📜
๑๙. สฏฺินิปาโต
[๕๒๙] ๑. โสณกชาตกวณฺณนา
กสฺส ¶ ¶ ¶ สุตฺวา สตํ ทมฺมีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เนกฺขมฺมปารมึ อารพฺภ กเถสิ. ตทา หิ ภควา ธมฺมสภายํ เนกฺขมฺมปารมึ วณฺณยนฺตานํ ภิกฺขูนํ มชฺเฌ นิสีทิตฺวา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพปิ ตถาคโต มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขนฺโตเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต ราชคเห มคธราชา นาม รชฺชํ กาเรสิ. โพธิสตฺโต ตสฺส อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิสฺมึ นิพฺพตฺติ, นามคฺคหณทิวเส จสฺส ‘‘อรินฺทมกุมาโร’’ติ นามํ กรึสุ. ตสฺส ชาตทิวเสเยว ปุโรหิตสฺสปิ ปุตฺโต ชายิ, ‘‘โสณกกุมาโร’’ติสฺส นามํ กรึสุ. เต อุโภปิ เอกโตว วฑฺฒิตฺวา วยปฺปตฺตา อุตฺตมรูปธรา รูเปน นิพฺพิเสสา หุตฺวา ตกฺกสิลํ คนฺตฺวา อุคฺคหิตสิปฺปา ตโต นิกฺขมิตฺวา ‘‘สพฺพสมยสิปฺปฺจ เทสจาริตฺตฺจ ชานิสฺสามา’’ติ อนุปุพฺเพน จาริกํ จรนฺตา พาราณสึ ปตฺวา ราชุยฺยาเน วสิตฺวา ปุนทิวเส นครํ ปวิสึสุ. ตํ ทิวสฺจ เอกจฺเจ มนุสฺสา ‘‘พฺราหฺมณวาจนกํ กริสฺสามา’’ติ ปายาสํ ปฏิยาเทตฺวา อาสนานิ ปฺาเปตฺวา อาคจฺฉนฺเต เต กุมาเร ทิสฺวา ฆรํ ปเวเสตฺวา ปฺตฺตาสเน นิสีทาเปสุํ. ตตฺถ โพธิสตฺตสฺส ปฺตฺตาสเน สุทฺธวตฺถํ อตฺถตํ อโหสิ, โสณกสฺส รตฺตกมฺพลํ. โส ตํ นิมิตฺตํ ทิสฺวาว ‘‘อชฺช เม ปิยสหาโย อรินฺทมกุมาโร ¶ พาราณสิราชา ภวิสฺสติ, มยฺหํ ปน เสนาปติฏฺานํ ทสฺสตี’’ติ อฺาสิ. เต อุโภปิ กตภตฺตกิจฺจา อุยฺยานเมว อคมํสุ.
ตทา พาราณสิรฺโ กาลกตสฺส สตฺตโม ทิวโส โหติ, อปุตฺตกํ ราชกุลํ. อมจฺจาทโย ปาโตว สสีสํ นฺหาตา สนฺนิปติตฺวา ‘‘รชฺชารหสฺส สนฺติกํ คมิสฺสตี’’ติ ผุสฺสรถํ โยเชตฺวา วิสฺสชฺเชสุํ. โส นครา นิกฺขมิตฺวา อนุปุพฺเพน ราชุยฺยานํ คนฺตฺวา อุยฺยานทฺวาเร นิวตฺติตฺวา อาโรหณสชฺโช หุตฺวา อฏฺาสิ. โพธิสตฺโต มงฺคลสิลาปฏฺเฏสสีสํ ปารุปิตฺวา ¶ นิปชฺชิ, โสณกกุมาโร ตสฺส สนฺติเก นิสีทิ. โส ตูริยสทฺทํ สุตฺวา ‘‘อรินฺทมสฺส ผุสฺสรโถ อาคจฺฉติ, อชฺเชส ราชา ¶ หุตฺวา มม เสนาปติฏฺานํ ทสฺสติ, น โข ปน มยฺหํ อิสฺสริเยนตฺโถ, เอตสฺมึ คเต นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา เอกมนฺเต ปฏิจฺฉนฺเน อฏฺาสิ. ปุโรหิโต อุยฺยานํ ปวิสิตฺวา มหาสตฺตํ นิปนฺนกํ ทิสฺวา ตูริยานิ ปคฺคณฺหาเปสิ. มหาสตฺโต ปพุชฺฌิตฺวา ปริวตฺติตฺวา โถกํ นิปชฺชิตฺวา อุฏฺาย สิลาปฏฺเฏ ปลฺลงฺเกน นิสีทิ. อถ นํ ปุโรหิโต อฺชลึ ปคฺคณฺหิตฺวา อาห – ‘‘รชฺชํ เต, เทว, ปาปุณาตี’’ติ. ‘‘กึ อปุตฺตกํ ราชกุล’’นฺติ? ‘‘เอวํ, เทวา’’ติ. ‘‘เตน หิ สาธู’’ติ. อถ นํ เต ตตฺเถว อภิสิฺจิตฺวา รถํ อาโรเปตฺวา มหนฺเตน ปริวาเรน นครํ ปเวเสสุํ. โส นครํ ปทกฺขิณํ กตฺวา ปาสาทํ อภิรูหิ. โส ยสมหนฺตตาย โสณกกุมารํ น สริ.
โสปิ ตสฺมึ นครํ ปวิฏฺเ ปจฺฉา อาคนฺตฺวา สิลาปฏฺเฏ นิสีทิ. อถสฺส ปุรโต พนฺธนา ปวุตฺตํ สาลรุกฺขโต ปณฺฑุปลาสํ ปติ. โส ตํ ทิสฺวาว ‘‘ยเถเวตํ, ตถา มมปิ สรีรํ ชรํ ปตฺวา ปติสฺสตี’’ติ อนิจฺจาทิวเสน วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา ปจฺเจกโพธึ ปาปุณิ. ตํขณฺเวสฺส คิหิลิงฺคํ อนฺตรธายิ, ปพฺพชิตลิงฺคํ ปาตุรโหสิ. โส ‘‘นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว’’ติ อุทานํ อุทาเนนฺโต นนฺทมูลกปพฺภารํ อคมาสิ. มหาสตฺโตปิ จตฺตาลีสมตฺตานํ สํวจฺฉรานํ อจฺจเยน สริตฺวา ‘‘กหํ นุ โข เม สหาโย โสณโก’’ติ โสณกํ ปุนปฺปุนํ สรนฺโตปิ ‘‘มยา สุโต ¶ วา ทิฏฺโ วา’’ติ วตฺตารํ อลภิตฺวา อลงฺกตมหาตเล ราชปลฺลงฺเก นิสินฺโน คนฺธพฺพนาฏกนจฺจคีตาทีหิ ปริวุโต สมฺปตฺติมนุภวนฺโต ‘‘โย เม กสฺสจิ สนฺติเก สุตฺวา ‘อสุกฏฺาเน นาม โสณโก วสตี’ติ อาจิกฺขิสฺสติ, ตสฺส สตํ ทสฺสามิ, โย เม สามํ ทิสฺวา อาโรเจสฺสติ, ตสฺส สหสฺส’’นฺติ เอกํ อุทานํ อภิสงฺขริตฺวา คีตวเสน อุทาเนนฺโต ปมํ คาถมาห –
‘‘กสฺส สุตฺวา สตํ ทมฺมิ, สหสฺสํ ทิฏฺ โสณกํ;
โก เม โสณกมกฺขาติ, สหายํ ปํสุกีฬิต’’นฺติ.
อถสฺส มุขโต ลฺุจนฺตี วิย คเหตฺวา เอกา นาฏกีตฺถี ตํ คายิ. อถฺา อถฺาติ ‘‘อมฺหากํ รฺโ ปิยคีต’’นฺติ สพฺพา โอโรธา คายึสุ. อนุกฺกเมน นครวาสิโนปิ ชานปทาปิ ตเมว คีตํ คายึสุ. ราชาปิ ¶ ปุนปฺปุนํ ตเมว คีตํ คายติ. ปณฺณาสมตฺตานํ สํวจฺฉรานํ อจฺจเยน ปนสฺส พหู ปุตฺตธีตโร อเหสุํ, เชฏฺปุตฺโต ทีฆาวุกุมาโร นาม อโหสิ. ตทา ¶ โสณกปจฺเจกพุทฺโธ ‘‘อรินฺทมราชา มํ ทฏฺุกาโม, อหํ ตตฺถ คนฺตฺวา กาเมสุ อาทีนวํ เนกฺขมฺเม จานิสํสํ กเถตฺวา ปพฺพชฺชนาการํ กโรมี’’ติ จินฺเตตฺวา อิทฺธิยา อากาเสนาคนฺตฺวา อุยฺยาเน นิสีทิ. ตทา เอโก สตฺตวสฺสิโก ปฺจจูฬกกุมารโก มาตรา ปหิโต คนฺตฺวา อุยฺยานวเน ทารูนิ อุทฺธรนฺโต ปุนปฺปุนํ ตเมว คีตํ คายิ. อถ นํ โส ปกฺโกสิตฺวา ‘‘กุมารก, ตฺวํ อฺํ อคายิตฺวา เอกเมว คีตํ คายสิ, กึ อฺํ น ชานาสี’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘ชานามิ, ภนฺเต, อมฺหากํ ปน รฺโ อิทเมว ปิยํ, เตน นํ ปุนฺนปฺปุนํ คายามี’’ติ. ‘‘เอตสฺส ปน เต คีตสฺส ปฏิคีตํ คายนฺโต โกจิ ทิฏฺปุพฺโพ’’ติ. ‘‘น ทิฏฺปุพฺโพ, ภนฺเต’’ติ. ‘‘อหํ ตํ สิกฺขาเปสฺสามิ, สกฺขิสฺสสิ รฺโ สนฺติกํ คนฺตฺวา ปฏิคีตํ คายิตุ’’นฺติ. ‘‘อาม, ภนฺเต’’ติ. อถสฺส โส ปฏิคีตํ อาจิกฺขนฺโต ‘‘มยฺหํ สุตฺวา’’ติอาทิมาห. อุคฺคณฺหาเปตฺวา จ ปน ¶ ตํ อุยฺโยเชสิ – ‘‘คจฺฉ, กุมารก, อิมํ ปฏิคีตํ รฺา สทฺธึ คายาหิ, ราชา เต มหนฺตํ อิสฺสริยํ ทสฺสติ, กึ เต ทารูหิ, เวเคน ยาหี’’ติ.
โส ‘‘สาธู’’ติ ตํ ปฏิคีตํ อุคฺคณฺหิตฺวา วนฺทิตฺวา, ‘‘ภนฺเต, ยาวาหํ ราชานํ อาเนมิ, ตาว อิเธว โหถา’’ติ วตฺวา เวเคน มาตุ สนฺติกํ คนฺตฺวา, ‘‘อมฺม, ขิปฺปํ มํ นฺหาเปตฺวา อลงฺกโรถ, อชฺช ตํ ทลิทฺทภาวโต โมเจสฺสามี’’ติ วตฺวา นฺหาตมณฺฑิโต ราชทฺวารํ คนฺตฺวา ‘‘อยฺย โทวาริก, ‘เอโก ทารโก ตุมฺเหหิ สทฺธึ ปฏิคีตํ คายิสฺสามีติ อาคนฺตฺวา ทฺวาเร ิโต’ติ รฺโ อโรเจหี’’ติ อาห. โส เวเคน คนฺตฺวา รฺโ อาโรเจสิ. ราชา ‘‘อาคจฺฉตู’’ติ ปกฺโกสาเปตฺวา, ‘‘ตาต, ตฺวํ มยา สทฺธึ ปฏิคีตํ คายิสฺสสี’’ติ อาห. ‘‘อาม, เทวา’’ติ. ‘‘เตน หิ คายสฺสู’’ติ. ‘‘เทว, อิมสฺมึ าเน น คายามิ, นคเร ปน เภรึ จราเปตฺวา มหาชนํ สนฺนิปาตาเปถ, มหาชนมชฺเฌ คายิสฺสามี’’ติ. ราชา ตถา กาเรตฺวา อลงฺกตมณฺฑเป ปลฺลงฺกมชฺเฌ นิสีทิตฺวา ตสฺสานุรูปํ อาสนํ ทาเปตฺวา ‘‘อิทานิ ตว คีตํ คายสฺสู’’ติ อาห. ‘‘เทว, ตุมฺเห ตาว คายถ, อถาหํ ปฏิคีตํ คายิสฺสามี’’ติ. ตโต ราชา ปมํ คายนฺโต คาถมาห –
‘‘กสฺส ¶ สุตฺวา สตํ ทมฺมิ, สหสฺสํ ทิฏฺ โสณกํ;
โส เม โสณกมกฺขาติ, สหายํ ปํสุกีฬิต’’นฺติ.
ตตฺถ สุตฺวาติ ‘‘อสุกฏฺาเน นาม เต ปิยสหาโย โสณโก วสตี’’ติ ตสฺส วสนฏฺานํ สุตฺวา อาโรเจนฺตสฺส กสฺส สตํ ทมฺมิ. ทิฏฺาติ ‘‘อสุกฏฺาเน นาม มยา ทิฏฺโ’’ติ ทิสฺวา อาโรเจนฺตสฺส กสฺส สหสฺสํ ทมฺมีติ.
เอวํ ¶ รฺา ปมํ อุทานคาถาย คีตาย ปฺจจูฬกทารเกน ปฏิคีตภาวํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา ทียฑฺฒคาถา อภาสิ –
‘‘อถพฺรวี มาณวโก, ทหโร ปฺจจูฬโก;
มยฺหํ สุตฺวา สตํ เทหิ, สหสฺสํ ทิฏฺ โสณกํ;
อหํ เต โสณกกฺขิสฺสํ, สหายํ ปํสุกีฬิต’’นฺติ.
เตน วุตฺตคาถาย ปน อยมตฺโถ – มหาราช, ยํ ตฺวํ ‘‘สุตฺวา อาโรเจนฺตสฺส สตํ ทมฺมี’’ติ วทสิ, ตมฺปิ มเมว เทหิ, ยํ ‘‘ทิสฺวา อาโรเจนฺตสฺส สหสฺสํ ¶ ทมฺมี’’ติ วทสิ, ตมฺปิ มยฺหเมว เทหิ, อหํ เต ปิยสหายํ อิทาเนว ปจฺจกฺขโตว ‘‘อยํ โสณโก’’ติ อาจิกฺขิสฺสนฺติ.
อิโต ปรํ สุวิฺเยฺยา สมฺพุทฺธคาถา ปาฬินเยเนว เวทิตพฺพา –
‘‘กตมสฺมึ โส ชนปเท, รฏฺเสุ นิคเมสุ จ;
กตฺถ โสณกมทฺทกฺขิ, ตํ เม อกฺขาหิ ปุจฺฉิโต.
‘‘ตเวว เทว วิชิเต, ตเววุยฺยานภูมิยํ;
อุชุวํสา มหาสาลา, นีโลภาสา มโนรมา.
‘‘ติฏฺนฺติ เมฆสมานา, รมฺมา อฺโฺนิสฺสิตา;
เตสํ มูลมฺหิ โสณโก, ฌายตี อนุปาทโน;
อุปาทาเนสุ โลเกสุ, ฑยฺหมาเนสุ นิพฺพุโต.
‘‘ตโต ¶ จ ราชา ปายาสิ, เสนาย จตุรงฺคิยา;
การาเปตฺวา สมํ มคฺคํ, อคมา เยน โสณโก.
‘‘อุยฺยานภูมึ คนฺตฺวาน, วิจรนฺโต พฺรหาวเน;
อาสีนํ โสณกํ ทกฺขิ, ฑยฺหมาเนสุ นิพฺพุต’’นฺติ.
