📜
๒๐. สตฺตตินิปาโต
[๕๓๑] ๑. กุสชาตกวณฺณนา
อิทํ ¶ ¶ เต รฏฺนฺติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อุกฺกณฺิตภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิ. เอโก กิร สาวตฺถิวาสี กุลปุตฺโต สาสเน อุรํ ทตฺวา ปพฺพชิโต เอกทิวสํ สาวตฺถิยํ ปิณฺฑาย จรนฺโต เอกํ อลงฺกตอิตฺถึ ทิสฺวา สุภนิมิตฺตคฺคาหวเสน โอโลเกตฺวา กิเลสาภิภูโต อนภิรโต วิหาสิ ทีฆเกสนโข กิลิฏฺจีวโร อุปฺปณฺฑุปฺปณฺฑุกชาโต ธมนีสนฺถตคตฺโต. ยถา หิ เทวโลกา จวนธมฺมานํ เทวปุตฺตานํ ปฺจ ปุพฺพนิมิตฺตานิ ปฺายนฺติ, มาลา มิลายนฺติ, วตฺถานิ กิลิสฺสนฺติ, สรีเร ทุพฺพณฺณิยํ โอกฺกมติ, อุโภหิ กจฺเฉหิ เสทา มุจฺจนฺติ, เทโว เทวาสเน นาภิรมติ, เอวเมว สาสนา จวนธมฺมานํ อุกฺกณฺิตภิกฺขูนํ ปฺจ ปุพฺพนิมิตฺตานิ ปฺายนฺติ, สทฺธาปุปฺผานิ มิลายนฺติ, สีลวตฺถานิ กิลิสฺสนฺติ, สรีเร มงฺกุตาย เจว อยสวเสน จ ทุพฺพณฺณิยํ โอกฺกมติ, กิเลสเสทา มุจฺจนฺติ, อรฺรุกฺขมูลสฺุาคาเรสุ นาภิรมนฺติ. ตสฺสปิ ตานิ ปฺายึสุ. อถ นํ ภิกฺขู สตฺถุ สนฺติกํ เนตฺวา ‘‘อยํ, ภนฺเต, อุกฺกณฺิโต’’ติ ทสฺเสสุํ. สตฺถา ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ, ภิกฺขุ, อุกฺกณฺิโตสี’’ติ ตํ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สจฺจํ, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต ‘‘มา, ภิกฺขุ, กิเลสวสิโก โหหิ, มาตุคาโม นาเมส ปาโป, ตสฺมึ ปฏิพทฺธจิตฺตตํ วิโนเทหิ, สาสเน อภิรม, มาตุคาเม ปฏิพทฺธจิตฺตตาย หิ เตชวนฺโตปิ โปราณกปณฺฑิตา นิตฺเตชา หุตฺวา อนยพฺยสนํ ปาปุณึสู’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต มลฺลรฏฺเ กุสาวตีราชธานิยํ โอกฺกาโก นาม ราชา ธมฺเมน สเมน รชฺชํ กาเรสิ. ตสฺส โสฬสนฺนํ อิตฺถิสหสฺสานํ เชฏฺิกา ¶ ¶ สีลวตี นาม อคฺคมเหสี อโหสิ, สา เนว ปุตฺตํ, น ธีตรํ ลภิ. อถสฺส นาครา เจว รฏฺวาสิโน จ ราชนิเวสนทฺวาเร สนฺนิปติตฺวา ‘‘รฏฺํ นสฺสิสฺสติ, รฏฺํ นสฺสิสฺสตี’’ติ อุปกฺโกสึสุ. ราชา สีหปฺชรํ อุคฺฆาเฏตฺวา ‘‘มยิ รชฺชํ กาเรนฺเต อธมฺมกาโร นาม นตฺถิ, กสฺมา อุปกฺโกสถา’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘สจฺจํ, เทว, อธมฺมกาโร นาม นตฺถิ, อปิจ วํสานุรกฺขโก ¶ ปน โว ปุตฺโต นตฺถิ, อฺโ ¶ รชฺชํ คเหตฺวา รฏฺํ นาเสสฺสติ, ตสฺมา ธมฺเมน รชฺชํ กาเรตุํ สมตฺถํ ปุตฺตํ ปตฺเถถา’’ติ. ‘‘ปุตฺตํ ปตฺเถนฺโต กึ กโรมี’’ติ? ‘‘ปมํ ตาว เอกํ สตฺตาหํ จุลฺลนาฏกํ ธมฺมนาฏกํ กตฺวา วิสฺสชฺเชถ, สเจ สา ปุตฺตํ ลภิสฺสติ, สาธุ, โน เจ, อถ มชฺฌิมนาฏกํ วิสฺสชฺเชถ, ตโต เชฏฺนาฏกํ, อวสฺสํ เอตฺตกาสุ อิตฺถีสุ เอกา ปฺุวตี ปุตฺตํ ลภิสฺสตี’’ติ. ราชา เตสํ วจเนน ตถา กตฺวา สตฺต ทิวเส ยถาสุขํ อภิรมิตฺวา อาคตาคตํ ปุจฺฉิ – ‘‘กจฺจิ โว ปุตฺโต ลทฺโธ’’ติ? สพฺพา ‘‘น ลภาม, เทวา’’ติ อาหํสุ. ราชา ‘‘น เม ปุตฺโต อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติ อนตฺตมโน อโหสิ. นาครา ปุน ตเถว อุปกฺโกสึสุ. ราชา ‘‘กึ อุปกฺโกสถ, มยา ตุมฺหากํ วจเนน นาฏกานิ วิสฺสฏฺานิ, เอกาปิ ปุตฺตํ น ลภติ, อิทานิ กึ กโรมา’’ติ อาห. ‘‘เทว, เอตา ทุสฺสีลา ภวิสฺสนฺติ นิปฺปฺุา, นตฺถิ เอตาสํ ปุตฺตลาภาย ปฺุํ, ตุมฺเห เอตาสุ ปุตฺตํ อลภนฺตีสุปิ มา อปฺโปสฺสุกฺกตํ อาปชฺชถ, อคฺคมเหสี โว สีลวตี เทวี สีลสมฺปนฺนา, ตํ วิสฺสชฺเชถ, ตสฺสา ปุตฺโต อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติ.
โส ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ‘‘อิโต กิร สตฺตเม ทิวเส ราชา สีลวตึ เทวึ ธมฺมนาฏกํ กตฺวา วิสฺสชฺเชสฺสติ, ปุริสา สนฺนิปตนฺตู’’ติ เภรึ จราเปตฺวา สตฺตเม ทิวเส เทวึ อลงฺการาเปตฺวา ราชนิเวสนา โอตาเรตฺวา วิสฺสชฺเชสิ. ตสฺสา สีลเตเชน สกฺกสฺส ภวนํ อุณฺหาการํ ทสฺเสสิ. สกฺโก ‘‘กึ นุ โข’’ติ อาวชฺเชนฺโต เทวิยา ปุตฺตปตฺถนภาวํ ตฺวา ‘‘เอติสฺสา มยา ปุตฺตํ ¶ ทาตุํ วฏฺฏติ, อตฺถิ นุ โข เทวโลเก เอติสฺสา อนุจฺฉวิโก ปุตฺโต’’ติ อุปธาเรนฺโต โพธิสตฺตํ อทฺทส. โส กิร ตทา ตาวตึสภวเน อายุํ เขเปตฺวา อุปริเทวโลเก นิพฺพตฺติตุกาโม อโหสิ. สกฺโก ตสฺส วิมานทฺวารํ คนฺตฺวา ตํ ปกฺโกสิตฺวา, ‘‘มาริส, ตยา มนุสฺสโลกํ คนฺตฺวา โอกฺกากรฺโ อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิมฺหิ ปฏิสนฺธึ คณฺหิตุํ วฏฺฏตี’’ติ สมฺปฏิจฺฉาเปตฺวา อปรมฺปิ เทวปุตฺตํ ‘‘ตฺวมฺปิ เอติสฺสา เอว ปุตฺโต ภวิสฺสสี’’ติ วตฺวา ‘‘มา โข ปนสฺสา โกจิ สีลํ ภินฺทตู’’ติ มหลฺลกพฺราหฺมณเวเสน รฺโ นิเวสนทฺวารํ อคมาสิ.
มหาชโนปิ นฺหาโต อลงฺกโต ‘‘อหํ เทวึ คณฺหิสฺสามิ, อหํ เทวึ คณฺหิสฺสามี’’ติ ราชทฺวาเร สนฺนิปติตฺวา สกฺกฺจ ทิสฺวา ‘‘ตฺวํ กสฺมา อาคโตสี’’ติ ¶ ปริหาสมกาสิ. สกฺโก ‘‘กึ มํ ตุมฺเห ครหถ, สเจปิ เม สรีรํ ชิณฺณํ, ราโค ปน น ชีรติ, สเจ สีลวตึ ลภิสฺสามิ, อาทาย นํ คมิสฺสามีติ อาคโตมฺหี’’ติ วตฺวา อตฺตโน อานุภาเวน สพฺเพสํ ปุรโตว อฏฺาสิ. อฺโ โกจิ ตสฺส เตเชน ปุรโต ภวิตุํ นาสกฺขิ. โส ตํ สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิตํ นิเวสนา นิกฺขมนฺติฺเว หตฺเถ คเหตฺวา ปกฺกามิ. อถ นํ ตตฺถ ตตฺถ ิตา ¶ ครหึสุ ‘‘ปสฺสถ, โภ, มหลฺลกพฺราหฺมโณ เอวํ อุตฺตมรูปธรํ เทวึ อาทาย คจฺฉติ, อตฺตโน ยุตฺตํ น ชานาตี’’ติ. เทวีปิ ‘‘มหลฺลโก มํ คเหตฺวา คจฺฉตี’’ติ น อฏฺฏียติ น หรายติ. ราชาปิ วาตปาเน ตฺวา ‘‘โก นุ โข เทวึ คเหตฺวา คจฺฉตี’’ติ โอโลเกนฺโต ตํ ทิสฺวา อนตฺตมโน อโหสิ.
