรํ ฌาเปติ, น อตฺตานํ. โย ทณฺฑธาโร ภวตีธ อิสฺสโรติ โย อิธ ปถวิสฺสโร ราชา อิธ สตฺตโลเก โทสานุจฺฉวิกํ ทณฺฑํ ปวตฺเตนฺโต ทณฺฑธาโร โหติ. ส วณฺณคุตฺโตติ คุณวณฺเณน เจว ยสวณฺเณน จ คุตฺโต รกฺขิโต สิริยา น ธํสติ น ปริหายติ ¶ . อวณฺณสํยุตา ชหนฺตีติ อธมฺมิกา โลลราชาโน อวณฺเณน ยุตฺตา หุตฺวา ชีวิตํ ชหนฺติ.
ธมฺเม จ เย อริยปฺปเวทิเตติ เย ราชาโน อาจารอริเยหิ ธมฺมิกราชูหิ ปเวทิเต ทสวิเธ ราชธมฺเม รตา. อนุตฺตรา เตติ เต วจสา มนสา กมฺมุนา จ ตีหิปิ เอเตหิ อนุตฺตรา ¶ เชฏฺกา. เต สนฺติโสรจฺจสมาธิสณฺิตาติ เต อคติปหาเนน กิเลสสนฺติยฺจ สุสีลฺยสงฺขาเต โสรจฺเจ จ เอกคฺคตาสมาธิมฺหิ จ สณฺิตา ปติฏฺิตา ธมฺมิกราชาโน. วชนฺติ โลกํ ทุภยนฺติ ธมฺเมน รชฺชํ กาเรตฺวา มนุสฺสโลกโต เทวโลกํ, เทวโลกโต มนุสฺสโลกนฺติ อุภยโลกเมว วชนฺติ, นิรยาทีสุ น นิพฺพตฺตนฺติ. นรปมทานนฺติ นรานฺจ นารีนฺจ. เปมิ อตฺตนนฺติ กุทฺโธปิ โกธวเสน อคนฺตฺวา อตฺตานํ โปราณกราชูหิ ปิตนยสฺมึเยว ธมฺเม เปมิ, วินิจฺฉยธมฺมํ น ภินฺทามีติ.
เอวํ ¶ ฉหิ คาถาหิ รฺา อตฺตโน คุเณ กถิเต สพฺพาปิ ราชปริสา ตุฏฺา ‘‘อยํ สีลาจารคุณสมฺปตฺติ ตุมฺหากฺเว อนุรูปา’’ติ รฺโ คุเณ กเถสุํ. สุมงฺคโล ปน ปริสาย กถิตาวสาเน อุฏฺาย ราชานํ วนฺทิตฺวา อฺชลึ ปคฺคยฺห รฺโ ถุตึ กโรนฺโต ติสฺโส คาถา อภาสิ –
‘‘สิรี จ ลกฺขี จ ตเวว ขตฺติย, ชนาธิป มา วิชหิ กุทาจนํ;
อกฺโกธโน นิจฺจปสนฺนจิตฺโต, อนีโฆ ตุวํ วสฺสสตานิ ปาลย.
‘‘คุเณหิ เอเตหิ อุเปต ขตฺติย, ิตมริยวตฺตี สุวโจ อโกธโน;
สุขี อนุปฺปีฬ ปสาส เมทินึ, อิโต วิมุตฺโตปิ จ ยาหิ สุคฺคตึ.
‘‘เอวํ สุนีเตน สุภาสิเตน, ธมฺเมน าเยน อุปายโส นยํ;
นิพฺพาปเย สงฺขุภิตํ มหาชนํ, มหาว เมโฆ สลิเลน เมทินิ’’นฺติ.
ตตฺถ ¶ สิรี จ ลกฺขี จาติ ปริวารสมฺปตฺติ จ ปฺา จ. อนีโฆติ นิทฺทุกฺโข หุตฺวา. อุเปต ขตฺติยาติ อุเปโต ขตฺติย, อยเมว วา ปาโ. ิตมริยวตฺตีติ ิตอริยวตฺติ, อริยวตฺติ นาม ทสราชธมฺมสงฺขาตํ โปราณราชวตฺตํ, ตตฺถ ปติฏฺิตตฺตา ิตราชธมฺโม หุตฺวาติ อตฺโถ. อนุปฺปีฬ ปสาส เมทินินฺติ อนุปฺปีฬํ ปสาส เมทินิฺจ, อยเมว ¶ วา ปาโ. สุนีเตนาติ สุนเยน สุฏฺุ การเณน. ธมฺเมนาติ ทสกุสลกมฺมปถธมฺเมน. าเยนาติ ปุริมปทสฺเสว เววจนํ. อุปายโสติ อุปายโกสลฺเลน. นยนฺติ นยนฺโต รชฺชํ อนุสาสนฺโต ธมฺมิกราชา. นิพฺพาปเยติ อิมาย ปฏิปตฺติยา กายิกเจตสิกทุกฺขํ ทรถํ อปเนนฺโต กายิกเจตสิกทุกฺขสงฺขุภิตมฺปิ มหาชนํ มหาเมโฆ สลิเลน เมทินึ วิย นิพฺพาเปยฺย, ตฺวมฺปิ ตเถว นิพฺพาเปหีติ ทสฺเสนฺโต เอวมาห.
สตฺถา โกสลรฺโ โอวาทวเสน อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ปจฺเจกพุทฺโธ ปรินิพฺพุโต, สุมงฺคโล อานนฺโท อโหสิ, ราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
สุมงฺคลชาตกวณฺณนา จตุตฺถา.
[๔๒๑] ๕. คงฺคมาลชาตกวณฺณนา
องฺคารชาตาติ ¶ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อุโปสถกมฺมํ อารพฺภ กเถสิ. เอกทิวสฺหิ สตฺถา อุโปสถิเก อุปาสเก อามนฺเตตฺวา ‘‘อุปาสกา สาธุรูปํ โว กตํ อุโปสถํ อุปวสนฺเตหิ, ทานํ ทาตพฺพํ, สีลํ รกฺขิตพฺพํ, โกโธ น กาตพฺโพ, เมตฺตา ภาเวตพฺพา, อุโปสถวาโส วสิตพฺโพ, โปราณกปณฺฑิตา หิ เอกํ อุปฑฺฒุโปสถกมฺมํ นิสฺสาย มหายสํ ลภึสู’’ติ วตฺวา เตหิ ยาจิโต อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต ตสฺมึ นคเร สุจิปริวาโร นาม เสฏฺิ อโหสิ อสีติโกฏิธนวิภโว ทานาทิปฺุาภิรโต. ตสฺส ปุตฺตทาราปิ ปริชโนปิ อนฺตมโส ตสฺมึ ฆเร วจฺฉปาลกาปิ ¶ สพฺเพ มาสสฺส ฉ ทิวเส อุโปสถํ อุปวสนฺติ. ตทา โพธิสตฺโต เอกสฺมึ ทลิทฺทกุเล นิพฺพตฺติตฺวา ภตึ กตฺวา กิจฺเฉน ชีวติ. โส ‘‘ภตึ กริสฺสามี’’ติ ตสฺส เคหํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ ิโต ‘‘กึ อาคโตสี’’ติ วุตฺเต ‘‘ตุมฺหากํ เคเห ภติยา กมฺมกรณตฺถ’’นฺติ อาห. เสฏฺิ อฺเสํ ภติกานํ อาคตทิวเสเยว ‘‘อิมสฺมึ เคเห กมฺมํ กโรนฺตา สีลํ รกฺขนฺติ, สีลํ รกฺขิตุํ สกฺโกนฺตา กมฺมํ กโรถา’’ติ วทติ, โพธิสตฺตสฺส ปน สีลรกฺขณอาจิกฺขเณ สฺํ อกตฺวา ‘‘สาธุ ¶ , ตาต, อตฺตโน ภตึ ชานิตฺวา กมฺมํ กโรหี’’ติ อาห. โส ตโต ปฏฺาย สุวโจ หุตฺวา อุรํ ทตฺวา อตฺตโน กิลมถํ อคเณตฺวา ตสฺส สพฺพกิจฺจานิ กโรติ, ปาโตว กมฺมนฺตํ คนฺตฺวา สายํ อาคจฺฉติ.
อเถกทิวสํ นคเร ฉณํ โฆเสสุํ. มหาเสฏฺิ ทาสึ อามนฺเตตฺวา ‘‘อชฺชุโปสถทิวโส, เคเห กมฺมกรานํ ปาโตว ภตฺตํ ปจิตฺวา เทหิ, กาลสฺเสว ภฺุชิตฺวา อุโปสถิกา ภวิสฺสนฺตี’’ติ อาห. โพธิสตฺโต กาลสฺเสว อุฏฺาย กมฺมนฺตํ อคมาสิ, ‘‘อชฺชุโปสถิโก ภเวยฺยาสี’’ติ ตสฺส โกจิ นาโรเจสิ. เสสกมฺมกรา ปาโตว ภฺุชิตฺวา อุโปสถิกาว อเหสุํ. เสฏฺิปิ สปุตฺตทาโร สปริชโน อุโปสถํ อธิฏฺหิ, สพฺเพปิ อุโปสถิกา อตฺตโน อตฺตโน วสนฏฺานํ คนฺตฺวา สีลํ อาวชฺเชนฺตา นิสีทึสุ. โพธิสตฺโต สกลทิวสํ กมฺมํ กตฺวา สูริยตฺถงฺคมนเวลาย อาคโต. อถสฺส ภตฺตการิกา หตฺถโธวนํ ทตฺวา ปาติยํ ภตฺตํ วฑฺเฒตฺวา อุปนาเมสิ. โพธิสตฺโต ‘‘อฺเสุ ทิวเสสุ อิมาย เวลาย มหาสทฺโท โหติ, อชฺช กหํ คตา’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘สพฺเพ อุโปสถํ สมาทิยิตฺวา อตฺตโน อตฺตโน วสนฏฺานานิ คตา’’ติ. ตํ สุตฺวา โพธิสตฺโต จินฺเตสิ ‘‘เอตฺตกานํ สีลวนฺตานํ อนฺตเร อหํ เอโก ทุสฺสีโล หุตฺวา น วสิสฺสามิ, อิทานิ อุโปสถงฺเคสุ อธิฏฺิเตสุ โหติ นุ โข อุโปสถกมฺมํ, โน’’ติ. โส คนฺตฺวา เสฏฺึ ¶ ปุจฺฉิ. อถ นํ เสฏฺิ ‘‘ตาต ปาโตว อนธิฏฺิตตฺตา สกลํ อุโปสถกมฺมํ น โหติ, อุปฑฺฒุโปสถกมฺมํ ปน โหตี’’ติ อาห.
โส ‘‘เอตฺตกมฺปิ โหตู’’ติ เสฏฺิสฺส สนฺติเก สมาทินฺนสีโล หุตฺวา อุโปสถกมฺมํ อธิฏฺาย อตฺตโน วสโนกาสํ ปวิสิตฺวา สีลํ ¶ อาวชฺเชนฺโต นิปชฺชิ. อถสฺส สกลทิวสํ นิราหารตาย ปจฺฉิมยามสมนนฺตเร สตฺถกวาตา สมุฏฺหึสุ. เสฏฺินา นานาวิธานิ เภสชฺชานิ อาหริตฺวา ‘‘ภฺุชา’’ติ วุจฺจมาโนปิ ‘‘อุโปสถํ น ภินฺทิสฺสามิ, ชีวิตปริยนฺติกํ กตฺวา สมาทิยิ’’นฺติ ¶ อาห. พลวเวทนา อุปฺปชฺชิ, อรุณุคฺคมนเวลาย สตึ ปจฺจุปฏฺาเปตุํ นาสกฺขิ. อถ นํ ‘‘อิทานิ มริสฺสตี’’ติ นีหริตฺวา ‘‘โอสารเก นิปชฺชาเปสุํ. ตสฺมึ ขเณ พาราณสิราชา รถวรคโต มหนฺเตน ปริวาเรน นครํ ปทกฺขิณํ กโรนฺโต ตํ านํ สมฺปาปุณิ. โพธิสตฺโต ตสฺส สิรึ โอโลเกตฺวา ตสฺมึ โลภํ อุปฺปาเทตฺวา รชฺชํ ปตฺเถสิ. โส จวิตฺวา อุปฑฺฒุโปสถกมฺมนิสฺสนฺเทน ตสฺส อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิมฺหิ ปฏิสนฺธึ คณฺหิ. สา ลทฺธคพฺภปริหารา ทสมาสจฺจเยน ปุตฺตํ วิชายิ, ‘‘อุทยกุมาโร’’ติสฺส นามํ อกํสุ. โส วยปฺปตฺโต สพฺพสิปฺเปสุ นิปฺผตฺตึ ปาปุณิ, ชาติสฺสราเณน อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา ‘‘อปฺปกสฺส กมฺมสฺส ผลํ มม อิท’’นฺติ อภิกฺขณํ อุทานํ อุทาเนสิ. โส ปิตุ อจฺจเยน รชฺชํ ปตฺวาปิ อตฺตโน มหนฺตํ สิริวิภวํ โอโลเกตฺวา ตเทว อุทานํ อุทาเนสิ.
อเถกทิวสํ นคเร ฉณํ สชฺชยึสุ, มหาชโน กีฬาปสุโต อโหสิ. ตทา พาราณสิยา อุตฺตรทฺวารวาสี เอโก ภติโก อุทกภตึ กตฺวา ลทฺธํ อฑฺฒมาสกํ ปาการิฏฺกาย อนฺตเร เปตฺวา ภตึ กโรนฺโต ทกฺขิณทฺวารํ ปตฺวา ตตฺถ อุทกภติเมว กตฺวา ชีวมานาย เอกาย กปณิตฺถิยา สทฺธึ สํวาสํ กปฺเปสิ. สา ตํ อาห – ‘‘สามิ, นคเร ฉโณ วตฺตติ, สเจ เต กิฺจิ อตฺถิ, มยมฺปิ กีเฬยฺยามา’’ติ? ‘‘อาม, อตฺถี’’ติ. ‘‘กิตฺตกํ, สามี’’ติ? ‘‘อฑฺฒมาสโก’’ติ. ‘‘กหํ โส’’ติ? ‘‘อุตฺตรทฺวาเร อิฏฺกพฺภนฺตเร ปิโตติ อิโต เม ทฺวาทสโยชนนฺตเร นิธานํ, ตว ปน หตฺเถ กิฺจิ อตฺถี’’ติ? ‘‘อาม, อตฺถี’’ติ. ‘‘กิตฺตก’’นฺติ? ‘‘อฑฺฒมาสโกวา’’ติ. ‘‘อิติ ตว อฑฺฒมาสโก, มม อฑฺฒมาสโกติ มาสโกว โหติ, ตโต เอเกน โกฏฺาเสน มาลํ, เอเกน โกฏฺาเสน คนฺธํ, เอเกน โกฏฺาเสน สุรํ คเหตฺวา กีฬิสฺสาม, คจฺฉ ตยา ปิตํ อฑฺฒมาสกํ ¶ อาหรา’’ติ. โส ‘‘ภริยาย เม สนฺติกา กถา ลทฺธา’’ติ หฏฺตุฏฺโ ‘‘ภทฺเท, มา จินฺตยิ, อาหริสฺสามิ น’’นฺติ วตฺวา ปกฺกามิ. นาคพโล ภติโก ฉ โยชนานิ อติกฺกมฺม ¶ มชฺฌนฺหิกสมเย วีตจฺจิกงฺคารสนฺถตํ วิย อุณฺหํ วาลุกํ มทฺทนฺโต ธนโลเภน หฏฺปหฏฺโ กสาวรตฺตนิวาสโน กณฺเณ ตาลปณฺณํ ปิฬนฺธิตฺวา เอเกน อาโยควตฺเตน คีตํ คายนฺโต ราชงฺคเณน ปายาสิ.
อุทยราชา ¶ สีหปฺชรํ วิวริตฺวา ิโต ตํ ตถา คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ‘‘กึ นุ โข เอส เอวรูปํ วาตาตปํ อคเณตฺวา หฏฺตุฏฺโ คายนฺโต คจฺฉติ, ปุจฺฉิสฺสามิ น’’นฺติ จินฺเตตฺวา ปกฺโกสนตฺถาย เอกํ ปุริสํ ปหิณิ. เตน คนฺตฺวา ‘‘ราชา ตํ ปกฺโกสตี’’ติ วุตฺเต ‘‘ราชา มยฺหํ กึ โหติ, นาหํ ราชานํ ชานามี’’ติ วตฺวา พลกฺกาเรน นีโต เอกมนฺตํ อฏฺาสิ. อถ นํ ราชา ปุจฺฉนฺโต ทฺเว คาถา อภาสิ –
‘‘องฺคารชาตา ปถวี, กุกฺกุฬานุคตา มหี;
อถ คายสิ วตฺตานิ, น ตํ ตปติ อาตโป.
‘‘อุทฺธํ ตปติ อาทิจฺโจ, อโธ ตปติ วาลุกา;
อถ คายสิ วตฺตานิ, น ตํ ตปติ อาตโป’’ติ.