ตตฺถ ¶ อุชุวํสาติ อุชุกฺขนฺธา. มหาสาลาติ มหารุกฺขา. เมฆสมานาติ นีลเมฆสทิสา. รมฺมาติ รมณียา. อฺโฺนิสฺสิตาติ สาขาหิ สาขํ, มูเลน มูลํ สํสิพฺพิตฺวา ิตา. เตสนฺติ เตสํ เอวรูปานํ ตว อุยฺยานวเน สาลานํ เหฏฺา. ฌายตีติ ลกฺขณูปนิชฺฌานอารมฺมณูปนิชฺฌานสงฺขาเตหิ ฌาเนหิ ฌายติ. อนุปาทโนติ กามุปาทานาทิวิรหิโต. ฑยฺหมาเนสูติ เอกาทสหิ อคฺคีหิ ฑยฺหมาเนสุ สตฺเตสุ. นิพฺพุโตติ เต อคฺคี นิพฺพาเปตฺวา สีตเลน หทเยน ฌายมาโน ตว อุยฺยาเน มงฺคลสาลรุกฺขมูเล สิลาปฏฺเฏ นิสินฺโน เอส เต สหาโย กฺจนปฏิมา วิย โสภมาโน ปฏิมาเนตีติ. ตโต จาติ, ภิกฺขเว, ตโต โส อรินฺทโม ราชา ตสฺส วจนํ สุตฺวาว ‘‘โสณกปจฺเจกพุทฺธํ ปสฺสิสฺสามี’’ติ จตุรงฺคินิยา เสนาย ปายาสิ นิกฺขมิ. วิจรนฺโตติ อุชุกเมว อคนฺตฺวา ตสฺมึ มหนฺเต วนสณฺเฑ วิจรนฺโต ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ตํ อาสีนํ อทฺทกฺขิ.
โส ตํ อวนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิตฺวา อตฺตโน กิเลสาภิรตตฺตา ตํ ‘‘กปโณ’’ติ มฺมาโน อิมํ คาถมาห –
‘‘กปโณ วตยํ ภิกฺขุ, มุณฺโฑ สงฺฆาฏิปารุโต;
อมาติโก อปิติโก, รุกฺขมูลสฺมิ ฌายตี’’ติ.
ตตฺถ ฌายตีติ นิมฺมาติโก นิปฺปิติโก การฺุปฺปตฺโต ฌายติ.
‘‘อิมํ วากฺยํ นิสาเมตฺวา, โสณโก เอตทพฺรวิ;
น ราช กปโณ โหติ, ธมฺมํ กาเยน ผสฺสยํ.
‘‘โย ¶ จ ธมฺมํ นิรํกตฺวา, อธมฺมมนุวตฺตติ;
ส ราช กปโณ โหติ, ปาโป ปาปปรายโณ’’ติ.
ตตฺถ ¶ อิมนฺติ ตสฺส กิเลสาภิรตสฺส ปพฺพชฺชํ อโรเจนฺตสฺส อิมํ ปพฺพชฺชาครหวจนํ สุตฺวา. เอตทพฺรวีติ ปพฺพชฺชาย คุณํ ปกาเสนฺโต เอตํ อพฺรวิ. ผสฺสยนฺติ ผสฺสยนฺโต เยน อริยมคฺคธมฺโม นามกาเยน ผสฺสิโต, โส กปโณ นาม น โหตีติ ทสฺเสนฺโต เอวมาห. นิรํกตฺวาติ อตฺตภาวโต นีหริตฺวา. ปาโป ปาปปรายโณติ สยํ ปาปานํ กรเณน ปาโป, อฺเสมฺปิ กโรนฺตานํ ปติฏฺาภาเวน ปาปปรายโณติ.
เอวํ ¶ โส โพธิสตฺตํ ครหิ. โส อตฺตโน ครหิตภาวํ อชานนฺโต วิย หุตฺวา นามโคตฺตํ กเถตฺวา เตน สทฺธึ ปฏิสนฺถารํ กโรนฺโต คาถมาห –
‘‘อรินฺทโมติ เม นามํ, กาสิราชาติ มํ วิทู;
กจฺจิ โภโต สุขสฺเสยฺยา, อิธ ปตฺตสฺส โสณกา’’ติ.
ตตฺถ กจฺจีติ อมฺหากํ ตาว น กิฺจิ อผาสุกํ, โภโต ปน กจฺจิ อิธ ปตฺตสฺส อิมสฺมึ อุยฺยาเน วสโต สุขวิหาโรติ ปุจฺฉติ.
อถ นํ ปจฺเจกพุทฺโธ, ‘‘มหาราช, น เกวลํ อิธ, อฺตฺราปิ วสนฺตสฺส เม อสุขํ นาม นตฺถี’’ติ วตฺวา ตสฺส สมณภทฺรคาถาโย นาม อารภิ –
‘‘สทาปิ ภทฺรมธนสฺส, อนาคารสฺส ภิกฺขุโน;
น เตสํ โกฏฺเ โอเปนฺติ, น กุมฺภึ น กโฬปิยํ;
ปรนิฏฺิตเมสานา, เตน ยาเปนฺติ สุพฺพตา.
‘‘ทุติยมฺปิ ภทฺรมธนสฺส, อนาคารสฺส ภิกฺขุโน;
อนวชฺชปิณฺโฑ โภตฺตพฺโพ, น จ โกจูปโรธติ.
‘‘ตติยมฺปิ ภทฺรมธนสฺส, อนาคารสฺส ภิกฺขุโน;
นิพฺพุโต ปิณฺโฑ โภตฺตพฺโพ, น จ โกจูปโรธติ.
‘‘จตุตฺถมฺปิ ภทฺรมธนสฺส, อนาคารสฺส ภิกฺขุโน;
มุตฺตสฺส รฏฺเ จรโต, สงฺโค ยสฺส น วิชฺชติ.
‘‘ปฺจมมฺปิ ¶ ภทฺรมธนสฺส, อนาคารสฺส ภิกฺขุโน;
นครมฺหิ ฑยฺหมานมฺหิ, นาสฺส กิฺจิ อฑยฺหถ.
‘‘ฉฏฺมฺปิ ¶ ภทฺรมธนสฺส, อนาคารสฺส ภิกฺขุโน;
รฏฺเ วิลุมฺปมานมฺหิ, นาสฺส กิฺจิ อหีรถ.
‘‘สตฺตมมฺปิ ¶ ภทฺรมธนสฺส, อนาคารสฺส ภิกฺขุโน;
โจเรหิ รกฺขิตํ มคฺคํ, เย จฺเ ปริปนฺถิกา;
ปตฺตจีวรมาทาย, โสตฺถึ คจฺฉติ สุพฺพโต.
‘‘อฏฺมมฺปิ ภทฺรมธนสฺส, อนาคารสฺส ภิกฺขุโน;
ยํ ยํ ทิสํ ปกฺกมติ, อนเปกฺโขว คจฺฉตี’’ติ.
ตตฺถ อนาคารสฺสาติ, มหาราช, ฆราวาสํ ปหาย อนาคาริยภาวํ ปตฺตสฺส อธนสฺส อกิฺจนสฺส ภิกฺขุโน สพฺพกาลํ ภทฺรเมว. น เตสนฺติ, มหาราช, เตสํ อธนานํ ภิกฺขูนํ น โกฏฺาคาเร ธนธฺานิ โอเปนฺติ, น กุมฺภิยํ, น ปจฺฉิยํ, เต ปน สุพฺพตา ปรนิฏฺิตํ ปเรสํ ฆเร ปกฺกํ อาหารํ สงฺฆาฏึ ปารุปิตฺวา กปาลมาทาย ฆรปฏิปาฏิยา เอสานา ปริเยสนฺตา เตน ตโต ลทฺเธน ปิณฺเฑน ตํ อาหารํ นวนฺนํ ปาฏิกุลฺยานํ วเสน ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปริภฺุชิตฺวา ชีวิตวุตฺตึ ยาเปนฺติ.
อนวชฺชปิณฺโฑ โภตฺตพฺโพติ เวชฺชกมฺมาทิกาย อเนสนาย วา กุหนา ลปนา เนมิตฺติกตา นิปฺเปสิกตา ลาเภน ลาภํ นิชิคีสนตาติ เอวรูเปน มิจฺฉาชีเวน วา อุปฺปาทิตา จตฺตาโร ปจฺจยา, ธมฺเมน อุปฺปาทิตาปิ อปจฺจเวกฺขิตฺวา ปริภุตฺตา สาวชฺชปิณฺโฑ นาม. อเนสนํ ปน ปหาย มิจฺฉาชีวํ วชฺเชตฺวา ธมฺเมน สเมน อุปฺปาทิตา ‘‘ปฏิสงฺขา โยนิโส จีวรํ ปฏิเสวามี’’ติ วุตฺตนเยเนว ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปริภุตฺตา อนวชฺชปิณฺโฑ นาม. เยน เอวรูโป อนวชฺชปิณฺโฑ โภตฺตพฺโพ ปริภฺุชิตพฺโพ, ยฺจ เอวรูปํ อนวชฺชํ ปิณฺฑํ ภฺุชมานานํ ปจฺจเย นิสฺสาย โกจิ อปฺปมตฺตโกปิ กิเลโส น อุปโรธติ น ปีเฬติ, ตสฺส ทุติยมฺปิ ภทฺรํ อธนสฺส อนาคารสฺส ภิกฺขุโน.
นิพฺพุโตติ ปุถุชฺชนภิกฺขุโน ธมฺเมน อุปฺปนฺนปิณฺโฑปิ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปริภฺุชิยมาโน นิพฺพุตปิณฺโฑ นาม, เอกนฺตโต ปน ขีณาสวสฺส ปิณฺโฑว นิพฺพุตปิณฺโฑ นาม. กึการณา? โส หิ เถยฺยปริโภโค, อิณปริโภโค ¶ , ทายชฺชปริโภโค, สามิปริโภโคติ อิเมสุ จตูสุ ปริโภเคสุ สามิปริโภควเสน ตํ ภฺุชติ, ตณฺหาทาสพฺยํ อตีโต สามี หุตฺวา ปริภฺุชติ, น ตํ ตปฺปจฺจยา โกจิ อปฺปมตฺตโกปิ กิเลโส อุปโรธติ.
มุตฺตสฺส รฏฺเ จรโตติ อุปฏฺากกุลาทีสุ อลคฺคมานสสฺส ฉินฺนวลาหกสฺส วิย ราหุมุขา ¶ ปมุตฺตสฺส วิมลจนฺทมณฺฑลสฺส วิย จ ยสฺส คามนิคมาทีสุ จรนฺตสฺส ราคสงฺคาทีสุ เอโกปิ สงฺโค นตฺถิ. เอกจฺโจ หิ กุเลหิ สํสฏฺโ วิหรติ สหโสกี สหนนฺที, เอกจฺโจ มาตาปิตูสุปิ อลคฺคมานโส วิจรติ โกรุนครคามวาสี ทหโร วิย, เอวรูปสฺส ปุถุชฺชนสฺสปิ ภทฺรเมว ¶ .
นาสฺส กิฺจีติ โย หิ พหุปริกฺขาโร โหติ, โส ‘‘มา เม โจรา ปริกฺขาเร หรึสู’’ติ อติเรกานิ จ จีวราทีนิ อนฺโตนคเร อุปฏฺากกุเล นิกฺขิปติ, อถ นครมฺหิ ฑยฺหมาเน ‘‘อสุกกุเล นาม อคฺคิ อุฏฺิโต’’ติ สุตฺวา โสจติ กิลมติ, เอวรูปสฺส ภทฺรํ นาม นตฺถิ. โย ปน, มหาราช, สกุณวตฺตํ ปูเรติ, กายปฏิพทฺธปริกฺขาโรว โหติ, ตสฺส ตาทิสสฺส น กิฺจิ อฑยฺหถ, เตนสฺส ปฺจมมฺปิ ภทฺรเมว.
วิลุมฺปมานมฺหีติ วิลุปฺปมานมฺหิ, อยเมว วา ปาโ. อหีรถาติ ยถา ปพฺพตคหนาทีหิ นิกฺขมิตฺวา รฏฺํ วิลุมฺปมาเนสุ โจเรสุ พหุปริกฺขารสฺส อนฺโตคาเม ปิตํ วิลุมฺปติ หรติ, ตถา ยสฺส อธนสฺส กายปฏิพทฺธปริกฺขารสฺส น กิฺจิ อหีรถ ตสฺส ฉฏฺมฺปิ ภทฺรเมว.
เย จฺเ ปริปนฺถิกาติ เย จ อฺเปิ เตสุ เตสุ าเนสุ สุงฺกคหณตฺถาย ปิตา ปริปนฺถิกา, เตหิ จ รกฺขิตํ. ปตฺตจีวรนฺติ โจรานํ อนุปการํ สุงฺกิกานํ อสุงฺการหํ มตฺติกาปตฺตฺเจว กตทฬฺหีกมฺมปริภณฺฑํ ปํสุกูลจีวรฺจ อปฺปคฺฆานิ กายพนฺธนปริสฺสาวนสูจิวาสิปตฺตตฺถวิกานิ จาติ สพฺเพปิ อฏฺ ปริกฺขาเร กายปฏิพทฺเธ กตฺวา มคฺคปฺปฏิปนฺโน เกนจิ อวิเหิยมาโน โสตฺถึ คจฺฉติ. สุพฺพโตติ โลภนียานิ หิ จีวราทีนิ ทิสฺวา โจรา หรนฺติ, สุงฺกิกาปิ ‘‘กึ นุ โข เอตสฺส หตฺเถ’’ติ ¶ ปตฺตตฺถวิกาทีนิ โสเธนฺติ, สุพฺพโต ปน สลฺลหุกวุตฺติ เตสํ ปสฺสนฺตานฺเว โสตฺถึ คจฺฉติ, เตนสฺส สตฺตมมฺปิ ภทฺรเมว.
อนเปกฺโขว คจฺฉตีติ กายปฏิพทฺธโต อติเรกสฺส วิหาเร ปฏิสามิตสฺส กสฺสจิ ปริกฺขารสฺส อภาวา วสนฏฺานํ นิวตฺติตฺวาปิ น โอโลเกติ. ยํ ยํ ทิสํ คนฺตุกาโม โหติ, ตํ ตํ คจฺฉนฺโต อนเปกฺโขว คจฺฉติ อนุราธปุรา นิกฺขมิตฺวา ถูปาราเม ปพฺพชิตานํ ทฺวินฺนํ กุลปุตฺตานํ วุฑฺฒตโร วิย.
อิติ โสณกปจฺเจกพุทฺโธ อฏฺ สมณภทฺรกานิ กเถสิ. ตโต อุตฺตรึ ปน สตมฺปิ สหสฺสมฺปิ ¶ อปริมาณานิ สมณภทฺรกานิ เอส กเถตุํ สมตฺโถเยว. ราชา ปน กามาภิรตตฺตา ตสฺส กถํ ปจฺฉินฺทิตฺวา ‘‘มยฺหํ สมณภทฺรเกหิ อตฺโถ นตฺถี’’ติ อตฺตโน กามาธิมุตฺตตํ ปกาเสนฺโต อาห –
‘‘พหูนิ สมณภทฺรานิ, เย ตฺวํ ภิกฺขุ ปสํสสิ;
อหฺจ คิทฺโธ กาเมสุ, กถํ กาหามิ โสณก.
‘‘ปิยา เม มานุสา กามา, อโถ ทิพฺยาปิ เม ปิยา;
อถ เกน นุ วณฺเณน, อุโภ โลเก ลภามเส’’ติ.
ตตฺถ ¶ วณฺเณนาติ การเณน.
อถ นํ ปจฺเจกพุทฺโธ อาห –
‘‘กาเม คิทฺธา กามรตา, กาเมสุ อธิมุจฺจิตา;
นรา ปาปานิ กตฺวาน, อุปปชฺชนฺติ ทุคฺคตึ.