สกฺโก ตํ อาทาย นครทฺวารโต นิกฺขมิตฺวา ทฺวารสมีเป เอกํ ฆรํ มาเปสิ วิวฏทฺวารํ ปฺตฺตกฏฺตฺถริกํ. อถ นํ สา ‘‘อิทํ เต นิเวสน’’นฺติ ปุจฺฉิ. โส ‘‘อาม, ภทฺเท, ปุพฺเพ ปนาหํ เอโก, อิทานิมฺหา มยํ ทฺเว ชนา, อหํ ภิกฺขาย จริตฺวา ตณฺฑุลาทีนิ อาหริสฺสามิ, ตฺวํ อิมิสฺสา กฏฺตฺถริกาย นิปชฺชาหี’’ติ วตฺวา ตํ มุทุนา หตฺเถน ปรามสนฺโต ¶ ทิพฺพสมฺผสฺสํ ผราเปตฺวา ตตฺถ นิปชฺชาเปสิ. สา ทิพฺพสมฺผสฺสผรเณน สฺํ วิสฺสชฺเชสิ. อถ นํ อตฺตโน อานุภาเวน ตาวตึสภวนํ เนตฺวา อลงฺกตวิมาเน ทิพฺพสยเน นิปชฺชาเปสิ. สา สตฺตเม ทิวเส ปพุชฺฌิตฺวา ตํ สมฺปตฺตึ ทิสฺวา ‘‘น โส พฺราหฺมโณ มนุสฺโส, สกฺโก ภวิสฺสตี’’ติ อฺาสิ. สกฺโกปิ ตสฺมึ สมเย ปาริจฺฉตฺตกมูเล ทิพฺพนาฏกปริวุโต นิสินฺโน อโหสิ. สา สยนา อุฏฺาย ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺาสิ. อถ นํ สกฺโก ‘‘วรํ เต, เทวิ, ททามิ, คณฺหาหี’’ติ อาห. ‘‘เตน หิ, เทว, เอกํ ปุตฺตํ เม เทหี’’ติ. ‘‘เทวิ, ติฏฺตุ เอโก ปุตฺโต, อหํ เต ทฺเว ปุตฺเต ทสฺสามิ. เตสุ ปน เอโก ปฺวา ภวิสฺสติ วิรูปวา, เอโก รูปวา น ปฺวา. เตสุ กตรํ ปมํ อิจฺฉสี’’ติ? ‘‘ปฺวนฺตํ, เทวา’’ติ. โส ‘‘สาธู’’ติ วตฺวา ตสฺสา กุสติณํ ทิพฺพวตฺถํ ทิพฺพจนฺทนํ ปาริจฺฉตฺตกปุปฺผํ โกกนุทฺจ นาม วีณํ ทตฺวา ตํ อาทาย รฺโ สยนฆรํ ปวิสิตฺวา รฺา สทฺธึ เอกสยเน นิปชฺชาเปตฺวา องฺคุฏฺเกน ตสฺสา นาภึ ปรามสิ. ตสฺมึ ขเณ ¶ โพธิสตฺโต ตสฺสา กุจฺฉิมฺหิ ปฏิสนฺธึ คณฺหิ. สกฺโกปิ สกฏฺานเมว คโต. ปณฺฑิตา เทวี คพฺภสฺส ปติฏฺิตภาวํ ชานิ.
อถ นํ ปพุทฺโธ ราชา ทิสฺวา, ‘‘เทวิ, เกน นีตาสี’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘สกฺเกน, เทวา’’ติ. ‘‘อหํ ปจฺจกฺขโต เอกํ มหลฺลกพฺราหฺมณํ ตํ อาทาย คจฺฉนฺตํ อทฺทสํ, กสฺมา มํ วฺเจสี’’ติ? ‘‘สทฺทหถ, เทว, สกฺโก มํ คเหตฺวา เทวโลกํ เนสี’’ติ. ‘‘น สทฺทหามิ, เทวี’’ติ. อถสฺส สา สกฺกทตฺติยํ กุสติณํ ทสฺเสตฺวา ‘‘สทฺทหถา’’ติ อาห. ราชา ‘‘กุสติณํ นาม ยโต กุโตจิ ลพฺภตี’’ติ น สทฺทหิ. อถสฺส สา ทิพฺพวตฺถาทีนิ ทสฺเสสิ. ราชา ตานิ ทิสฺวา สทฺทหิตฺวา, ‘‘ภทฺเท, สกฺโก ตาว ตํ เนตุ, ปุตฺโต ปน เต ลทฺโธ’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘ลทฺโธ มหาราช, คพฺโภ เม ปติฏฺิโต’’ติ. โส ตุฏฺโ ตสฺสา คพฺภปริหารํ อทาสิ ¶ . สา ทสมาสจฺจเยน ปุตฺตํ วิชายิ, ตสฺส อฺํ นามํ อกตฺวา กุสติณนามเมว ¶ อกํสุ. กุสกุมารสฺส ปทสา คมนกาเล อิตโร เทวปุตฺโต ตสฺสา กุจฺฉิยํ ปฏิสนฺธึ คณฺหิ. สา ทสมาเส ปริปุณฺเณ ปุตฺตํ วิชายิ, ตสฺส ‘‘ชยมฺปตี’’ติ นามํ กรึสุ. เต มหนฺเตน ยเสน วฑฺฒึสุ. โพธิสตฺโต ปฺวา อาจริยสฺส สนฺติเก กิฺจิ สิปฺปํ อนุคฺคเหตฺวา อตฺตโนว ปฺาย สพฺพสิปฺเปสุ นิปฺผตฺตึ ปาปุณิ.
อถสฺส โสฬสวสฺสกาเล ราชา รชฺชํ ทาตุกาโม เทวึ อามนฺเตตฺวา ‘‘ภทฺเท, ปุตฺตสฺส เต รชฺชํ ทตฺวา นาฏกานิ อุปฏฺเปสฺสาม, มยํ ชีวนฺตาเยว นํ รชฺเช ปติฏฺิตํ ปสฺสิสฺสาม, สกลชมฺพุทีเป โข ปน ยสฺส รฺโ ธีตรํ อิจฺฉติ, ตมสฺส อาเนตฺวา อคฺคมเหสึ กริสฺสาม, จิตฺตมสฺส ชานาหิ, กตรํ ราชธีตรํ โรเจสี’’ติ อาห. สา ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ‘‘กุมารสฺส อิมํ ปวตฺตึ อาโรเจตฺวา จิตฺตํ ชานาหี’’ติ เอกํ ปริจาริกํ เปเสสิ. สา คนฺตฺวา ตสฺส ตํ ปวตฺตึ อาโรเจสิ. ตํ สุตฺวา มหาสตฺโต จินฺเตสิ – ‘‘อหํ น รูปวา, รูปสมฺปนฺนา ราชธีตา อานีตาปิ มํ ทิสฺวา ‘กึ เม อิมินา วิรูเปนา’ติ ปลายิสฺสติ อิติ โน ลชฺชิตพฺพกํ ภวิสฺสติ, กึ เม ฆราวาเสน, ธรมาเน มาตาปิตโร อุปฏฺหิตฺวา เตสํ อจฺจเยน นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิสฺสามี’’ติ. โส ‘‘มยฺหํ เนว รชฺเชนตฺโถ, น นาฏเกหิ, อหํ มาตาปิตูนํ อจฺจเยน ปพฺพชิสฺสามี’’ติ อาห. สา คนฺตฺวา ตสฺส กถํ เทวิยา อาโรเจสิ, เทวีปิ รฺโ อาโรเจสิ. ราชา อนตฺตมโน หุตฺวา ปุน กติปาหจฺจเยน สาสนํ เปเสสิ. โสปิ ¶ ปฏิพาหติเยว. เอวํ ยาวตติยํ ปฏิพาหิตฺวา จตุตฺถวาเร จินฺเตสิ – ‘‘มาตาปิตูหิ สทฺธึ เอกนฺเตน ปฏิปกฺขภาโว นาม น ยุตฺโต, เอกํ อุปายํ กริสฺสามี’’ติ.
โส กมฺมารเชฏฺกํ ปกฺโกสาเปตฺวา พหุํ สุวณฺณํ ทตฺวา ‘‘เอกํ อิตฺถิรูปกํ กโรหี’’ติ อุยฺโยเชตฺวา ตสฺมึ ปกฺกนฺเต อฺํ สุวณฺณํ คเหตฺวา สยมฺปิ อิตฺถิรูปกํ อกาสิ. โพธิสตฺตานฺหิ อธิปฺปาโย นาม สมิชฺฌติ. ตํ สุวณฺณรูปกํ ชิวฺหาย อวณฺณนียโสภํ อโหสิ. อถ นํ มหาสตฺโต โขมํ นิวาสาเปตฺวา สิริคพฺเภ ปาเปสิ. โส กมฺมารเชฏฺเกน อาภตรูปกํ ทิสฺวา ตํ ครหิตฺวา ‘‘คจฺฉ อมฺหากํ สิริคพฺเภ ปิตรูปกํ อาหรา’’ติ อาห. โส สิริคพฺภํ ปวิฏฺโ ¶ ตํ ทิสฺวา ‘‘กุมาเรน สทฺธึ อภิรมิตุํ เอกา เทวจฺฉรา, อาคตา ภวิสฺสตี’’ติ หตฺถํ ปสาเรตุํ อวิสหนฺโต นิกฺขมิตฺวา ‘‘เทว, สิริคพฺเภ อยฺยา เอกิกาว ิตา, อุปคนฺตุํ น สกฺโกมี’’ติ อาห. ‘‘ตาต, คจฺฉ, สุวณฺณรูปกํ เอตํ, อาหรา’’ติ ปุน เปสิโต อาหริ. กุมาโร กมฺมาเรน กตํ รูปกํ สุวณฺณคพฺเภ นิกฺขิปาเปตฺวา อตฺตนา ¶ กตํ อลงฺการาเปตฺวา รเถ ปาเปตฺวา ‘‘เอวรูปํ ลภนฺโต คณฺหามี’’ติ มาตุ สนฺติกํ ปหิณิ.
สา อมจฺเจ ปกฺโกสาเปตฺวา, ‘‘ตาตา, มยฺหํ ปุตฺโต มหาปฺุโ สกฺกทตฺติโย อนุจฺฉวิกํ กุมาริกํ ลภิสฺสติ, ตุมฺเห เอวรูปํ ลภนฺตา คณฺหิสฺสถ, อิมํ รูปกํ ปฏิจฺฉนฺนยาเน เปตฺวา สกลชมฺพุทีปํ จรนฺตา ยสฺส รฺโ เอวรูปํ ธีตรํ ปสฺสถ, ตสฺเสตํ ทตฺวา ‘โอกฺกากราชา ตุมฺเหหิ สทฺธึ อาวาหํ กริสฺสตี’ติ ทิวสํ ววตฺถเปตฺวา อาคจฺฉถา’’ติ อาห. เต ‘‘สาธู’’ติ ตํ อาทาย มหนฺเตน ปริวาเรน นิกฺขมิตฺวา วิจรนฺตา ยํ ราชธานึ ปาปุณนฺติ, ตตฺถ สายนฺหสมเย มหาชนสฺส สโมสรณฏฺาเน ตํ รูปกํ วตฺถปุปฺผาลงฺกาเรหิ อลงฺกริตฺวา สุวณฺณสิวิกํ อาโรเปตฺวา ติตฺถมคฺเค เปตฺวา อมจฺจา สยํ ปฏิกฺกมิตฺวา อาคตาคตานํ กถาสวนตฺถํ เอกมนฺเต ติฏฺนฺติ. มหาชโน ตํ โอโลเกตฺวา ‘‘สุวณฺณรูปก’’นฺติ สฺํ อกตฺวา ‘‘อยํ มนุสฺสิตฺถี สมานาปิ เทวจฺฉรปฏิภาคา อติวิย โสภติ, กึ นุ โข เอตฺถ ิตา, กุโต วา อาคตา, อมฺหากํ นคเร เอวรูปา นตฺถี’’ติ วณฺเณนฺโต ปกฺกมติ. ตํ สุตฺวา อมจฺจา ‘‘สเจ อิธ เอวรูปา ทาริกา ภเวยฺย, ‘อสุกา ราชธีตา วิย ¶ อสุกา อมจฺจธีตา วิยา’ติ วเทยฺยุํ, อทฺธา อิธ เอวรูปา นตฺถี’’ติ ตํ อาทาย อฺํ นครํ คจฺฉนฺติ.