ตตฺถ องฺคารชาตาติ โภ ปุริส, อยํ ปถวี วีตจฺจิกงฺคารา วิย อุณฺหชาตา. กุกฺกุฬานุคตาติ อาทิตฺตฉาริกสงฺขาเตน กุกฺกุเฬน วิย อุณฺหวาลุกาย อนุคตา. วตฺตานีติ อาโยควตฺตานิ อาโรเปตฺวา คีตํ คายสีติ.
โส รฺโ กถํ สุตฺวา ตติยํ คาถมาห –
‘‘น มํ ตปติ อาตโป, อาตปา ตปยนฺติ มํ;
อตฺถา หิ วิวิธา ราช, เต ตปนฺติ น อาตโป’’ติ.
ตตฺถ อาตปาติ วตฺถุกามกิเลสกามา. ปุริสฺหิ เต อภิตปนฺติ, ตสฺมา ‘‘อาตปา’’ติ วุตฺตา. อตฺถา หิ วิวิธาติ, มหาราช, มยฺหํ วตฺถุกามกิเลสกาเม นิสฺสาย กตฺตพฺพา นานากิจฺจสงฺขาตา วิวิธา อตฺถา อตฺถิ, เต มํ ตปนฺติ, น อาตโปติ.
อถ ¶ นํ ราชา ‘‘โก นาม เต อตฺโถ’’ติ ปุจฺฉิ. โส อาห ‘‘อหํ, เทว, ทกฺขิณทฺวาเร กปณิตฺถิยา สทฺธึ สํวาสํ กปฺเปสึ, สา มํ ‘ฉณํ กีฬิสฺสาม, อตฺถิ เต กิฺจิ หตฺเถ’ติ ปุจฺฉิ, อถ นํ อหํ ‘มม นิธานํ อุตฺตรทฺวาเร ¶ ปาการนฺตเร ปิต’นฺติ อวจํ, สา ‘คจฺฉ ตํ อาหร, อุโภปิ กีฬิสฺสามา’ติ มํ ปหิณิ, สา เม ตสฺสา กถา หทยํ น วิชหติ, ตํ มํ อนุสฺสรนฺตํ กามตโป ตปติ, อยํ เม, เทว, อตฺโถ’’ติ. อถ ‘‘เอวรูปํ ¶ วาตาตปํ อคเณตฺวา กึ เต ตุสฺสนการณํ, เยน คายนฺโต คจฺฉสี’’ติ? ‘‘เทว, ตํ นิธานํ อาหริตฺวา ‘ตาย สทฺธึ อภิรมิสฺสามี’ติ อิมินา การเณน ตุฏฺโ คายามี’’ติ. ‘‘กึ ปน เต, โภ ปุริส, อุตฺตรทฺวาเร ปิตนิธานํ สตสหสฺสมตฺตํ อตฺถี’’ติ? ‘‘นตฺถิ, เทวา’’ติ. ราชา ‘‘เตน หิ ปฺาส สหสฺสานิ, จตฺตาลีส, ตึส, วีส, ทส, สหสฺสํ, ปฺจ สตานิ, จตฺตาริ, ตีณิ, ทฺเว, เอกํ, สตํ, ปฺาสํ, จตฺตาลีสํ, ตึสํ, วีสํ, ทส, ปฺจ, จตฺตาริ, ตโย, ทฺเว, เอโก กหาปโณ, อฑฺโฒ, ปาโท, จตฺตาโร มาสกา, ตโย, ทฺเว, เอโก มาสโก’’ติ ปุจฺฉิ. สพฺพํ ปฏิกฺขิปิตฺวา ‘‘อฑฺฒมาสโก’’ติ วุตฺโต ‘‘อาม, เทว, เอตฺตกํ มยฺหํ ธนํ, ตํ อาหริตฺวา ตาย สทฺธึ อภิรมิสฺสามีติ คจฺฉามิ, ตาย ปีติยา เตน โสมนสฺเสน น มํ เอส วาตาตโป ตปตี’’ติ อาห.
อถ นํ ราชา ‘‘โภ ปุริส, เอวรูเป อาตเป ตตฺถ มา คมิ, อหํ เต อฑฺฒมาสกํ ทสฺสามี’’ติ อาห. ‘‘เทว, อหํ ตุมฺหากํ กถาย ตฺวา ตฺจ คณฺหิสฺสามิ, อิตรฺจ ธนํ น นาเสสฺสามิ, มม คมนํ อหาเปตฺวา ตมฺปิ คเหสฺสามี’’ติ. ‘‘โภ ปุริส, นิวตฺต, มาสกํ เต ทสฺสามิ, ทฺเว มาสเกหิ เอวํ วฑฺเฒตฺวา โกฏึ โกฏิสตํ อปริมิตํ ธนํ ทสฺสามิ, นิวตฺตา’’ติ วุตฺเตปิ ‘‘เทว, ตํ คเหตฺวา อิตรมฺปิ คณฺหิสฺสามิ’’อิจฺเจว อาห. ตโต เสฏฺิฏฺานาทีหิ านนฺตเรหิ ปโลภิโต ยาว อุปรชฺชา ตเถว วตฺวา ‘‘อุปฑฺฒรชฺชํ ¶ เต ทสฺสามิ, นิวตฺตา’’ติ วุตฺเต สมฺปฏิจฺฉิ. ราชา ‘‘คจฺฉถ มม สหายสฺส เกสมสฺสุํ กาเรตฺวา นฺหาเปตฺวา อลงฺกริตฺวา อาเนถ น’’นฺติ อมจฺเจ อาณาเปสิ. อมจฺจา ตถา อกํสุ. ราชา รชฺชํ ทฺวิธา ภินฺทิตฺวา ตสฺส อุปฑฺฒรชฺชํ อทาสิ. ‘‘โส ปน ตํ คเหตฺวาปิ อฑฺฒมาสกเปเมน อุตฺตรปสฺสํ คโตเยวา’’ติ วทนฺติ. โส อฑฺฒมาสกราชา นาม อโหสิ. เต สมคฺคา สมฺโมทมานา รชฺชํ กาเรนฺตา เอกทิวสํ อุยฺยานํ คมึสุ. ตตฺถ กีฬิตฺวา อุทยราชา อฑฺฒมาสกรฺโ องฺเก สีสํ กตฺวา นิปชฺชิ. ตสฺมึ นิทฺทํ โอกฺกนฺเต ปริวารมนุสฺสา กีฬานุภวนวเสน ตตฺถ ตตฺถ อคมํสุ.
อฑฺฒมาสกราชา ¶ ‘‘กึ เม นิจฺจกาลํ อุปฑฺฒรชฺเชน, อิมํ มาเรตฺวา อหเมว สกลรชฺชํ กาเรสฺสามี’’ติ ขคฺคํ อพฺพาหิตฺวา ‘‘ปหริสฺสามิ น’’นฺติ จินฺเตตฺวา ปุน ‘‘อยํ ราชา มํ ทลิทฺทกปณํ มนุสฺสํ อตฺตนา สมานํ กตฺวา มหนฺเต อิสฺสริเย ปติฏฺเปสิ, เอวรูปํ นาม ยสทายกํ มาเรตฺวา รชฺชํ กาเรสฺสามีติ มม อิจฺฉา อุปฺปนฺนา, อยุตฺตํ วต เม กมฺม’’นฺติ สตึ ปฏิลภิตฺวา อสึ ปเวเสสิ. อถสฺส ทุติยมฺปิ ตติยมฺปิ ตเถว จิตฺตํ อุปฺปชฺชิ. ตโต จินฺเตสิ ‘‘อิทํ จิตฺตํ ปุนปฺปุนํ อุปฺปชฺชมานํ มํ ปาปกมฺเม นิโยเชยฺยา’’ติ. โส อสึ ภูมิยํ ขิปิตฺวา ราชานํ อุฏฺาเปตฺวา ‘‘ขมาหิ เม, เทวา’’ติ ปาเทสุ ปติ. ‘‘นนุ สมฺม, ตว มมนฺตเร ¶ โทโส นตฺถี’’ติ? ‘‘อตฺถิ, มหาราช, อหํ อิทํ นาม อกาสิ’’นฺติ. ‘‘เตน หิ สมฺม, ขมามิ เต, อิจฺฉนฺโต ปน รชฺชํ กาเรหิ, อหํ อุปราชา หุตฺวา ตํ อุปฏฺหิสฺสามี’’ติ. โส ‘‘น เม, เทว, รชฺเชน อตฺโถ, อยฺหิ ตณฺหา มํ อปาเยสุ นิพฺพตฺตาเปสฺสติ, ตว รชฺชํ ตฺวเมว คณฺห, อหํ ปพฺพชิสฺสามิ, ทิฏฺํ เม กามสฺส มูลํ, อยฺหิ สงฺกปฺเปน วฑฺฒติ, น ทานิ ¶ นํ ตโต ปฏฺาย สงฺกปฺเปสฺสามี’’ติ อุทาเนนฺโต จตุตฺถํ คาถมาห –
‘‘อทฺทสํ กาม เต มูลํ, สงฺกปฺปา กาม ชายสิ;
น ตํ สงฺกปฺปยิสฺสามิ, เอวํ กาม น เหหิสี’’ติ.
ตตฺถ เอวนฺติ เอวํ มมนฺตเร. น เหหิสีติ น อุปฺปชฺชิสฺสสีติ.
เอวฺจ ปน วตฺวา ปุน กาเมสุ อนุยฺุชนฺตสฺส มหาชนสฺส ธมฺมํ เทเสนฺโต ปฺจมํ คาถมาห –
‘‘อปฺปาปิ กามา น อลํ, พหูหิปิ น ตปฺปติ;
อหหา พาลลปนา, ปริวชฺเชถ ชคฺคโต’’ติ.
ตตฺถ อหหาติ สํเวคทีปนํ. ชคฺคโตติ ชคฺคนฺโต. อิทํ วุตฺตํ โหติ – มหาราช, อิมสฺส มหาชนสฺส อปฺปกาปิ วตฺถุกามกิเลสกามา น อลํ ปริยตฺตาว, พหูหิปิ จ เตหิ น ตปฺปเตว, ‘‘อโห อิเม มม รูปา มม สทฺทา’’ติ ลปนโต พาลลปนา กามา, อิเม วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา โพธิปกฺขิยานํ ธมฺมานํ ภาวนานุโยคมนุยุตฺโต ชคฺคนฺโต กุลปุตฺโต ปริวชฺเชถ, ปริฺาปหานาภิสมเยหิ อภิสเมตฺวา ปชเหยฺยาติ.
เอวํ ¶ โส มหาชนสฺส ธมฺมํ เทเสตฺวา อุทยราชานํ รชฺชํ ปฏิจฺฉาเปตฺวา มหาชนํ อสฺสุมุขํ โรทมานํ ปหาย หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา ปพฺพชิตฺวา ฌานาภิฺาโย นิพฺพตฺเตตฺวา วิหาสิ. ตสฺส ปพฺพชิตกาเล ราชา ตํ อุทานํ สกลํ กตฺวา อุทาเนนฺโต ฉฏฺํ คาถมาห –
‘‘อปฺปสฺส ¶ กมฺมสฺส ผลํ มเมทํ, อุทโย อชฺฌาคมา มหตฺตปตฺตํ;
สุลทฺธลาโภ วต มาณวสฺส, โย ปพฺพชี กามราคํ ปหายา’’ติ.
ตตฺถ อุทโยติ อตฺตานํ สนฺธาย วทติ. มหตฺตปตฺตนฺติ มหนฺตภาวปฺปตฺตํ วิปุลํ อิสฺสริยํ อชฺฌาคมา. มาณวสฺสาติ สตฺตสฺส มยฺหํ สหายสฺส สุลทฺธลาโภ, โย กามราคํ ปหาย ปพฺพชิโตติ อธิปฺปาเยเนวมาห.
อิมิสฺสา ¶ ปน คาถาย น โกจิ อตฺถํ ชานาติ. อถ นํ เอกทิวสํ อคฺคมเหสี คาถาย อตฺถํ ปุจฺฉิ, ราชา น กเถสิ. เอโก ปนสฺส คงฺคมาโล นาม มงฺคลนฺหาปิโต, โส รฺโ มสฺสุํ กโรนฺโต ปมํ ขุรปริกมฺมํ กตฺวา ปจฺฉา สณฺฑาเสน โลมานิ คณฺหาติ, รฺโ จ ขุรปริกมฺมกาเล สุขํ โหติ, โลมหรณกาเล ทุกฺขํ. โส ปมํ ตสฺส วรํ ทาตุกาโม โหติ, ปจฺฉา สีสจฺเฉทนมากงฺขติ. อเถกทิวสํ ‘‘ภทฺเท, อมฺหากํ คงฺคมาลกปฺปโก พาโล’’ติ เทวิยา ตมตฺถํ อาโรเจตฺวา ‘‘กิ ปน, เทว, กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ วุตฺเต ‘‘ปมํ สณฺฑาเสน โลมานิ คเหตฺวา ปจฺฉา ขุรปริกมฺม’’นฺติ อาห. สา ตํ กปฺปกํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘ตาต, อิทานิ รฺโ มสฺสุกรณทิวเส ปมํ โลมานิ คเหตฺวา ปจฺฉา ขุรปริกมฺมํ กเรยฺยาสิ, รฺา จ ‘วรํ คณฺหาหี’ติ วุตฺเต ‘อฺเน, เทว, เม อตฺโถ นตฺถิ, ตุมฺหากํ อุทานคาถาย อตฺถํ อาจิกฺขถา’ติ วเทยฺยาสิ, อหํ เต พหุํ ธนํ ทสฺสามี’’ติ อาห. โส ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา มสฺสุกรณทิวเส ปมํ สณฺฑาสํ คณฺหิ. ‘‘กึ, ภเณ คงฺคมาล, อปุพฺพํ เต กรณ’’นฺติ รฺา วุตฺเต ‘‘เทว, กปฺปกา นาม อปุพฺพมฺปิ กโรนฺตี’’ติ วตฺวา ปมํ โลมานิ คเหตฺวา ปจฺฉา ขุรปริกมฺมํ อกาสิ. ราชา ‘‘วรํ คณฺหาหี’’ติ อาห. ‘‘เทว, อฺเน เม ¶ อตฺโถ นตฺถิ, ตุมฺหากํ อุทานคาถาย อตฺถํ กเถถา’’ติ. ราชา อตฺตโน ทลิทฺทกาเล กตํ กเถตุํ ลชฺชนฺโต ‘‘ตาต, อิมินา เต วเรน โก อตฺโถ, อฺํ คณฺหาหี’’ติ อาห. ‘‘เอตเมว เทหิ, เทวา’’ติ. โส มุสาวาทภเยน ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา กุมฺมาสปิณฺฑิชาตเก วุตฺตนเยเนว สพฺพํ สํวิทหาเปตฺวา รตนปลฺลงฺเก นิสีทิตฺวา ‘‘อหํ คงฺคมาล, ปุริมภเว อิมสฺมึเยว นคเร’’ติ สพฺพํ ปุริมกิริยํ อาจิกฺขิตฺวา ‘‘อิมินา การเณน อุปฑฺฒคาถํ, ‘สหาโย ปน เม ปพฺพชิโต, อหํ ปมตฺโต หุตฺวา รชฺชเมว กาเรมี’ติ อิมินา การเณน ¶ ปจฺฉา อุปฑฺฒคาถํ วทามี’’ติ อุทานสฺส อตฺถํ กเถสิ.
ตํ สุตฺวา กปฺปโก ‘‘อุปฑฺฒุโปสถกมฺเมน กิร รฺา อยํ สมฺปตฺติ ลทฺธา, กุสลํ นาม กาตพฺพเมว, ยํนูนาหํ ปพฺพชิตฺวา อตฺตโน ปติฏฺํ กเรยฺย’’นฺติ จินฺเตตฺวา าติโภคปริวฏฺฏํ ปหาย ¶ ราชานํ ปพฺพชฺชํ อนุชานาเปตฺวา หิมวนฺตํ คนฺตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ติลกฺขณํ อาโรเปนฺโต วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา ปจฺเจกโพธึ ปตฺวา อิทฺธิยา นิพฺพตฺตปตฺตจีวรธโร คนฺธมาทนปพฺพเต ปฺจฉพฺพสฺสานิ วสิตฺวา ‘‘พาราณสิราชานํ โอโลเกสฺสามี’’ติ อากาเสนาคนฺตฺวา อุยฺยาเน มงฺคลสิลายํ นิสีทิ. อุยฺยานปาโล สฺชานิตฺวา คนฺตฺวา รฺโ อาโรเจสิ ‘‘เทว, คงฺคมาโล ปจฺเจกพุทฺโธ หุตฺวา อากาเสนาคนฺตฺวา อุยฺยาเน นิสินฺโน’’ติ. ราชา ตํ สุตฺวา ‘‘ปจฺเจกพุทฺธํ วนฺทิสฺสามี’’ติ เวเคน นิกฺขมิ. ราชมาตา จ ปุตฺเตน สทฺธึเยว นิกฺขมิ. ราชา อุยฺยานํ ปวิสิตฺวา ตํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ สทฺธึ ปริสาย. โส รฺา สทฺธึ ปฏิสนฺถารํ กโรนฺโต ‘‘กึ, พฺรหฺมทตฺต, อปฺปมตฺโตสิ, ธมฺเมน รชฺชํ กาเรสิ, ทานาทีนิ ปฺุานิ กโรสี’’ติ ราชานํ กุลนาเมน อาลปิตฺวา ปฏิสนฺถารํ กโรติ. ตํ สุตฺวา รฺโ มาตา ‘‘อยํ หีนชจฺโจ มลมชฺชโก นฺหาปิตปุตฺโต อตฺตานํ น ชานาติ, มม ปุตฺตํ ปถวิสฺสรํ ชาติขตฺติยํ ‘พฺรหฺมทตฺตา’ติ นาเมนาลปตี’’ติ กุชฺฌิตฺวา สตฺตมํ คาถมาห –
‘‘ตปสา ปชหนฺติ ปาปกมฺมํ, ตปสา นฺหาปิตกุมฺภการภาวํ;
ตปสา อภิภุยฺย คงฺคมาล, นาเมนาลปสชฺช พฺรหฺมทตฺตา’’ติ.