‘‘เย จ กาเม ปหนฺตฺวาน, นิกฺขนฺตา อกุโตภยา;
เอโกทิภาวาธิคตา, น เต คจฺฉนฺติ ทุคฺคตึ.
‘‘อุปมํ เต กริสฺสามิ, ตํ สุโณหิ อรินฺทม;
อุปมาย มิเธกจฺเจ, อตฺถํ ชานนฺติ ปณฺฑิตา.
‘‘คงฺคาย กุณปํ ทิสฺวา, วุยฺหมานํ มหณฺณเว;
วายโส สมจินฺเตสิ, อปฺปปฺโ อเจตโส.
‘‘ยานฺจ ¶ วติทํ ลทฺธํ, ภกฺโข จายํ อนปฺปโก;
ตตฺถ รตฺตึ ตตฺถ ทิวา, ตตฺเถว นิรโต มโน.
‘‘ขาทํ ¶ นาคสฺส มํสานิ, ปิวํ ภาคีรโถทกํ;
สมฺปสฺสํ วนเจตฺยานิ, น ปเลตฺถ วิหงฺคโม.
‘‘ตฺจ โอตรณี คงฺคา, ปมตฺตํ กุณเป รตํ;
สมุทฺทํ อชฺฌคาหาสิ, อคตี ยตฺถ ปกฺขินํ.
‘‘โส จ ภกฺขปริกฺขีโณ, อุทปตฺวา วิหงฺคโม;
น ปจฺฉโต น ปุรโต, นุตฺตรํ โนปิ ทกฺขิณํ.
‘‘ทีปํ โส นชฺฌคาคฺฉิ, อคตี ยตฺถ ปกฺขินํ;
โส จ ตตฺเถว ปาปตฺถ, ยถา ทุพฺพลโก ตถา.
‘‘ตฺจ สามุทฺทิกา มจฺฉา, กุมฺภีลา มกรา สุสู;
ปสยฺหการา ขาทึสุ, ผนฺทมานํ วิปกฺขกํ.
‘‘เอวเมว ตุวํ ราช, เย จฺเ กามโภคิโน;
คิทฺธา เจ น วมิสฺสนฺติ, กากปฺาว เต วิทู.
‘‘เอสา เต อุปมา ราช, อตฺถสนฺทสฺสนี กตา;
ตฺวฺจ ปฺายเส เตน, ยทิ กาหสิ วา น วา’’ติ.
ตตฺถ ¶ ปาปานีติ, มหาราช, ตฺวํ กามคิทฺโธ, นรา จ กาเม นิสฺสาย กายทุจฺจริตาทีนิ ปาปานิ กตฺวา ยตฺถ สุปินนฺเตปิ ทิพฺพา จ มานุสิกา จ กามา น ลพฺภนฺติ, ตํ ทุคฺคตึ อุปปชฺชนฺตีติ อตฺโถ. ปหนฺตฺวานาติ เขฬปิณฺฑํ วิย ปหาย. อกุโตภยาติ ราคาทีสุ กุโตจิ อนาคตภยา. เอโกทิภาวาธิคตาติ เอโกทิภาวํ เอกวิหาริกตํ อธิคตา. น เตติ เต เอวรูปา ปพฺพชิตา ทุคฺคตึ น คจฺฉนฺติ.
อุปมํ เตติ, มหาราช, ทิพฺพมานุสเก กาเม ปตฺเถนฺตสฺส หตฺถิกุณเป ปฏิพทฺธกากสทิสสฺส ตว เอกํ อุปมํ กริสฺสามิ, ตํ สุโณหีติ อตฺโถ. กุณปนฺติ หตฺถิกเฬวรํ. มหณฺณเวติ คมฺภีรปุถุเล อุทเก ¶ . เอโก กิร มหาวารโณ คงฺคาตีเร จรนฺโต คงฺคายํ ¶ ปติตฺวา อุตฺตริตุํ อสกฺเกนฺโต ตตฺเถว มโต คงฺคาย วุยฺหิ, ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ. วายโสติ อากาเสน คจฺฉนฺโต เอโก กาโก. ยานฺจ วติทนฺติ โส เอวํ จินฺเตตฺวา ตตฺถ นิลียิตฺวา ‘‘อิทํ มยา หตฺถิยานํ ลทฺธํ, เอตฺถ นิลีโน สุขํ จริสฺสามิ, อยเมว จ เม อนปฺปโก ภกฺโข ภวิสฺสติ, อิทานิ มยา อฺตฺถ คนฺตุํ น วฏฺฏตี’’ติ สนฺนิฏฺานมกาสิ. ตตฺถ รตฺตินฺติ ตตฺถ รตฺติฺจ ทิวา จ ตตฺเถว มโน อภิรโต อโหสิ. น ปเลตฺถาติ น อุปฺปติตฺวา ปกฺกามิ.
โอตรณีติ สมุทฺทาภิมุขี โอตรมานา. ‘‘โอหาริณี’’ติปิ ปาโ, สา สมุทฺทาภิมุขี อวหาริณีติ อตฺโถ. อคตี ยตฺถาติ สมุทฺทมชฺฌํ สนฺธายาห. ภกฺขปริกฺขีโณติ ปริกฺขีณภกฺโข. อุทปตฺวาติ ขีเณ จมฺเม จ มํเส จ อฏฺิสงฺฆาโต อูมิเวเคน ภินฺโน อุทเก นิมุชฺชิ. อถ โส กาโก อุทเก ปติฏฺาตุํ อสกฺโกนฺโต อุปฺปติ, เอวํ อุปฺปติตฺวาติ อตฺโถ. อคตี ยตฺถ ปกฺขินนฺติ ยสฺมึ สมุทฺทมชฺเฌ ปกฺขีนํ อคติ, ตตฺถ โส เอวํ อุปฺปติโต ปจฺฉิมํ ทิสํ คนฺตฺวา ตตฺถ ปติฏฺํ อลภิตฺวา ปุรตฺถิมํ, ตโต อุตฺตรํ, ตโต ทกฺขิณนฺติ จตสฺโสปิ ทิสา คนฺตฺวา อตฺตโน ปติฏฺานํ น อชฺฌคา นาคฺฉีติ อตฺโถ. อถ วา วายโส เอวํ อุปฺปติตฺวา ปจฺฉิมาทีสุ เอเกกํ ทิสํ อาคฺฉิ, ทีปํ ปน นชฺฌาคมาติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. ปาปตฺถาติ ปปติโต. ยถา ทุพฺพลโกติ ยถา ทุพฺพลโก ปเตยฺย, ตเถว ปติโต. สุสูติ สุสุนามกา จณฺฑมจฺฉา. ปสยฺหการาติ อนิจฺฉมานกํเยว พลกฺกาเรน. วิปกฺขกนฺติ วิทฺธสฺตปกฺขกํ.
คิทฺธา เจ น วมิสฺสนฺตีติ ยทิ คิทฺธา หุตฺวา กาเม น วมิสฺสนฺติ, น ฉฑฺเฑสฺสนฺติ. กากปฺาว เตติ กากสฺส สมานปฺา อิติ เต พุทฺธาทโย ปณฺฑิตา วิทู วิทนฺติ, ชานนฺตีติ อตฺโถ. อตฺถสนฺทสฺสนีติ อตฺถปฺปกาสิกา. ตฺวฺจ ปฺายเสติ ตฺวฺจ ปฺายิสฺสสิ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – มหาราช, มยา หิตกาเมน ตว โอวาโท ทินฺโน, ตํ ปน ตฺวํ ยทิ กาหสิ, เทวโลเก นิพฺพตฺติสฺสสิ, ยทิ น กาหสิ, กามปงฺเก นิมุคฺโค ชีวิตปริโยสาเน นิรเย นิพฺพตฺติสฺสสีติ เอวํ ตฺวเมว เตน ¶ การเณน วา อการเณน ¶ วา สคฺเค วา นิรเย วา ปฺายิสฺสสิ. อหํ ปน สพฺพภเวหิ มุตฺโต อปฺปฏิสนฺธิโกติ.
อิมํ ปน โอวาทํ เทนฺเตน ปจฺเจกพุทฺเธน นที ทสฺสิตา, ตาย วุยฺหมานํ หตฺถิกุณปํ ทสฺสิตํ, กุณปขาทโก กาโก ทสฺสิโต, ตสฺส กุณปํ ขาทิตฺวา ปานียปิวนกาโล ทสฺสิโต, รมณียวนสณฺฑทสฺสนกาโล ทสฺสิโต, กุณปสฺส นทิยา วุยฺหมานสฺส สมุทฺทปเวโส ทสฺสิโต, สมุทฺทมชฺเฌ ¶ กากสฺส หตฺถิกุณเป ปติฏฺํ อลภิตฺวา วินาสํ ปตฺตกาโล ทสฺสิโต. ตตฺถ นที วิย อนมตคฺโค สํสาโร ทฏฺพฺโพ, นทิยา วุยฺหมานํ หตฺถิกุณปํ วิย สํสาเร ปฺจ กามคุณา, กาโก วิย พาลปุถุชฺชโน, กากสฺส กุณปํ ขาทิตฺวา ปานียปิวนกาโล วิย ปุถุชฺชนสฺส กามคุเณ ปริภฺุชิตฺวา โสมนสฺสิกกาโล, กากสฺส กุณเป ลคฺคสฺเสว รมณียวนสณฺฑทสฺสนํ วิย ปุถุชฺชนสฺส กามคุเณสุ ลคฺคสฺเสว สวนวเสน อฏฺตึสารมฺมณทสฺสนํ, กุณเป สมุทฺทํ ปวิฏฺเ กากสฺส ปติฏฺํ ลภิตุํ อสกฺโกนฺตสฺส วินาสํ ปตฺตกาโล วิย พาลปุถุชฺชนสฺส กามคุณคิทฺธสฺส ปาปปรายณสฺส กุสลธมฺเม ปติฏฺํ ลภิตุํ อสกฺโกนฺตสฺส มหานิรเย มหาวินาสปตฺติ ทฏฺพฺพาติ.
เอวมสฺส โส อิมาย อุปมาย โอวาทํ ทตฺวา อิทานิ ตเมว โอวาทํ ถิรํ กตฺวา ปติฏฺเปตุํ คาถมาห –
‘‘เอกวาจมฺปิ ทฺวิวาจํ, ภเณยฺย อนุกมฺปโก;
ตตุตฺตรึ น ภาเสยฺย, ทาโสวยฺยสฺส สนฺติเก’’ติ.
ตตฺถ น ภาเสยฺยาติ วจนํ อคฺคณฺหนฺตสฺส หิ ตโต อุตฺตรึ ภาสมาโน สามิกสฺส สนฺติเก ทาโส วิย โหติ. ทาโส หิ สามิเก กถํ คณฺหนฺเตปิ อคฺคณฺหนฺเตปิ กเถติเยว. เตน วุตฺตํ ‘‘ตตุตฺตรึ น ภาเสยฺยา’’ติ.
‘‘อิทํ วตฺวาน ปกฺกามิ, โสณโก อมิตพุทฺธิมา;
เวหาเส อนฺตลิกฺขสฺมึ, อนุสาสิตฺวาน ขตฺติย’’นฺติ. –
อยํ อภิสมฺพุทฺธคาถา.
ตตฺถ ¶ อิทํ วตฺวานาติ, ภิกฺขเว, โส ปจฺเจกพุทฺโธ อมิตาย โลกุตฺตรพุทฺธิยา อมิตพุทฺธิมา อิทํ วตฺวา อิทฺธิยา อุปฺปติตฺวา ‘‘สเจ ปพฺพชิสฺสสิ, ตเวว, โน เจ ปพฺพชิสฺสสิ, ตเวว, ทินฺโน เต มยา โอวาโท, อปฺปมตฺโต โหหี’’ติ เอวํ อนุสาสิตฺวาน ขตฺติยํ ปกฺกามิ.
โพธิสตฺโตปิ ตํ อากาเสน คจฺฉนฺตํ ยาว ทสฺสนปถา โอโลเกนฺโต ตฺวา ตสฺมึ จกฺขุปเถ ¶ อติกฺกนฺเต สํเวคํ ปฏิลภิตฺวา จินฺเตสิ – ‘‘อยํ พฺราหฺมโณ หีนชจฺโจ สมาโน อสมฺภินฺเน ขตฺติยวํเส ชาตสฺส มม มตฺถเก อตฺตโน ปาทรชํ ¶ โอกิรนฺโต อากาสํ อุปฺปติตฺวา คโต, มยาปิ อชฺเชว นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิตุํ วฏฺฏตี’’ติ. โส รชฺชํ นิยฺยาเทตฺวา ปพฺพชิตุกาโม คาถาทฺวยมาห –
‘‘โก นุเม ราชกตฺตาโร, สุทฺทา เวยฺยตฺตมาคตา;
รชฺชํ นิยฺยาทยิสฺสามิ, นาหํ รชฺเชน มตฺถิโก.
‘‘อชฺเชว ปพฺพชิสฺสามิ, โก ชฺา มรณํ สุเว;
มาหํ กาโกว ทุมฺเมโธ, กามานํ วสมนฺวค’’นฺติ.
ตตฺถ โก นุเมติ กุหึ นุ อิเม. ราชกตฺตาโรติ เย ราชารหํ อภิสิฺจิตฺวา ราชานํ กโรนฺติ. สุทฺทา เวยฺยตฺตมาคตาติ สุทฺทา จ เย จ อฺเ พฺยตฺตภาวํ อาคตา มุขมงฺคลิกา. รชฺเชน มตฺถิโกติ รชฺเชน อตฺถิโก. โก ชฺา มรณํ สุเวติ มรณํ อชฺช วา สุเว วาติ อิทํ โก ชานิตุํ สมตฺโถ.
เอวํ รชฺชํ นิยฺยาเทนฺตสฺส สุตฺวา อมจฺจา อาหํสุ –
‘‘อตฺถิ เต ทหโร ปุตฺโต, ทีฆาวุ รฏฺวฑฺฒโน;
ตํ รชฺเช อภิสิฺจสฺสุ, โส โน ราชา ภวิสฺสตี’’ติ.
ตโต ปรํ รฺา วุตฺตคาถมาทึ กตฺวา อุทานสมฺพนฺธคาถา ปาฬินเยเนว เวทิตพฺพา –
‘‘ขิปฺปํ กุมารมาเนถ, ทีฆาวุํ รฏฺวฑฺฒนํ;
ตํ รชฺเช อภิสิฺจิสฺสํ, โส โว ราชา ภวิสฺสติ.
‘‘ตโต ¶ กุมารมาเนสุํ, ทีฆาวุํ รฏฺวฑฺฒนํ;
ตํ ทิสฺวา อาลปี ราชา, เอกปุตฺตํ มโนรมํ.
‘‘สฏฺิ ¶ คามสหสฺสานิ, ปริปุณฺณานิ สพฺพโส;
เต ปุตฺต ปฏิปชฺชสุ, รชฺชํ นิยฺยาทยามิ เต.
‘‘อชฺเชว ปพฺพชิสฺสามิ, โก ชฺา มรณํ สุเว;
มาหํ กาโก ว ทุมฺเมโธ, กามานํ วสมนฺวคํ.
‘‘สฏฺิ นาคสหสฺสานิ, สพฺพาลงฺการภูสิตา;
สุวณฺณกจฺฉา มาตงฺคา, เหมกปฺปนวาสสา.
‘‘อารูฬฺหา คามณีเยภิ, โตมรงฺกุสปาณิภิ;
เต ปุตฺต ปฏิปชฺชสฺสุ, รชฺชํ นิยฺยาทยามิ เต.
‘‘อชฺเชว ¶ ปพฺพชิสฺสามิ, โก ชฺา มรณํ สุเว;
มาหํ กาโกว ทุมฺเมโธ, กามานํ วสมนฺวคํ.