เต เอวํ วิจรนฺตา อนุปุพฺเพน มทฺทรฏฺเ สาคลนครํ สมฺปาปุณึสุ. ตตฺถ มทฺทรฺโ อฏฺ ธีตโร อุตฺตมรูปธรา เทวจฺฉรปฏิภาคา, ตาสํ สพฺพเชฏฺิกา ปภาวตี นาม. ตสฺสา สรีรโต ¶ พาลสูริยสฺส ปภา วิย ปภา นิจฺฉรนฺติ, อนฺธกาเรปิ จตุหตฺเถ อนฺโตคพฺเภ ปทีปกิจฺจํ นตฺถิ, สพฺโพ คพฺโภ เอโกภาโสว โหติ. ธาตี ปนสฺสา ขุชฺชา, สา ปภาวตึ โภเชตฺวา ตสฺสา สีสนฺหาปนตฺถํ อฏฺหิ วณฺณทาสีหิ อฏฺ ฆเฏ คาหาเปตฺวา สายนฺหสมเย อุทกตฺถาย คจฺฉนฺตี ติตฺถมคฺเค ิตํ ตํ รูปกํ ทิสฺวา ‘‘ปภาวตี’’ติ สฺาย ‘‘อยํ ทุพฺพินีตา ‘สีสํ นฺหายิสฺสามี’ติ อมฺเห อุทกตฺถาย เปเสตฺวา ปมตรํ อาคนฺตฺวา ติตฺถมคฺเค ิตา’’ติ กุชฺฌิตฺวา ‘‘อเร กุลลชฺชาปนิเก อมฺเหหิ ปุริมตรํ อาคนฺตฺวา กสฺมา อิธ ิตาสิ, สเจ ราชา ชานิสฺสติ, นาเสสฺสติ โน’’ติ วตฺวา หตฺเถน คณฺฑปสฺเส ปหริ, หตฺถตลํ ภิชฺชมานํ วิย ชาตํ. ตโต ‘‘สุวณฺณรูปก’’นฺติ ตฺวา หสมานา ตาสํ วณฺณทาสีนํ สนฺติกํ คจฺฉนฺตี ‘‘ปสฺสเถตํ เม กมฺมํ, มม ธีตาติสฺาย ปหารํ อทาสึ, อยํ มม ธีตุ สนฺติเก กิมคฺฆติ, เกวลํ เม หตฺโถ ทุกฺขาปิโต’’ติ อาห.
อถ นํ ราชทูตา คเหตฺวา ‘‘ตฺวํ ‘มม ธีตา อิโต อภิรูปตรา’ติ วทนฺตี กํ นาม กเถสี’’ติ ¶ อาหํสุ. ‘‘มทฺทรฺโ ธีตรํ ปภาวตึ, อิทํ รูปกํ ตสฺสา โสฬสิมฺปิ กลํ น อคฺฆตี’’ติ. เต ตุฏฺมานสา ราชทฺวารํ คนฺตฺวา ‘‘โอกฺกากรฺโ ทูตา ทฺวาเร ิตา’’ติ ปฏิหาเรสุํ. ราชา อาสนา วุฏฺาย ิตโกว ‘‘ปกฺโกสถา’’ติ อาห. เต ปวิสิตฺวา ราชานํ วนฺทิตฺวา ‘‘มหาราช, อมฺหากํ ราชา ตุมฺหากํ อาโรคฺยํ ปุจฺฉตี’’ติ วตฺวา กตสกฺการสมฺมานา ‘‘กิมตฺถํ อาคตตฺถา’’ติ ปุฏฺา ‘‘อมฺหากํ รฺโ สีหสฺสโร ปุตฺโต กุสกุมาโร นาม, ราชา ตสฺส รชฺชํ ทาตุกาโม อมฺเห ตุมฺหากํ สนฺติกํ ปหิณิ, ตุมฺหากํ กิร ธีตา ปภาวตี, ตํ ตสฺส เทถ, อิมฺจ สุวณฺณรูปกํ เทยฺยธมฺมํ คณฺหถา’’ติ ตํ รูปกํ ตสฺส อทํสุ. โสปิ ‘‘เอวรูเปน มหาราเชน สทฺธึ วิวาหมงฺคลํ ภวิสฺสตี’’ติ ตุฏฺจิตฺโต สมฺปฏิจฺฉิ ¶ . อถ นํ ทูตา อาหํสุ – ‘‘มหาราช, อมฺเหหิ ¶ น สกฺกา ปปฺจํ กาตุํ, กุมาริกาย ลทฺธภาวํ รฺโ อาโรเจสฺสาม, อถ นํ โส อาคนฺตฺวา อาทาย คมิสฺสตี’’ติ. โส ‘‘สาธู’’ติ วตฺวา เตสํ สกฺการํ กตฺวา วิสฺสชฺเชสิ. เต คนฺตฺวา รฺโ จ เทวิยา จ อาโรเจสุํ. ราชา มหนฺเตน ปริวาเรน กุสาวติโต นิกฺขมิตฺวา อนุปุพฺเพน สาคลนครํ ปาปุณิ. มทฺทราชา ปจฺจุคฺคนฺตฺวา ตํ นครํ ปเวเสตฺวา มหนฺตํ สกฺการมกาสิ.
สีลวตี เทวี ปณฺฑิตตฺตา ‘‘โก ชานาติ, กึ ภวิสฺสตี’’ติ เอกาหทฺวีหจฺจเยน มทฺทราชานํ อาห – ‘‘มหาราช, สุณิสํ ทฏฺุกามามฺหี’’ติ. โส ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ตํ ปกฺโกสาเปสิ. ปภาวตี สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิตา ธาติคณปริวุตา อาคนฺตฺวา สสฺสุํ วนฺทิ. สา ตํ ทิสฺวา จินฺเตสิ – ‘‘อยํ กุมาริกา อภิรูปา, มยฺหํ ปุตฺโต วิรูโป. สเจ เอสา ตํ ปสฺสิสฺสติ, เอกาหมฺปิ อวสิตฺวา ปลายิสฺสติ, อุปายํ กริสฺสามี’’ติ. สา มทฺทราชานํ อามนฺเตตฺวา, ‘‘มหาราช, สุณิสา เม ปุตฺตสฺส อนุจฺฉวิกา, อปิจ โข ปน อมฺหากํ กุลปเวณิยา อาคตํ จาริตฺตํ อตฺถิ, สเจ อยํ ตสฺมึ จาริตฺเต วตฺติสฺสติ, เนสฺสามิ น’’นฺติ อาห. ‘‘กึ ปน โว จาริตฺต’’นฺติ. ‘‘อมฺหากํ วํเส ยาว เอกสฺส คพฺภสฺส ปติฏฺานํ โหติ, ตาว ทิวา สามิกํ ปสฺสิตุํ น ลภติ. สเจ เอสา ตถา กริสฺสติ, เนสฺสามิ น’’นฺติ. ราชา ‘‘กึ, อมฺม, สกฺขิสฺสสิ เอวํ วตฺติตุ’’นฺติ ธีตรํ ปุจฺฉิ. สา ‘‘อาม ตาตา’’ติ อาห. ตโต โอกฺกากราชา มทฺทรฺโ พหุํ ธนํ ทตฺวา ตํ อาทาย ปกฺกามิ. มทฺทราชาปิ มหนฺเตน ปริวาเรน ธีตรํ อุยฺโยเชสิ.
โอกฺกาโก กุสาวตึ คนฺตฺวา นครํ อลงฺการาเปตฺวา สพฺพพนฺธนานิ โมเจตฺวา ปุตฺตสฺส อภิเสกํ กตฺวา รชฺชํ ทตฺวา ปภาวตึ อคฺคมเหสึ กาเรตฺวา นคเร ‘‘กุสราชสฺส อาณา’’ติ เภรึ จราเปสิ. สกลชมฺพุทีปตเล ราชาโน เยสํ ธีตโร อตฺถิ, เต กุสรฺโ ธีตโร ปหิณึสุ ¶ . เยสํ ปุตฺตา ¶ อตฺถิ, เต เตน สทฺธึ มิตฺตภาวํ อากงฺขนฺตา ปุตฺเต อุปฏฺาเก กตฺวา ปหิณึสุ. โพธิสตฺตสฺส นาฏกปริวาโร มหา อโหสิ, มหนฺเตน ยเสน รชฺชํ กาเรสิ. โส ปภาวตึ ทิวา ปสฺสิตุํ น ลภติ, สาปิ ตํ ทิวา ปสฺสิตุํ น ลภติ, อุภินฺนํ รตฺติทสฺสนเมว โหติ. ตตฺถ ปภาวติยา สรีรปฺปภาปิ อพฺโพหาริกา อโหสิ. โพธิสตฺโต สิริคพฺภโต รตฺตึเยว นิกฺขมติ.
โส ¶ กติปาหจฺจเยน ปภาวตึ ทิวา ทฏฺุกาโม มาตุยา อาโรเจสิ. สา ‘‘มา เต ตาต, รุจฺจิ, ยาว เอกํ ปุตฺตํ ลภสิ, ตาว อาคเมหี’’ติ, ปฏิกฺขิปิ. โส ปุนปฺปุนํ ยาจิเยว. อถ นํ สา อาห – ‘‘เตน หิ หตฺถิสาลํ คนฺตฺวา หตฺถิเมณฺฑเวเสน ติฏฺ, อหํ ตํ ตตฺถ อาเนสฺสามิ, อถ นํ อกฺขีนิ ปูเรตฺวา โอโลเกยฺยาสิ, มา จ อตฺตานํ ชานาเปหี’’ติ. โส ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา หตฺถิสาลํ อคมาสิ. อถสฺส มาตา หตฺถิสาลํ อลงฺการาเปตฺวา ปภาวตึ ‘‘เอหิ สามิกสฺส หตฺถิโน ปสฺสามา’’ติ ตตฺถ เนตฺวา ‘‘อยํ หตฺถี อสุโก นาม, อยํ หตฺถี อสุโก นามา’’ติ ตสฺสา ทสฺเสสิ. ตตฺถ ตํ ราชา มาตุ ปจฺฉโต คจฺฉนฺตึ ทิสฺวา หตฺถิโคปกเวเสน หตฺถิฉกณปิณฺเฑน ปิฏฺิยํ ปหริ. สา กุทฺธา ‘‘รฺโ กเถตฺวา เต หตฺถํ ฉินฺทาเปสฺสามี’’ติ วตฺวา เทวึ อุชฺฌาเปสิ. ราชมาตา ‘‘มา อมฺม กุชฺฌี’’ติ สุณิสํ สฺาเปตฺวา ปิฏฺึ ปริมชฺชิ. ปุนปิ ราชา ตํ ทฏฺุกาโม หุตฺวา อสฺสสาลาย อสฺสโคปกเวเสน ตํ ทิสฺวา ตเถว อสฺสฉกณปิณฺเฑน ปหริ. ตทาปิ ตํ กุทฺธํ สสฺสุ สฺาเปสิ.