ตสฺสตฺโถ ¶ – อิเม ตาว สตฺตา ตปสา อตฺตนา กเตน ตโปคุเณน ปาปกมฺมํ ชหนฺติ, กึ ปเนเต ตปสา นฺหาปิตกุมฺภการภาวมฺปิ ชหนฺติ, ยํ ตฺวํ คงฺคมาล, อตฺตโน ตปสา อภิภุยฺย มม ปุตฺตํ พฺรหฺมทตฺตํ นาเมนาลปสิ, ปติรูปํ นุ เต เอตนฺติ?
ราชา ¶ มาตรํ วาเรตฺวา ปจฺเจกพุทฺธสฺส คุณํ ปกาเสนฺโต อฏฺมํ คาถมาห –
‘‘สนฺทิฏฺิกเมว อมฺม ปสฺสถ, ขนฺตีโสรจฺจสฺส อยํ วิปาโก;
โย สพฺพชนสฺส วนฺทิโตหุ, ตํ วนฺทาม สราชิกา สมจฺจา’’ติ.
ตตฺถ ขนฺตีโสรจฺจสฺสาติ อธิวาสนขนฺติยา จ โสรจฺจสฺส จ. ตํ วนฺทามาติ ตํ อิทานิ มยํ สราชิกา สมจฺจา สพฺเพ วนฺทาม, ปสฺสถ อมฺม, ขนฺตีโสรจฺจานํ วิปากนฺติ.
รฺา มาตริ วาริตาย เสสมหาชโน อุฏฺหิตฺวา ‘‘อยุตฺตํ วต, เทว, เอวรูปสฺส หีนชจฺจสฺส ตุมฺเห นาเมนาลปน’’นฺติ อาห. ราชา มหาชนมฺปิ ปฏิพาหิตฺวา ตสฺส คุณกถํ กเถตุํ โอสานคาถมาห –
‘‘มา ¶ กิฺจิ อวจุตฺถ คงฺคมาลํ, มุนินํ โมนปเถสุ สิกฺขมานํ;
เอโส หิ อตริ อณฺณวํ, ยํ ตริตฺวา จรนฺติ วีตโสกา’’ติ.
ตตฺถ มุนินนฺติ อคาริกานคาริกเสกฺขาเสกฺขปจฺเจกมุนีสุ ปจฺเจกมุนึ. โมนปเถสุ สิกฺขมานนฺติ ปุพฺพภาคปฏิปทาโพธิปกฺขิยธมฺมสงฺขาเตสุ โมนปเถสุ สิกฺขมานํ. อณฺณวนฺติ สํสารมหาสมุทฺทํ.
เอวฺจ ปน วตฺวา ราชา ปจฺเจกพุทฺธํ วนฺทิตฺวา ‘‘ภนฺเต, มยฺหํ มาตุ ขมถา’’ติ อาห. ‘‘ขมามิ, มหาราชา’’ติ. ราชปริสาปิ นํ ขมาเปสิ. ราชา อตฺตานํ นิสฺสาย วสนตฺถาย ปฏิฺํ ยาจิ. ปจฺเจกพุทฺโธ ปน ปฏิฺํ อทตฺวา สราชิกาย ¶ ปริสาย ปสฺสนฺติยาว อากาเส ตฺวา รฺโ โอวาทํ ทตฺวา คนฺธมาทนเมว คโต.
สตฺถา ¶ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘เอวฺจ อุปาสกา อุโปสถวาโส นาม วสิตพฺพยุตฺตโก’’ติ วตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ปจฺเจกพุทฺโธ ปรินิพฺพายิ, อฑฺฒมาสกราชา อานนฺโท อโหสิ, รฺโ มาตา มหามายา, อคฺคมเหสี ราหุลมาตา, อุทยราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
คงฺคมาลชาตกวณฺณนา ปฺจมา.
[๔๒๒] ๖. เจติยชาตกวณฺณนา
ธมฺโม หเว หโต หนฺตีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เทวทตฺตสฺส ปถวิปเวสนํ อารพฺภ กเถสิ. ตสฺมิฺหิ ทิวเส ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺาเปสุํ ‘‘อาวุโส, เทวทตฺโต มุสาวาทํ กตฺวา ปถวึ ปวิฏฺโ อวีจิปรายโณ ชาโต’’ติ. สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพปิ ปถวึ ปวิฏฺโเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต ปมกปฺเป มหาสมฺมโต นาม ราชา อสงฺขฺเยยฺยายุโก อโหสิ. ตสฺส ปุตฺโต โรโช นาม, ตสฺส ปุตฺโต วรโรโช นาม, ตสฺส ปุตฺโต กลฺยาโณ นาม, กลฺยาณสฺส ปุตฺโต วรกลฺยาโณ นาม, วรกลฺยาณสฺส ปุตฺโต อุโปสโถ นาม, อุโปสถสฺส ¶ ปุตฺโต วรอุโปสโถ นาม, วรอุโปสถสฺส ปุตฺโต มนฺธาตา นาม, มนฺธาตุสฺส ปุตฺโต วรมนฺธาตา นาม, วรมนฺธาตุสฺส ปุตฺโต วโร นาม, วรสฺส ปุตฺโต อุปวโร นาม อโหสิ, อุปริวโรติปิ ตสฺเสว นามํ. โส เจติยรฏฺเ โสตฺถิยนคเร รชฺชํ กาเรสิ, จตูหิ ราชิทฺธีหิ สมนฺนาคโต อโหสิ อุปริจโร อากาสคามี, จตฺตาโร นํ เทวปุตฺตา จตูสุ ทิสาสุ ขคฺคหตฺถา รกฺขนฺติ, กายโต จนฺทนคนฺโธ วายติ, มุขโต อุปฺปลคนฺโธ. ตสฺส กปิโล นาม พฺราหฺมโณ ¶ ปุโรหิโต อโหสิ. กปิลพฺราหฺมณสฺส ปน กนิฏฺโ โกรกลมฺโพ นาม รฺา สทฺธึ เอกาจริยกุเล อุคฺคหิตสิปฺโป พาลสหาโย. โส ตสฺส กุมารกาเลเยว ‘‘อหํ รชฺชํ ปตฺวา ตุยฺหํ ¶ ปุโรหิตฏฺานํ ทสฺสามี’’ติ ปฏิชานิ. โส รชฺชํ ปตฺวา ปิตุ ปุโรหิตํ กปิลพฺราหฺมณํ ปุโรหิตฏฺานโต จาเวตุํ นาสกฺขิ. ปุโรหิเต ปน อตฺตโน อุปฏฺานํ อาคจฺฉนฺเต ตสฺมึ คารเวน อปจิตาการํ ทสฺเสสิ. พฺราหฺมโณ ตํ สลฺลกฺเขตฺวา ‘‘รชฺชํ นาม สมวเยหิ สทฺธึ สุปริหารํ โหติ, อหํ ราชานํ อาปุจฺฉิตฺวา ปพฺพชิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘เทว, อหํ มหลฺลโก, เคเห กุมารโก อตฺถิ, ตํ ปุโรหิตํ กโรหิ, อหํ ปพฺพชิสฺสามี’’ติ ราชานํ อนุชานาเปตฺวา ปุตฺตํ ปุโรหิตฏฺาเน ปาเปตฺวา ราชุยฺยานํ ปวิสิตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ฌานาภิฺาโย นิพฺพตฺเตตฺวา ปุตฺตํ นิสฺสาย ตตฺเถว วาสํ กปฺเปสิ.
โกรกลมฺโพ ‘‘อยํ ปพฺพชนฺโตปิ น มยฺหํ านนฺตรํ ทาเปสี’’ติ ภาตริ อาฆาตํ พนฺธิตฺวา เอกทิวสํ สุขกถาย นิสินฺนสมเย รฺา ‘‘โกรกลมฺพ กึ ตฺวํ ปุโรหิตฏฺานํ น กโรสี’’ติ วุตฺเต ‘‘อาม, เทว, น กโรมิ, ภาตา เม กโรตี’’ติ อาห. ‘‘นนุ เต ภาตา ปพฺพชิโต’’ติ? ‘‘อาม ปพฺพชิโต, านนฺตรํ ปน ปุตฺตสฺส ทาเปสี’’ติ. ‘‘เตน หิ ตฺวํ กโรหี’’ติ? ‘‘เทว, ปเวณิยา อาคตํ านนฺตรํ มม ภาตรํ อปเนตฺวา น สกฺกา มยา กาตุ’’นฺติ. ‘‘เอวํ สนฺเต อหํ ตํ มหลฺลกํ กตฺวา ภาตรํ เต กนิฏฺํ กริสฺสามี’’ติ. ‘‘กถํ, เทวา’’ติ? ‘‘มุสาวาทํ กตฺวา’’ติ. ‘‘กึ เทว, น ชานาถ, ยทา มม ภาตา มหนฺเตน อพฺภุตธมฺเมน สมนฺนาคโต วิชฺชาธโร, โส อพฺภุตธมฺเมน ตุมฺเห วฺเจสฺสติ, จตฺตาโร เทวปุตฺเต อนฺตรหิเต วิย กริสฺสติ, กายโต จ มุขโต จ สุคนฺธํ ทุคฺคนฺธํ วิย กริสฺสติ, ตุมฺเห อากาสา โอตาเรตฺวา ภูมิยํ ิเต วิย กริสฺสติ, ตุมฺเห ปถวึ ปวิสนฺตา วิย ภวิสฺสถ, ตทา ตุมฺหากํ กถาย ปติฏฺาตุํ น สกฺขิสฺสถา’’ติ. ‘‘ตฺวํ เอวํ สฺํ มา กริ, อหํ กาตุํ สกฺขิสฺสามี’’ติ. ‘‘กทา กริสฺสถ, เทวา’’ติ? ‘‘อิโต ¶ สตฺตเม ทิวเส’’ติ. สา กถา สกลนคเร ปากฏา อโหสิ. ‘‘ราชา กิร มุสาวาทํ กตฺวา มหลฺลกํ ขุทฺทกํ, ขุทฺทกํ มหลฺลกํ กริสฺสติ, านนฺตรํ ขุทฺทกสฺส ทาเปสฺสติ, กีทิโส นุ โข มุสาวาโท นาม, กึ นีลโก, อุทาหุ ¶ ปีตกาทีสุ อฺตรวณฺโณ’’ติ เอวํ มหาชนสฺส วิตกฺโก อุทปาทิ ¶ . ตทา กิร โลกสฺส สจฺจวาทีกาโล, ‘‘มุสาวาโท นาม เอวรูโป’’ติ น ชานนฺติ.
ปุโรหิตปุตฺโตปิ ตํ กถํ สุตฺวา ปิตุ สนฺติกํ คนฺตฺวา กเถสิ ‘‘ตาต, ราชา กิร มุสาวาทํ กตฺวา ตุมฺเห ขุทฺทเก กตฺวา อมฺหากํ านนฺตรํ มม จูฬปิตุสฺส ทสฺสตี’’ติ. ‘‘ตาต, ราชา มุสาวาทํ กตฺวาปิ อมฺหากํ านนฺตรํ หริตุํ น สกฺขิสฺสติ. กตรทิวเส ปน กริสฺสตี’’ติ? ‘‘อิโต กิร สตฺตเม ทิวเส’’ติ. ‘‘เตน หิ ตทา มยฺหํ อาโรเจยฺยาสี’’ติ. สตฺตเม ทิวเส มหาชนา ‘‘มุสาวาทํ ปสฺสิสฺสามา’’ติ ราชงฺคเณ สนฺนิปติตฺวา มฺจาติมฺเจ พนฺธิตฺวา อฏฺํสุ. กุมาโร คนฺตฺวา ปิตุ อาโรเจสิ. ราชา อลงฺกตปฏิยตฺโต นิกฺขมฺม มหาชนมชฺเฌ ราชงฺคเณ อากาเส อฏฺาสิ. ตาปโส อากาเสนาคนฺตฺวา รฺโ ปุรโต นิสีทนจมฺมํ อตฺถริตฺวา อากาเส ปลฺลงฺเกน นิสีทิตฺวา ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ มหาราช, มุสาวาทํ กตฺวา ขุทฺทกํ มหลฺลกํ กตฺวา ตสฺส านนฺตรํ ทาตุกาโมสี’’ติ? ‘‘อาม อาจริย, เอวํ เม กถิต’’นฺติ. อถ นํ โส โอวทนฺโต ‘‘มหาราช, มุสาวาโท นาม ภาริโย คุณปริธํสโก จตูสุ อปาเยสุ นิพฺพตฺตาเปติ. ราชา นาม มุสาวาทํ กโรนฺโต ธมฺมํ หนติ, โส ธมฺมํ หนิตฺวา สยเมว หฺตี’’ติ วตฺวา ปมํ คาถมาห –
‘‘ธมฺโม หเว หโต หนฺติ, นาหโต หนฺติ กิฺจนํ;
ตสฺมา หิ ธมฺมํ น หเน, มา ตฺวํ ธมฺโม หโต หนี’’ติ.
ตตฺถ ¶ ธมฺโมติ เชฏฺาปจายนธมฺโม อิธาธิปฺเปโต.
อถ นํ อุตฺตริปิ โอวทนฺโต ‘‘สเจ, มหาราช, มุสาวาทํ กริสฺสสิ, จตสฺโส อิทฺธิโย อนฺตรธายิสฺสนฺตี’’ติ วตฺวา ทุติยํ คาถมาห –
‘‘อลิกํ ภาสมานสฺส, อปกฺกมนฺติ เทวตา;
ปูติกฺจ มุขํ วาติ, สกฏฺานา จ ธํสติ;
โย ชานํ ปุจฺฉิโต ปฺหํ, อฺถา นํ วิยากเร’’ติ.
ตตฺถ ¶ อปกฺกมนฺติ เทวตาติ มหาราช, สเจ อลิกํ ภณิสฺสสิ, จตฺตาโร เทวปุตฺตา อารกฺขํ ¶ ฉฑฺเฑตฺวา อนฺตรธายิสฺสนฺตีติ อธิปฺปาเยเนตํ วทติ. ปูติกฺจ มุขํ วาตีติ มุขฺจ เต กาโย จ อุโภ ปูติคนฺธํ วายิสฺสนฺตีติ สนฺธายาห. สกฏฺานา จ ธํสตีติ อากาสโต ภสฺสิตฺวา ปถวึ ปวิสิสฺสสีติ ทีเปนฺโต เอวมาห.
ตํ สุตฺวา ราชา ภีโต โกรกลมฺพํ โอโลเกสิ. อถ นํ โส ‘‘มา ภายิ, มหาราช, นนุ มยา ปมเมว ตุมฺหากํ เอตํ กถิต’’นฺติ อาห. ราชา กปิลสฺส วจนํ สุตฺวาปิ อนาทิยิตฺวา อตฺตนา กถิตเมว ปุรโต กโรนฺโต ‘‘ตฺวํสิ, ภนฺเต, กนิฏฺโ, โกรกลมฺโพ เชฏฺโ’’ติ อาห. อถสฺส สห มุสาวาเทน จตฺตาโร เทวปุตฺตา ‘‘ตาทิสสฺส มุสาวาทิโน อารกฺขํ น คณฺหิสฺสามา’’ติ ขคฺเค ปาทมูเล ฉฑฺเฑตฺวา อนฺตรธายึสุ, มุขํ ภินฺนกุกฺกุฏณฺฑปูติ วิย, กาโย วิวฏวจฺจกุฏี วิย ทุคฺคนฺธํ วายิ, อากาสโต ภสฺสิตฺวา ปถวิยํ ปติฏฺหิ, จตสฺโสปิ อิทฺธิโย ปริหายึสุ. อถ นํ มหาปุโรหิโต ‘‘มา ภายิ, มหาราช, สเจ สจฺจํ ภณิสฺสสิ, สพฺพํ เต ปากติกํ กริสฺสามี’’ติ วตฺวา ตติยํ คาถมาห –
‘‘สเจ หิ สจฺจํ ภณสิ, โหหิ ราช ยถา ปุเร;
มุสา เจ ภาสเส ราช, ภูมิยํ ติฏฺ เจติยา’’ติ.