‘‘สฏฺิ อสฺสสหสฺสานิ, สพฺพาลงฺการภูสิตา;
อาชานียาว ชาติยา, สินฺธวา สีฆวาหิโน.
‘‘อารูฬฺหา คามณีเยภิ, อิลฺลิยาจาปธาริภิ;
เต ปุตฺต ปฏิปชฺชสฺสุ, รชฺชํ นิยฺยาทยามิ เต.
‘‘อชฺเชว ปพฺพชิสฺสามิ, โก ชฺา มรณํ สุเว;
มาหํ กาโกว ทุมฺเมโธ, กามานํ วสมนฺวคํ.
‘‘สฏฺิ รถสหสฺสานิ, สนฺนทฺธา อุสฺสิตทฺธชา;
ทีปา อโถปิ เวยฺยคฺฆา, สพฺพาลงฺการภูสิตา.
‘‘อารูฬฺหา คามณีเยภิ, จาปหตฺเถหิ วมฺมิภิ;
เต ปุตฺต ปฏิปชฺชสฺสุ, รชฺชํ นิยฺยาทยามิ เต.
‘‘อชฺเชว ¶ ปพฺพชิสฺสามิ, โก ชฺา มรณํ สุเว;
มาหํ กาโกว ทุมฺเมโธ, กามานํ วสมนฺวคํ.
‘‘สฏฺิ เธนุสหสฺสานิ, โรหฺา ปุงฺควูสภา;
ตา ปุตฺต ปฏิปชฺชสฺสุ, รชฺชํ นิยฺยาทยามิ เต.
‘‘อชฺเชว ¶ ปพฺพชิสฺสามิ, โก ชฺา มรณํ สุเว;
มาหํ กาโกว ทุมฺเมโธ, กามานํ วสมนฺวคํ.
‘‘โสฬสิตฺถิสหสฺสานิ, สพฺพาลงฺการภูสิตา;
วิจิตฺรวตฺถาภรณา, อามุตฺตมณิกุณฺฑลา;
ตา ปุตฺต ปฏิปชฺชสฺสุ, รชฺชํ นิยฺยาทยามิ เต.
‘‘อชฺเชว ปพฺพชิสฺสามิ, โก ชฺา มรณํ สุเว;
มาหํ กาโกว ทุมฺเมโธ, กามานํ วสมนฺวคํ.
‘‘ทหรสฺเสว เม ตาต, มาตา มตาติ เม สุตํ;
ตยา วินา อหํ ตาต, ชีวิตุมฺปิ น อุสฺสเห.
‘‘ยถา อารฺกํ นาคํ, โปโต อนฺเวติ ปจฺฉโต;
เชสฺสนฺตํ คิริทุคฺเคสุ, สเมสุ วิสเมสุ จ.
‘‘เอวํ ตํ อนุคจฺฉามิ, ปตฺตมาทาย ปจฺฉโต;
สุภโร เต ภวิสฺสามิ, น เต เหสฺสามิ ทุพฺภโร.
‘‘ยถา สามุทฺทิกํ นาวํ, วาณิชานํ ธเนสินํ;
โวหาโร ตตฺถ คณฺเหยฺย, วาณิชา พฺยสนี สิยา.
‘‘เอวเมวายํ ปุตฺตกลิ, อนฺตรายกโร มม;
อิมํ กุมารํ ปาเปถ, ปาสาทํ รติวฑฺฒนํ.
‘‘ตตฺถ ¶ ¶ กมฺพุสหตฺถาโย, ยถา สกฺกํว อจฺฉรา;
ตา นํ ตตฺถ รเมสฺสนฺติ, ตาหิ เจโส รมิสฺสติ.
‘‘ตโต กุมารํ ปาเปสุํ, ปาสาทํ รติวฑฺฒนํ;
ตํ ทิสฺวา อวจุํ กฺา, ทีฆาวุํ รฏฺวฑฺฒนํ.
‘‘เทวตานุสิ คนฺธพฺโพ, อทุ สกฺโก ปุรินฺทโท;
โก วา ตฺวํ กสฺส วา ปุตฺโต, กถํ ชาเนมุ ตํ มยํ.
‘‘นมฺหิ ¶ เทโว น คนฺธพฺโพ, นาปิ สกฺโก ปุรินฺทโท;
กาสิรฺโ อหํ ปุตฺโต, ทีฆาวุ รฏฺวฑฺฒโน;
มมํ ภรถ ภทฺทํ โว, อหํ ภตฺตา ภวามิ โว.
‘‘ตํ ตตฺถ อวจุํ กฺา, ทีฆาวุํ รฏฺวฑฺฒนํ;
กุหึ ราชา อนุปฺปตฺโต, อิโต ราชา กุหึ คโต.
‘‘ปงฺกํ ราชา อติกฺกนฺโต, ถเล ราชา ปติฏฺิโต;
อกณฺฑกํ อคหนํ, ปฏิปนฺโน มหาปถํ.
‘‘อหฺจ ปฏิปนฺโนสฺมิ, มคฺคํ ทุคฺคติคามินํ;
สกณฺฏกํ สคหนํ, เยน คจฺฉนฺติ ทุคฺคตึ.
‘‘ตสฺส เต สฺวาคตํ ราช, สีหสฺเสว คิริพฺพชํ;
อนุสาส มหาราช, ตฺวํ โน สพฺพาสมิสฺสโร’’ติ.
ตตฺถ ขิปฺปนฺติ เตน หิ นํ สีฆํ อาเนถ. อาลปีติ ‘‘สฏฺิ คามสหสฺสานี’’ติอาทีนิ วทนฺโต อาลปิ. สพฺพาลงฺการภูสิตาติ เต นาคา สพฺเพหิ สีสูปคาทีหิ อลงฺกาเรหิ ภูสิตา. เหมกปฺปนวาสสาติ สุวณฺณขจิเตน กปฺปเนน ปฏิจฺฉนฺนสรีรา. คามณีเยภีติ หตฺถาจริเยหิ. อาชานียาวาติ การณาการณวิชานนกา ว. ชาติยาติ สินฺธวชาติยา สินฺธุรฏฺเ สินฺธุนทีตีเร ชาตา. คามณีเยภีติ อสฺสาจริเยหิ. อิลฺลิยา จาปธาริภีติ อิลฺลิยาวุธฺจ จาปาวุธฺจ ¶ ธาเรนฺเตหิ. ทีปา อโถปิ เวยฺยคฺฆาติ ทีปิจมฺมพฺยคฺฆจมฺมปริวารา. คามณีเยภีติ รถิเกหิ. วมฺมิภีติ สนฺนทฺธวมฺเมหิ. โรหฺาติ รตฺตวณฺณา. ปุงฺควูสภาติ อุสภสงฺขาเตน เชฏฺกปุงฺคเวน สมนฺนาคตา.
ทหรสฺเสว เม, ตาตาติ อถ นํ กุมาโร, ตาต, มม ทหรสฺเสว สโต มาตา มตา อิติ มยา สุตํ, โสหํ ตยา วินา ชีวิตุํ น สกฺขิสฺสามีติ อาห. โปโตติ ตรุณโปตโก. เชสฺสนฺตนฺติ วิจรนฺตํ. สามุทฺทิกนฺติ สมุทฺเท วิจรนฺตํ. ธเนสินนฺติ ธนํ ปริเยสนฺตานํ. โวหาโรติ วิจิตฺรโวหาโร เหฏฺากฑฺฒนโก วาฬมจฺโฉ วา ¶ อุทกรกฺขโส วา อาวฏฺโฏ วา. ตตฺถาติ ตสฺมึ สมุทฺเท. วาณิชา พฺยสนี สิยาติ อถ เต วาณิชา พฺยสนปฺปตฺตา ภเวยฺยุํ. ‘‘สิยฺยุนฺติ’’ปิ ปาโ ¶ . ปุตฺตกลีติ ปุตฺตลามโก ปุตฺตกาฬกณฺณี. กุมาโร ปุน กิฺจิ วตฺตุํ น วิสหิ. อถ ราชา อมจฺเจ อาณาเปนฺโต ‘‘อิม’’นฺติอาทิมาห. ตตฺถ กมฺพุสหตฺถาโยติ กมฺพุสํ วุจฺจติ สุวณฺณํ, สุวณฺณาภรณภูสิตหตฺถาโยติ อตฺโถ. ยถาติ ยถา อิจฺฉนฺติ, ตถา กโรนฺติ.
เอวํ วตฺวา มหาสตฺโต ตตฺเถว ตํ อภิสิฺจาเปตฺวา นครํ ปาเหสิ. สยํ ปน เอกโกว อุยฺยานา นิกฺขมิตฺวา หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา รมณีเย ภูมิภาเค ปณฺณสาลํ มาเปตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา วนมูลผลาหาโร ยาเปสิ. มหาชโนปิ กุมารํ พาราณสึ ปเวเสสิ. โส นครํ ปทกฺขิณํ กตฺวา ปาสาทํ อภิรุหิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา ‘‘ตโต’’ติอาทิมาห. ตํ ทิสฺวา อวจุํ กฺาติ ตํ มหนฺเตน ปริวาเรน สิริโสภคฺเคน อาคตํ ทิสฺวา ‘‘อสุโก นาเมโส’’ติ อชานนฺติโยว ตา นาฏกิตฺถิโย คนฺตฺวา อโวจุํ. มมํ ภรถาติ มมํ อิจฺฉถ. ปงฺกนฺติ ราคาทิกิเลสปงฺกํ. ถเลติ ปพฺพชฺชาย. อกณฺฏกนฺติ ราคกณฺฏกาทิวิรหิตํ. เตเหว คหเนหิ อคหนํ. มหาปถนฺติ สคฺคโมกฺขคามินํ มหามคฺคํ ปฏิปนฺโน. เยนาติ เยน มิจฺฉามคฺเคน ทุคฺคตึ คจฺฉนฺติ, ตํ อหํ ปฏิปนฺโนติ วทติ. ตโต ตา จินฺเตสุํ – ‘‘ราชา ตาว อมฺเห ปหาย ปพฺพชิโต, อยมฺปิ กาเมสุ วิรตฺตจิตฺตรูโป, สเจ นํ นาภิรเมสฺสาม, นิกฺขมิตฺวา ปพฺพเชยฺย, อภิรมนาการมสฺส กริสฺสามา’’ติ. อถ นํ อภินนฺทนฺติโย โอสานคาถมาหํสุ. ตตฺถ คิริพฺพชนฺติ สีหโปตกานํ วสนฏฺานํ กฺจนคุหํ เกสรสีหสฺส อาคตํ วิย ตสฺส ตว อาคตํ สุอาคตํ. ตฺวํ โนติ ตฺวํ สพฺพาสมฺปิ อมฺหากํ อิสฺสโร, สามีติ.
เอวฺจ ปน วตฺวา สพฺพา ตูริยานิ ปคฺคณฺหึสุ, นานปฺปการานิ นจฺจคีตานิ ปวตฺตึสุ ¶ . ยโส มหา อโหสิ, โส ยสมทมตฺโต ปิตรํ น สริ, ธมฺเมน รชฺชํ กาเรตฺวา ยถากมฺมํ คโต. โพธิสตฺโตปิ ฌานาภิฺา นิพฺพตฺเตตฺวา อายุปริโยสาเน พฺรหฺมโลกูปโค อโหสิ.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพปิ ตถาคโต มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขนฺโตเยวา’’ติ วตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ – ‘‘ตทา ปจฺเจกพุทฺโธ ปรินิพฺพายิ, ปุตฺโต ราหุลกุมาโร อโหสิ ¶ , เสสปริสา พุทฺธปริสา, อรินฺทมราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
โสณกชาตกวณฺณนา ปมา.
[๕๓๐] ๒. สํกิจฺจชาตกวณฺณนา
ทิสฺวา นิสินฺนํ ราชานนฺติ อิทํ สตฺถา ชีวกมฺพวเน วิหรนฺโต อชาตสตฺตุสฺส ปิตุฆาตกมฺมํ อารพฺภ กเถสิ. โส หิ เทวทตฺตํ นิสฺสาย ตสฺส ¶ วจเนน ปิตรํ ฆาตาเปตฺวา เทวทตฺตสฺส สงฺฆเภทาวสาเน ภินฺนปริสสฺส โรเค อุปฺปนฺเน ‘‘ตถาคตํ ขมาเปสฺสามี’’ติ มฺจสิวิกาย สาวตฺถึ คจฺฉนฺตสฺส เชตวนทฺวาเร ปถวึ ปวิฏฺภาวํ สุตฺวา ‘‘เทวทตฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ปฏิปกฺโข หุตฺวา ปถวึ ปวิสิตฺวา อวีจิปรายโณ ชาโต, มยาปิ ตํ นิสฺสาย ปิตา ธมฺมิโก ธมฺมราชา ฆาติโต, อหมฺปิ นุ โข ปถวึ ปวิสิสฺสามี’’ติ ภีโต รชฺชสิริยา จิตฺตสฺสาทํ น ลภิ, ‘‘โถกํ นิทฺทายิสฺสามี’’ติ นิทฺทํ อุปคตมตฺโตว นวโยชนพหลายํ อยมหาปถวิยํ ปาเตตฺวา อยสูเลหิ โกฏฺฏิยมาโน วิย สุนเขหิ ลฺุชิตฺวา ขชฺชมาโน วิย เภรวรเวน วิรวนฺโต อุฏฺาติ.
อเถกทิวสํ โกมุทิยา จาตุมาสินิยา อมจฺจคณปริวุโต อตฺตโน ยสํ โอโลเกตฺวา ‘‘มม ปิตุ ยโส อิโต มหนฺตตโร, ตถารูปํ นาม อหํ ธมฺมราชานํ เทวทตฺตํ นิสฺสาย ฆาเตสิ’’นฺติ จินฺเตสิ. ตสฺเสวํ จินฺเตนฺตสฺเสว กาเย ฑาโห อุปฺปชฺชิ, สกลสรีรํ เสทตินฺตํ อโหสิ. ตโต ‘‘โก นุ โข เม อิมํ ภยํ วิโนเทตุํ สกฺขิสฺสตี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘เปตฺวา ทสพลํ อฺโ นตฺถี’’ติ ตฺวา ‘‘อหํ ตถาคตสฺส มหาปราโธ, โก นุ โข มํ เนตฺวา ทสฺเสสฺสตี’’ติ จินฺเตนฺโต ‘‘น อฺโ โกจิ อฺตฺร ชีวกา’’ติ สลฺลกฺเขตฺวา ตสฺส คเหตฺวา คมนูปายํ กโรนฺโต ‘‘รมณียา วต, โภ, โทสินา รตฺตี’’ติ อุทานํ อุทาเนตฺวา ‘‘กํ นุ ¶ ขฺวชฺช สมณํ วา พฺราหฺมณํ วา ปยิรุปาเสยฺยามี’’ติ วตฺวา ปูรณสาวกาทีหิ ปูรณาทีนํ คุเณ กถิเต เตสํ วจนํ อนาทิยิตฺวา ชีวกํ ปฏิปุจฺฉิตฺวา เตน ตถาคตสฺส คุณํ กเถตฺวา ‘‘ตํ เทโว ภควนฺตํ ปยิรุปาสตู’’ติ วุตฺโต หตฺถิยานานิ ¶ กปฺปาเปตฺวา ชีวกมฺพวนํ คนฺตฺวา ตถาคตํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา ตถาคเตน กตปฏิสนฺถาโร สนฺทิฏฺิกํ สามฺผลํ ปุจฺฉิตฺวา ตถาคตสฺส มธุรํ สามฺผลธมฺมเทสนํ (ที. นิ. ๑.๑๕๐ อาทโย) สุตฺวา สุตฺตปริโยสาเน อุปาสกตฺตํ ปฏิเวทิตฺวา ตถาคตํ ขมาเปตฺวา ปกฺกามิ. โส ตโต ปฏฺาย ทานํ เทนฺโต สีลํ รกฺขนฺโต ตถาคเตน สทฺธึ สํสคฺคํ กตฺวา มธุรธมฺมกถํ สุณนฺโต กลฺยาณมิตฺตสํสคฺเคน ปหีนภโย วิคตโลมหํโส หุตฺวา จิตฺตสฺสาทํ ปฏิลภิตฺวา สุเขน จตฺตาโร อิริยาปเถ กปฺเปสิ.