ปุเนกทิวเส ปภาวตี มหาสตฺตํ ปสฺสิตุกามา หุตฺวา สสฺสุยา อาโรเจตฺวา ‘‘อลํ มา เต รุจฺจี’’ติ ปฏิกฺขิตฺตาปิ ปุนปฺปุนํ ยาจิ. อถ นํ สา อาห – ‘‘เตน หิ สฺเว มม ปุตฺโต นครํ ปทกฺขิณํ กริสฺสติ, ตฺวํ สีหปฺชรํ วิวริตฺวา ตํ ปสฺเสยฺยาสี’’ติ. เอวฺจ ปน วตฺวา ปุนทิวเส นครํ อลงฺการาเปตฺวา ชยมฺปติกุมารํ ราชเวสํ คาหาเปตฺวา หตฺถิปิฏฺเ นิสีทาเปตฺวา โพธิสตฺตํ ปจฺฉิมาสเน นิสีทาเปตฺวา นครํ ปทกฺขิณํ การาเปสิ. สา ปภาวตึ อาทาย สีหปฺชเร ตฺวา ‘‘ปสฺส ตว สามิกสฺส สิริโสภคฺค’’นฺติ อาห. สา ‘‘อนุจฺฉวิโก ¶ เม สามิโก ลทฺโธ’’ติ อตฺตมนา อโหสิ. ตํ ทิวสํ ปน มหาสตฺโต หตฺถิเมณฺฑเวเสน ชยมฺปติสฺส ปจฺฉิมาสเน นิสีทิตฺวา ยถาธิปฺปาเยน ปภาวตึ โอโลเกนฺโต หตฺถวิการาทิวเสน จิตฺตรุจิยา เกฬึ ทสฺเสสิ. หตฺถิมฺหิ อติกฺกนฺเต ราชมาตา ปภาวตึ ปุจฺฉิ – ‘‘ทิฏฺโ เต, อมฺม, สามิโก’’ติ. ‘‘อาม อยฺเย, ปจฺฉิมาสเน ปนสฺส นิสินฺโน หตฺถิเมณฺโฑ อติวิย ทุพฺพินีโต, มยฺหํ หตฺถวิการาทีนิ ทสฺเสสิ, กสฺมา เอวรูปํ ¶ อลกฺขิกํ ¶ รฺโ ปจฺฉิมาสเน นิสีทาเปสุํ, นีหราเปหิ น’’นฺติ? ‘‘อมฺม, รฺโ ปจฺฉิมาสเน รกฺขา นาม อิจฺฉิตพฺพา’’ติ.
สา จินฺเตสิ – ‘‘อยํ หตฺถิเมณฺโฑ อติวิย นิพฺภโย, ราชานํ ‘ราชา’ติปิ น มฺติ, กึ นุ โข เอโสว กุสราชา, อทฺธา หิ เอโส อติวิย วิรูโป เอว ภวิสฺสติ, เตเนว มํ น ทสฺเสนฺตี’’ติ. สา ขุชฺชํ กณฺณมูเล อาห – ‘‘อมฺม, คจฺฉ ตาว ชานาหิ, กึ ปุริมาสเน นิสินฺนโก ราชา, อุทาหุ ปจฺฉิมาสเน’’ติ? ‘‘กถํ ปนาหํ ชานิสฺสามี’’ติ. ‘‘สเจ หิ โส ราชา ภวิสฺสติ, ปมตรํ หตฺถิปิฏฺิโต โอตริสฺสติ, อิมาย สฺาย ชานาหี’’ติ. สา คนฺตฺวา เอกมนฺเต ิตา ปมํ มหาสตฺตํ โอตรนฺตํ อทฺทส, ปจฺฉา ชยมฺปติกุมารํ. มหาสตฺโตปิ อิโต จิโต จ โอโลเกนฺโต ขุชฺชํ ทิสฺวา ‘‘อิมินา นาม การเณน เอสา อาคตา ภวิสฺสตี’’ติ ตฺวา ตํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘อิมํ อนฺตรํ ปภาวติยา มา กเถหี’’ติ ทฬฺหํ วตฺวา อุยฺโยเชสิ. สา คนฺตฺวา ‘‘ปุริมาสเน นิสินฺโน ปมํ โอตรี’’ติ อาห. ปภาวตี ตสฺสา วจนํ สทฺทหิ.
มหาสตฺโตปิ ปุน ทฏฺุกาโม หุตฺวา มาตรํ ยาจิ. สา ปฏิกฺขิปิตุํ อสกฺโกนฺตี ‘‘เตน หิ อฺาตกเวเสน อุยฺยานํ คจฺฉาหี’’ติ อาห. โส อุยฺยานํ คนฺตฺวา โปกฺขรณิยํ คลปฺปมาณํ อุทกํ ปวิสิตฺวา ปทุมินิปตฺเตน สีสํ ฉาเทตฺวา ปุปฺผิตปทุเมน มุขํ อาวริตฺวา อฏฺาสิ. มาตาปิสฺส ปภาวตึ อุยฺยานํ เนตฺวา สายนฺหสมเย ‘‘อิเม รุกฺเข ปสฺส, สกุเณ ปสฺส, มิเค ปสฺสา’’ติ ปโลภยมานา โปกฺขรณีตีรํ ปายาสิ. สา ปฺจวิธปทุมสฺฉนฺนํ โปกฺขรณึ ¶ ทิสฺวา นฺหายิตุกามา ปริจาริกาหิ สทฺธึ โปกฺขรณึ โอตริตฺวา กีฬนฺตี ตํ ปทุมํ ทิสฺวา วิจินิตุกามา หตฺถํ ปสาเรสิ. อถ นํ ราชา ปทุมินิปตฺตํ อปเนตฺวา ‘‘อหํ กุสราชา’’ติ วตฺวา หตฺเถ คณฺหิ. สา ตสฺส มุขํ ทิสฺวา ‘‘ยกฺโข มํ คณฺหี’’ติ วิรวิตฺวา ตตฺเถว วิสฺิตํ ปตฺตา. อถสฺสา ราชา หตฺถํ มฺุจิ. สา สฺํ ปฏิลภิตฺวา ‘‘กุสราชา กิร มํ หตฺเถ คณฺหิ, อิมินาวาหํ หตฺถิสาลาย หตฺถิฉกณปิณฺเฑน, อสฺสสาลาย อสฺสฉกณปิณฺเฑน ปหฏา, อยเมว มํ หตฺถิสฺส ปจฺฉิมาสเน นิสีทิตฺวา อุปฺปณฺเฑสิ, กึ เม เอวรูเปน ทุมฺมุเขน ปตินา, อิมํ ชหิตฺวา อหํ ชีวนฺตี อฺํ ปตึ ลภิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา อตฺตนา สทฺธึ อาคเต อมจฺเจ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘มม ยานวาหนํ สชฺชํ กโรถ, อชฺเชว คมิสฺสามี’’ติ อาหํ ¶ . เต รฺโ อาโรเจสุํ. ราชา จินฺเตสิ – ‘‘สเจ คนฺตุํ น ลภิสฺสติ, หทยมสฺสา ผลิสฺสติ, คจฺฉตุ ปุน ตํ อตฺตโน พเลน อาเนสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา อถสฺสา คมนํ อนุชานิ. สา ปิตุนครเมว อคมาสิ.
มหาสตฺโตปิ ¶ อุยฺยานโต นครํ ปวิสิตฺวา อลงฺกตปาสาทํ อภิรุหิ. โพธิสตฺตฺหิ สา ปุพฺพปตฺถนาวเสน น อิจฺฉิ, โสปิ ปุพฺพกมฺมวเสเนว วิรูโป อโหสิ. อตีเต กิร พาราณสิยํ ทฺวารคาเม อุปริมวีถิยา จ เหฏฺิมวีถิยา จ ทฺเว กุลานิ วสึสุ. เอกสฺส กุลสฺส ทฺเว ปุตฺตา อเหสุํ. เอกสฺส เอกาว ธีตา อโหสิ. ทฺวีสุ ปุตฺเตสุ โพธิสตฺโต กนิฏฺโ. ตํ กุมาริกํ เชฏฺกสฺส อทํสุ. กนิฏฺโ อทารภรโณ ภาตุ สนฺติเกเยว วสิ. อเถกทิวสํ ตสฺมึ ฆเร อติรสกปูเว ปจึสุ. โพธิสตฺโต อรฺํ คโต โหติ. ตสฺส ปูวํ เปตฺวา อวเสเส ภาเชตฺวา ขาทึสุ. ตสฺมึ ขเณ ปจฺเจกพุทฺโธ ภิกฺขาย ฆรทฺวารํ อคมาสิ. โพธิสตฺตสฺส ภาตุชายา ‘‘จูฬปติโน อฺํ ปูวํ ปจิสฺสามี’’ติ ตํ คเหตฺวา ปจฺเจกพุทฺธสฺส อทาสิ. โสปิ ตํ ขณฺเว อรฺโต อาคจฺฉิ. อถ นํ สา อาห – ‘‘สามิ, จิตฺตํ ปสาเทหิ, ตว โกฏฺาโส ปจฺเจกพุทฺธสฺส ทินฺโน’’ติ. โส ¶ ‘‘ตว โกฏฺาสํ ขาทิตฺวา มม โกฏฺาสํ เทสิ, อหํ กึ ขาทิสฺสามี’’ติ กุทฺโธ ปจฺเจกพุทฺธํ อนุคนฺตฺวา ปตฺตโต ปูวํ คณฺหิ. สา มาตุ ฆรํ คนฺตฺวา นววิลีนํ จมฺปกปุปฺผวณฺณํ สปฺปึ อาหริตฺวา ปจฺเจกพุทฺธสฺส ปตฺตํ ปูเรสิ, ตํ โอภาสํ มฺุจิ. สา ตํ ทิสฺวา ปตฺถนํ ปฏฺเปสิ – ‘‘ภนฺเต, อิมินา ทานพเลน นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตฏฺาเน เม สรีรํ โอภาสชาตํ โหตุ, อุตฺตมรูปธรา จ ภเวยฺยํ, อิมินา จ เม อสปฺปุริเสน สทฺธึ เอกฏฺาเน วาโส มา อโหสี’’ติ. อิติ สา อิมิสฺสา ปุพฺพปตฺถนาย วเสน ตํ น อิจฺฉิ. โพธิสตฺโตปิ ตํ ปูว ตสฺมึ สปฺปิปตฺเต โอสีทาเปตฺวา ปตฺถนํ ปฏฺเปสิ – ‘‘ภนฺเต, อิมํ โยชนสเต วสนฺติมฺปิ อาเนตฺวา มม ปาทปริจาริกํ กาตุํ สมตฺโถ ภเวยฺย’’นฺติ. ตตฺถ ยํ โส กุทฺโธ คนฺตฺวา ปูวํ คณฺหิ, ตสฺส ปุพฺพกมฺมสฺส วเสน วิรูโป อโหสิ, ปุพฺพปตฺถนาย สา จ ตํ น อิจฺฉีติ.