ตตฺถ ¶ ภูมิยํ ติฏฺาติ ภูมิยํเยว ปติฏฺ, ปุน อากาสํ ลงฺฆิตุํ น สกฺขิสฺสสีติ อตฺโถ.
โส ‘‘ปสฺส, มหาราช, ปมํ มุสาวาเทเนว เต จตสฺโส อิทฺธิโย อนฺตรหิตา, สลฺลกฺเขหิ, อิทานิปิ สกฺกา ปากติกํ กาตุ’’นฺติ วุตฺโตปิ ‘‘เอวํ วตฺวา ตุมฺเห มํ วฺเจตุกามา’’ติ ทุติยมฺปิ มุสาวาทํ ภณิตฺวา ยาว โคปฺผกา ปถวึ ปาวิสิ. อถ นํ ปุนปิ พฺราหฺมโณ ‘‘สลฺลกฺเขหิ, มหาราช, อิทานิปิ สกฺกา ปากติกํ กาตุ’’นฺติ วตฺวา จตุตฺถํ คาถมาห –
‘‘อกาเล วสฺสตี ตสฺส, กาเล ตสฺส น วสฺสติ;
โย ชานํ ปุจฺฉิโต ปฺหํ, อฺถา นํ วิยากเร’’ติ.
ตตฺถ ¶ ตสฺสาติ โย ชานนฺโต ปุจฺฉิตํ ปฺหํ มุสาวาทํ กตฺวา อฺถา พฺยากโรติ, ตสฺส รฺโ วิชิเต เทโว ยุตฺตกาเล อวสฺสิตฺวา อกาเล วสฺสตีติ อตฺโถ.
อถ ¶ นํ ปุนปิ มุสาวาทผเลน ยาว ชงฺฆา ปถวึ ปวิฏฺํ ‘‘สลฺลกฺเขหิ, มหาราชา’’ติ วตฺวา ปฺจมํ คาถมาห –
‘‘สเจ หิ สจฺจํ ภณสิ, โหหิ ราช ยถา ปุเร;
มุสา เจ ภาสเส ราช, ภูมึ ปวิส เจติยา’’ติ.
โส ตติยมฺปิ ‘‘ตฺวํสิ, ภนฺเต, กนิฏฺโ, เชฏฺโ โกรกลมฺโพ’’ติ มุสาวาทเมว กตฺวา ยาว ชาณุกา ปถวึ ปาวิสิ. อถ นํ ปุนปิ ‘‘สลฺลกฺเขหิ, มหาราชา’’ติ วตฺวา ทฺเว คาถา อภาสิ –
‘‘ชิวฺหา ตสฺส ทฺวิธา โหติ, อุรคสฺเสว ทิสมฺปติ;
โย ชานํ ปุจฺฉิโต ปฺหํ, อฺถา นํ วิยากเร.
‘‘สเจ หิ สจฺจํ ภณสิ, โหหิ ราช ยถา ปุเร;
มุสา เจ ภาสเส ราช, ภิยฺโย ปวิส เจติยา’’ติ.
อิมา ทฺเว คาถา วตฺวา ‘‘อิทานิ สกฺกา ปากติกํ กาตุ’’นฺติ อาห. ราชา ตสฺส วจนํ สุตฺวาปิ อนาทิยิตฺวา ‘‘ตฺวํสิ, ภนฺเต, กนิฏฺโ, เชฏฺโ โกรกลมฺโพ’’ติ จตุตฺถมฺปิ มุสาวาทํ กตฺวา ¶ ยาว กฏิโต ปถวึ ปาวิสิ. อถ นํ พฺราหฺมโณ ‘‘สลฺลกฺเขหิ, มหาราชา’’ติ วตฺวา ปุน ทฺเว คาถา อภาสิ –
‘‘ชิวฺหา ตสฺส น ภวติ, มจฺฉสฺเสว ทิสมฺปติ;
โย ชานํ ปุจฺฉิโต ปฺหํ, อฺถา นํ วิยากเร.
‘‘สเจ หิ สจฺจํ ภณสิ, โหหิ ราช ยถา ปุเร;
มุสา เจ ภาสเส ราช, ภิยฺโย ปวิส เจติยา’’ติ.
ตตฺถ มจฺฉสฺเสวาติ นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตฏฺาเน มุสาวาทิโน มจฺฉสฺส วิย กถนสมตฺถา ชิวฺหา น โหติ, มูโคว โหตีติ อตฺโถ.
โส ¶ ปฺจมมฺปิ ‘‘ตฺวํสิ กนิฏฺโ, เชฏฺโ โกรกลมฺโพ’’ติ มุสาวาทํ กตฺวา ยาว นาภิโต ปถวึ ปาวิสิ. อถ นํ พฺราหฺมโณ ปุนปิ ‘‘สลฺลกฺเขหิ, มหาราชา’’ติ วตฺวา ทฺเว คาถา อภาสิ –
‘‘ถิโยว ¶ ตสฺส ชายนฺติ, น ปุมา ชายเร กุเล;
โย ชานํ ปุจฺฉิโต ปฺหํ, อฺถา นํ วิยากเร.
‘‘สเจ หิ สจฺจํ ภณสิ, โหหิ ราช ยถา ปุเร;
มุสา เจ ภาสเส ราช, ภิยฺโย ปวิส เจติยา’’ติ.
ตตฺถ ถิโยวาติ นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตฏฺาเน มุสาวาทิสฺส ธีตโรว ชายนฺติ, ปุตฺตา น ชายนฺตีติ อตฺโถ.
ราชา ตสฺส วจนํ อนาทิยิตฺวา ฉฏฺมฺปิ ตเถว มุสาวาทํ ภณิตฺวา ยาว ถนา ปถวึ ปาวิสิ. อถ นํ ปุนปิ พฺราหฺมโณ ‘‘สลฺลกฺเขหิ, มหาราชา’’ติ วตฺวา ทฺเว คาถา อภาสิ –
‘‘ปุตฺตา ตสฺส น ภวนฺติ, ปกฺกมนฺติ ทิโสทิสํ;
โย ชานํ ปุจฺฉิโต ปฺหํ, อฺถา นํ วิยากเร.
‘‘สเจ หิ สจฺจํ ภณสิ, โหหิ ราช ยถา ปุเร;
มุสา เจ ภาสเส ราช, ภิยฺโย ปวิส เจติยา’’ติ.
ตตฺถ ปกฺกมนฺตีติ สเจ มุสาวาทิสฺส ปุตฺตา ภวนฺติ, มาตาปิตูนํ อนุปการา หุตฺวา ปลายนฺตีติ อตฺโถ.
โส ปาปมิตฺตสํสคฺคโทเสน ตสฺส วจนํ อนาทิยิตฺวา สตฺตมมฺปิ ตเถว มุสาวาทํ อกาสิ. อถสฺส ปถวี วิวรํ อทาสิ, อวีจิโต ชาลา อุฏฺหิตฺวา คณฺหิ.
‘‘ส ¶ ราชา อิสินา สตฺโต, อนฺตลิกฺขจโร ปุเร;
ปาเวกฺขิ ปถวึ เจจฺโจ, หีนตฺโต ปตฺว ปริยายํ.
ตสฺมา ¶ หิ ฉนฺทาคมนํ, นปฺปสํสนฺติ ปณฺฑิตา;
อทุฏฺจิตฺโต ภาเสยฺย, คิรํ สจฺจูปสํหิต’’นฺติ. –
อิมา ทฺเว อภิสมฺพุทฺธคาถา โหนฺติ.
ตตฺถ ส ราชาติ ภิกฺขเว, โส ราชา เจติโย ปุพฺเพ อนฺตลิกฺขจโร หุตฺวา ปจฺฉา อิสินา อภิสตฺโต ปริหีนสภาโว หุตฺวา. ปตฺว ปริยายนฺติ อตฺตโน กาลปริยายํ ปตฺวา ปถวึ ปาวิสีติ อตฺโถ. ตสฺมาติ ¶ ยสฺมา เจติยราชา ฉนฺทาคมเนน อวีจิปรายโณ ชาโต, ตสฺมา. อทุฏฺจิตฺโตติ ฉนฺทาทีหิ อทูสิตจิตฺโต หุตฺวา สจฺจเมว ภาเสยฺย.
มหาชโน ‘‘เจติยราชา อิสึ อกฺโกสิตฺวา มุสาวาทํ กตฺวา อวีจึ ปวิฏฺโ’’ติ ภยปฺปตฺโต อโหสิ. รฺโ ปฺจ ปุตฺตา อาคนฺตฺวา พฺราหฺมณสฺส ปาเทสุ ปติตฺวา ‘‘อมฺหากํ อวสฺสโย โหหี’’ติ วทึสุ. พฺราหฺมโณ ‘‘ตาตา, ตุมฺหากํ ปิตา ธมฺมํ นาเสตฺวา มุสาวาทํ กตฺวา อิสึ อกฺโกสิตฺวา อวีจึ อุปปนฺโน, ธมฺโม นาเมส หโต หนติ, ตุมฺเหหิ น สกฺกา อิธ วสิตุ’’นฺติ วตฺวา เตสุ สพฺพเชฏฺกํ ‘‘เอหิ ตฺวํ, ตาต, ปาจีนทฺวาเรน นิกฺขมิตฺวา อุชุกํ คจฺฉนฺโต สพฺพเสตํ สตฺตปติฏฺํ หตฺถิรตนํ ปสฺสิสฺสสิ, ตาย สฺาย ตตฺถ นครํ มาเปตฺวา วส, ตํ นครํ หตฺถิปุรํ นาม ภวิสฺสตี’’ติ อาห. ทุติยํ อามนฺเตตฺวา ‘‘ตฺวํ, ตาต, ทกฺขิณทฺวาเรน นิกฺขมิตฺวา อุชุกเมว คจฺฉนฺโต สพฺพเสตํ อสฺสรตนํ ปสฺสิสฺสสิ, ตาย สฺาย ตตฺถ นครํ มาเปตฺวา วส, ตํ นครํ อสฺสปุรํ นาม ภวิสฺสตี’’ติ อาห. ตติยํ อามนฺเตตฺวา ‘‘ตฺวํ, ตาต, ปจฺฉิมทฺวาเรน นิกฺขมิตฺวา อุชุกเมว คจฺฉนฺโต เกสรสีหํ ปสฺสิสฺสสิ, ตาย สฺาย ตตฺถ นครํ มาเปตฺวา วส, ตํ นครํ สีหปุรํ นาม ภวิสฺสตี’’ติ อาห. จตุตฺถํ อามนฺเตตฺวา ‘‘ตฺวํ, ตาต, อุตฺตรทฺวาเรน นิกฺขมิตฺวา อุชุกเมว คจฺฉนฺโต สพฺพรตนมยํ จกฺกปฺชรํ ปสฺสิสฺสสิ, ตาย สฺาย ตตฺถ ¶ นครํ มาเปตฺวา วส, ตํ นครํ อุตฺตรปฺจาลํ นาม ภวิสฺสตี’’ติ อาห. ปฺจมํ อามนฺเตตฺวา ‘‘ตาต, ตยา อิมสฺมึ าเน วสิตุํ น สกฺกา, อิมสฺมึ นคเร มหาถูปํ กตฺวา นิกฺขมิตฺวา ปจฺฉิมุตฺตราย ทิสาย อุชุกเมว คจฺฉนฺโต ทฺเว ปพฺพเต อฺมฺํ ปหริตฺวา ปหริตฺวา ททฺทรสทฺทํ กโรนฺเต ปสฺสิสฺสสิ, ตาย สฺาย ตตฺถ นครํ มาเปตฺวา วส, ตํ นครํ ททฺทรปุรํ นาม ภวิสฺสตี’’ติ อาห. เต ปฺจปิ ชนา ตาย ตาย สฺาย คนฺตฺวา ตสฺมึ ตสฺมึ าเน นครานิ มาเปตฺวา วสึสุ.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพปิ เทวทตฺโต มุสาวาทํ กตฺวา ¶ ปถวึ ปวิฏฺโ’’ติ วตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา เจติยราชา เทวทตฺโต อโหสิ, กปิลพฺราหฺมโณ ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
เจติยชาตกวณฺณนา ฉฏฺา.
[๔๒๓] ๗. อินฺทฺริยชาตกวณฺณนา
โย ¶ อินฺทฺริยานนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต ปุราณทุติยิกาปโลภนํ อารพฺภ กเถสิ. สาวตฺถิยํ กิเรโก กุลปุตฺโต สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ‘‘น สกฺกา อคารมชฺเฌ วสนฺเตน เอกนฺตปริปุณฺณํ เอกนฺตปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริยํ จริตุํ, นิยฺยานิกสาสเน ปพฺพชิตฺวา ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสามี’’ติ ฆเร วิภวํ ปุตฺตทารสฺส นิยฺยาเทตฺวา นิกฺขมิตฺวา สตฺถารํ ปพฺพชฺชํ ยาจิ. สตฺถาปิสฺส ปพฺพชฺชํ ทาเปสิ. ตสฺส อาจริยุปชฺฌาเยหิ สทฺธึ ปิณฺฑาย จรโต นวกตฺตา เจว ภิกฺขูนํ พหุภาเวน จ กุลฆเร วา อาสนสาลาย วา อาสนํ น ปาปุณาติ, สงฺฆนวกานํ โกฏิยํ ปีกํ วา ผลกํ วา ปาปุณาติ. อาหาโรปิ อุฬุงฺกปิฏฺเน ฆฏฺฏิตา ภินฺนสิตฺถกยาคุ วา ปูติสุกฺขขชฺชกํ วา ฌามสุกฺขกูโร วา ปาปุณาติ, ยาปนปมาณํ น โหติ. โส อตฺตนา ¶ ลทฺธํ คเหตฺวา ปุราณทุติยิกาย สนฺติกํ คจฺฉติ. อถสฺส สา ปตฺตํ คเหตฺวา วนฺทิตฺวา ปตฺตโต ภตฺตํ นีหริตฺวา สุสมฺปาทิตานิ ยาคุภตฺตสูปพฺยฺชนานิ เทติ. มหลฺลโก รสตณฺหาย พชฺฌิตฺวา ปุราณทุติยิกํ ชหิตุํ น สกฺโกติ. สา จินฺเตสิ ‘‘พทฺโธ นุ โข, โนติ วีมํสิสฺสามิ น’’นฺติ.