อเถกทิวสํ ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺาเปสุํ – ‘‘อาวุโส, อชาตสตฺตุ ปิตุฆาตกมฺมํ กตฺวา ภยปฺปตฺโต อโหสิ, รชฺชสิรึ นิสฺสาย จิตฺตสฺสาทํ อลภนฺโต สพฺพอิริยาปเถสุ ทุกฺขํ อนุโภติ, โส ทานิ ตถาคตํ อาคมฺม กลฺยาณมิตฺตสํสคฺเคน วิคตภโย อิสฺสริยสุขํ อนุโภตี’’ติ. สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย ¶ นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพเปส ปิตุฆาตกมฺมํ กตฺวา มํ นิสฺสาย สุขํ สยี’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺโต รชฺชํ กาเรนฺโต พฺรหฺมทตฺตกุมารํ นาม ปุตฺตํ ปฏิลภิ. ตทา โพธิสตฺโต ปุโรหิตสฺส เคเห ปฏิสนฺธึ คณฺหิ, ชาตสฺเสวสฺส ‘‘สํกิจฺจกุมาโร’’ติ นามํ กรึสุ. เต อุโภปิ ราชนิเวสเน เอกโตว วฑฺฒึสุ. อฺมฺํ สหายกา หุตฺวา วยปฺปตฺตา ตกฺกสิลํ คนฺตฺวา สพฺพสิปฺปานิ อุคฺคณฺหิตฺวา ปจฺจาคมึสุ. อถ ราชา ปุตฺตสฺส อุปรชฺชํ อทาสิ. โพธิสตฺโตปิ อุปราชสฺเสว สนฺติเก อโหสิ. อเถกทิวสํ อุปราชา ปิตุ อุยฺยานกีฬํ คจฺฉนฺตสฺส มหนฺตํ ยสํ ทิสฺวา ตสฺมึ โลภํ อุปฺปาเทตฺวา ‘‘มยฺหํ ปิตา มม ภาติกสทิโส, สเจ เอตสฺส มรณํ โอโลเกสฺสามิ, มหลฺลกกาเล รชฺชํ ลภิสฺสามิ, ตทา ลทฺเธนปิ รชฺเชน โก อตฺโถ, ปิตรํ มาเรตฺวา รชฺชํ คณฺหิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา โพธิสตฺตสฺส ตมตฺถํ อาโรเจสิ. โพธิสตฺโต, ‘‘สมฺม, ปิตุฆาตกมฺมํ นาม ภาริยํ, นิรยมคฺโค, น สกฺกา เอตํ กาตุํ, มา กรี’’ติ ปฏิพาหิ. โส ปุนปฺปุนมฺปิ กเถตฺวา ยาวตติยํ เตน ปฏิพาหิโต ปาทมูลิเกหิ สทฺธึ มนฺเตสิ. เตปิ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา รฺโ ¶ มารณูปายํ วีมํสึสุ. โพธิสตฺโต ตํ ปวตฺตึ ตฺวา ‘‘นาหํ เอเตหิ สทฺธึ เอกโต ภวิสฺสามี’’ติ มาตาปิตโร อนาปุจฺฉิตฺวาว อคฺคทฺวาเรน นิกฺขมิตฺวา หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ฌานาภิฺา นิพฺพตฺเตตฺวา วนมูลผลาหาโร วิหาสิ.
ราชกุมาโรปิ ¶ ตสฺมึ คเต ปิตรํ มาราเปตฺวา มหนฺตํ ยสํ อนุภวิ. ‘‘สํกิจฺจกุมาโร กิร อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิโต’’ติ สุตฺวา พหู กุลปุตฺตา นิกฺขมิตฺวา ตสฺส สนฺติเก ปพฺพชึสุ. โส มหตา อิสิคเณน ปริวุโต ตตฺถ วสิ. สพฺเพปิ สมาปตฺติลาภิโนเยว. ราชาปิ ปิตรํ มาเรตฺวา อปฺปมตฺตกํเยว กาลํ รชฺชสุขํ อนุภวิตฺวา ตโต ปฏฺาย ภีโต จิตฺตสฺสาทํ อลภนฺโต นิรเย กมฺมกรณปฺปตฺโต วิย อโหสิ. โส โพธิสตฺตํ อนุสฺสริตฺวา ‘‘สหาโย เม ‘ปิตุฆาตกมฺมํ ภาริยํ, มา กรี’ติ ปฏิเสเธตฺวา มํ อตฺตโน กถํ คาหาเปตุํ อสกฺโกนฺโต อตฺตานํ นิทฺโทสํ กตฺวา ปลายิ. สเจ โส อิธ อภวิสฺส ¶ , น เม ปิตุฆาตกมฺมํ กาตุํ อทสฺส, อิทมฺปิ เม ภยํ หเรยฺย, กหํ นุ โข โส เอตรหิ วิหรติ. สเจ ตสฺส วสนฏฺานํ ชาเนยฺยํ, ปกฺโกสาเปยฺยํ, โก นุ โข เม ตสฺส วสนฏฺานํ อาโรเจยฺยา’’ติ จินฺเตสิ. โส ตโต ปฏฺาย อนฺเตปุเร จ ราชสภายฺจ โพธิสตฺตสฺเสว วณฺณํ ภาสติ.
เอวํ อทฺธาเน คเต โพธิสตฺโต ‘‘ราชา มํ สรติ, มยา ตตฺถ คนฺตฺวา ตสฺส ธมฺมํ เทเสตฺวา ตํ นิพฺภยํ กตฺวา อาคนฺตุํ วฏฺฏตี’’ติ ปณฺณาส วสฺสานิ หิมวนฺเต วสิตฺวา ปฺจสตตาปสปริวุโต อากาเสนาคนฺตฺวา ทายปสฺเส นาม อุยฺยาเน โอตริตฺวา อิสิคณปริวุโต สิลาปฏฺเฏ นิสีทิ. อุยฺยานปาโล ตํ ทิสฺวา ‘‘ภนฺเต, คณสตฺถา โกนาโม’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สํกิจฺจปณฺฑิโต นามา’’ติ จ สุตฺวา สยมฺปิ สฺชานิตฺวา ‘‘ภนฺเต, ยาวาหํ ราชานํ อาเนมิ, ตาว อิเธว โหถ, อมฺหากํ ราชา ตุมฺเห ทฏฺุกาโม’’ติ วตฺวา เวเคน ราชกุลํ คนฺตฺวา ตสฺส อาคตภาวํ รฺโ อาโรเจสิ. ราชา ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา กตฺตพฺพยุตฺตกํ อุปหารํ กตฺวา ปฺหํ ปุจฺฉิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘ทิสฺวา นิสินฺนํ ราชานํ, พฺรหฺมทตฺตํ รเถสภํ;
อถสฺส ปฏิเวเทสิ, ยสฺสาสิ อนุกมฺปโก.
‘‘สํกิจฺจายํ ¶ อนุปฺปตฺโต, อิสีนํ สาธุสมฺมโต;
ตรมานรูโป นิยฺยาหิ, ขิปฺปํ ปสฺส มเหสินํ.
‘‘ตโต จ ราชา ตรมาโน, ยุตฺตมารุยฺห สนฺทนํ;
มิตฺตามจฺจปริพฺยูฬฺโห, อคมาสิ รเถสโภ.
‘‘นิกฺขิปฺป ¶ ปฺจ กกุธานิ, กาสีนํ รฏฺวฑฺฒโน;
วาลพีชนิมุณฺหีสํ, ขคฺคํ ฉตฺตฺจุปาหนํ.
‘‘โอรุยฺห ราชา ยานมฺหา, ปยิตฺวา ปฏิจฺฉทํ;
อาสีนํ ทายปสฺสสฺมึ, สํกิจฺจมุปสงฺกมิ.
‘‘อุปสงฺกมิตฺวา โส ราชา, สมฺโมทิ อิสินา สห;
ตํ กถํ วีติสาเรตฺวา, เอกมนฺตํ อุปาวิสิ.
‘‘เอกมนฺตํ นิสินฺโนว, อถ กาลํ อมฺถ;
ตโต ปาปานิ กมฺมานิ, ปุจฺฉิตุํ ปฏิปชฺชถ.
‘‘อิสึ ปุจฺฉาม สํกิจฺจํ, อิสีนํ สาธุสมฺมตํ;
อาสีนํ ทายปสฺสสฺมึ, อิสิสงฺฆปุรกฺขตํ.
‘‘กํ ¶ คตึ เปจฺจ คจฺฉนฺติ, นรา ธมฺมาติจาริโน;
อติจิณฺโณ มยา ธมฺโม, ตํ เม อกฺขาหิ ปุจฺฉิโต’’ติ.
ตตฺถ ทิสฺวาติ, ภิกฺขเว, โส อุยฺยานปาโล ราชานํ ราชสภายํ นิสินฺนํ ทิสฺวา อถสฺส ปฏิเวเทสิ, ‘‘ยสฺสาสี’’ติ วทนฺโต อาโรเจสีติ อตฺโถ. ยสฺสาสีติ, มหาราช, ยสฺส ตฺวํ อนุกมฺปโก มุทุจิตฺโต อโหสิ, ยสฺส อภิณฺหํ วณฺณํ ปยิรุทาหาสิ, โส อยํ สํกิจฺโจ อิสีนํ อนฺตเร สาธุ ลทฺธโกติ สมฺมโต อนุปฺปตฺโต ตว อุยฺยาเน สิลาปฏฺเฏ อิสิคณปริวุโต กฺจนปฏิมา วิย นิสินฺโน. ตรมานรูโปติ, มหาราช, ปพฺพชิตา นาม กุเล วา คเณ วา อลคฺคา ตุมฺหากํ คจฺฉนฺตานฺเว ปกฺกเมยฺยุํ, ตสฺมา ตรมานรูโป ขิปฺปํ นิยฺยาหิ, มหนฺตานํ สีลาทิคุณานํ เอสิตตฺตา ปสฺส มเหสินํ.
ตโตติ, ภิกฺขเว, โส ราชา ตสฺส วจนํ สุตฺวา ตโต ตสฺส วจนโต อนนฺตรเมว. นิกฺขิปฺปาติ นิกฺขิปิตฺวา ตสฺส กิร อุยฺยานทฺวารํ ¶ ปตฺวาว เอตทโหสิ – ‘‘ปพฺพชิตา นาม ครุฏฺานิยา, สํกิจฺจตาปสสฺส สนฺติกํ อุทฺธตเวเสน คนฺตุํ อยุตฺต’’นฺติ. โส มณิจิตฺตสุวณฺณทณฺฑํ วาลพีชนึ, กฺจนมยํ อุณฺหีสปฏฺฏํ, สุปริกฺขิตฺตํ มงฺคลขคฺคํ, เสตจฺฉตฺตํ ¶ , โสวณฺณปาทุกาติ อิมานิ ปฺจ ราชกกุธภณฺฑานิ อปเนสิ. เตน วุตฺตํ ‘‘นิกฺขิปฺปา’’ติ. ปฏิจฺฉทนฺติ ตเมว ราชกกุธภณฺฑํ ปยิตฺวา ภณฺฑาคาริกสฺส หตฺเถ ทตฺวา. ทายปสฺสสฺมินฺติ เอวํนามเก อุยฺยาเน. อถ กาลํ อมฺถาติ อถ โส อิทานิ เม ปฺหํ ปุจฺฉิตุํ กาโลติ ชานิ. ปาฬิยํ ปน ‘‘ยถากาล’’นฺติ อาคตํ, ตสฺส กาลานุรูเปน ปฺหปุจฺฉนํ อมฺถาติ อตฺโถ. ปฏิปชฺชถาติ ปฏิปชฺชิ. เปจฺจาติ ปฏิคนฺตฺวา, ปรโลกสฺส วา นาเมตํ, ตสฺมา ปรโลเกติ อตฺโถ. มยาติ, ภนฺเต, มยา สุจริตธมฺโม อติจิณฺโณ ปิตุฆาตกมฺมํ กตํ, ตํ เม อกฺขาหิ, กํ คตึ ปิตุฆาตกา คจฺฉนฺติ, กตรสฺมึ นิรเย ปจฺจนฺตีติ ปุจฺฉติ.
ตํ สุตฺวา โพธิสตฺโต ‘‘เตน หิ, มหาราช, สุโณหี’’ติ วตฺวา โอวาทํ ตาว อทาสิ. สตฺถา ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต อาห –
‘‘อิสี อวจ สํกิจฺโจ, กาสีนํ รฏฺวฑฺฒนํ;
อาสีนํ ทายปสฺสสฺมึ, มหาราช สุโณหิ เม.
‘‘อุปฺปเถน วชนฺตสฺส, โย มคฺคมนุสาสติ;
ตสฺส เจ วจนํ กยิรา, นาสฺส มคฺเคยฺย กณฺฏโก.
‘‘อธมฺมํ ปฏิปนฺนสฺส, โย ธมฺมมนุสาสติ;
ตสฺส เจ วจนํ กยิรา, น โส คจฺเฉยฺย ทุคฺคติ’’นฺติ.
ตตฺถ อุปฺปเถนาติ โจเรหิ ปริยุฏฺิตมคฺเคน. มคฺคมนุสาสตีติ เขมมคฺคํ อกฺขาติ. นาสฺส มคฺเคยฺย กณฺฏโกติ ตสฺส โอวาทกรสฺส ปุริสสฺส ¶ มุขํ โจรกณฺฏโก น ปสฺเสยฺย. โย ธมฺมนฺติ โย สุจริตธมฺมํ. น โสติ โส ปุริโส นิรยาทิเภทํ ทุคฺคตึ น คจฺเฉยฺย. อุปฺปถสทิโส หิ, มหาราช, อธมฺโม, เขมมคฺคสทิโส สุจริตธมฺโม, ตฺวํ ปน ปุพฺเพ ‘‘ปิตรํ ฆาเตตฺวา ราชา โหมี’’ติ มยฺหํ กเถตฺวา มยา ปฏิพาหิโต มม วจนํ อกตฺวา ปิตรํ ฆาเตตฺวา อิทานิ ¶ โสจสิ, ปณฺฑิตานํ โอวาทํ อกโรนฺโต นาม โจรมคฺคปฏิปนฺโน วิย มหาพฺยสนํ ปาปุณาตีติ.
เอวมสฺส โอวาทํ ทตฺวา อุปริ ธมฺมํ เทเสนฺโต อาห –
‘‘ธมฺโม ¶ ปโถ มหาราช, อธมฺโม ปน อุปฺปโถ;
อธมฺโม นิรยํ เนติ, ธมฺโม ปาเปติ สุคฺคตึ.
‘‘อธมฺมจาริโน ราช, นรา วิสมชีวิโน;
ยํ คตึ เปจฺจ คจฺฉนฺติ, นิรเย เต สุโณหิ เม.
‘‘สฺชีโว กาฬสุตฺโต จ, สงฺฆาโต ทฺเว จ โรรุวา;
อถาปโร มหาวีจิ, ตาปโน จ ปตาปโน.
‘‘อิจฺเจเต อฏฺ นิรยา, อกฺขาตา ทุรติกฺกมา;
อากิณฺณา ลุทฺทกมฺเมหิ, ปจฺเจกา โสฬสุสฺสทา.
‘‘กทริยตาปนา โฆรา, อจฺจิมนฺโต มหพฺภยา;
โลมหํสนรูปา จ, เภสฺมา ปฏิภยา ทุขา.