โส ปภาวติยา คตาย โสกปฺปตฺโต อโหสิ, นานากาเรหิ ปริจารยมานาปิ นํ เสสิตฺถิโย โอโลกาเปตุมฺปิ นาสกฺขึสุ, ¶ , ปภาวติรหิตมสฺส สกลมฺปิ นิเวสนํ ตุจฺฉํ วิย ขายิ. โส ‘‘อิทานิ สาคลนครํ ปตฺตา ภวิสฺสตี’’ติ ปจฺจูสสมเย มาตุ สนฺติกํ คนฺตฺวา, ‘‘อมฺม, อหํ ปภาวตึ อาเนสฺสามิ, ตุมฺเห รชฺชํ อนุสาสถา’’ติ วทนฺโต ปมํ คาถมาห –
‘‘อิทํ เต รฏฺํ สธนํ สโยคฺคํ, สกายุรํ สพฺพกามูปปนฺนํ;
อิทํ เต รชฺชํ อนุสาส อมฺม, คจฺฉามหํ ยตฺถ ปิยา ปภาวตี’’ติ.
ตตฺถ สโยคฺคนฺติ หตฺถิโยคฺคาทิสหิตํ. สกายุรนฺติ สปฺจราชกกุธภณฺฑํ. อนุสาส, อมฺมาติ ¶ โส กิร ปุริสสฺส รชฺชํ ทตฺวา ปุน คณฺหนํ นาม น ยุตฺตนฺติ ปิตุ วา ภาตุ วา อนิยฺยาเทตฺวา มาตุ นิยฺยาเทนฺโต เอวมาห.
สา ตสฺส กถํ สุตฺวา ‘‘เตน หิ, ตาต, อปฺปมตฺโต ภเวยฺยาสิ, มาตุคาโม นาม อปริสุทฺธหทโย’’ติ วตฺวา นานคฺครสโภชนสฺส สุวณฺณกโรฏึ ปูเรตฺวา ‘‘อิทํ อนฺตรามคฺเค ภฺุเชยฺยาสี’’ติ ¶ วตฺวา อุยฺโยเชสิ. โส ตํ อาทาย มาตรํ วนฺทิตฺวา ติกฺขตฺตุํ ปทกฺขิณํ กตฺวา ‘‘ชีวนฺโต ปุน ตุมฺเห ปสฺสิสฺสามี’’ติ วตฺวา สิริคพฺภํ ปวิสิตฺวา ปฺจาวุธํ สนฺนยฺหิตฺวา ภตฺตกโรฏิยา สทฺธึ กหาปณสหสฺสํ ปสิพฺพเก กตฺวา โกกนุทฺจ วีณํ อาทาย นครา นิกฺขมิตฺวา มคฺคํ ปฏิปชฺชิตฺวา มหพฺพโล มหาถาโม ยาว มชฺฌนฺหิกา ปณฺณาส โยชนานิ คนฺตฺวา ภตฺตํ ภฺุชิตฺวา เสสทิวสภาเคน ปุน ปณฺณาส โยชนานิ คนฺตฺวา เอกาเหเนว โยชนสติกํ มคฺคํ เขเปตฺวา สายนฺหสมเย นฺหตฺวา สาคลนครํ ปาวิสิ. ตสฺมึ ปวิฏฺมตฺเตเยว ตสฺส เตเชน ปภาวตี สยนปิฏฺเ สณฺาตุํ อสกฺโกนฺตี โอตริตฺวา ภูมิยํ นิปชฺชิ. โพธิสตฺตํ กิลนฺตินฺทฺริยํ วีถิยา คจฺฉนฺตํ อฺตรา อิตฺถี ทิสฺวา ปกฺโกสาเปตฺวา นิสีทาเปตฺวา ปาเท โธวาเปตฺวา สยนํ ทาเปสิ. โส กิลนฺตกาโย นิปชฺชิตฺวา นิทฺทํ โอกฺกมิ.
อถ สา ตสฺมึ นิทฺทมุปคเต ภตฺตํ สมฺปาเทตฺวา ตํ ปโพเธตฺวา ภตฺตํ โภเชสิ. โส ตุฏฺโ ตสฺสา สทฺธึ ภตฺตกโรฏิยา กหาปณสหสฺสํ ¶ อทาสิ. โส ปฺจาวุธํ ตตฺเถว เปตฺวา ‘‘คนฺตพฺพฏฺานํ เม อตฺถี’’ติ วตฺวา วีณํ อาทาย หตฺถิสาลํ คนฺตฺวา ‘‘อชฺช เม อิธ วสิตุํ เทถ, คนฺธพฺพํ โว กริสฺสามี’’ติ วตฺวา หตฺถิโคปเกหิ อนฺุาโต เอกมนฺเต นิปชฺชิตฺวา โถกํ นิทฺทายิตฺวา ปฏิปฺปสฺสทฺธทรโถ อุฏฺาย วีณํ มฺุจิตฺวา ‘‘สาคลนครวาสิโน อิมํ สทฺทํ สุณนฺตู’’ติ วีณํ วาเทนฺโต คายิ. ปภาวตี ภูมิยํ นิปนฺนา ตํ สทฺทํ สุตฺวาว ‘‘อยํ น อฺสฺส วีณาสทฺโท, นิสฺสํสยํ กุสราชา มมตฺถาย อาคโต’’ติ อฺาสิ. มทฺทราชาปิ ตํ สทฺทํ สุตฺวา ‘‘อติวิย มธุรํ วาเทติ, สฺเว เอตํ ปกฺโกสาเปตฺวา มม คนฺธพฺพํ กาเรสฺสามี’’ติ จินฺเตสิ.
โพธิสตฺโต ‘‘น สกฺกา อิธ วสมาเนน ปภาวตี ทฏฺุํ, อฏฺานเมต’’นฺติ ปาโตว นิกฺขมิตฺวา สายํ ภุตฺตเคเหเยว ปาตราสํ ภฺุชิตฺวา วีณํ เปตฺวา ราชกุมฺภการสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ตสฺส อนฺเตวาสิกภาวํ อุปคนฺตฺวา เอกทิวเสเนว ฆรํ มตฺติกาย ปูเรตฺวา ¶ ‘‘ภาชนานิ กโรมิ อาจริยา’’ติ วตฺวา, ‘‘อาม, กาโรหี’’ติ วุตฺเต เอกํ มตฺติกาปิณฺฑํ จกฺเก เปตฺวา จกฺกํ ¶ อาวิฺฉิ, สกึ อาวิทฺธเมว ยาว มชฺฌนฺหิกาติกฺกมา ภมิเยว. โส นานาวณฺณานิ ขุทฺทกมหนฺตานิ ภาชนานิ กตฺวา ปภาวติยา อตฺถาย ภาชนํ กโรนฺโต นานารูปานิ สมุฏฺาเปสิ. โพธิสตฺตานฺหิ อธิปฺปาโย นาม สมิชฺฌติ, ‘‘ตานิ รูปานิ ปภาวตีเยว ปสฺสตู’’ติ อธิฏฺาสิ. โส สพฺพภาชนานิ สุกฺขาเปตฺวา ปจิตฺวา เคหํ ปูเรสิ. กุมฺภกาโร นานาภาชนานิ คเหตฺวา ราชกุลํ อคมาสิ. ราชา ทิสฺวา ‘‘เกนิมานิ กตานี’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘มยา, เทวา’’ติ. ‘‘อหํ ตยา กตานิ ชานามิ, กเถหิ, เกน กตานี’’ติ? ‘‘อนฺเตวาสิเกน เม เทวา’’ติ. ‘‘น เต โส อนฺเตวาสี, อาจริโย เต โส, ตฺวํ ตสฺส สนฺติเก สิปฺปํ สิกฺข, อิโต ปฏฺาย จ โส มม ธีตานํ ภาชนานิ กโรตุ, อิมฺจสฺส สหสฺสํ เทหี’’ติ สหสฺสํ ทาเปตฺวา ‘‘นานาวณฺณานิ อิมานิ ขุทฺทกภาชนานิ มม ธีตานํ เทหี’’ติ อาห.
โส ตานิ ตาสํ สนฺติกํ เนตฺวา ‘‘อิมานิ โว กีฬนตฺถาย ขุทฺทกภาชนานี’’ติ อาห. ตา สพฺพา อาคมึสุ. กุมฺภกาโร มหาสตฺเตน ปภาวติยา อตฺถาย กตภาชนเมว ตสฺสา อทาสิ. สา จ ภาชนํ คเหตฺวา ¶ ตตฺถ อตฺตโน จ มหาสตฺตสฺส จ ขุชฺชาย จ รูปํ ปสฺสิตฺวา ‘‘อิทํ น อฺเน กตํ, กุสราเชเนว กต’’นฺติ ตฺวา กุชฺฌิตฺวา ภูมิยํ ขิปิตฺวา ‘‘อิมินา มยฺหํ อตฺโถ นตฺถิ, อิจฺฉนฺตานํ เทหี’’ติ อาห. อถสฺสา ภคินิโย กุทฺธภาวํ ตฺวา ‘‘ขุทฺทกภาชนํ กุสรฺา กตนฺติ มฺสิ, อิทํ เตน น กตํ, กุมฺภกาเรเนว กตํ, คณฺหาหิ น’’นฺติ อวหสึสุ. สา เตน กตภาวํ ตสฺส จ อาคตภาวํ ตาสํ น กเถสิ. กุมฺภกาโร สหสฺสํ โพธิสตฺตสฺส ทตฺวา ‘‘ตาต, ราชา เต ตุฏฺโ, อิโต กิร ปฏฺาย ราชธีตานํ ภาชนานิ กเรยฺยาสิ, อหํ ตาสํ หริสฺสามี’’ติ อาห.
โส ‘‘อิธาปิ วสนฺเตน น สกฺกา ปภาวตี ทฏฺุ’’นฺติ ตํ สหสฺสํ ตสฺเสว ทตฺวา ราชุปฏฺากสฺส นฬการสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ตสฺส อนฺเตวาสิโก หุตฺวา ปภาวติยา อตฺถาย ตาลวณฺฏํ กตฺวา ตตฺเถว เสตจฺฉตฺตฺจ อาปานภูมิฺจ ¶ วตฺถํ คเหตฺวา ิตํ ปภาวติฺจาติ นานารูปานิ ทสฺเสสิ. นฬกาโร ตฺจ อฺฺจ เตน กตภณฺฑกํ อาทาย ราชกุลํ อคมาสิ. ราชา ทิสฺวา ‘‘เกนิมานิ กตานี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ปุริมนเยเนว สหสฺสํ ทตฺวา ‘‘อิมานิ นฬการภณฺฑานิ มม ธีตานํ เทหี’’ติ อาห. โสปิ โพธิสตฺเตน ปภาวติยา อตฺถาย กตํ ตาลวณฺฏํ ตสฺสาเยว อทาสิ. ตตฺรปิ รูปานิ อฺโ ชโน น ปสฺสติ, ปภาวตี ปน ทิสฺวา กุสรฺา กตภาวํ ตฺวา ‘‘คณฺหิตุกามา คณฺหนฺตู’’ติ กุทฺธา ภูมิยํ ขิปิ ¶ . อถ นํ เสสา อวหสึสุ. นฬกาโร สหสฺสํ อาหริตฺวา โพธิสตฺตสฺส ทตฺวา ตํ ปวตฺตึ อาโรเจสิ.