อเถกทิวสํ ชนปทมนุสฺสํ เสตมตฺติกาย นฺหาเปตฺวา เคเห นิสีทาเปตฺวา อฺเปิสฺส กติปเย ปริวารมนุสฺเส อาณาเปตฺวา โถกโถกํ ปานโภชนํ ทาเปสิ. เต ขาทนฺตา ภฺุชนฺตา นิสีทึสุ. เคหทฺวาเร จ จกฺเกสุ โคเณ พนฺธาเปตฺวา เอกํ สกฏมฺปิ ปาเปสิ, สยํ ปน ปิฏฺิคพฺเภ นิสีทิตฺวา ปูเว ปจิ. มหลฺลโก อาคนฺตฺวา ทฺวาเร อฏฺาสิ. ตํ ทิสฺวา เอโก มหลฺลกปุริโส ‘‘อยฺเย, เอโก เถโร ทฺวาเร ิโต’’ติ อาห. ‘‘วนฺทิตฺวา อติจฺฉาเปหี’’ติ. โส ‘‘อติจฺฉถ, ภนฺเต’’ติ ปุนปฺปุนํ กเถตฺวาปิ ตํ อคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ‘‘อยฺเย, เถโร น คจฺฉตี’’ติ อาห. สา อาคนฺตฺวา สาณึ อุกฺขิปิตฺวา โอโลเกตฺวา ‘‘อมฺโภ อยํ มม ทารกปิตา’’ติ วตฺวา นิกฺขมิตฺวา ปตฺตํ คเหตฺวา เคหํ ปเวเสตฺวา ปริวิสิตฺวา โภชนปริโยสาเน วนฺทิตฺวา ‘‘ภนฺเต, ตุมฺเห อิเธว ปรินิพฺพายถ, มยํ เอตฺตกํ กาลํ อฺํ กุลํ น คณฺหิมฺห, อสามิเก ปน ฆเร ฆราวาโส น สณฺาติ, มยํ อฺํ กุลํ คณฺหาม, ทูรํ ชนปทํ ¶ คจฺฉิสฺสาม, ตุมฺเห อปฺปมตฺตา โหถ, สเจ เม โทโส อตฺถิ, ขมถา’’ติ อาห. มหลฺลกสฺส หทยผาลนกาโล วิย อโหสิ. อถ นํ ‘‘อหํ ¶ ตํ ชหิตุํ น สกฺโกมิ, มา คจฺฉ, วิพฺภมิสฺสามิ, อสุกฏฺาเน เม สาฏกํ เปเสหิ, ปตฺตจีวรํ ปฏิจฺฉาเปตฺวา อาคจฺฉิสฺสามี’’ติ อาห. สา ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิ. มหลฺลโก วิหารํ คนฺตฺวา อาจริยุปชฺฌาเย ปตฺตจีวรํ ปฏิจฺฉาเปนฺโต ‘‘กสฺมา, อาวุโส, เอวํ กโรสี’’ติ วุตฺโต ‘‘ปุราณทุติยิกํ ชหิตุํ น สกฺโกมิ วิพฺภมิสฺสามี’’ติ อาห. อถ นํ เต อนิจฺฉนฺตฺเว สตฺถุ สนฺติกํ เนตฺวา ‘‘กึ, ภิกฺขเว, อิมํ อนิจฺฉนฺตฺเว อานยิตฺถา’’ติ วุตฺเต ‘‘ภนฺเต, อยํ อุกฺกณฺิตฺวา วิพฺภมิตุกาโม’’ติ วทึสุ. อถ นํ สตฺถา ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ ภิกฺขุ อุกฺกณฺิโตสี’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘สจฺจํ, ภนฺเต’’ติ. ‘‘โก ตํ อุกฺกณฺาเปสี’’ติ? ‘‘ปุราณทุติยิกา ภนฺเต’’ติ วุตฺเต ‘‘ภิกฺขุ น อิทาเนว สา อิตฺถี ตุยฺหํ อนตฺถการิกา, ปุพฺเพปิ ตฺวํ ตํ นิสฺสาย จตูหิ ฌาเนหิ ปริหีโน มหาทุกฺขํ ปตฺวา มํ นิสฺสาย ตมฺหา ทุกฺขา มุจฺจิตฺวา นฏฺชฺฌานํ ปฏิลภี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต ¶ พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต ตสฺส ปุโรหิตํ ปฏิจฺจ ตสฺส พฺราหฺมณิยา กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺติ. ชาตทิวเส จสฺส สกลนคเร อาวุธานิ ปชฺชลึสุ, เตนสฺส ‘‘โชติปาลกุมาโร’’ติ นามํ กรึสุ. โส วยปฺปตฺโต ตกฺกสิลายํ สพฺพสิปฺปานิ อุคฺคณฺหิตฺวา รฺโ สิปฺปํ ทสฺเสตฺวา อิสฺสริยํ ปหาย กฺจิ อชานาเปตฺวา อคฺคทฺวาเรน นิกฺขมิตฺวา อรฺํ ปวิสิตฺวา สกฺกทตฺติเย กวิฏฺกอสฺสเม อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ฌานาภิฺาโย นิพฺพตฺเตสิ. ตํ ตตฺถ วสนฺตํ อเนกานิ อิสิสตานิ ปริวาเรสุํ, มหาสมาคโม อโหสิ. โส สรภงฺคสตฺถา นาม อโหสิ, ตสฺส สตฺต อนฺเตวาสิกเชฏฺกา อเหสุํ. เตสุ สาลิสฺสโร นาม อิสิ กวิฏฺกอสฺสมา นิกฺขมิตฺวา สุรฏฺชนปเท ปุรตฺถิมชนปเท สาโตทิกาย นาม นทิยา ตีเร อเนกสหสฺสอิสิปริวาโร วสิ. เมณฺฑิสฺสโร นาม อิสิ ปชฺโชตกปฺจาลรฺโ วิชิเต กลพฺพจูฬกํ นาม นิคมํ นิสฺสาย อเนกสหสฺสอิสิปริวาโร วสิ. ปพฺพโต นาม อิสิ เอกํ อฏวิชนปทํ นิสฺสาย อเนกสหสฺสอิสิปริวาโร วสิ. กาฬเทวิโล นาม อิสิ อวนฺติทกฺขิณาปเถ เอกคฺฆนเสลํ นิสฺสาย อเนกสหสฺสอิสิปริวาโร วสิ. กิสวจฺโฉ นาม อิสิ เอกโกว ทณฺฑกิรฺโ กุมฺภวตีนครํ นิสฺสาย อุยฺยาเน วสิ. อนุปิยตาปโส ปน โพธิสตฺตสฺส อุปฏฺาโก ตสฺส สนฺติเก ¶ วสิ. นารโท นาม อิสิ กาฬเทวิลสฺส กนิฏฺโ มชฺฌิมเทเส อารฺชรคิริมฺหิ ปพฺพตชาลนฺตเร เอกโกว เอกสฺมึ คุหาเลเณ วสิ.
อารฺชรคิริโน นาม อวิทูเร เอโก อากิณฺณมนุสฺโส นิคโม อตฺถิ, เตสํ อนฺตเร มหตี ¶ นที อตฺถิ, ตํ นทึ พหู มนุสฺสา โอตรนฺติ. อุตฺตมรูปธรา วณฺณทาสิโยปิ ปุริเส ปโลภยมานา ตสฺสา นทิยา ตีเร นิสีทนฺติ. นารทตาปโส ตาสุ เอกํ ทิสฺวา ปฏิพทฺธจิตฺโต หุตฺวา ฌานํ อนฺตรธาเปตฺวา นิราหาโร ปริสุสฺสนฺโต ¶ กิเลสวสํ คนฺตฺวา สตฺตาหํ วสิตฺวา นิปชฺชิ. อถสฺส ภาตา กาฬเทวิโล อาวชฺเชนฺโต ตํ การณํ ตฺวา อากาเสนาคนฺตฺวา เลณํ ปาวิสิ. นารโท ตํ ทิสฺวา ‘‘กสฺมา ภวํ อาคโตสี’’ติ อาห. ‘‘ภวํ ‘อกลฺลโก’ติ ภวนฺตํ ปฏิชคฺคิตุํ อาคโตมฺหี’’ติ. อถ นํ โส ‘‘อภูตํ กถํ กเถสิ, อลิกํ ตุจฺฉํ กเถสี’’ติ มุสาวาเทน นิคฺคณฺหิ. โส ‘‘เนตํ ปหาตุํ วฏฺฏตี’’ติ สาลิสฺสรํ อาเนสิ, เมณฺฑิสฺสรํ อาเนสิ, ปพฺพตมฺปิ อาเนสิ. อิตโรปิ เต ตโย มุสาวาเทน นิคฺคณฺหิ. กาฬเทวิโล ‘‘สรภงฺคสตฺถารํ อาเนสฺสามี’’ติ อากาเสนาคนฺตฺวา ตํ อาเนสิ. โส อาคนฺตฺวา ตํ ทิสฺวา ‘‘อินฺทฺริยวสํ คโต’’ติ ตฺวา ‘‘กจฺจิ นารท, อินฺทฺริยานํ วสํ คโต’’ติ ปุจฺฉิ. อิตเรน ตํ สุตฺวาว อุฏฺาย วนฺทิตฺวา ‘‘อาม, อาจริยา’’ติ วุตฺเต ‘‘นารท, อินฺทฺริยวสํ คตา นาม อิมสฺมึ อตฺตภาเว สุสฺสนฺตา ทุกฺขํ อนุภวิตฺวา ทุติเย อตฺตภาเว นิรเย นิพฺพตฺตนฺตี’’ติ วตฺวา ปมํ คาถมาห –
‘‘โย อินฺทฺริยานํ กาเมน, วสํ นารท คจฺฉติ;
โส ปริจฺจชฺชุโภ โลเก, ชีวนฺโตว วิสุสฺสตี’’ติ.
ตตฺถ โย อินฺทฺริยานนฺติ นารท, โย ปุริโส รูปาทีสุ สุภาการํ คเหตฺวา กิเลสกามวเสน ฉนฺนํ อินฺทฺริยานํ วสํ คจฺฉติ. ปริจฺจชฺชุโภ โลเกติ โส มนุสฺสโลกฺจ เทวโลกฺจาติ อุโภโลเก ปริจฺจชิตฺวา นิรยาทีสุ นิพฺพตฺตนฺตีติ อตฺโถ. ชีวนฺโตว วิสุสฺสตีติ ชีวนฺโตเยว อตฺตนา อิจฺฉิตํ กิเลสวตฺถุํ อลภนฺโต โสเกน วิสุสฺสติ, มหาทุกฺขํ ปาปุณาตีติ.
ตํ สุตฺวา นารโท ‘‘อาจริย, กามเสวนํ นาม สุขํ, เอวรูปํ สุขํ กึ สนฺธาย ทุกฺขนฺติ วทสี’’ติ ปุจฺฉิ. อถสฺส สรภงฺโค ‘‘เตน หิ สุณาหี’’ติ ทุติยํ คาถมาห –
‘‘สุขสฺสานนฺตรํ ¶ ทุกฺขํ, ทุกฺขสฺสานนฺตรํ สุขํ;
โสสิ ปตฺโต สุขา ทุกฺขํ, ปาฏิกงฺข วรํ สุข’’นฺติ.
ตตฺถ ¶ สุขสฺสานนฺตรนฺติ กามสุขสฺส อนนฺตรํ นิรยทุกฺขํ. ทุกฺขสฺสาติ สีลรกฺขณทุกฺขสฺส ¶ อนนฺตรํ ทิพฺพมานุสกสุขฺเจว นิพฺพานสุขฺจ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – นารท, อิเม หิ สตฺตา กามเสวนสมเย กาลํ กตฺวา เอกนฺตทุกฺเข นิรเย นิพฺพตฺตนฺติ, สีลํ รกฺขนฺตา วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺตา จ ปน กิลมนฺติ, เต ทุกฺเขน สีลํ รกฺขิตฺวา สีลพเลน วุตฺตปฺปการํ สุขํ ลภนฺติ, อิทํ ทุกฺขํ สนฺธายาหํ เอวํ วทามีติ. โสสิ ปตฺโตติ โส ตฺวํ นารท, อิทานิ ฌานสุขํ นาเสตฺวา ตโต สุขา มหนฺตํ กามนิสฺสิตํ เจตสิกทุกฺขํ ปตฺโต. ปาฏิกงฺขาติ อิทํ กิเลสทุกฺขํ ฉฑฺเฑตฺวา ปุน ตเทว วรํ อุตฺตมํ ฌานสุขํ อิจฺฉ ปตฺเถหีติ.
นารโท ‘‘อิทํ อาจริย, ทุกฺขํ ทุสฺสหํ, น ตํ อธิวาเสตุํ สกฺโกมี’’ติ อาห. อถ นํ มหาสตฺโต ‘‘นารท, ทุกฺขํ นาม อุปฺปนฺนํ อธิวาเสตพฺพเมวา’’ติ วตฺวา ตติยํ คาถมาห –
‘‘กิจฺฉกาเล กิจฺฉสโห, โย กิจฺฉํ นาติวตฺตติ;
ส กิจฺฉนฺตํ สุขํ ธีโร, โยคํ สมธิคจฺฉตี’’ติ.
ตตฺถ นาติวตฺตตีติ นานุวตฺตติ, อยเมว วา ปาโ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – นารท, โย กายิกเจตสิกทุกฺขสงฺขาตสฺส กิจฺฉสฺส อุปฺปนฺนกาเล อปฺปมตฺโต ตสฺส กิจฺฉสฺส หรณูปายํ กโรนฺโต กิจฺฉสโห หุตฺวา ตํ กิจฺฉํ นานุวตฺตติ, ตสฺส วเส อวตฺติตฺวา เตหิ เตหิ อุปาเยหิ ตํ กิจฺฉํ อภิภวติ วินาเสติ, โส ธีโร กิจฺฉสฺส อนฺติมสงฺขาตํ นิรามิสสุขสงฺขาตํ ฌานสุขํ อธิคจฺฉติ, ตํ วา กิจฺฉนฺตํ โยคสุขํ อธิคจฺฉติ, อกิลมนฺโตว ปาปุณาตีติ.
โส ‘‘อาจริย, กามสุขํ นาม อุตฺตมสุขํ, น ตํ ชหิตุํ สกฺโกมี’’ติ อาห. อถ นํ มหาสตฺโต ‘‘นารท, ธมฺโม นาม น เกนจิ การเณน นาเสตพฺโพ’’ติ วตฺวา จตุตฺถํ คาถมาห –
‘‘น ¶ เหว กามาน กามา, นานตฺถา นาตฺถการณา;
น กตฺจ นิรงฺกตฺวา, ธมฺมา จวิตุมรหสี’’ติ.
ตตฺถ ¶ กามาน กามาติ กามานํ กามา, วตฺถุกามานํ ปตฺถนายาติ อตฺโถ. นานตฺถา นาตฺถการณาติ น อนตฺถโต น อตฺถการณา. น กตฺจ นิรงฺกตฺวาติ กตฺจ นิปฺผาทิตํ ฌานํ ¶ นิรํกตฺวา. อิทํ วุตฺตํ โหติ – นารท, น เหว วตฺถุกามปตฺถนาย ธมฺมา จวิตุมรหสิ, เอกสฺมึ อนตฺเถ อุปฺปนฺเน ตํ ปฏิหนิตุกาโม นานตฺถา น อตฺเถนปิ การณภูเตน ธมฺมา จวิตุมรหสิ, ‘‘อสุโก นาม เม อตฺโถ อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติ เอวมฺปิ อตฺถการณาปิ น ธมฺมา จวิตุมรหสิ, กตํ ปน นิปฺผาทิตํ ฌานสุขํ นิรํกตฺวา วินาเสตฺวา เนว ธมฺมา จวิตุมรหสีสิ.
เอวํ สรภงฺเคน จตูหิ คาถาหิ ธมฺเม เทสิเต กาฬเทวิโล อตฺตโน กนิฏฺํ โอวทนฺโต ปฺจมํ คาถมาห –
‘‘ทกฺขํ คหปตี สาธุ, สํวิภชฺชฺจ โภชนํ;
อหาโส อตฺถลาเภสุ, อตฺถพฺยาปตฺติ อพฺยโถ’’ติ.
ตตฺถ ทกฺขํ คหปตีติ นารท ฆราวาสํ วสนฺตานํ คหปตีนํ โภคุปฺปาทนตฺถาย อนลสฺยเฉกกุสลภาวสงฺขาตํ ทกฺขํ นาม สาธุ, ทกฺขภาโว ภทฺทโก. สํวิภชฺชฺจ โภชนนฺติ ทุกฺเขน อุปฺปาทิตโภคานํ ธมฺมิกสมณพฺราหฺมเณหิ สทฺธึ สํวิภชิตฺวา ปริโภคกรณํ ทุติยํ สาธุ. อหาโส อตฺถลาเภสูติ มหนฺเต อิสฺสริเย อุปฺปนฺเน อปฺปมาทวเสน อหาโส อนุปฺปิลาวิตตฺตํ ตติยํ สาธุ. อตฺถพฺยาปตฺตีติ ยทา ปน อตฺตโน อตฺถพฺยาปตฺติ ยสวินาโส โหติ, ตทา อพฺยโถ อกิลมนํ จตุตฺถํ สาธุ, ตสฺมา ตฺวํ, นารท, ‘‘ฌานํ เม อนฺตรหิต’’นฺติ มา โสจิ, สเจ อินฺทฺริยานํ วสํ น คมิสฺสสิ, นฏฺมฺปิ เต ฌานํ ปุน ปากติกเมว ภวิสฺสตีติ.
ตํ ปุน กาฬเทวิเลน นารทสฺส โอวทิตภาวํ ตฺวา สตฺถา อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา ฉฏฺํ คาถมาห –
‘‘เอตฺตาวเตตํ ปณฺฑิจฺจํ, อปิ โส เทวิโล พฺรวิ;
น ยิโต กิฺจิ ปาปิโย, โย อินฺทฺริยานํ วสํ วเช’’ติ.
ตสฺสตฺโถ ¶ – ภิกฺขเว, เอตฺตกํ เอตํ ปณฺฑิจฺจํ โสยํ เทวิโล อพฺรวิ. โย ปน กิเลสวเสน อินฺทฺริยานํ วสํ วชติ, อิโต อฺโ ปาปิโย นตฺถีติ.
อถ ¶ ¶ นํ สรภงฺโค อามนฺเตตฺวา ‘‘นารท, อิทํ ตาว สุณ, โย หิ ปมเมว กตฺตพฺพยุตฺตกํ น กโรติ, โส อรฺํ ปวิฏฺมาณวโก วิย โสจติ ปริเทวตี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต เอกสฺมึ กาสินิคเม เอโก พฺราหฺมณมาณโว อภิรูโป อโหสิ ถามสมฺปนฺโน นาคพโล. โส จินฺเตสิ – ‘‘กึ เม กสิกมฺมาทีนิ กตฺวา มาตาปิตูหิ ปุฏฺเหิ, กึ ปุตฺตทาเรน, กึ ทานาทีหิ ปฺุเหิ กเตหิ, กฺจิ อโปเสตฺวา กิฺจิ ปฺุํ อกตฺวา อรฺํ ปวิสิตฺวา มิเค มาเรตฺวา อตฺตานํเยว โปเสสฺสามี’’ติ? โส ปฺจาวุธสนฺนทฺโธ หิมวนฺตํ คนฺตฺวา นานามิเค วธิตฺวา ขาทนฺโต อนฺโตหิมวนฺเต วิธวาย นาม นทิยา ตีเร คิริปริกฺขิตฺตํ มหนฺตํ ปพฺพตชาลํ ปตฺวา ตตฺถ มิเค วธิตฺวา องฺคาเร ปกฺกมํสํ ขาทนฺโต วาสํ กปฺเปสิ. โส จินฺเตสิ ‘‘อหํ สพฺพทา ถามสมฺปนฺโน น ภวิสฺสามิ, ทุพฺพลกาเล อรฺเ จริตุํ น สกฺขิสฺสามิ, อิทาเนว นานาวณฺเณ มิเค ปพฺพตชาลํ ปเวเสตฺวา ทฺวารํ โยเชตฺวา อรฺํ อนาหิณฺฑนฺโตว ยถารุจิยา มิเค วธิตฺวา ขาทิสฺสามี’’ติ ตถา อกาสิ. อถสฺส กาเล อติกฺกนฺเต ตํ กมฺมํ มตฺถกปฺปตฺตํ ทิฏฺธมฺมเวทนียํ ชาตํ, อตฺตโน หตฺถปาเทหิ น ลภิ คนฺตุํ, อปราปรํ ปริวตฺเตตุํ นาสกฺขิ, เนว กิฺจิ ขาทนียํ โภชนียํ, น ปานียํ ปสฺสิ, สรีรํ มิลายิ, มนุสฺสเปโต อโหสิ, คิมฺหกาเล ปถวี วิย สรีรํ ภิชฺชิตฺวา ราชิโย ทสฺเสสิ, โส ทุรูโป ทุสฺสณฺิโต มหาทุกฺขํ อนุภวิ.