‘‘จตุกฺกณฺณา จตุทฺวารา, วิภตฺตา ภาคโส มิตา;
อโยปาการปริยนฺตา, อยสา ปฏิกุชฺชิตา.
‘‘เตสํ อโยมยา ภูมิ, ชลิตา เตชสา ยุตา;
สมนฺตา โยชนสตํ, ผุฏา ติฏฺนฺติ สพฺพทา.
‘‘เอเต ปตนฺติ นิรเย, อุทฺธํปาทา อวํสิรา;
อิสีนํ อติวตฺตาโร, สฺตานํ ตปสฺสินํ.
‘‘เต ภูนหุโน ปจฺจนฺติ, มจฺฉา พิลกตา ยถา;
สํวจฺฉเร อสงฺเขยฺเย, นรา กิพฺพิสการิโน.
‘‘ฑยฺหมาเนน คตฺเตน, นิจฺจํ สนฺตรพาหิรํ;
นิรยา นาธิคจฺฉนฺติ, ทฺวารํ นิกฺขมเนสิโน.
‘‘ปุรตฺถิเมน ¶ ธาวนฺติ, ตโต ธาวนฺติ ปจฺฉโต;
อุตฺตเรนปิ ธาวนฺติ, ตโต ธาวนฺติ ทกฺขิณํ;
ยํ ยฺหิ ทฺวารํ คจฺฉนฺติ, ตํ ตเทว ปิธียเร.
‘‘พหูนิ ¶ ¶ วสฺสสหสฺสานิ, ชนา นิรยคามิโน;
พาหา ปคฺคยฺห กนฺทนฺติ, ปตฺวา ทุกฺขํ อนปฺปกํ.
‘‘อาสีวิสํว กุปิตํ, เตชสฺสึ ทุรติกฺกมํ;
น สาธุรูเป อาสีเท, สฺตานํ ตปสฺสินํ.
‘‘อติกาโย มหิสฺสาโส, อชฺชุโน เกกกาธิโป;
สหสฺสพาหุ อุจฺฉินฺโน, อิสิมาสชฺช โคตมํ.
‘‘อรชํ รชสา วจฺฉํ, กิสํ อวกิริย ทณฺฑกี;
ตาโลว มูลโต ฉินฺโน, ส ราชา วิภวงฺคโต.
‘‘อุปหจฺจ มนํ มชฺโฌ, มาตงฺคสฺมึ ยสสฺสิเน;
สปาริสชฺโช อุจฺฉินฺโน, มชฺฌารฺํ ตทา อหุ.
‘‘กณฺหทีปายนาสชฺช, อิสึ อนฺธกเวณฺฑโย;
อฺโฺํ มุสลา หนฺตฺวา, สมฺปตฺตา ยมสาธนํ.
‘‘อถายํ อิสินา สตฺโต, อนฺตลิกฺขจโร ปุเร;
ปาเวกฺขิ ปถวึ เจจฺโจ, หีนตฺโต ปตฺตปริยายํ.
‘‘ตสฺมา หิ ฉนฺทาคมนํ, นปฺปสํสนฺติ ปณฺฑิตา;
อทุฏฺจิตฺโต ภาเสยฺย, คิรํ สจฺจูปสํหิตํ.
‘‘มนสา เจ ปทุฏฺเน, โย นโร เปกฺขเต มุนึ;
วิชฺชาจรณสมฺปนฺนํ, คนฺตา โส นิรยํ อโธ.
‘‘เย ¶ วุฑฺเฒ ปริภาสนฺติ, ผรุสูปกฺกมา ชนา;
อนปจฺจา อทายาทา, ตาลวตฺถุ ภวนฺติ เต.
‘‘โย จ ปพฺพชิตํ หนฺติ, กตกิจฺจํ มเหสินํ;
ส กาฬสุตฺเต นิรเย, จิรรตฺตาย ปจฺจติ.
‘‘โย จ ราชา อธมฺมฏฺโ, รฏฺวิทฺธํสโน มโค;
ตาปยิตฺวา ชนปทํ, ตาปเน เปจฺจ ปจฺจติ.
‘‘โส จ วสฺสสหสฺสานิ, สตํ ทิพฺพานิ ปจฺจติ;
อจฺจิสงฺฆปเรโต โส, ทุกฺขํ เวเทติ เวทนํ.
‘‘ตสฺส ¶ ¶ อคฺคิสิขา กายา, นิจฺฉรนฺติ ปภสฺสรา;
เตโชภกฺขสฺส คตฺตานิ, โลเมหิ จ นเขหิ จ.
‘‘ฑยฺหมาเนน คตฺเตน, นิจฺจํ สนฺตรพาหิรํ;
ทุกฺขาภิตุนฺโน นทติ, นาโค ตุตฺตฏฺฏิโต ยถา.
‘‘โย โลภา ปิตรํ หนฺติ, โทสา วา ปุริสาธโม;
ส กาฬสุตฺเต นิรเย, จิรรตฺตาย ปจฺจติ.
‘‘ส ตาทิโส ปจฺจติ โลหกุมฺภิยํ, ปกฺกฺจ สตฺตีหิ หนนฺติ นิตฺตจํ;
อนฺธํ กริตฺวา มุตฺตกรีสภกฺขํ, ขาเร นิมุชฺชนฺติ ตถาวิธํ นรํ.
‘‘ตตฺตํ ปกฺกุถิตมโยคุฬฺจ, ทีเฆ จ ผาเล จิรรตฺตตาปิเต;
วิกฺขมฺภมาทาย วิพนฺธรชฺชุภิ, วิวเฏ มุเข สมฺปวิสนฺติ รกฺขสา.
‘‘สามา จ โสณา สพลา จ คิชฺฌา, กาโกลสงฺฆา จ ทิชา อโยมุขา;
สงฺคมฺม ขาทนฺติ วิปฺผนฺทมานํ, ชิวฺหํ วิภชฺช วิฆาสํ สโลหิตํ.
‘‘ตํ ¶ ทฑฺฒตาลํ ปริภินฺนคตฺตํ, นิปฺโปถยนฺตา อนุวิจรนฺติ รกฺขสา;
รตี หิ เตสํ ทุขิโน ปนีตเร, เอตาทิสสฺมึ นิรเย วสนฺติ;
เย เกจิ โลเก อิธ เปตฺติฆาติโน.
‘‘ปุตฺโต จ มาตรํ หนฺตฺวา, อิโต คนฺตฺวา ยมกฺขยํ;
ภุสมาปชฺชเต ทุกฺขํ, อตฺตกมฺมผลูปโค.
‘‘อมนุสฺสา อติพลา, หนฺตารํ ชนยนฺติยา;
อโยมเยหิ วาเลหิ, ปีฬยนฺติ ปุนปฺปุนํ.
‘‘ตมสฺสวํ ¶ ¶ สกา คตฺตา, รุธิรํ อตฺตสมฺภวํ;
ตมฺพโลหวิลีนํว, ตตฺตํ ปาเยนฺติ มตฺติฆํ.
‘‘ชิคุจฺฉํ กุณปํ ปูตึ, ทุคฺคนฺธํ คูถกทฺทมํ;
ปุพฺพโลหิตสงฺกาสํ, รหทโมคยฺห ติฏฺติ.
‘‘ตเมนํ กิมโย ตตฺถ, อติกายา อโยมุขา;
ฉวึ เภตฺวาน ขาทนฺติ, สํคิทฺธา มํสโลหิเต.
‘‘โส จ ตํ นิรยํ ปตฺโต, นิมุคฺโค สตโปริสํ;
ปูติกํ กุณปํ วาติ, สมนฺตา สตโยชนํ.
‘‘จกฺขุมาปิ หิ จกฺขูหิ, เตน คนฺเธน ชียติ;
เอตาทิสํ พฺรหฺมทตฺต, มาตุโฆ ลภเต ทุขํ.
‘‘ขุรธารมนุกฺกมฺม, ติกฺขํ ทุรภิสมฺภวํ;
ปตนฺติ คพฺภปาติโย, ทุคฺคํ เวตรณึ นทึ.
‘‘อโยมยา สิมฺพลิโย, โสฬสงฺคุลกณฺฏกา;
อุภโต อภิลมฺพนฺติ, ทุคฺคํ เวตรณึ นทึ.
‘‘เต ¶ อจฺจิมนฺโต ติฏฺนฺติ, อคฺคิกฺขนฺธาว อารกา;
อาทิตฺตา ชาตเวเทน, อุทฺธํ โยชนมุคฺคตา.
‘‘เอเต วชนฺติ นิรเย, ตตฺเต ติขิณกณฺฏเก;
นาริโย จ อติจารา, นรา จ ปรทารคู.
‘‘เต ปตนฺติ อโธกฺขนฺธา, วิวตฺตา วิหตา ปุถู;
สยนฺติ วินิวิทฺธงฺคา, ทีฆํ ชคฺคนฺติ สพฺพทา.
‘‘ตโต รตฺยา วิวสาเน, มหตึ ปพฺพตูปมํ;
โลหกุมฺภึ ปวชฺชนฺติ, ตตฺตํ อคฺคิสมูทกํ.
‘‘เอวํ ทิวา จ รตฺโต จ, ทุสฺสีลา โมหปารุตา;
อนุโภนฺติ สกํ กมฺมํ, ปุพฺเพ ทุกฺกฏมตฺตโน.
‘‘ยา จ ภริยา ธนกฺกีตา, สามิกํ อติมฺติ;
สสฺสุํ วา สสุรํ วาปิ, เชฏฺํ วาปิ นนนฺทรํ.
‘‘ตสฺสา ¶ วงฺเกน ชิวฺหคฺคํ, นิพฺพหนฺติ สพนฺธนํ;
ส ¶ พฺยามมตฺตํ กิมินํ, ชิวฺหํ ปสฺสติ อตฺตนิ;
วิฺาเปตุํ น สกฺโกติ, ตาปเน เปจฺจ ปจฺจติ.
‘‘โอรพฺภิกา สูกริกา, มจฺฉิกา มิคพนฺธกา;
โจรา โคฆาตกา ลุทฺทา, อวณฺเณ วณฺณการกา.
‘‘สตฺตีหิ โลหกูเฏหิ, เนตฺตึเสหิ อุสูหิ จ;
หฺมานา ขารนทึ, ปปตนฺติ อวํสิรา.
‘‘สายํ ปาโต กูฏการี, อโยกูเฏหิ หฺติ;
ตโต วนฺตํ ทุรตฺตานํ, ปเรสํ ภฺุชเร สทา.
‘‘ธงฺกา ¶ เภรณฺฑกา คิชฺฌา, กาโกลา จ อโยมุขา;
วิปฺผนฺทมานํ ขาทนฺติ, นรํ กิพฺพิสการกํ.
‘‘เย มิเคน มิคํ หนฺติ, ปกฺขึ วา ปน ปกฺขินา;
อสนฺโต รชสา ฉนฺนา, คนฺตา เต นิรยุสฺสท’’นฺติ.
ตตฺถ ธมฺโม ปโถติ ทสกุสลกมฺมปถธมฺโม เขโม อปฺปฏิภโย สุคติมคฺโค. วิสมชีวิโนติ อธมฺเมน กปฺปิตชีวิกา. นิรเย เตติ เต เอเตสํ นิพฺพตฺตนิรเย กเถมิ. สุโณหิ เมติ มหาสตฺโต รฺา ปิตุฆาตกานํ นิพฺพตฺตนิรยํ ปุจฺฉิโตปิ ปถมํ ตํ อทสฺเสตฺวา อฏฺ มหานิรเย โสฬส จ อุสฺสทนิรเย ทสฺเสตุํ เอวมาห. กึการณา? ปมฺหิ ตสฺมึ ทสฺสิยมาเน ราชา ผลิเตน หทเยน ตตฺเถว มเรยฺย, อิเมสุ ปน นิรเยสุ ปจฺจมานสตฺเต ทิสฺวา ทิฏฺานุคติโก หุตฺวา ‘‘อหํ วิย อฺเปิ พหู ปาปกมฺมิโน อตฺถิ, อหํ เอเตสํ อนฺตเร ปจฺจิสฺสามี’’ติ สฺชาตุปตฺถมฺโภ อโรโค ภวิสฺสตีติ เต ปน นิรเย ทสฺเสนฺโต มหาสตฺโต ปมํ อิทฺธิพเลน ปถวึ ทฺวิธา กตฺวา ปจฺฉา ทสฺเสสิ.
เตสํ วจนตฺโถ – นิรยปาเลหิ ปชฺชลิตานิ นานาวุธานิ คเหตฺวา ขณฺฑาขณฺฑิกํ ฉินฺนา หีรํ หีรํ กตา เนรยิกสตฺตา ปุนปฺปุนํ สฺชีวนฺติ เอตฺถาติ สฺชีโว. นิรยปาลา ปุนปฺปุนํ นทนฺตา วคฺคนฺตา ปชฺชลิตานิ นานาวุธานิ คเหตฺวา ชลิตาย โลหปถวิยํ เนรยิเก สตฺเต อปราปรํ อนุพนฺธิตฺวา ปหริตฺวา ชลิตปถวิยํ ปติเต ชลิตกาฬสุตฺตํ ปาเตตฺวา ชลิตผรสุํ ¶ คเหตฺวา สยํ อุนฺนทนฺตา มหนฺเตน อฏฺฏสฺสเรน วิรวนฺเต อฏฺํเส โสฬสํเส กโรนฺตา เอตฺถ ตจฺฉนฺตีติ กาฬสุตฺโต. มหนฺตา ชลิตอยปพฺพตา ฆาเตนฺติ เอตฺถาติ สงฺฆาโต. ตตฺถ กิร สตฺเต นวโยชนาย ชลิตาย อยปถวิยา ยาว กฏิโต ¶ ปเวเสตฺวา นิจฺจเล กโรนฺติ. อถ ปุรตฺถิมโต ชลิโต อยปพฺพโต สมุฏฺาย อสนิ วิย วิรวนฺโต อาคนฺตฺวา เต สตฺเต สณฺหกรณิยํ ติเล ปิสนฺโต วิย คนฺตฺวา ปจฺฉิมทิสาย ติฏฺติ, ปจฺฉิมทิสโต สมุฏฺิโตปิ ตเถว คนฺตฺวา ปุรตฺถิมทิสาย ติฏฺติ. ทฺเว ปน เอกโต สมาคนฺตฺวา อุจฺฉุยนฺเต อุจฺฉุขณฺฑานิ วิย ปีเฬนฺติ. เอวํ ตตฺถ พหูนิ วสฺสสตสหสฺสานิ ทุกฺขํ อนุโภนฺติ.