โส ‘‘อิทมฺปิ มยฺหํ อวสนฏฺาน’’นฺติ สหสฺสํ ตสฺเสว ทตฺวา ราชมาลาการสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา อนฺเตวาสิกภาวํ อุปคนฺตฺวา นานาวิธํ มาลาวิกตึ คนฺถิตฺวา ปภาวติยา อตฺถาย นานารูปวิจิตฺรํ เอกํ จุมฺพฏกํ อกาสิ. มาลากาโร ตํ สพฺพํ อาทาย ราชกุลํ อคมาสิ. ราชา ทิสฺวา ‘‘เกนิมานิ คนฺถิตานี’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘มยา, เทวา’’ติ. ‘‘อหํ ตยา คนฺถิตานิ ชานามิ, กเถหิ, เกน คนฺถิตานี’’ติ? ‘‘อนฺเตวาสิเกน เม ¶ , เทวา’’ติ. ‘‘น โส อนฺเตวาสี, อาจริโย เต โส, ตฺวํ ตสฺส สนฺติเก สิปฺปํ สิกฺข, อิโต ปฏฺาย จ โส มม ธีตานํ ปุปฺผานิ คนฺถตุ, อิมฺจสฺส สหสฺสํ เทหี’’ติ สหสฺสํ ทตฺวา ‘‘อิมานิ ปุปฺผานิ มม ธีตานํ เทหี’’ติ อาห. โสปิ โพธิสตฺเตน ปภาวติยา อตฺถาย กตํ จุมฺพฏกํ ตสฺสาเยว อทาสิ. สา ตตฺถ อตฺตโน จ รฺโ จ รูเปหิ สทฺธึ นานารูปานิ ทิสฺวา เตน กตภาวํ ตฺวา กุชฺฌิตฺวา ภูมิยํ ขิปิ. เสสา ภคินิโย ตํ ตเถว อวหสึสุ. มาลากาโรปิ สหสฺสํ อาหริตฺวา โพธิสตฺตสฺส ทตฺวา ตํ ปวตฺตึ อาโรเจสิ.
โส ‘‘อิทมฺปิ มยฺหํ อวสนฏฺาน’’นฺติ สหสฺสํ ตสฺเสว ทตฺวา รฺโ สูทสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา อนฺเตวาสิกภาวํ อุปคจฺฉิ. อเถกทิวสํ สูโท รฺโ โภชนวิกตึ หรนฺโต อตฺตโน อตฺถาย ปจิตุํ โพธิสตฺตสฺส อฏฺิมํสํ อทาสิ. โส ตํ ตถา สมฺปาเทสิ, ยถาสฺส คนฺโธ สกลนครํ อวตฺถริ. ราชา ¶ ตํ ฆายิตฺวา ‘‘กึ เต มหานเส อฺมฺปิ มํสํ ปจสี’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘นตฺถิ, เทว, อปิจ โข ปน เม อนฺเตวาสิกสฺส อฏฺิมํสํ ปจนตฺถาย ทินฺนํ, ตสฺเสว โส คนฺโธ ภวิสฺสตี’’ติ. ราชา อาหราเปตฺวา ตโต โถกํ ชิวฺหคฺเค เปสิ, ตาวเทว สตฺต รสหรณิสหสฺสานิ โขเภนฺตํ ผริ. ราชา รสตณฺหาย พชฺฌิตฺวา สหสฺสํ ทตฺวา ‘‘อิโต ปฏฺาย ตว อนฺเตวาสินา มม จ ธีตานฺจ เม ภตฺตํ ปจาเปตฺวา ตฺวํ มยฺหํ อาหร, โส เม ธีตานํ หรตู’’ติ อาห. สูโท คนฺตฺวา ตสฺส อาโรเจสิ. โส ตํ สุตฺวา ‘‘อิทานิ เม มโนรโถ มตฺถกํ ปตฺโต, อิทานิ ปนาหํ ปภาวตึ ทฏฺุํ ลภิสฺสามี’’ติ ตุฏฺโ ตํ สหสฺสํ ตสฺเสว ทตฺวา ปุนทิวเส ภตฺตํ สมฺปาเทตฺวา รฺโ ภตฺตภาชนานิ เปเสตฺวา ราชธีตานํ ภตฺตกาชํ สยํ คเหตฺวา ปภาวติยา วสนปาสาทํ อภิรุหิ. สา ตํ ภตฺตกาชํ อาทาย ปาสาทํ อภิรุหนฺตํ ทิสฺวา จินฺเตสิ – ‘‘อยํ อตฺตโน อนนุจฺฉวิกํ ทาสกมฺมกเรหิ กตฺตพฺพํ กโรติ. สเจ ปนาหํ กติปาหํ ตุณฺหี ภวิสฺสามิ, ‘อิทานิ มํ เอสา โรจตี’ติ สฺี หุตฺวา กตฺถจิ อคนฺตฺวา มํ โอโลเกนฺโต อิเธว วสิสฺสติ, อิทาเนว ตํ อกฺโกสิตฺวา ปริภาสิตฺวา มุหุตฺตมฺปิ อิธ วสิตุํ ¶ อทตฺวา ปลาเปสฺสามี’’ติ. สา ทฺวารํ อฑฺฒวิวฏํ กตฺวา เอกํ หตฺถํ กวาเฏ ลคฺเคตฺวา เอเกน หตฺเถน อคฺคฬํ อุปฺปีเฬตฺวา ทุติยํ คาถมาห –
‘‘อนุชฺชุภูเตน ¶ หรํ มหนฺตํ, ทิวา จ รตฺโต จ นิสีถกาเล;
ปฏิคจฺฉ ตฺวํ ขิปฺปํ กุสาวตึ กุส, นิจฺฉามิ ทุพฺพณฺณมหํ วสนฺต’’นฺติ.
ตสฺสตฺโถ – มหาราช, ตฺวํ ภตฺตการโก หุตฺวา อุชุเกน จิตฺเตน โยปิ เต สีสํ ภินฺเทยฺย, ตสฺสเปตํ กมฺมํ น กโรสิ, อนุชุภูเตน ปน จิตฺเตน มมตฺถาย เอตํ มหนฺตํ กาชํ หรนฺโต ทิวา จ รตฺโต จ นิสีถกาเล จ มหนฺตํ ¶ ทุกฺขํ อนุภวิสฺสสิ, กึ เต เตน อนุภูเตน ทุกฺเขน, ตฺวํ อตฺตโน นครํ กุสาวติเมว ปฏิคจฺฉ, อฺํ อตฺตนา สทิสึ อติรสกปูวสณฺานมุขึ ยกฺขินึ อคฺคมเหสึ กตฺวา รชฺชํ กาเรหีติ. นิจฺฉามิ ทุพฺพณฺณมหํ วสนฺตนฺติ อหํ ปน ตํ ทุพฺพณฺณํ ทุสฺสณฺิตํ อิธ วสนฺตํ น อิจฺฉามีติ.
โส ‘‘ปภาวติยา เม สนฺติกา กถา ลทฺธา’’ติ ตุฏฺจิตฺโต ติสฺโส คาถา อภาสิ –
‘‘นาหํ คมิสฺสามิ อิโต กุสาวตึ, ปภาวตี วณฺณปโลภิโต ตว;
รมามิ มทฺทสฺส นิเกตรมฺเม, หิตฺวาน รฏฺํ ตว ทสฺสเน รโต.
‘‘ปภาวตี วณฺณปโลภิโต ตว, สมฺมูฬฺหรูโป วิจรามิ เมทินึ;
ทิสํ น ชานามิ กุโตมฺหิ อาคโต, ตยมฺหิ มตฺโต มิคมนฺทโลจเน.
‘‘สุวณฺณจีรวสเน, ชาตรูปสุเมขเล;
สุสฺโสณิ ตว กามา หิ, นาหํ รชฺเชน มตฺถิโก’’ติ.
ตตฺถ รมามีติ อภิรมามิ น อุกฺกณฺามิ. สมฺมูฬฺหรูโปติ กิเลสสมฺมูฬฺโห หุตฺวา. ตยมฺหิ มตฺโตติ ตยิ มตฺโตมฺหิ, ตยา วา มตฺโตมฺหิ. สุวณฺณจีรวสเนติ สุวณฺณขจิตวตฺถวสเน. นาหํ รชฺเชน มตฺถิโกติ น อหํ รชฺเชน อตฺถิโก.
เอวํ ¶ วุตฺเต สา จินฺเตสิ – ‘‘อหํ เอตํ ‘วิปฺปฏิสารี ภวิสฺสตี’ติ ปริภาสามิ, อยํ ปน รชฺชิตฺวาว กเถติ, สเจ โข ปน มํ ‘อหํ กุสราชา’ติ วตฺวา หตฺเถ คณฺเหยฺย, โก ¶ ตํ นิวาเรยฺย, โกจิ โน อิมํ กถํ สุเณยฺยา’’ติ ทฺวารํ ถเกตฺวา สูจึ ทตฺวา อนฺโต อฏฺาสิ. โสปิ ภตฺตกาชํ อาหริตฺวา ภตฺตํ วฑฺเฒตฺวา ราชธีตโร โภเชสิ. ปภาวตี ‘‘คจฺฉ กุสราเชน ปกฺกภตฺตํ อาหรา’’ติ ขุชฺชํ เปเสสิ. สา อาหริตฺวา ‘‘ภฺุชาหี’’ติ อาห. นาหํ เตน ปกฺกภตฺตํ ภฺุชามิ, ตฺวํ ภฺุชิตฺวา อตฺตโน ลทฺธนิวาปํ คเหตฺวา ภตฺตํ ปจิตฺวา อาหร, กุสรฺโ อาคตภาวฺจ มา กสฺสจิ อาโรเจสีติ. ขุชฺชา ตโต ปฏฺาย ตสฺสา โกฏฺาสํ อาหริตฺวา สยํ ภฺุชติ, อตฺตโน โกฏฺาสํ ตสฺสา อุปเนติ. กุสราชาปิ ¶ ตโต ปฏฺาย ตํ ปสฺสิตุํ อลภนฺโต จินฺเตสิ – ‘‘อตฺถิ นุ โข ปภาวติยา มยิ สิเนโห, อุทาหุ นตฺถิ, วีมํสิสฺสามิ น’’นฺติ. โส ปน ราชธีตโร โภเชตฺวา ภตฺตกาชํ อาทาย นิกฺขนฺโต ตสฺสา คพฺภทฺวาเร ปาสาทตลํ ปาเทน ปหริตฺวา ภาชนานิ ฆฏฺเฏตฺวา นิตฺถุนิตฺวา วิสฺี หุตฺวา วิย อวกุชฺโช ปติ. สา ตสฺส นิตฺถุนิตสทฺเทน ทฺวารํ วิวริตฺวา ตํ ภตฺตกาเชน โอตฺถตํ ทิสฺวา จินฺเตสิ – ‘‘อยํ สกลชมฺพุทีเป อคฺคราชา มํ นิสฺสาย รตฺตินฺทิวํ ทุกฺขํ อนุโภติ, สุขุมาลตาย ภตฺตกาเชน อวตฺถโต ปตติ, ชีวติ นุ โข, โน วา’’ติ. สา คพฺภโต นิกฺขมิตฺวา ตสฺส นาสวาตํ อุปธาเรตุํ คีวํ ปสาเรตฺวา มุขํ โอโลเกสิ. โส มุขปูรํ เขฬํ คเหตฺวา ตสฺสา สรีเร ปาเตสิ. สา ตํ ปริภาสิตฺวา คพฺภํ ปวิสิตฺวา ทฺวารํ อฑฺฒวิวฏํ ถเกตฺวา ิตา คาถมาห –
‘‘อพฺภูติ ตสฺส โภ โหติ, โย อนิจฺฉนฺตมิจฺฉติ;
อกามํ ราช กาเมสิ, อกนฺตํ กนฺตุมิจฺฉสี’’ติ.