เอวํ อทฺธาเน คเต สิวิรฏฺเ สิวิราชา นาม ‘‘อรฺเ องฺคารปกฺกมํสํ ขาทิสฺสามี’’ติ อมจฺจานํ รชฺชํ นิยฺยาเทตฺวา ปฺจาวุธสนฺนทฺโธ อรฺํ ปวิสิตฺวา มิเค วธิตฺวา มํสํ ขาทมาโน อนุปุพฺเพน ตํ ปเทสํ ปตฺวา ตํ ปุริสํ ทิสฺวา ภีโตปิ สตึ อุปฏฺเปตฺวา ‘‘โกสิ ตฺวํ อมฺโภ ปุริสา’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘สามิ, มนุสฺสเปโต อหํ, อตฺตโน กตกมฺมสฺส ผลํ อนุโภมิ, ตฺวํ ปน โกสี’’ติ? ‘‘สิวิราชาหมสฺมี’’ติ. ‘‘อถ กสฺมา อิธาคโตสี’’ติ? ‘‘มิคมํสํ ¶ ขาทนตฺถายา’’ติ. อถสฺส โส ‘‘อหมฺปิ มหาราช, อิมินาว การเณน อาคนฺตฺวา มนุสฺสเปโต ชาโต’’ติ สพฺพํ วิตฺถาเรน กเถตฺวา อตฺตโน ทุกฺขิตภาวํ รฺโ อาจิกฺขนฺโต เสสคาถา อาห –
‘‘อมิตฺตานํว ¶ หตฺถตฺถํ, สิวิ ปปฺโปติ มามิว;
กมฺมํ วิชฺชฺจ ทกฺเขยฺยํ, วิวาหํ สีลมทฺทวํ;
เอเต จ ยเส หาเปตฺวา, นิพฺพตฺโต เสหิ กมฺเมหิ.
‘‘โสหํ ¶ สหสฺสชีโนว, อพนฺธุ อปรายโณ;
อริยธมฺมา อปกฺกนฺโต, ยถา เปโต ตเถวหํ.
‘‘สุขกาเม ทุกฺขาเปตฺวา, อาปนฺโนสฺมิ ปทํ อิมํ;
โส สุขํ นาธิคจฺฉามิ, ิโต ภาณุมตามิวา’’ติ.
ตตฺถ อมิตฺตานํว หตฺถตฺถนฺติ อมิตฺตานํ หตฺเถ อตฺถํ วินาสํ วิย. สิวีติ ราชานํ อาลปติ. ปปฺโปติ มามิวาติ มาทิโส ปาปกมฺเมน ปาปุณาติ, อตฺตโนว กมฺเมน วินาสํ ปาปุณาตีติ วุตฺตํ โหติ. กมฺมนฺติ กสิกมฺมาทิเภทํ อาชีวสาธกํ กิจฺจํ. วิชฺชนฺติ นานปฺปการกํ หตฺถิสิปฺปาทิกํ สิปฺปํ. ทกฺเขยฺยนฺติ นานปฺปกาเรน โภคุปฺปาทนโกสลฺลํ. วิวาหนฺติ อาวาหวิวาหสมฺพนฺธํ. สีลมทฺทวนฺติ ปฺจวิธสีลฺเจว มุทุวจนํ หิตกามํ ปาปนิวารณํ กลฺยาณมิตฺตตฺจ. โส หิ อิธ มทฺทโวติ อธิปฺเปโต. เอเต จ ยเส หาเปตฺวาติ เอเต เอตฺตเก ยสทายเก ธมฺเม หาเปตฺวา จ. นิพฺพตฺโต เสหิ กมฺเมหีติ อตฺตโน กมฺเมหิ นิพฺพตฺโต. อิทํ วุตฺตํ โหติ – อหํ, มหาราช, อิมสฺมึ โลเก อิสฺสริยทายกํ กตฺตพฺพยุตฺตกํ กมฺมํ อกตฺวา สิปฺปํ อสิกฺขิตฺวา อุปาเยน โภเค อนุปฺปาเทตฺวา อาวาหวิวาหํ อกตฺวา สีลํ อรกฺขิตฺวา มํ อกิจฺจํ กโรนฺตํ ปาปนิวารณสมตฺเถ กลฺยาณมิตฺเต อภชิตฺวา อิเม เอตฺตเก ยสทายกตฺตา ‘‘ยเส’’ติ สงฺขฺยํ คเต โลกปฺปวตฺติธมฺเม หาเปตฺวา ฉฑฺเฑตฺวา อิมํ อรฺํ ปวิสิตฺวา สยํ กเตหิ ปาปกมฺเมหิ อิทานิ มนุสฺสเปโต หุตฺวา นิพฺพตฺโตสฺมีติ.
สหสฺสชีโนวาติ สหสฺสชีนปุริโส วิยาติ อตฺโถ. สฺวาหํ สมฺมา ปฏิปชฺชิตฺวา โภเค อุปฺปาเทยฺยํ, เตหิ อเนกสหสฺเสหิ โภเคหิ ชิโตติปิ อตฺโถ. อปรายโณติ อสรโณ, นิปฺปติฏฺโติ อตฺโถ. อริยธมฺมาติ สปฺปุริสธมฺมโต. ยถา ¶ เปโตติ ยถา มโต เปโต หุตฺวา อุปฺปชฺเชยฺย, ชีวมาโนเยว ตถา ¶ มนุสฺสเปโต ชาโตสฺมีติ อตฺโถ. สุขกาเม ทุกฺขาเปตฺวาติ สุขกาเม สตฺเต ทุกฺขาเปตฺวา. ‘‘สุขกาโม’’ติปิ ปาโ, สยํ สุขกาโม ปรํ ทุกฺขาเปตฺวาติ อตฺโถ. อาปนฺโนสฺมิ ปทํ อิมนฺติ เอวรูปํ โกฏฺาสํ ปตฺโตสฺมิ. ปถนฺติปิ ปาโ, อิทํ ทุกฺขสฺส ปถภูตํ อตฺตภาวํ ปตฺโตสฺมีติ อตฺโถ. ิโต ภาณุมตามิวาติ ภาณุมา วุจฺจติ อคฺคิ, วีตจฺจิกงฺคาเรหิ สมนฺตา ปริกิณฺโณ วิย สรีเร อุฏฺิเตน มหาทาเหน ทยฺหนฺโต กายิกเจตสิกสุขํ น วินฺทามีติ วทติ.
เอวฺจ ปน วตฺวา ‘‘อหํ, มหาราช, สุขกาโม ปรํ ทุกฺขาเปตฺวา ทิฏฺเว ธมฺเม มนุสฺสเปโต ¶ ชาโต, ตสฺมา ตฺวํ ปาปํ มา กริ, อตฺตโน นครํ คนฺตฺวา ทานาทีนิ ปฺุานิ กโรหี’’ติ อาห. ราชา ตถา กตฺวา สคฺคปุรํ ปูเรสิ. สรภงฺคสตฺถา อิมํ การณํ อาหริตฺวา ตาปสํ สฺาเปสิ. โส ตสฺส ธมฺมกถาย สํเวคํ ปฏิลภิตฺวา ตํ วนฺทิตฺวา ขมาเปตฺวา กสิณปริกมฺมํ กตฺวา นฏฺํ ฌานํ ปฏิปากติกํ อกาสิ. สรภงฺโค ตสฺส ตตฺถ วสิตุํ อทตฺวา ตํ อาทาย อตฺตโน อสฺสมํ คโต.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน อุกฺกณฺิตภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหิ.
ตทา นารโท อุกฺกณฺิตภิกฺขุ อโหสิ, นครโสภิณี ปุราณทุติยิกา, สาลิสฺสโร สาริปุตฺโต, เมณฺฑิสฺสโร กสฺสโป, ปพฺพโต อนุรุทฺโธ, กาฬเทวิโล กจฺจายโน, อนุปิโย อานนฺโท, กิสวจฺโฉ มหาโมคฺคลฺลาโน, สรภงฺโค ปน อหเมว อโหสินฺติ.
อินฺทฺริยชาตกวณฺณนา สตฺตมา.
[๔๒๔] ๘. อาทิตฺตชาตกวณฺณนา
อาทิตฺตสฺมินฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อสทิสทานํ อารพฺภ กเถสิ. อสทิสทานํ มหาโควินฺทสุตฺตวณฺณนาโต (ที. นิ. อฏฺ. ๒.๒๙๖) วิตฺถาเรตฺวา กเถตพฺพํ. ตสฺส ปน ทินฺนทิวสโต ทุติยทิวเส ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺาเปสุํ ‘‘อาวุโส, โกสลราชา วิจินิตฺวาว ¶ , ปฺุกฺเขตฺตํ ตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส ¶ อริยสงฺฆสฺส อสทิสทานํ อทาสี’’ติ. สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘อนจฺฉริยํ, ภิกฺขเว, รฺโ วิจินิตฺวา อนุตฺตเร ปฺุกฺเขตฺเต ทานปติฏฺาปนํ, โปราณกปณฺฑิตาปิ วิจินิตฺวาว มหาทานํ อทํสู’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต สิวิรฏฺเ โรรุวนคเร โรรุวมหาราชา นาม ทส ราชธมฺเม อโกเปตฺวา จตูหิ สงฺคหวตฺถูหิ ชนํ สงฺคณฺหนฺโต มหาชนสฺส มาตาปิตุฏฺาเน ตฺวา กปณทฺธิกวนิพฺพกยาจกาทีนํ มหาทานํ ปวตฺเตสิ. ตสฺส สมุทฺทวิชยา นาม อคฺคมเหสี อโหสิ ปณฺฑิตา าณสมฺปนฺนา. โส เอกทิวสํ ทานคฺคํ โอโลเกนฺโต ‘‘มยฺหํ ทานํ ทุสฺสีลา โลลสตฺตา ภฺุชนฺติ, ตํ มํ น หาเสติ, อหํ โข ปน สีลวนฺตานํ อคฺคทกฺขิเณยฺยานํ ปจฺเจกพุทฺธานํ ทาตุกาโม, เต จ หิมวนฺตปเทเส ¶ วสนฺติ, โก นุ โข เต นิมนฺเตตฺวา อาเนสฺสติ, กํ เปเสสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ตมตฺถํ เทวิยา อาโรเจสิ. อถ นํ สา อาห ‘‘มหาราช, มา จินฺตยิตฺถ, อมฺหากํ ทาตพฺพทานพเลน สีลพเลน สจฺจพเลน ปุปฺผานิ เปเสตฺวา ปจฺเจกพุทฺเธ นิมนฺเตตฺวา เตสํ อาคตกาเล สพฺพปริกฺขารสมฺปนฺนทานํ ทสฺสามา’’ติ. ราชา ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ‘‘สกลนครวาสิโน สีลํ สมาทิยนฺตู’’ติ นคเร เภรึ จราเปตฺวา สยมฺปิ สปริชโน อุโปสถงฺคานิ อธิฏฺาย มหาทานํ ปวตฺเตตฺวา สุมนปุปฺผปุณฺณํ สุวณฺณสมุคฺคํ คาหาเปตฺวา ปาสาทา โอรุยฺห ราชงฺคเณ ตฺวา ปฺจงฺคานิ ปถวิยํ ปติฏฺาเปตฺวา ปาจีนทิสาภิมุโข วนฺทิตฺวา ‘‘ปาจีนทิสาย อรหนฺเต วนฺทามิ, สเจ อมฺหากํ โกจิ คุโณ อตฺถิ, อมฺเหสุ อนุกมฺปํ กตฺวา อมฺหากํ ภิกฺขํ คณฺหถา’’ติ วตฺวา สตฺต ปุปฺผมุฏฺิโย ขิปิ. ปาจีนทิสาย ปจฺเจกพุทฺธานํ อภาเวน ปุนทิวเส นาคมึสุ. ทุติยทิวเส ทกฺขิณทิสํ นมสฺสิ, ตโตปิ นาคตา. ตติยทิวเส ปจฺฉิมทิสํ ¶ นมสฺสิ, ตโตปิ นาคตา. จตุตฺถทิวเส อุตฺตรทิสํ นมสฺสิ, นมสฺสิตฺวา จ ปน ‘‘อุตฺตรหิมวนฺตปเทสวาสิโน ปจฺเจกพุทฺธา อมฺหากํ ภิกฺขํ คณฺหนฺตู’’ติ สตฺต ปุปฺผมุฏฺิโย วิสฺสชฺเชสิ. ปุปฺผานิ คนฺตฺวา นนฺทมูลกปพฺภาเร ปฺจนฺนํ ปจฺเจกพุทฺธสตานํ อุปริ ปตึสุ.
เต ¶ อาวชฺชมานา รฺา อตฺตโน นิมนฺติตภาวํ ตฺวา ปุนทิวเส สตฺต ปจฺเจกพุทฺเธ อามนฺเตตฺวา ‘‘มาริสา, ราชา โว นิมนฺเตติ, ตสฺส สงฺคหํ กโรถา’’ติ วทึสุ. สตฺต ปจฺเจกพุทฺธา อากาเสนาคนฺตฺวา ราชทฺวาเร โอตรึสุ. เต ทิสฺวา ราชา โสมนสฺสชาโต วนฺทิตฺวา ปาสาทํ อาโรเปตฺวา มหนฺตํ สกฺการํ กตฺวา ทานํ ทตฺวา ภตฺตกิจฺจปริโยสาเน ปุนทิวสตฺถาย ปุนทิวสตฺถายาติ เอวํ ฉ ทิวเส นิมนฺเตตฺวา สตฺตเม ทิวเส สพฺพปริกฺขารทานํ สชฺเชตฺวา สตฺตรตนขจิตานิ มฺจปีาทีนิ ปฺเปตฺวา ติจีวราทิเก สพฺพสมณปริโภเค สตฺตนฺนํ ปจฺเจกพุทฺธานํ สนฺติเก เปตฺวา ‘‘มยํ อิเม ปริกฺขาเร ตุมฺหากํ เทมา’’ติ วตฺวา เตสํ ภตฺตกิจฺจปริโยสาเน ราชา จ เทวี จ อุโภปิ นมสฺสมานา อฏฺํสุ. อถ เนสํ อนุโมทนํ กโรนฺโต สงฺฆตฺเถโร ทฺเว คาถา อภาสิ –
‘‘อาทิตฺตสฺมึ อคารสฺมึ, ยํ นีหรติ ภาชนํ;
ตํ ตสฺส โหติ อตฺถาย, โน จ ยํ ตตฺถ ฑยฺหติ.
‘‘เอวมาทีปิโต โลโก, ชราย มรเณน จ;
นีหเรเถว ทาเนน, ทินฺนํ โหติ สุนีหต’’นฺติ.
ตตฺถ ¶ อาทิตฺตสฺมินฺติ ตงฺขเณ ปชฺชลิเต. ภาชนนฺติ อุปกรณํ. โน จ ยํ ตตฺถ ฑยฺหตีติ ยํ ปน ตตฺถ ฑยฺหติ, อนฺตมโส ติณสนฺถาโรปิ, สพฺพํ ตสฺส อนุปกรณเมว โหติ. ชราย มรเณน จาติ เทสนาสีสเมตํ, อตฺถโต ปเนส เอกาทสหิ อคฺคีหิ อาทีปิโต นาม. นีหเรเถวาติ ¶ ตโต เอกาทสติ อคฺคีหิ ปชฺชลิตโลกา ทสวิธทานวตฺถุเภทํ ตํ ตํ ปริกฺขารทานํ เจตนาย นิกฺกฑฺเฒเถว. ทินฺนํ โหตีติ อปฺปํ วา พหุํ วา ยํ ทินฺนํ, ตเทว สุนีหตํ นาม โหตีติ.