ทฺเว จ โรรุวาติ ชาลโรรุโว, ธูมโรรุโว จาติ ทฺเว. ตตฺถ ชาลโรรุโว กปฺเปน สณฺิตาหิ รตฺตโลหชาลาหิ ปุณฺโณ, ธูมโรรุโว ขารธูเมน ปุณฺโณ. เตสุ ชาลโรรุเว ปจฺจนฺตานํ นวหิ วณฺณมุเขหิ ชาลา ปวิสิตฺวา สรีรํ ทหนฺติ, ธูมโรรุเว ปจฺจนฺตานํ นวหิ วณมุเขหิ ขารธูโม ¶ ปวิสิตฺวา ปิฏฺํ วิย สรีรํ เสเทติ. อุภยตฺถปิ ปจฺจนฺตา สตฺตา มหาวิรวํ วิรวนฺตีติ ทฺเวปิ ‘‘โรรุวา’’ติ วุตฺตา. ชาลานํ วา ปจฺจนสตฺตานํ วา เตสํ ทุกฺขสฺส วา วีจิ อนฺตรํ นตฺถิ เอตฺถาติ อวีจิ, มหนฺโต อวีจิ มหาวีจิ. ตตฺถ หิ ปุรตฺถิมาทีหิ ภิตฺตีหิ ชาลา อุฏฺหิตฺวา ปจฺฉิมาทีสุ ปฏิหฺติ, ตา จ ภิตฺติโย วินิวิชฺฌิตฺวา ปุรโต โยชนสตํ คณฺหาติ. เหฏฺา อุฏฺิตา ชาลา อุปริ ปฏิหฺติ, อุปริ อุฏฺิตา เหฏฺา ปฏิหฺติ. เอวํ ตาเวตฺถ ชาลานํ วีจิ นาม นตฺถิ. ตสฺส ปน อนฺโต โยชนสตํ านํ ขีรวลฺลิปิฏฺสฺส ปูริตนาฬิ วิย สตฺเตหิ นิรนฺตรํ ปูริตํ จตูหิ อิริยาปเถหิ ปจฺจนฺตานํ สตฺตานํ ปมาณํ นตฺถิ, น จ อฺมฺํ พฺยาพาเธนฺติ, สกฏฺาเนเยว ปจฺจนฺติ. เอวเมตฺถ สตฺตานํ วีจิ นาม นตฺถิ. ยถา ปน ชิวฺหคฺเค ฉ มธุพินฺทูนิ สตฺตมสฺส ตมฺพโลหพินฺทุโน อนุทหนพลวตาย อพฺโพหาริกานิ โหนฺติ, ตถา ตตฺถ อนุทหนพลวตาย เสสา ฉ อกุสลวิปากุเปกฺขา อพฺโพหาริกา โหนฺติ, ทุกฺขเมว นิรนฺตรํ ปฺายติ. เอวเมตฺถ ทุกฺขสฺส วีจิ นาม นตฺถิ. สฺวายํ สห ภิตฺตีหิ วิกฺขมฺภโต อฏฺารสาธิกติโยชนสโต, อาวฏฺฏโต ปน จตุปณฺณาสาธิกนวโยชนสโต, สห อุสฺสเทหิ ทส โยชนสหสฺสานิ. เอวมสฺส มหนฺตตา เวทิตพฺพา.
นิจฺจเล ¶ สตฺเต ตปตีติ ตาปโน. อติวิย ตาเปตีติ ปตาปโน. ตตฺถ ตาปนสฺมึ ตาว สตฺเต ตาลกฺขนฺธปฺปมาเณ ชลิตอยสูเล นิสีทาเปนฺติ. ตโต เหฏฺา ปถวี ชลติ, สูลานิ ชลนฺติ, สตฺตา ชลนฺติ. เอวํ โส นิรโย นิจฺจเล สตฺเต ตปติ. อิตรสฺมึ ปน นิพฺพตฺตสตฺเต ชลนฺเตหิ อาวุเธหิ ปหริตฺวา ชลิตํ อยปพฺพตํ อาโรเปนฺติ. เตสํ ปพฺพตมตฺถเก ิตกาเล กมฺมปจฺจโย วาโต ปหรติ. เต ตตฺถ สณฺาตุํ อสกฺโกนฺตา อุทฺธํปาทา อโธสิรา ปตนฺติ. อถ เหฏฺา อยปถวิโต ชลิตานิ อยสูลานิ อุฏฺหนฺติ. เต ตานิ มตฺถเกเนว ปหริตฺวา เตสุ วินิวิทฺธสรีรา ¶ ชลนฺตา ปจฺจนฺติ. เอวเมส อติวิย ตาเปตีติ.
โพธิสตฺโต ปน เอเต นิรเย ทสฺเสนฺโต ปมํ สฺชีวํ ทสฺเสตฺวา ตตฺถ ปจฺจนฺเต เนรยิกสตฺเต ทิสฺวา มหาชนสฺส มหาภเย อุปฺปนฺเน ตํ อนฺตรธาเปตฺวา ปุน ปถวึ ทฺวิธา กตฺวา กาฬสุตฺตํ ทสฺเสสิ, ตตฺถปิ ปจฺจมาเน สตฺเต ทิสฺวา มหาชนสฺส มหาภเย อุปฺปนฺเน ตมฺปิ อนฺตรธาเปสีติ เอวํ ปฏิปาฏิยา ทสฺเสสิ. ตโต ราชานํ อามนฺเตตฺวา, ‘‘มหาราช, ตยา อิเมสุ อฏฺสุ มหานิรเยสุ ปจฺจมาเน สตฺเต ทิสฺวา อปฺปมาทํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ วตฺวา ปุน เตสฺเว มหานิรยานํ กิจฺจํ กเถตุํ ‘‘อิจฺเจเต’’ติอาทิมาห. ตตฺถ อกฺขาตาติ มยา จ ตุยฺหํ กถิตา, โปราณเกหิ จ กถิตาเยว. อากิณฺณาติ ปริปุณฺณา. ปจฺเจกา โสฬสุสฺสทาติ เอเตสํ ¶ นิรยานํ เอเกกสฺส จตูสุ ทฺวาเรสุ เอเกกสฺมึ จตฺตาโร จตฺตาโร กตฺวา โสฬส โสฬส อุสฺสทนิรยาติ สพฺเพปิ สตํ อฏฺวีสติ จ อุสฺสทนิรยา อฏฺ จ มหานิรยาติ ฉตฺตึสนิรยสตํ. กทริยตาปนาติ สพฺเพเต กทริยานํ ตาปนา. พลวทุกฺขตาย โฆรา. กมฺมนิพฺพตฺตานํ อจฺจีนํ อตฺถิตาย อจฺจิมนฺโต. ภยสฺส มหนฺตตาย มหพฺภยา. ทิฏฺมตฺตา วา สุตมตฺตา วา โลมานิ หํสนฺตีติ โลมหํสนรูปา จ. ภีสนตาย เภสฺมา. ภยชนนตาย ปฏิภยา. สุขาภาเวน ทุขา. จตุกฺกณฺณาติ สพฺเพปิ จตุรสฺสมฺชูสสทิสา. วิภตฺตาติ จตุทฺวารวเสน วิภตฺตา. ภาคโส มิตาติ ทฺวารวีถีนํ วเสน โกฏฺาเส เปตฺวา มิตา. อยสา ปฏิกุชฺชิตาติ สพฺเพปิ ¶ นวโยชนิเกน อยกปาเลน ปฏิจฺฉนฺนา. ผุฏา ติฏฺนฺตีติ สพฺเพปิ เอตฺตกํ านํ อนุผริตฺวา ติฏฺนฺติ.
อุทฺธํปาทา อวํสิราติ เอวํ เตสุ เตสุ นิรเยสุ สมฺปริวตฺติตฺวา ปุนปฺปุนํ ปตมาเน สนฺธายาห. อติวตฺตาโรติ ผรุสวาจาหิ อติกฺกมิตฺวา วตฺตาโร. มหานิรเยสุ กิร เยภุยฺเยน ธมฺมิกสมณพฺราหฺมเณสุ กตาปราธาว ปจฺจนฺติ, ตสฺมา เอวมาห. เต ภูนหุโนติ เต อิสีนํ อติวตฺตาโร อตฺตโน วุฑฺฒิยา หตตฺตา ภูนหุโน โกฏฺาสกตา มจฺฉา วิย ปจฺจนฺติ. อสงฺเขยฺเยติ คเณตุํ อสกฺกุเณยฺเย. กิพฺพิสการิโนติ ทารุณกมฺมการิโน. นิกฺขมเนสิโนติ นิรยา นิกฺขมนํ เอสนฺตาปิ คเวสนฺตาปิ นิกฺขมนทฺวารํ นาธิคจฺฉนฺติ. ปุรตฺถิเมนาติ ยทา ตํ ทฺวารํ อปารุตํ โหติ, อถ ตทภิมุขา ธาวนฺติ, เตสํ ตตฺถ ฉวิอาทีนิ ฌายนฺติ. ทฺวารสมีปํ ปตฺตานฺจ เตสํ ตํ ปิธียติ, ปจฺฉิมทฺวารํ อปารุตํ วิย ขายติ. เอส นโย สพฺพตฺถ. น สาธุรูเปติ วุตฺตปฺปการํ สปฺปํ วิย สาธุรูเป อิสโย น อาสีเท, น ผรุสวจเนน กายกมฺเมน วา ฆฏฺเฏนฺโต อุปคจฺเฉยฺย. กึการณา? สฺตานํ ตปสฺสีนํ อาสาทิตตฺตา อฏฺสุ มหานิรเยสุ มหาทุกฺขสฺส อนุภวิตพฺพตฺตา.
อิทานิ เย ราชาโน ตถารูเป อาสาเทตฺวา ตํ ทุกฺขํ ปตฺตา, เต ทสฺเสตุํ ‘‘อติกาโย’’ติอาทิมาห. ตตฺถ อติกาโยติ พลสมฺปนฺโน มหากาโย. มหิสฺสาโสติ ¶ มหาธนุคฺคโห. เกกกาธิโปติ เกกกรฏฺาธิปติ. สหสฺสพาหูติ ปฺจหิ ธนุคฺคหสเตหิ พาหุสหสฺเสน อาโรเปตพฺพํ ธนุํ อาโรปนสมตฺถตาย สหสฺสพาหุ. วิภวงฺคโตติ วินาสํ ปตฺโต. วตฺถูนิ ปน สรภงฺคชาตเก (ชา. ๒.๑๗.๕๐ อาทโย) วิตฺถาริตานิ. อุปหจฺจ มนนฺติ อตฺตโน จิตฺตํ ปทูเสตฺวา. มาตงฺคสฺมินฺติ มาตงฺคปณฺฑิเต. วตฺถุ มาตงฺคชาตเก (ชา. ๑.๑๕.๑ อาทโย) วณฺณิตํ. กณฺหทีปายนาสชฺชาติ กณฺหทีปายนํ อาสชฺช. ยมสาธนนฺติ นิรยปาลกรฺโ อาณาปวตฺตฏฺานํ. วตฺถุ ฆฏปณฺฑิตชาตเก (ชา. ๑.๑๐.๑๖๕ อาทโย) วิตฺถาริตํ ¶ . อิสินาติ กปิลตาปเสน. ปาเวกฺขีติ ปวิฏฺโ. เจจฺโจติ เจติยราชา. หีนตฺโตติ ปริหีนตฺตภาโว อนฺตรหิตอิทฺธิ. ปตฺตปริยายนฺติ ปริยายํ มรณกาลํ ปตฺวา. วตฺถุ เจติยชาตเก (ชา. ๑.๘.๔๕ อาทโย) กถิตํ.
ตสฺมา ¶ หีติ ยสฺมา จิตฺตวสิโก หุตฺวา อิสีสุ อปรชฺฌิตฺวา อฏฺสุ มหานิรเยสุ ปจฺจติ, ตสฺมา หิ. ฉนฺทาคมนนฺติ ฉนฺทาทิจตุพฺพิธมฺปิ อคติคมนํ. ปทุฏฺเนาติ กุทฺเธน. คนฺตา โส นิรยํ อโธติ โส เตน อโธคมนิเยน กมฺเมน อโธนิรยเมว คจฺฉติ. ปาฬิยํ ปน ‘‘นิรยุสฺสท’’นฺติ ลิขิตํ, ตสฺส อุสฺสทนิรยํ คจฺฉตีติ อตฺโถ. วุฑฺเฒติ วโยวุฑฺเฒ จ คุณวุฑฺเฒ จ. อนปจฺจาติ ภวนฺตเรปิ อปจฺจํ วา ทายาทํ วา น ลภนฺตีติ อตฺโถ. ตาลวตฺถูติ ทิฏฺธมฺเมปิ ฉินฺนมูลตาโล วิย มหาวินาสํ ปตฺวา นิรเย นิพฺพตฺตนฺติ. โย จ ปพฺพชิตํ หนฺตีติ โย พาลชโน สมณํ หนติ. จิรรตฺตายาติ จิรํ กาลํ.
เอวํ มหาสตฺโต อิสิวิเหกานํ ปจฺจนนิรเย ทสฺเสตฺวา อุปริ อธมฺมิกราชูนํ ปจฺจนนิรเย ทสฺเสนฺโต ‘‘โย จา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ รฏฺวิทฺธํสโนติ ฉนฺทาทิวเสน คนฺตฺวา รฏฺสฺส วิทฺธํสโน. อจฺจิสงฺฆปเรโตติ อจฺจิสมูหปริกฺขิตฺโต. เตโชภกฺขสฺสาติ อคฺคิเมว ขาทนฺตสฺส. คตฺตานีติ ติคาวุเต สรีเร สพฺพงฺคปจฺจงฺคานิ. โลเมหิ จ นเขหิ จาติ เอเตหิ สทฺธึ สพฺพานิ เอกชาลานิ โหนฺติ. ตุตฺตฏฺฏีโตติ อาเนฺชการณํ การิยมาโน ตุตฺเตหิ วิทฺโธ นาโค ยถา นทติ.
เอวํ มหาสตฺโต อธมฺมิกราชูนํ ปจฺจนนิรเย ทสฺเสตฺวา อิทานิ ปิตุฆาตกาทีนํ ปจฺจนนิรเย ทสฺเสตุํ ‘‘โย โลภา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ โลภาติ ยสธนโลเภน. โทสา วาติ ทุฏฺจิตฺตตาย วา. นิตฺตจนฺติ โลหกุมฺภิยํ พหูนิ วสสหสฺสานิ ปกฺกํ นีหริตฺวา ติคาวุตมสฺส สรีรํ นิตฺตจํ กตฺวา ชลิตาย โลหปถวิยํ ปาเตตฺวา ติณฺเหหิ อยสูเลหิ โกฏฺเฏตฺวา จุณวิจุณฺณํ กโรนฺติ. อนฺธํ กริตฺวาติ, มหาราช, ตํ ปิตุฆาตกํ นิรยปาลา ชลิตโลหปถวิยํ อุตฺตานํ ปาเตตฺวา ชลิเตหิ อยสูเลหิ อกฺขีนิ ภินฺทิตฺวา อนฺธํ กริตฺวา มุเข อุณฺหํ มุตฺตกรีสํ ปกฺขิปิตฺวา ปลาลปีํ วิย นํ ปริวตฺเตตฺวา กปฺเปน สณฺิเต ขาเร โลหอุทเก นิมุชฺชาเปนฺติ. ตตฺตํ ปกฺกุถิตมโยคุฬฺจาติ ปุน ปกฺกุถิตํ คูถกลลฺเจว ชลิตอโยคุฬฺจ ขาทาเปนฺติ. โส ปน ตํ อาหริยมานํ ทิสฺวา มุขํ ปิเธติ. อถสฺส ทีเฆ จิรตาปิเต ชลมาเน ผาเล อาทาย มุขํ วิกฺขมฺเภตฺวา วิวริตฺวา รชฺชุพทฺธํ อยพลิสํ ¶ ขิปิตฺวา ¶ ชิวฺหํ นีหริตฺวา ¶ ตสฺมึ วิวเฏ มุเข ตํ อโยคุฬํ สมฺปวิสนฺติ ปกฺขิปนฺติ. รกฺขสาติ นิรยปาลา.