ตตฺถ อพฺภูตีติ อภูติ, อวุฑฺฒีติ อตฺโถ.
โส ปน ปฏิพทฺธจิตฺตตาย อกฺโกสิยมาโนปิ ปริภาสิยมาโนปิ วิปฺปฏิสารํ อนุปฺปาเทตฺวาว อนนฺตรํ คาถมาห –
‘‘อกามํ วา สกามํ วา, โย นโร ลภเต ปิยํ;
ลาภเมตฺถ ปสํสาม, อลาโภ ตตฺถ ปาปโก’’ติ.
สาปิ ¶ ตสฺมึ เอวํ กเถนฺเตปิ อโนสกฺกิตฺวา ถทฺธตรวจนํ วตฺวา ปลาเปตุกามา อิตรํ คาถมาห –
‘‘ปาสาณสารํ ¶ ขณสิ, กณิการสฺส ทารุนา;
วาตํ ชาเลน พาเธสิ, โย อนิจฺฉนฺตมิจฺฉสี’’ติ.
ตตฺถ กณิการสฺส ทารุนาติ กณิการกฏฺเน. พาเธสีติ พนฺธสีติ.
ตํ สุตฺวา ราชา ติสฺโส คาถาโย อภาสิ –
‘‘ปาสาโณ นูน เต หทเย, โอหิโต มุทุลกฺขเณ;
โย เต สาตํ น วินฺทามิ, ติโรชนปทาคโต.
‘‘ยทา ¶ มํ ภกุฏึ กตฺวา, ราชปุตฺตี อุทิกฺขติ;
อาฬาริโก ตทา โหมิ, รฺโ มทฺทสฺสนฺเตปุเร.
‘‘ยทา อุมฺหยมานา มํ, ราชปุตฺตี อุทิกฺขติ;
นาฬาริโก ตทา โหมิ, ราชา โหมิ ตทา กุโส’’ติ.
ตตฺถ มุทุลกฺขเณติ มุทุนา อิตฺถิลกฺขเณน สมนฺนาคเต. โยติ โย อหํ ติโรรฏฺา อาคโต ตว สนฺติเก วสนฺโต ปฏิสนฺถารมตฺตมฺปิ สาตํ น ลภามิ, โส เอวํ มฺามิ, มยิ สิเนหุปฺปตฺตินิวารณาย นูน ตว หทเย ปาสาโณ ปิโต. ภกุฏึ กตฺวาติ โกธวเสน วลิวิสมํ นลาฏํ กตฺวา. อาฬาริโกติ ภตฺตการโก. ตสฺมึ ขเณ อหํ มทฺทรฺโ อนฺเตปุเร ภตฺตการกทาโส วิย โหมีติ วทติ. อุมฺหยมานาติ ปหฏฺาการํ ทสฺเสตฺวา หสมานา. ราชา โหมีติ ตสฺมึ ขเณ อหํ กุสาวตีนคเร รชฺชํ กาเรนฺโต ราชา วิย โหมิ, กสฺมาสิ เอวํ ผรุสา, อิโต ปฏฺาย มา เอวรูปํ กริ, ภทฺเทติ.
สา ตสฺส วจนํ สุตฺวา จินฺเตสิ – ‘‘อยํ อติวิย อลฺลียิตฺวา กเถติ, มุสาวาทํ กตฺวา อุปาเยน นํ อิโต ปลาเปสฺสามี’’ติ คาถมาห –
‘‘สเจ ¶ หิ วจนํ สจฺจํ, เนมิตฺตานํ ภวิสฺสติ;
เนว เม ตฺวํ ปตี อสฺส, กามํ ฉินฺทนฺตุ สตฺตธา’’ติ.
ตสฺสตฺโถ ¶ – มหาราช, มยา ‘‘อยํ กุสราชา มยฺหํ ปติ ภวิสฺสติ, น ภวิสฺสตี’’ติ พหู นิมิตฺตปากา ปุจฺฉิตา, เต ‘‘กามํ กิร มํ สตฺตธา ฉินฺทนฺตุ, เนว เม ตฺวํ ปติ ภวิสฺสสี’’ติ วทึสูติ.
ตํ สุตฺวา ราชา ตํ ปฏิพาหนฺโต ‘‘ภทฺเท, มยาปิ อตฺตโน รฏฺเ เนมิตฺตกา ปุจฺฉิตา, เต ‘อฺตฺร สีหสฺสรกุสราชโต ตว ปติ นาม อฺโ นตฺถี’ติ พฺยากรึสุ, อหมฺปิ อตฺตโน าณพลนิมิตฺเตน เอวเมว กเถสิ’’นฺติ วตฺวา อนนฺตรํ คาถมาห –
‘‘สเจ หิ วจนํ สจฺจํ, อฺเสํ ยทิ วา มม;
เนว ตุยฺหํ ปตี อตฺถิ, อฺโ สีหสฺสรา กุสา’’ติ.
ตสฺสตฺโถ – ยทิ หิ อฺเสํ เนมิตฺตานํ วจนํ สจฺจํ, ยทิ วา มม วจนํ สจฺจํ, ตว อฺโ ปติ นาม นตฺถีติ.
สา ตสฺส วจนํ สุตฺวา ‘‘น สกฺกา อิมํ ลชฺชาเปตุํ วา ปลาเปตุํ วา, กึ เม อิมินา’’ติ ทฺวารํ ปิธาย อตฺตานํ น ทสฺเสสิ. โสปิ กาชํ คเหตฺวา โอตริ, ตโต ปฏฺาย ตํ ทฏฺุํ น ลภติ, ภตฺตการกกมฺมํ กโรนฺโต อติวิย กิลมติ ¶ , ภุตฺตปาตราโส ทารูนิ ผาเลติ, ภาชนานิ โธวติ, กาเชน อุทกํ อาหรติ, สยนฺโต อมฺพณปิฏฺเ สยติ, ปาโต วุฏฺาย ยาคุอาทีนิ ปจติ หรติ โภเชติ, นนฺทิราคํ นิสฺสาย อติทุกฺขํ อนุโภติ. โส เอกทิวสํ ภตฺตเคหทฺวาเรน คจฺฉนฺตึ ขุชฺชํ ทิสฺวา ปกฺโกสิ. สา ปภาวติยา ภเยน ตสฺส สนฺติกํ คนฺตุํ อวิสหนฺตี ตุริตตุริตา วิย คจฺฉติ. อถ นํ เวเคน อุปคนฺตฺวา ‘‘ขุชฺเช’’ติ อาห.
สา นิวตฺติตฺวา ิตา ‘‘โก เอโส’’ติ วตฺวา ‘‘ตุมฺหากํ สทฺทํ น สุณามี’’ติ อาห. อถ นํ ‘‘ขุชฺเช ตฺวมฺปิ สามินีปิ เต อุโภปิ อติวิย ถทฺธา, เอตฺตกํ กาลํ ตุมฺหากํ สนฺติเก วสนฺโต อาโรคฺยสาสนมตฺตมฺปิ น ลภามิ, เทยฺยธมฺมํ ปน กึ ทสฺสถ, ติฏฺตุ ตาเวตํ, อปิ เม ปภาวตึ มุทุกํ กตฺวา ทสฺเสตุํ สกฺขิสฺสสี’’ติ อาห ¶ . สา ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิ. อถ นํ ‘‘สเจ เม ตํ ทสฺเสตุํ สกฺขิสฺสสิ, ขุชฺชภาวํ เต อุชุกํ กตฺวา คีเวยฺยกํ ทสฺสามี’’ติ ปโลเภนฺโต ปฺจ คาถาโย อภาสิ –
‘‘เนกฺขํ ¶ คีวํ เต กาเรสฺสํ, ปตฺวา ขุชฺเช กุสาวตึ;
สเจ มํ นาคนาสูรู, โอโลเกยฺย ปภาวตี.
‘‘เนกฺขํ คีวํ เต กาเรสฺสํ, ปตฺวา ขุชฺเช กุสาวตึ;
สเจ มํ นาคนาสูรู, อาลเปยฺย ปภาวตี.
‘‘เนกฺขํ คีวํ เต กาเรสฺสํ, ปตฺวา ขุชฺเช กุสาวตึ;
สเจ มํ นาคนาสูรู, อุมฺหาเยยฺย ปภาวตี.
‘‘เนกฺขํ คีวํ เต กาเรสฺสํ, ปตฺวา ขุชฺเช กุสาวตึ;
สเจ มํ นาคนาสูรู, ปมฺหาเยยฺย ปภาวตี.
‘‘เนกฺขํ คีวํ เต กาเรสฺสํ, ปตฺวา ขุชฺเช กุสาวตึ;
สเจ มํ นาคนาสูรู, ปาณีหิ อุปสมฺผุเส’’ติ.
ตตฺถ เนกฺขํ คีวํ เตติ ตว คีเวยฺยํ สพฺพสุวณฺณมยเมว กาเรสฺสามีติ อตฺโถ. ‘‘เนกฺขํ คีวํ เต กริสฺสามี’’ติปิ ปาโ, ตว คีวาย เนกฺขมยํ ปิฬนฺธนํ ปิฬนฺเธสฺสามีติ อตฺโถ. โอโลเกยฺยาติ สเจ ตว วจเนน มํ ปภาวตี โอโลเกยฺย, สเจ มํ ตาย โอโลกาเปตุํ สกฺขิสฺสสีติ อตฺโถ. ‘‘อาลเปยฺยา’’ติอาทีสุปิ เอเสว นโย. เอตฺถ ปน อุมฺหาเยยฺยาติ มนฺทหสิตวเสน ปริหาเสยฺย. ปมฺหาเยยฺยาติ มหาหสิตวเสน ปริหาเสยฺย.