เอวํ สงฺฆตฺเถโร อนุโมทนํ กตฺวา ‘‘อปฺปมตฺโต โหหิ, มหาราชา’’ติ รฺโ โอวาทํ ทตฺวา อากาเส อุปฺปติตฺวา ปาสาทกณฺณิกํ ทฺวิธา กตฺวา คนฺตฺวา นนฺทมูลกปพฺภาเรเยว โอตริ. ตสฺส ทินฺนปริกฺขาโรปิ เตเนว สทฺธึ อุปฺปติตฺวา นนฺทมูลกปพฺภาเรเยว โอตริ. รฺโ จ เทวิยา จ สกลสรีรํ ปีติยา ปุณฺณํ อโหสิ. เอวํ ตสฺมึ คเต อวเสสาปิ –
‘‘โย ¶ ธมฺมลทฺธสฺส ททาติ ทานํ, อุฏฺานวีริยาธิคตสฺส ชนฺตุ;
อติกฺกมฺม โส เวตรณึ ยมสฺส, ทิพฺพานิ านานิ อุเปติ มจฺโจ.
‘‘ทานฺจ ยุทฺธฺจ สมานมาหุ, อปฺปาปิ สนฺตา พหุเก ชินนฺติ;
อปฺปมฺปิ เจ สทฺทหาโน ททาติ, เตเนว โส โหติ สุขี ปรตฺถ.
‘‘วิเจยฺย ทานํ สุคตปฺปสตฺถํ, เย ทกฺขิเณยฺยา อิธ ชีวโลเก;
เอเตสุ ทินฺนานิ มหปฺผลานิ, พีชานิ วุตฺตานิ ยถา สุเขตฺเต.
‘‘โย ปาณภูตานิ อเหยํ จรํ, ปรูปวาทา น กโรติ ปาปํ;
ภีรุํ ปสํสนฺติ น ตตฺถ สูรํ, ภยา หิ สนฺโต น กโรนฺติ ปาปํ.
‘‘หีเนน พฺรหฺมจริเยน, ขตฺติเย อุปปชฺชติ;
มชฺฌิเมน จ เทวตฺตํ, อุตฺตเมน วิสุชฺฌติ.
‘‘อทฺธา หิ ทานํ พหุธา ปสตฺถํ, ทานา จ โข ธมฺมปทํว เสยฺโย;
ปุพฺเพว ¶ หิ ปุพฺพตเรว สนฺโต, นิพฺพานเมวชฺฌคมุํ สปฺา’’ติ. –
เอวเมเกกาย คาถาย อนุโมทนํ กตฺวา ตเถว อคมึสุ สทฺธึ ปริกฺขาเรหิ.
ตตฺถ ¶ ธมฺมลทฺธสฺสาติ ขีณาสวํ อาทึ กตฺวา ยาว สุกฺขวิปสฺสกโยคาวจโร ปุคฺคโล ธมฺมสฺส ลทฺธตฺตา ธมฺมลทฺโธ นาม. สฺเวว อุฏฺานวีริเยน ตสฺส ธมฺมสฺส อธิคตตฺตา อุฏฺานวีริยาธิคโต นาม. ตสฺส ปุคฺคลสฺส โย ชนฺตุ ททาติ ทานนฺติ อตฺโถ, ธมฺเมน ลทฺธสฺส อุฏฺานสงฺขาเตน วีริเยน ¶ อธิคตสฺส เทยฺยธมฺมสฺส อคฺคํ คเหตฺวา โย ชนฺตุ สีลวนฺเตสุ ทานํ ททาตีติปิ อตฺโถ. อุปโยคตฺเถ วา สามิวจนํ กตฺวาเปตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. เวตรณินฺติ เทสนาสีสเมตํ, อฏฺ มหานิรเย โสฬส จ อุสฺสเท อติกฺกมิตฺวาติ อตฺโถ. ทิพฺพานิ านานิ อุเปตีติ เทวโลเก อุปฺปชฺชติ.
สมานมาหูติ สทิสํ วทนฺติ. ขยภีรุกสฺส หิ ทานํ นตฺถิ, ภยภีรุกสฺส ยุทฺธํ นตฺถิ. ชีวิเต อาลยํ วิชหิตฺวา ยุชฺชนฺโตว ยุชฺฌิตุํ สกฺโกติ, โภเคสุ อาลยํ วิชหิตฺวา ทายโก ทาตุํ สกฺโกติ, เตเนว ตํ อุภยํ ‘‘สมาน’’นฺติ วทนฺติ. อปฺปาปิ สนฺตาติ โถกาปิ สมานา ปริจฺจตฺตชีวิตา พหุเก ชินนฺติ, เอวเมว อปฺปาปิ มฺุจเจตนา พหุมฺปิ มจฺเฉรจิตฺตํ โลภาทึ วา กิเลสคหนํ ชินาติ. อปฺปมฺปิ เจติ โถกมฺปิ เจ เทยฺยธมฺมํ กมฺมฺจ ผลฺจ สทฺทหนฺโต เทติ. เตเนว โสติ เตน ปริตฺตเทยฺยธมฺมวตฺถุเกน ปริตฺตเกนาปิ จาเคน โส ปรตฺถ สุขี โหติ, มหาราชาติ.
วิเจยฺย ทานนฺติ ทกฺขิณฺจ ทกฺขิเณยฺยฺจ วิจินิตฺวา ทินฺนทานํ. ตตฺถ ยํ วา ตํ วา อทตฺวา อคฺคํ ปณีตํ เทยฺยธมฺมํ วิจินิตฺวา ททนฺโต ทกฺขิณํ วิจินาติ นาม, เยสํ เตสํ วา อทตฺวา สีลาทิคุณสมฺปนฺเน วิจินิตฺวา เตสํ ททนฺโต ทกฺขิเณยฺยํ วิจินาติ นาม. สุคตปฺปสตฺถนฺติ เอวรูปํ ทานํ พุทฺเธหิ ปสตฺถํ. ตตฺถ ทกฺขิเณยฺยวิจินนํ ทสฺเสตุํ ‘‘เย ทกฺขิเณยฺยา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ทกฺขิเณยฺยาติ ทกฺขิณาย อนุจฺฉวิกา พุทฺธาทโย.
ปาณภูตานีติ ปาณสงฺขาตานิ ภูตานิ. อเหยํ จรนฺติ การฺุเน อวิเหยนฺโต จรมาโน. ปรูปวาทาติ ปรูปวาทภเยน ปาปํ น กโรติ. ภีรุนฺติ อุปวาทภีรุกํ. น ตตฺถ สูรนฺติ โย ปน อโยนิโสมนสิกาเรน ตสฺมึ อุปวาเท สูโร โหติ, ตํ ปณฺฑิตา นปฺปสํสนฺติ. ภยา หีติ อุปวาทภเยน หิ ปณฺฑิตา ปาปํ น กโรนฺติ.
หีเนน พฺรหฺมจริเยนาติ พาหิรติตฺถายตเน ตาว เมถุนวิรติสีลมตฺตกํ ¶ หีนํ พฺรหฺมจริยํ นาม, เตน ขตฺติยกุเล อุปฺปชฺชติ. ฌานสฺส อุปจารมตฺตํ มชฺฌิมํ, เตน เทวโลเก อุปฺปชฺชติ. อฏฺ สมาปตฺติโย อุตฺตมํ, เตน ¶ พฺรหฺมโลเก อุปฺปชฺชนฺโต วิสุชฺฌติ นาม. สาสเน ปน ¶ สีลวนฺตสฺเสว เอกํ เทวนิกายํ ปณิธาย พฺรหฺมจริยํ หีนํ นาม, ปริสุทฺธสีลสฺเสว สมาปตฺตินิพฺพตฺตนํ มชฺฌิมํ นาม, ปริสุทฺธสีเล ตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตุปฺปตฺติ อุตฺตมํ นาม.
โอสานคาถาย อยมตฺโถ – มหาราช, กิฺจาปิ เอกํเสเนว ทานํ พหุธา ปสตฺถํ วณฺณิตํ, ทานโต ปน สมถวิปสฺสนาสงฺขาตํ นิพฺพานสงฺขาตฺจ ธมฺมโกฏฺาสภูตํ ธมฺมปทเมว อุตฺตริตรํ. กึการณา? ปุพฺเพว หิ อิมสฺมึ กปฺเป กสฺสปทสพลาทโย ปุพฺพตเรว เวสฺสภูทสพลาทโย สนฺโต สปฺปุริสา สปฺา สมถวิปสฺสนํ ภาเวตฺวา นิพฺพานเมว อชฺฌคมุํ อธิคตาติ.
เอวํ สตฺต ปจฺเจกพุทฺธา อนุโมทนาย รฺโ อมตมหานิพฺพานํ วณฺเณตฺวา ราชานํ อปฺปมาเทน โอวทิตฺวา วุตฺตนเยเนว อตฺตโน วสนฏฺานเมว คตา. ราชาปิ สทฺธึ อคฺคมเหสิยา ทานํ ทตฺวา ยาวชีวํ ตฺวา ตโต จวิตฺวา สคฺคปุรํ ปูเรสิ.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘เอวํ ปุพฺเพปิ ปณฺฑิตา วิเจยฺย ทานํ อทํสู’’ติ วตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ปจฺเจกพุทฺธา ปรินิพฺพายึสุ, สมุทฺทวิชยา ราหุลมาตา อโหสิ, โรรุวมหาราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
อาทิตฺตชาตกวณฺณนา อฏฺมา.
[๔๒๕] ๙. อฏฺานชาตกวณฺณนา
คงฺคา กุมุทินีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ อุกฺกณฺิตภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิ. ตฺหิ ภิกฺขุํ สตฺถา ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ ภิกฺขุ อุกฺกณฺิโตสี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สจฺจํ, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต ‘‘กึการณา’’ติ วตฺวา ‘‘กิเลสวเสนา’’ติ วุตฺเต ‘‘ภิกฺขุ มาตุคาโม นาม อกตฺู มิตฺตทุพฺภี อวิสฺสาสนีโย. อตีเต ปณฺฑิตา เทวสิกํ สหสฺสํ เทนฺตาปิ มาตุคามํ โตเสตุํ นาสกฺขึสุ. สา เอกทิวสมตฺตํ สหสฺสํ อลภิตฺวาว ¶ เต คีวายํ คาหาเปตฺวา นีหราเปสิ ¶ , เอวํ อกตฺู มาตุคาโม, มา ตสฺส การณา กิเลสวสํ คจฺฉา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต ¶ พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต ตสฺส จ ปุตฺโต พฺรหฺมทตฺตกุมาโร, พาราณสิเสฏฺิโน จ ปุตฺโต มหาธนกุมาโร นาม. เต อุโภปิ สหปํสุกีฬกา สหายกา อเหสุํ, เอกาจริยกุเลเยว สิปฺปํ คณฺหึสุ. ราชกุมาโร ปิตุ อจฺจเยน รชฺเช ปติฏฺาสิ, เสฏฺิปุตฺโตปิสฺส สนฺติเกเยว อโหสิ. พาราณสิยฺจ เอกา นครโสภิณี วณฺณทาสี อภิรูปา อโหสิ โสภคฺคปฺปตฺตา. เสฏฺิปุตฺโต เทวสิกํ สหสฺสํ ทตฺวา นิจฺจกาเล ตาเยว สทฺธึ อภิรมนฺโต ปิตุ อจฺจเยน เสฏฺิฏฺานํ ลภิตฺวาปิ น ตํ วิชหิ, ตเถว เทวสิกํ สหสฺสํ ทตฺวา อภิรมิ. เสฏฺิปุตฺโต ทิวสสฺส ตโย วาเร ราชุปฏฺานํ คจฺฉติ. อถสฺส เอกทิวสํ ราชุปฏฺานํ คตสฺส รฺา สทฺธึ สมุลฺลปนฺตสฺเสว สูริโย อตฺถงฺคมิ, อนฺธการํ ชาตํ. โส ราชกุลา นิกฺขมิตฺวา ‘‘อิทานิ เคหํ คนฺตฺวา อาคมนเวลา นตฺถิ, นครโสภิณิยาเยว เคหํ คมิสฺสามี’’ติ อุปฏฺาเก อุยฺโยเชตฺวา เอกโกว ตสฺสา เคหํ ปาวิสิ. อถ นํ สา ทิสฺวา ‘‘อยฺยปุตฺต, สหสฺสํ อาภต’’นฺติ อาห. ‘‘ภทฺเท, อหํ อชฺเชว อติวิกาโล ชาโต, ตสฺมา เคหํ อคนฺตฺวา มนุสฺเส อุยฺโยเชตฺวา เอกโกว ปวิฏฺโสฺมิ, สฺเว ปน เต ทฺเว สหสฺสานิ ทสฺสามี’’ติ.
สา จินฺเตสิ ‘‘สจาหํ อชฺช โอกาสํ กริสฺสามิ, อฺเสุปิ ทิวเสสุ ตุจฺฉหตฺถโกว อาคมิสฺสติ, เอวํ เม ธนํ ปริหายิสฺสติ, น ทานิสฺส โอกาสํ กริสฺสามี’’ติ. อถ นํ เอวมาห ‘‘สามิ, มยํ วณฺณทาสิโย นาม, อมฺหากํ สหสฺสํ อทตฺวา เกฬิ นาม นตฺถี’’ติ. ‘‘ภทฺเท, สฺเว ทิคุณํ อาหริสฺสามี’’ติ ปุนปฺปุนํ ¶ ยาจิ. นครโสภิณี ทาสิโย อาณาเปสิ ‘‘เอตสฺส อิธ ตฺวา มํ โอโลเกตุํ มา อทตฺถ, คีวายํ ตํ คเหตฺวา นีหริตฺวา ทฺวารํ ปิทหถา’’ติ. ตํ สุตฺวา ทาสิโย ตถา กรึสุ. อถ โส จินฺเตสิ ‘‘อหํ อิมาย สทฺธึ อสีติโกฏิธนํ ขาทึ, สา มํ เอกทิวสํ ตุจฺฉหตฺถํ ทิสฺวา คีวายํ คเหตฺวา นีหราเปสิ, อโห มาตุคาโม นาม ปาโป นิลฺลชฺโช อกตฺู มิตฺตทุพฺภี’’ติ. โส มาตุคามสฺส อคุณํ อนุสฺสรนฺโตว วิรชฺชิ, ปฏิกูลสฺํ ปฏิลภิ, ฆราวาเสปิ อุกฺกณฺิโต ¶ ‘‘กึ เม ฆราวาเสน, อชฺเชว นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิสฺสามี’’ติ ปุน เคหํ อคนฺตฺวา ราชานมฺปิ อทิสฺวาว นครา นิกฺขมิตฺวา อรฺํ ปวิสิตฺวา คงฺคาตีเร อสฺสมํ มาเปตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ฌานาภิฺาโย อุปฺปาเทตฺวา วนมูลผลาหาโร ตตฺถ วาสํ กปฺเปสิ.
ราชา ตํ อปสฺสนฺโต ‘‘กหํ มม สหาโย’’ติ ปุจฺฉิ. นครโสภิณิยาปิ กตกมฺมํ สกลนคเร ปากฏํ ชาตํ. อถสฺส ตมตฺถํ อาจิกฺขิตฺวา ‘‘อิติ เต เทว, สหาโย ลชฺชาย ฆรมฺปิ อคนฺตฺวา อรฺํ ปวิสิตฺวา ปพฺพชิโต ภวิสฺสตี’’ติ อาหํสุ. ราชา ตํ สุตฺวา นครโสภิณึ ¶ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ เอกทิวสํ สหสฺสํ อลภิตฺวา มม สหายํ คีวายํ คาหาเปตฺวา นีหราเปสี’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘สจฺจํ, เทวา’’ติ. ‘‘ปาเป ชมฺมี, สีฆํ มม สหายสฺส คตฏฺานํ คนฺตฺวา ตํ อาเนหิ, โน เจ อาเนสฺสสิ, ชีวิตํ เต นตฺถี’’ติ. สา รฺโ วจนํ สุตฺวา ภีตา รถํ อารุยฺห มหนฺเตน ปริวาเรน นครา นิกฺขมิตฺวา ตสฺส วสนฏฺานํ ปริเยสนฺตี สุตวเสน ตํ านํ สุตฺวา ตตฺถ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา ‘‘อยฺย, มยา อนฺธพาลภาเวน กตํ โทสํ ขมถ, อหํ น ปุเนวํ กริสฺสามี’’ติ ยาจิตฺวา ‘‘สาธุ, ขมามิ เต, นตฺถิ เม ตยิ อาฆาโต’’ติ วุตฺเต ‘‘สเจ เม ขมถ, มยา สทฺธึ รถํ อภิรุหถ, นครํ คจฺฉิสฺสาม, คตกาเล ¶ ยํ มม ฆเร ธนํ อตฺถิ, สพฺพํ ทสฺสามี’’ติ อาห. โส ตสฺสา วจนํ สุตฺวา ‘‘ภทฺเท, อิทานิ ตยา สทฺธึ คนฺตุํ น สกฺกา, ยทา ปน อิมสฺมึ โลเก เยน น ภวิตพฺพํ, ตํ ภวิสฺสติ, อปิ นาม ตทา คจฺเฉยฺย’’นฺติ วตฺวา ปมํ คาถมาห –
‘‘คงฺคา กุมุทินี สนฺตา, สงฺขวณฺณา จ โกกิลา;
ชมฺพู ตาลผลํ ทชฺชา, อถ นูน ตทา สิยา’’ติ.