สามา จาติ, มหาราช, ตสฺส ปิตุฆาตกสฺส ชิวฺหํ พลิเสน นิกฺกฑฺฒิตฺวา อยสงฺกูหิ ปถวิยํ นีหตํ ชิวฺหํ สามา โสณา สพลวณฺณา สุนขา จ โลหตุณฺฑา คิชฺฌา จ กาโกลสงฺฆา จ อฺเ จ นานปฺปการา สกุณา สมาคนฺตฺวา อาวุเธหิ ฉินฺทนฺตา วิย วิภชฺช กากปทากาเรน โกฏฺาเส กตฺวา วิปฺผนฺทมานํ สโลหิตํ วิฆาสํ ขาทนฺตา วิย สตฺเต ภกฺขยนฺตีติ อตฺโถ. ตํ ทฑฺฒตาลนฺติ ตํ ปิตุฆาตกํ ฌายมานตาลํ วิย ชลิตสรีรํ. ปริภินฺนคตฺตนฺติ ตตฺถ ตตฺถ ปริภินฺนคตฺตํ. นิปฺโปถยนฺตาติ ชลิเตหิ อยมุคฺคเรหิ ปหรนฺตา. รตี หิ เตสนฺติ เตสํ นิรยปาลานํ สา รติ กีฬา โหติ. ทุขิโน ปนีตเรติ อิตเร ปน เนรยิกสตฺตา ทุกฺขิตา โหนฺติ. เปตฺติฆาติโนติ ปิตุฆาตกา. อิติ อิมํ ปิตุฆาตกานํ ปจฺจนนิรยํ ทิสฺวา ราชา ภีตตสิโต อโหสิ.
อถ นํ มหาสตฺโต สมสฺสาเสตฺวา มาตุฆาตกานํ ปจฺจนนิรยํ ทสฺเสสิ. ยมกฺขยนฺติ ยมนิเวสนํ, นิรยนฺติ อตฺโถ. อตฺตกมฺมผลูปโคติ อตฺตโน กมฺมผเลน อุปคโต. อมนุสฺสาติ นิรยปาลา. หนฺตารํ ชนยนฺติยาติ มาตุฆาตกํ. วาเลหีติ อยมกจิวาเลหิ เวเตฺวา อยยนฺเตน ปีฬยนฺติ. ตนฺติ ตํ มาตุฆาตกํ. ปาเยนฺตีติ ตสฺส ปีฬิยมานสฺส รุหิรํ คฬิตฺวา อยกปลฺลํ ปูเรติ. อถ นํ ยนฺตโต นีหรนฺติ, ตาวเทวสฺส สรีรํ ปากติกํ โหติ. ตํ ปถวิยํ อุตฺตานํ นิปชฺชาเปตฺวา วิลีนํ ตมฺพโลหํ วิย ปกฺกุถิตํ โลหิตํ ปาเยนฺติ. โอคยฺห ติฏฺตีติ ตํ พหูนิ วสฺสสหสฺสานิ อยยนฺเตหิ ปีเฬตฺวา เชคุจฺเฉ ทุคฺคนฺเธ ปฏิกูเล มหนฺเต คูถกลลอาวาเฏ ขิปนฺติ, โส ตํ รหทํ โอคยฺห โอคาหิตฺวา ติฏฺติ. อติกายาติ เอกโทณิกนาวปฺปมาณสรีรา. อโยมุขาติ อยสูจิมุขา. ฉวึ เภตฺวานาติ ฉวิมาทึ กตฺวา ยาว อฏฺิมฺปิ เภตฺวา อฏฺิมิฺชมฺปิ ขาทนฺติ. สํคิทฺธาติ คธิตา มุจฺฉิตา. น เกวลฺจ ขาทนฺเตว, อโธมคฺคาทีหิ ปน ปวิสิตฺวา มุขาทีหิ ¶ นิกฺขมนฺติ, วามปสฺสาทีหิ ปวิสิตฺวา ทกฺขิณปสฺสาทีหิ นิกฺขมนฺติ, สกลมฺปิ สรีรํ ฉิทฺทาวฉิทฺทํ กโรนฺติ, โส ตตฺถ อติทุกฺขปเรโต วิรวนฺโต ปจฺจติ. โส จาติ โส มาตุฆาตโก จ ตํ สตโปริสํ นิรยํ ปตฺโต สสีสโก นิมุคฺโคว โหติ, ตฺจ กุณปํ สมนฺตา โยชนสตํ ปูติกํ หุตฺวา วายติ. มาตุโฆติ มาตุฆาตโก.
เอวํ มหาสตฺโต มาตุฆาตกานํ ปจฺจนนิรยํ ทสฺเสตฺวา ปุน คพฺภปาตกานํ ปจฺจนนิรยํ ทสฺเสนฺโต ¶ คาถมาห. ขุรธารมนุกฺกมฺมาติ ขุรธารนิรยํ อติกฺกมิตฺวา. ตตฺถ กิร นิรยปาลา มหนฺตมหนฺเต ขุเร อุปริ ธาเร กตฺวา สนฺถรนฺติ, ตโต ยาหิ คพฺภปาตนขรเภสชฺชานิ ¶ ปิวิตฺวา คพฺภา ปาติตา, ตา คพฺภปาตินิโย อิตฺถิโย ชลิเตหิ อาวุเธหิ โปเถนฺตา อนุพนฺธนฺติ, ตา ติขิณขุรธาราสุ ขณฺฑาขณฺฑิกา หุตฺวา ปุนปฺปุนํ อุฏฺาย ตํ ทุรภิสมฺภวํ ขุรธารนิรยํ อกฺกมนฺติโย อติกฺกมิตฺวา นิรยปาเลหิ อนุพทฺธา ทุคฺคํ ทุรติกฺกมํ วิสมํ เวตรณึ นทึ ปตนฺติ. ตตฺถ กมฺมการณํ นิมิชาตเก (ชา. ๒.๒๒.๔๒๑ อาทโย) อาวิ ภวิสฺสติ.
เอวํ คพฺภปาตินีนํ นิรยํ ทสฺเสตฺวา มหาสตฺโต ยตฺถ ปรทาริกา จ อติจารินิโย จ ปตนฺตา ปจฺจนฺติ, ตํ กณฺฏกสิมฺพลินิรยํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อโยมยา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ อุภโต อภิลมฺพนฺตีติ เวตรณิยา อุโภสุ ตีเรสุ ตาสํ สิมฺพลีนํ สาขา โอลมฺพนฺติ. เต อจฺจิมนฺโตติ เต ปชฺชลิตสรีรา สตฺตา อจฺจิมนฺโต หุตฺวา ติฏฺนฺติ. โยชนนฺติ ติคาวุตํ เตสํ สรีรํ, ตโต อุฏฺิตชาลาย ปน สทฺธึ โยชนอุพฺเพธา โหนฺติ. เอเต วชนฺตีติ เต ปรทาริกา สตฺตา นานาวิเธหิ อาวุเธหิ โกฏฺฏิยมานา เอเต สิมฺพลินิรเย อภิรุหนฺติ. เต ปตนฺตีติ เต พหูนิ วสฺสสหสฺสานิ รุกฺขวิฏเปสุ ลคฺคา ฌายิตฺวา ปุน นิรยปาเลหิ อาวุเธหิ วิหตา วิวตฺตา หุตฺวา ปริวตฺติตฺวา อโธสีสกา ปตนฺติ. ปุถูติ พหู. วินิวิทฺธงฺคาติ เตสํ ตโต ปตนกาเล เหฏฺา อยปถวิโต สูลานิ อุฏฺหิตฺวา เตสํ มตฺถกํ ปฏิจฺฉนฺติ, ตานิ เตสํ อโธมคฺเคน นิกฺขมนฺติ, เต เอวํ สูเลสุ วิทฺธสรีรา จิรรตฺตา สยนฺติ. ทีฆนฺติ สุปิเนปิ นิทฺทํ อลภนฺตา ทีฆรตฺตํ ชคฺคนฺตีติ อตฺโถ. รตฺยา วิวสาเนติ รตฺตีนํ อจฺจเยน, จิรกาลาติกฺกเมนาติ อตฺโถ ¶ . ปวชฺชนฺตีติ สฏฺิโยชนิกํ ชลิตํ โลหกุมฺภึ กปฺเปน สณฺิตํ ชลิตตมฺพโลหรสปุณฺณํ โลหกุมฺภึ นิรยปาเลหิ ขิตฺตา ปจฺจนฺติ. ทุสฺสีลาติ ปรทาริกา.
เอวํ มหาสตฺโต ปรทาริกอติจาริกานํ ปจฺจนสิมฺพลินิรยํ ทสฺเสตฺวา อิโต ปรํ สามิกวตฺตสสฺสุสสุรวตฺตาทีนิ อปูเรนฺตีนํ ปจฺจนฏฺานํ ปกาเสนฺโต ‘‘ยา จา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ อติมฺตีติ ภิสชาตเก (ชา. ๑.๑๔.๗๘ อาทโย) วุตฺตํ สามิกวตฺตํ อกโรนฺตี อติกฺกมิตฺวา มฺติ. เชฏฺํ วาติ สามิกสฺส เชฏฺภาตรํ. นนนฺทรนฺติ สามิกสฺส ภคินึ. เอเตสมฺปิ หิ อฺตรสฺส หตฺถปาทปิฏฺิปริกมฺมนฺหาปนโภชนาทิเภทํ วตฺตํ อปูเรนฺตี เตสุ หิโรตฺตปฺปํ อนุปฏฺเปนฺตี เต อติมฺติ นาม, สาปิ นิรเย นิพฺพตฺติ. วงฺเกนาติ ตสฺสา สามิกวตฺตาทีนํ อปริปูริกาย สามิกาทโย อกฺโกสิตฺวา ปริภาสิตฺวา นิรเย นิพฺพตฺตาย โลหปถวิยํ ¶ นิปชฺชาเปตฺวา อยสงฺกุนา มุขํ วิวริตฺวา พลิเสน ชิวฺหคฺคํ นิพฺพหนฺติ, รชฺชุพนฺธเนน สพนฺธนํ กฑฺฒนฺติ. กิมินนฺติ กิมิภริตํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – มหาราช, โส เนรยิกสตฺโต เอวํ นิกฺกฑฺฒิตํ อตฺตโน พฺยาเมน พฺยามมตฺตํ ชิวฺหํ อาวุเธหิ โกฏฺฏิตโกฏฺฏิตฏฺาเน สฺชาเตหิ มหาโทณิปฺปมาเณหิ กิมีหิ ภริตํ ปสฺสติ. วิฺาเปตุํ น สกฺโกตีติ นิรยปาเล ยาจิตุกาโมปิ กิฺจิ วตฺตุํ น สกฺโกติ. ตาปเนติ เอวํ สา ตตฺถ พหูนิ วสฺสสหสฺสานิ ปจฺจิตฺวา ปุน ตาปนมหานิรเย ปจฺจติ.
เอวํ มหาสตฺโต สามิกวตฺตสสฺสุสสุรวตฺตาทีนิ อปูเรนฺตีนํ ปจฺจนนิรยํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สูกริกาทีนํ ปจฺจนนิรเย ทสฺเสนฺโต ‘‘โอรพฺภิกา’’ติอาทิมาห ¶ . ตตฺถ อวณฺเณ วณฺณการกาติ เปสฺุการกา. ขารนทินฺติ เอเต โอรพฺภิกาทโย เอเตหิ สตฺติอาทีหิ หฺมานา เวตรณึ นทึ ปตนฺตีติ อตฺโถ. เสสานิ โอรพฺภิกาทีนํ ปจฺจนฏฺานานิ นิมิชาตเก อาวิ ภวิสฺสนฺติ. กุฏการีติ กูฏวินิจฺฉยสฺส เจว ตุลากูฏาทีนฺจ การเก สนฺธาเยตํ วุตฺตํ. ตตฺถ กูฏวินิจฺฉยกูฏฏฺฏการกกูฏอคฺฆาปนิกานํ ปจฺจนนิรยา นิมิชาตเก อาวิ ภวิสฺสนฺติ. วนฺตนฺติ วมิตกํ. ทุรตฺตานนฺติ ทุคฺคตตฺตภาวานํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – มหาราช, เต ทุรตฺตภาวา สตฺตา อยกูเฏหิ มตฺถเก ภิชฺชมาเน วมนฺติ, ตโต ตํ วนฺตํ ชลิตอยกปลฺเลหิ เตสุ เอกจฺจานํ มุเข ขิปนฺติ ¶ , อิติ เต ปเรสํ วนฺตํ ภฺุชนฺติ นาม. เภรณฺฑกาติ สิงฺคาลา. วิปฺผนฺทมานนฺติ อโธมุขํ นิปชฺชาปิตํ นิกฺกฑฺฒิตชิวฺหํ อิโต จิโต จ วิปฺผนฺทมานํ. มิเคนาติ โอกจารกมิเคน. ปกฺขินาติ ตถารูเปเนว. คนฺตา เตติ คนฺตาโร เต. นิรยุสฺสทนฺติ อุสฺสทนิรยํ. ปาฬิยํ ปน ‘‘นิรยํ อโธ’’ติ ลิขิตํ. อยํ ปน นิรโย นิมิชาตเก อาวิ ภวิสฺสตีติ.
อิติ มหาสตฺโต เอตฺตเก นิรเย ทสฺเสตฺวา อิทานิ เทวโลกวิวรณํ กตฺวา รฺโ เทวโลเก ทสฺเสนฺโต อาห –
‘‘สนฺโต จ อุทฺธํ คจฺฉนฺติ, สุจิณฺเณนิธ กมฺมุนา;
สุจิณฺณสฺส ผลํ ปสฺส, สอินฺทา เทวา สพฺรหฺมกา.
‘‘ตํ ตํ พฺรูมิ มหาราช, ธมฺมํ รฏฺปตี จร;
ตถา ราช จราหิ ธมฺมํ, ยถา ตํ สุจิณฺณํ นานุตปฺเปยฺย ปจฺฉา’’ติ.
ตตฺถ ¶ สนฺโตติ กายาทีหิ อุปสนฺตา. อุทฺธนฺติ เทวโลกํ. สอินฺทาติ ตตฺถ ตตฺถ อินฺเทหิ สทฺธึ. มหาสตฺโต หิสฺส จาตุมหาราชาทิเก เทเว ทสฺเสนฺโต, ‘‘มหาราช, จาตุมหาราชิเก เทเว ปสฺส, จตฺตาโร มหาราชาโน ปสฺส, ตาวตึเส ปสฺส, สกฺกํ ปสฺสา’’ติ เอวํ สพฺเพปิ สอินฺทเก สพฺรหฺมเก จ เทเว ทสฺเสนฺโต ‘‘อิทมฺปิ สุจิณฺณสฺส ผลํ อิทมฺปิ ผล’’นฺติ ทสฺเสสิ. ตํ ตํ พฺรูมีติ ตสฺมา ตํ ภณามิ. ธมฺมนฺติ อิโต ปฏฺาย ปาณาติปาตาทีนิ ปฺจ เวรานิ ปหาย ทานาทีนิ ปฺุานิ กโรหีติ. ยถา ตํ สุจิณฺณํ นานุตปฺเปยฺยาติ ยถา ตํ ทานาทิปฺุกมฺมํ สุจิณฺณํ ปิตุฆาตกมฺมปจฺจยํ วิปฺปฏิสารํ ปฏิจฺฉาเทตุํ สมตฺถตาย ตํ นานุตปฺเปยฺย, ตถา ตํ สุจิณฺณํ จร, พหุํ ปฺุํ กโรหีติ อตฺโถ.
โส ¶ มหาสตฺตสฺส ธมฺมกถํ สุตฺวา ตโต ปฏฺาย อสฺสาสํ ปฏิลภิ. โพธิสตฺโต ปน กิฺจิ กาลํ ตตฺถ วสิตฺวา อตฺตโน วสนฏฺานฺเว คโต.
สตฺถา ¶ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพเปส มยา อสฺสาสิโตเยวา’’ติ วตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ ‘‘ตทา ราชา อชาตสตฺตุ อโหสิ, อิสิคโณ พุทฺธปริสา, สํกิจฺจปณฺฑิโต ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
สํกิจฺจชาตกวณฺณนา ทุติยา.
ชาตกุทฺทานํ –
อถ สฏฺินิปาตมฺหิ, สุณาถ มม ภาสิตํ;
ชาตกสวฺหยโน ปวโร, โสณกอรินฺทมสวฺหยโน;
ตถา วุตฺตรเถสภกิจฺจวโรติ.
สฏฺินิปาตวณฺณนา นิฏฺิตา.