ตสฺสตฺโถ – ภทฺเท, ยถา หิ กุมุทสรา กุมุเทหิ สฺฉนฺนา ติฏฺนฺติ, ตเถว สเจ สกลาปิ มหาคงฺคา กุมุทินี สีฆโสตํ ปหาย สนฺตา อุปสนฺตา สิยา, สพฺเพ โกกิลา จ สงฺขวณฺณา ภเวยฺยุํ, สพฺโพ ชมฺพุรุกฺโข จ ตาลผลํ ทเทยฺย. อถ นูน ตทา สิยาติ อถ ตาทิเส กาเล อมฺหากมฺปิ สมาคโม นูน สิยา, ภเวยฺย นามาติ วุตฺตํ โหติ.
เอวฺจ ¶ วตฺวา ปุนปิ ตาย ‘‘เอหิ, อยฺย, คจฺฉามา’’ติ วุตฺเต ‘‘คจฺฉิสฺสามา’’ติ วตฺวา ‘‘กสฺมึ กาเล’’ติ วุตฺเต ‘‘อสุกสฺมิฺจ อสุกสฺมิฺจา’’ติ วตฺวา เสสคาถา อภาสิ –
‘‘ยทา กจฺฉปโลมานํ, ปาวาโร ติวิโธ สิยา;
เหมนฺติกํ ปาวุรณํ, อถ นูน ตทา สิยา.
‘‘ยทา มกสปาทานํ, อฏฺฏาโล สุกโต สิยา;
ทฬฺโห จ อวิกมฺปี จ, อถ นูน ตทา สิยา.
‘‘ยทา สสวิสาณานํ, นิสฺเสณี สุกตา สิยา;
สคฺคสฺสาโรหณตฺถาย, อถ นูน ตทา สิยา.
‘‘ยทา ¶ นิสฺเสณิมารุยฺห, จนฺทํ ขาเทยฺยุ มูสิกา;
ราหฺุจ ปริปาเตยฺยุํ, อถ นูน ตทา สิยา.
‘‘ยทา สุราฆฏํ ปิตฺวา, มกฺขิกา คณจาริณี;
องฺคาเร วาสํ กปฺเปยฺยุํ, อถ นูน ตทา สิยา.
‘‘ยทา พิมฺโพฏฺสมฺปนฺโน, คทฺรโภ สุมุโข สิยา;
กุสโล นจฺจคีตสฺส, อถ นูน ตทา สิยา.
‘‘ยทา กากา อุลูกา จ, มนฺตเยยฺยุํ รโหคตา;
อฺมฺํ ปิหยฺเยยฺยุํ, อถ นูน ตทา สิยา.
‘‘ยทา ¶ มุฬาลปตฺตานํ, ฉตฺตํ ถิรตรํ สิยา;
วสฺสสฺส ปฏิฆาตาย, อถ นูน ตทา สิยา.
‘‘ยทา กุลโก สกุโณ, ปพฺพตํ คนฺธมาทนํ;
ตุณฺเฑนาทาย คจฺเฉยฺย, อถ นูน ตทา สิยา.
‘‘ยทา สามุทฺทิกํ นาวํ, สยนฺตํ สวฏากรํ;
เจโฏ อาทาย คจฺเฉยฺย, อถ นูน ตทา สิยา’’ติ.
ตตฺถ ¶ ติวิโธติ เอโก กจฺฉปโลมมเยน ปุปฺเผน, เอโก ตูเลน, เอโก อุภเยนาติ เอวํ ติปฺปกาโร. เหมนฺติกํ ปาวุรณนฺติ หิมปาตสมเย ปาวุรณาย ภวิตุํ สมตฺโถ. อถ นูน ตทา สิยาติ อถ ตสฺมึ กาเล มม ตยา สทฺธึ เอกํเสเนว สํสคฺโค สิยา. เอวํ สพฺพตฺถ ปจฺฉิมปทํ โยเชตพฺพํ. อฏฺฏาโล สุกโตติ อภิรุหิตฺวา ยุชฺฌนฺตํ ปุริสสตํ ธาเรตุํ ยถา สกฺโกติ, เอวํ สุกโต. ปริปาเตยฺยุนฺติ ปลาเปยฺยุํ. องฺคาเรติ วีตจฺจิกงฺคารสนฺถเร. วาสํ กปฺเปยฺยุนฺติ เอเกกํ สุราฆฏํ ปิวิตฺวา มตฺตา วเสยฺยุํ. พิมฺโพฏฺสมฺปนฺโนติ พิมฺพผลสทิเสหิ โอฏฺเหิ สมนฺนาคโต. สุมุโขติ สุวณฺณอาทาสสทิโส มุโข. ปิหเยยฺยุนฺติ อฺมฺสฺส สมฺปตฺตึ อิจฺฉนฺตา ปิหเยยฺยุํ ปตฺเถยฺยุํ. มุฬาลปตฺตานนฺติ สณฺหานํ มุฬาลคจฺฉปตฺตานํ. กุลโกติ เอโก ขุทฺทกสกุโณ. สามุทฺทิกนฺติ สมุทฺทปกฺขนฺทนมหานาวํ. สยนฺตํ สวฏากรนฺติ ยนฺเตน เจว วฏากเรน ¶ จ สทฺธึ สพฺพสมฺภารยุตฺตํ. เจโฏ อาทายาติ ยทา เอวรูปํ นาวํ ขุทฺทโก คามทารโก หตฺเถน คเหตฺวา คจฺเฉยฺยาติ อตฺโถ.
อิติ มหาสตฺโต อิมินา อฏฺานปริกปฺเปน เอกาทส คาถา อภาสิ. ตํ สุตฺวา นครโสภิณี มหาสตฺตํ ขมาเปตฺวา นครํ คนฺตฺวา รฺโ ตํ การณํ อาโรเจตฺวา อตฺตโน ชีวิตํ ยาจิตฺวา คณฺหิ.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘เอวํ ภิกฺขุ มาตุคาโม นาม อกตฺู มิตฺตทุพฺภี’’ติ วตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน อุกฺกณฺิตภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหิ. ตทา ราชา อานนฺโท อโหสิ, ตาปโส ปน อหเมว อโหสินฺติ.
อฏฺานชาตกวณฺณนา นวมา.
[๔๒๖] ๑๐. ทีปิชาตกวณฺณนา
ขมนียํ ¶ ¶ ยาปนียนฺติ อิทํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต เอกํ เอฬิกํ อารพฺภ กเถสิ. เอกสฺมิฺหิ สมเย มหาโมคฺคลฺลานตฺเถโร คิริปริกฺขิตฺเต เอกทฺวาเร คิริพฺพชเสนาสเน วิหาสิ. ทฺวารสมีเปเยวสฺส จงฺกโม อโหสิ. ตทา เอฬกปาลกา ‘‘เอฬกา เอตฺถ จรนฺตู’’ติ คิริพฺพชํ ปเวเสตฺวา กีฬนฺตา วิหรนฺติ. เตสุ เอกทิวสํ สายํ อาคนฺตฺวา เอฬเก คเหตฺวา คจฺฉนฺเตสุ เอกา เอฬิกา ทูเร จรมานา เอฬเก นิกฺขมนฺเต อทิสฺวา โอหียิ. ตํ ปจฺฉา นิกฺขมนฺตึ เอโก ทีปิโก ทิสฺวา ‘‘ขาทิสฺสามิ น’’นฺติ คิริพฺพชทฺวาเร อฏฺาสิ. สาปิ อิโต จิโต จ โอโลเกนฺตี ตํ ทิสฺวา ‘‘เอส มํ มาเรตฺวา ขาทิตุกามตาย ิโต, สเจ นิวตฺติตฺวา ปลายิสฺสามิ, ชีวิตํ เม นตฺถิ, อชฺช มยา ปุริสการํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ จินฺเตตฺวา สิงฺคานิ อุกฺขิปิตฺวา ตสฺส อภิมุขํ เวเคน ปกฺขนฺทิตฺวา ทีปิกสฺส ‘‘อิโต คณฺหิสฺสามิ, อิโต คณฺหิสฺสามี’’ติ วิปฺผนฺทโตว คหณํ อนุปคนฺตฺวา เวเคน ปลายิตฺวา เอฬกานํ อนฺตรํ ปาวิสิ. อถ เถโร ตํ เตสํ กิริยํ ทิสฺวา ปุนทิวเส คนฺตฺวา ตถาคตสฺส อาโรเจตฺวา ‘‘เอวํ ภนฺเต, สา เอฬิกา อตฺตโน อุปายกุสลตาย ปรกฺกมํ กตฺวา ทีปิกโต มุจฺจี’’ติ อาห. สตฺถา ‘‘โมคฺคลฺลาน, อิทานิ ตาว โส ทีปิโก ตํ คเหตุํ นาสกฺขิ, ปุพฺเพ ปน นํ วิรวนฺตึ มาเรตฺวา ขาที’’ติ วตฺวา เตน ยาจิโต อตีตํ อาหริ.
อตีเต ¶ มคธรฏฺเ โพธิสตฺโต เอกสฺมึ คาเม มหาโภคกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต กาเม ปหาย อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ฌานาภิฺาโย นิพฺพตฺเตตฺวา จิรํ หิมวนฺเต วสิตฺวา โลณมฺพิลเสวนตฺถาย ราชคหํ คนฺตฺวา เอกสฺมึเยว คิริพฺพเช ปณฺณสาลํ มาเปตฺวา วาสํ กปฺเปสิ. ตทา อิมินาว นิยาเมน เอฬกปาลเกสุ เอฬเก จรนฺเตสุ เอกทิวสํ เอวเมว เอกํ เอฬิกํ ปจฺฉา นิกฺขมนฺตึ ทิสฺวา เอโก ทีปิโก ‘‘ขาทิสฺสามิ น’’นฺติ ทฺวาเร อฏฺาสิ. สาปิ ตํ ทิสฺวา ‘‘อชฺช มยฺหํ ชีวิตํ นตฺถิ, เอเกนุปาเยน อิมินา สทฺธึ มธุรปฏิสนฺถารํ กตฺวา หทยมสฺส มุทุกํ ชเนตฺวา ¶ ชีวิตํ รกฺขิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ทูรโตว เตน สทฺธึ ปฏิสนฺถารํ กโรนฺตี อาคจฺฉมานา ปมํ คาถมาห –
‘‘ขมนียํ ¶ ยาปนียํ, กจฺจิ มาตุล เต สุขํ;
สุขํ เต อมฺมา อวจ, สุขกามาว เต มย’’นฺติ.
ตตฺถ สุขํ เต อมฺมาติ มยฺหํ มาตาปิ ‘‘ตุมฺหากํ สุขํ ปุจฺเฉยฺยาสี’’ติ อชฺช มํ อวจาติ อตฺโถ. มยนฺติ มาตุล มยมฺปิ ตุมฺหากํ สุขํ เอว อิจฺฉามาติ.
ตํ สุตฺวา ทีปิโก ‘‘อยํ ธุตฺติกา มํ มาตุลวาเทน วฺเจตุกามา, น เม กกฺขฬภาวํ ชานาตี’’ติ จินฺเตตฺวา ทุติยํ คาถมาห –
‘‘นงฺคุฏฺํ เม อวกฺกมฺม, เหยิตฺวาน เอฬิเก;
สาชฺช มาตุลวาเทน, มฺุจิตพฺพา นุ มฺสี’’ติ.
ตสฺสตฺโถ – ตฺวํ มม นงฺคุฏฺมณฺฑลํ อกฺกมิตฺวา เหยิตฺวา อาคจฺฉสิ, สา ตฺวํ ‘‘อชฺช มาตุลวาเทน มฺุจิตพฺพาหมสฺมี’’ติ มฺสิ นุ, เอวํ มฺสิ มฺเติ.
ตํ สุตฺวา อิตรา ‘‘มาตุล, มา เอวํ กรี’’ติ วตฺวา ตติยํ คาถมาห –
‘‘ปุรตฺถามุโข นิสินฺโนสิ, อหํ เต มุขมาคตา;
ปจฺฉโต ตุยฺหํ นงฺคุฏฺํ, กถํ ขฺวาหํ อวกฺกมิ’’นฺติ.
ตตฺถ ¶ มุขนฺติ อภิมุขํ. กถํ ขฺวาหํ อวกฺกมินฺติ ตว ปจฺฉโต ิตํ อหํ กถํ อวกฺกมินฺติ อตฺโถ.
อถ นํ โส ‘‘กึ กเถสิ เอฬิเก, มม นงฺคุฏฺสฺส อฏฺิตฏฺานํ นาม นตฺถี’’ติ วตฺวา จตุตฺถํ คาถมาห –
‘‘ยาวตา ¶ จตุโร ทีปา, สสมุทฺทา สปพฺพตา;
ตาวตา มยฺหํ นงฺคุฏฺํ, กถํ โข ตํ วิวชฺชยี’’ติ.
ตตฺถ ตาวตาติ เอตฺตกํ านํ มม นงฺคุฏฺํ ปริกฺขิปิตฺวา คตนฺติ วทติ.
ตํ สุตฺวา เอฬิกา ‘‘อยํ ปาโป มธุรกถาย น อลฺลียติ, ปฏิสตฺตุ หุตฺวา ตสฺส กเถสฺสามี’’ติ วตฺวา ปฺจมํ คาถมาห –
‘‘ปุพฺเพว ¶ เมตมกฺขึสุ, มาตา ปิตา จ ภาตโร;
ทีฆํ ทุฏฺสฺส นงฺคุฏฺํ, สามฺหิ เวหายสาคตา’’ติ.
ตตฺถ อกฺขึสูติ ปุพฺเพว เม เอตํ มาตา จ ปิตา จ ภาตโร จ อาจิกฺขึสุ. สามฺหีติ สา อหํ าตกานํ สนฺติกา ตว นงฺคุฏฺสฺส ทีฆภาวํ สุตฺวา ตว นงฺคุฏฺํ ปริหรนฺตี เวหายสา อากาเสน อาคตาติ.
อถ นํ โส ‘‘ชานามิ เต อหํ อากาเสน อาคตภาวํ, เอวํ อาคจฺฉนฺตี ปน มยฺหํ ภกฺเข นาเสตฺวา อาคตาสี’’ติ วตฺวา ฉฏฺํ คาถมาห –
‘‘ตฺจ ทิสฺวาน อายนฺตึ, อนฺตลิกฺขสฺมิ เอฬิเก;
มิคสงฺโฆ ปลายิตฺถ, ภกฺโข เม นาสิโต ตยา’’ติ.
ตํ สุตฺวา อิตรา มรณภยภีตา อฺํ การณํ อาหริตุํ อสกฺโกนฺตี ‘‘มาตุล, มา เอวรูปํ กกฺขฬกมฺมํ กริ, ชีวิตํ เม เทหี’’ติ วิลปิ. อิตโรปิ นํ วิลปนฺติฺเว ขนฺเธ คเหตฺวา มาเรตฺวา ขาทิ.
‘‘อิจฺเจวํ ¶ วิลปนฺติยา, เอฬกิยา รุหคฺฆโส;
คลกํ อนฺวาวมทฺทิ, นตฺถิ ทุฏฺเ สุภาสิตํ.
‘‘เนว ทุฏฺเ นโย อตฺถิ, น ธมฺโม น สุภาสิตํ;
นิกฺกมํ ทุฏฺเ ยฺุเชถ, โส จ สพฺภึ น รฺชตี’’ติ. –
อิมา ทฺเว อภิสมฺพุทฺธคาถา –
ตตฺถ ¶ รุหคฺฆโสติ รุหิรภกฺโข โลหิตปายี สาหสิกทีปิโก. คลกํ อนฺวาวมทฺทีติ คีวํ มทฺทิ, ฑํสิตฺวา ผาเลสีติ อตฺโถ. นโยติ การณํ. ธมฺโมติ สภาโว. สุภาสิตนฺติ สุกถิตวจนํ, สพฺพเมตํ ทุฏฺเ นตฺถีติ อตฺโถ. นิกฺกมํ ทุฏฺเ ยฺุเชถาติ ภิกฺขเว, ทุฏฺปุคฺคเล ปรกฺกมเมว ยฺุเชยฺย. โส จ สพฺภึ น รฺชตีติ โส ปน ปุคฺคโล สพฺภึ สุนฺทรํ สุภาสิตํ น รฺชติ, น ปิยายตีติ อตฺโถ. ตาปโส เตสํ กิริยํ สพฺพํ อทฺทส.
สตฺถา ¶ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา เอฬิกาว เอตรหิ เอฬิกา อโหสิ, ทีปิโกปิ เอตรหิ ทีปิโกว, ตาปโส ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
ทีปิชาตกวณฺณนา ทสมา.
ชาตกุทฺทานํ –
กจฺจานี อฏฺสทฺทฺจ, สุลสา จ สุมงฺคลํ;
คงฺคมาลฺจ เจติยํ, อินฺทฺริยฺเจว อาทิตฺตํ;
อฏฺานฺเจว ทีปิ จ, ทส อฏฺนิปาตเก.
อฏฺกนิปาตวณฺณนา นิฏฺิตา.