สา ¶ ตสฺส วจนํ สุตฺวา ‘‘คจฺฉถ ตุมฺเห, เทว, กติปาหจฺจเยน นํ ตุมฺหากํ วเส กริสฺสามิ, ปสฺสถ เม ปรกฺกม’’นฺติ วตฺวา ตํ กรณียํ ตีเรตฺวา ปภาวติยา สนฺติกํ คนฺตฺวา ตสฺสา วสนคพฺภํ โสเธนฺตี วิย ปหรณโยคฺคํ เลฑฺฑุขณฺฑมฺปิ อเสเสตฺวา อนฺตมโส ปาทุกาปิ นีหริตฺวา สกลคพฺภํ สมฺมชฺชิตฺวา คพฺภทฺวาเร อุมฺมารํ อนฺตรํ กตฺวา อุจฺจาสนํ ปฺเปตฺวา ปภาวติยา เอกํ นีจปีกํ อตฺถริตฺวา ‘‘เอหิ, อมฺม, สีเส เต ¶ อูกา วิจินิสฺสามี’’ติ ตํ ตตฺถ ปีเก นิสีทาเปตฺวา อตฺตโน อูรุอนฺตเร ตสฺสา สีสํ เปตฺวา โถกํ กณฺฑุยิตฺวา ‘‘อโห อิมิสฺสา สีเส พหู อูกา’’ติ สกสีสโต อูกา คเหตฺวา ตสฺสา หตฺเถ เปตฺวา ‘‘ปสฺส กิตฺตกา เต สีเส อูกา’’ติ ปิยกถํ กเถตฺวา มหาสตฺตสฺส คุณํ กเถนฺตี คาถมาห –
‘‘น ¶ หิ นูนายํ ราชปุตฺตี, กุเส สาตมฺปิ วินฺทติ;
อาฬาริเก ภเต โปเส, เวตเนน อนตฺถิเก’’ติ.
ตสฺสตฺโถ – เอกํเสน อยํ ราชปุตฺตี ปุพฺเพ กุสาวตีนคเร กุสนรินฺทสฺส สนฺติเก มาลาคนฺธวิเลปนวตฺถาลงฺการวเสน อปฺปมตฺตกมฺปิ สาตํ น วินฺทติ น ลภติ, ตมฺพูลมตฺตมฺปิ เอเตน เอติสฺสา ทินฺนปุพฺพํ น ภวิสฺสติ. กึการณา? อิตฺถิโย นาม เอกทิวสมฺปิ องฺกํ อวตฺถริตฺวา นิปนฺนสามิกมฺหิ หทยํ ภินฺทิตุํ น สกฺโกนฺติ, อยํ ปน อาฬาริเก ภเต โปเส อาฬาริกตฺตฺจ ภตกตฺตฺจ อุปคเต เอตสฺมึ ปุริเส มูเลนปิ อนตฺถิเก เกวลํ ตํเยว นิสฺสาย รชฺชํ ปหาย อาคนฺตฺวา เอวํ ทุกฺขํ อนุภวนฺเต ปฏิสนฺถารมตฺตมฺปิ น กโรติ, สเจปิ เต, อมฺม, ตสฺมึ สิเนโห นตฺถิ, สกลชมฺพุทีเป อคฺคราชา มํ นิสฺสาย กิลมตีติ ตสฺส กิฺจิเทว ทาตุํ อรหสีติ.
สา ตํ สุตฺวา ขุชฺชาย กุชฺฌิ. อถ นํ ขุชฺชา คีวายํ คเหตฺวา อนฺโตคพฺเภ ขิปิตฺวา สยํ พหิ หุตฺวา ทฺวารํ ปิธาย อาวิฺฉนรชฺชุมฺหิ โอลมฺพนฺตี อฏฺาสิ. ปภาวตี ตํ คเหตุํ อสกฺโกนฺตี ทฺวารมูเล ตฺวา อกฺโกสนฺตี อิตรํ คาถมาห –
‘‘น ¶ หิ นูนายํ สา ขุชฺชา, ลภติ ชิวฺหาย เฉทนํ;
สุนิสิเตน สตฺเถน, เอวํ ทุพฺภาสิตํ ภณ’’นฺติ.
ตตฺถ สุนิสิเตนาติ สุฏฺุ นิสิเตน ติขิณสตฺเถน. เอวํ ทุพฺภาสิตนฺติ เอวํ อโสตพฺพยุตฺตกํ ทุพฺภาสิตํ ภณนฺตี.
อถ ขุชฺชา อาวิฺจนรชฺชุํ คเหตฺวา ิตาว ‘‘นิปฺปฺเ ทุพฺพินีเต ตว รูปํ กึ กริสฺสติ, กึ มยํ ตว รูปํ ขาทิตฺวา ยาเปสฺสามา’’ติ วตฺวา เตรสหิ ¶ คาถาหิ โพธิสตฺตสฺส คุณํ ปกาเสนฺตี ขุชฺชาคชฺชิตํ นาม คชฺชิ –
‘‘มา นํ รูเปน ปาเมสิ, อาโรเหน ปภาวติ;
มหายโสติ กตฺวาน, กรสฺสุ รุจิเร ปิยํ.
‘‘มา ¶ นํ รูเปน ปาเมสิ, อาโรเหน ปภาวติ;
มหทฺธโนติ กตฺวาน, กรสฺสุ รุจิเร ปิยํ.
‘‘มา นํ รูเปน ปาเมสิ, อาโรเหน ปภาวติ;
มหพฺพโลติ กตฺวาน, กรสฺสุ รุจิเร ปิยํ.
‘‘มา นํ รูเปน ปาเมสิ, อาโรเหน ปภาวติ;
มหารฏฺโติ กตฺวาน, กรสฺสุ รุจิเร ปิยํ.
‘‘มา นํ รูเปน ปาเมสิ, อาโรเหน ปภาวติ;
มหาราชาติ กตฺวาน, กรสฺสุ รุจิเร ปิยํ.
‘‘มา นํ รูเปน ปาเมสิ, อาโรเหน ปภาวติ;
สีหสฺสโรติ กตฺวาน, กรสฺสุ รุจิเร ปิยํ.
‘‘มา นํ รูเปน ปาเมสิ, อาโรเหน ปภาวติ;
วคฺคุสฺสโรติ กตฺวาน, กรสฺสุ รุจิเร ปิยํ.
‘‘มา นํ รูเปน ปาเมสิ, อาโรเหน ปภาวติ;
พินฺทุสฺสโรติ กตฺวาน, กรสฺสุ รุจิเร ปิยํ.
‘‘มา นํ รูเปน ปาเมสิ, อาโรเหน ปภาวติ;
มฺชุสฺสโรติ กตฺวาน, กรสฺสุ รุจิเร ปิยํ.
‘‘มา นํ รูเปน ปาเมสิ, อาโรเหน ปภาวติ;
มธุสฺสโรติ กตฺวาน, กรสฺสุ รุจิเร ปิยํ.
‘‘มา นํ รูเปน ปาเมสิ, อาโรเหน ปภาวติ;
สตสิปฺโปติ กตฺวาน, กรสฺสุ รุจิเร ปิยํ.
‘‘มา นํ รูเปน ปาเมสิ, อาโรเหน ปภาวติ;
ขตฺติโยติปิ กตฺวาน, กรสฺสุ รุจิเร ปิยํ.
‘‘มา ¶ ¶ นํ รูเปน ปาเมสิ, อาโรเหน ปภาวติ;
กุสราชาติ กตฺวาน, กรสฺสุ รุจิเร ปิย’’นฺติ.
ตตฺถ มา นํ รูเปน ปาเมสิ, อาโรเหน, ปภาวตีติ อเร ปภาวติ, มา ตฺวํ เอตํ กุสนรินฺทํ อตฺตโน รูเปน อาโรหปริณาเหน ปมินิ, เอวํ ปมาณํ คณฺหิ. มหายโสติ มหานุภาโว โสติ เอวํ หทเย กตฺวาน รุจิเร ปิยทสฺสเน กรสฺสุ ตสฺส ปิยํ. อานุภาโวเยว หิสฺส รูปนฺติ วทติ. เอส นโย สพฺพตฺถ. อปิ จ มหายโสติ มหาปริวาโร. มหทฺธโนติ มหาโภโค. มหพฺพโลติ ¶ มหาถาโม. มหารฏฺโติ วิปุลรฏฺโ. มหาราชาติ สกลชมฺพุทีเป อคฺคราชา. สีหสฺสโรติ สีหสทฺทสมานสทฺโท. วคฺคุสฺสโรติ ลีลายุตฺตสฺสโร. พินฺทุสฺสโรติ สมฺปิณฺฑิตฆนสฺสโร. มฺชุสฺสโรติ สุนฺทรสฺสโร. มธุสฺสโรติ มธุรยุตฺตสฺสโร. สตสิปฺโปติ ปเรสํ สนฺติเก อสิกฺขิตฺวา อตฺตโน พเลเนว นิปฺผนฺนอเนกสตสิปฺโป. ขตฺติโยติ โอกฺกากปเวณิยํ ชาโต อสมฺภินฺนขตฺติโย. กุสราชาติ สกฺกทตฺติยกุสติณสมานนาโม ราชา. เอวรูโป หิ อฺโ ราชา นาม นตฺถีติ ชานิตฺวา เอตสฺส ปิยํ กโรหีติ ขุชฺชา เอตฺตกาหิ คาถาหิ ตสฺส คุณํ กเถสิ.
ปภาวตี ตสฺสา วจนํ สุตฺวา ‘‘ขุชฺเช อติวิย คชฺชสิ, หตฺเถน ปาปุณนฺตี สสามิกภาวํ เต ชานาเปสฺสามี’’ติ ขุชฺชํ ตชฺเชสิ. สาปิ ตํ ‘‘อหํ ตํ รกฺขมานา ปิตุโน เต กุสราชสฺส อาคตภาวํ นาโรเจสึ, โหตุ, อชฺช รฺโ อาโรเจสฺสามี’’ติ มหนฺเตน สทฺเทน ภายาเปสิ. สาปิ ‘‘โกจิเทว สุเณยฺยา’’ติ ขุชฺชํ สฺาเปสิ. โพธิสตฺโตปิ ตํ ปสฺสิตุํ อลภนฺโต สตฺต มาเส ทุพฺโภชเนน ทุกฺขเสยฺยาย กิลมนฺโต จินฺเตสิ – ‘‘โก เม เอตาย อตฺโถ, สตฺต มาเส วสนฺโต เอตํ ปสฺสิตุมฺปิ น ลภามิ, อติวิย กกฺขฬา สาหสิกา, คนฺตฺวา มาตาปิตโร ปสฺสิสฺสามี’’ติ. ตสฺมึ ขเณ สกฺโก อาวชฺเชนฺโต ตสฺส อุกฺกณฺิตภาวํ ตฺวา ‘‘ราชา สตฺต มาเส ปภาวตึ ทฏฺุมฺปิ น ลภิ, ลภนาการมสฺส กริสฺสามี’’ติ มทฺทรฺโ ทูเต กตฺวา สตฺตนฺนํ ¶ ราชูนํ ทูตํ ปาเหนฺโต ‘‘ปภาวตี, กุสราชํ ฉฑฺเฑตฺวา อาคตา, อาคจฺฉนฺตุ ปภาวตึ คณฺหนฺตู’’ติ เอเกกสฺส วิสุํ วิสุํ สาสนํ ปหิณิ. เต มหาปริวาเรน คนฺตฺวา นครํ ปตฺวา อฺมฺสฺส อาคตการณํ น ชานนฺติ. เต ‘‘ตฺวํ กสฺมา อาคโต, ตฺวํ กสฺมา อาคโตสี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ตมตฺถํ ตฺวา กุชฺฌิตฺวา ‘‘เอกํ กิร ธีตรํ สตฺตนฺนํ ทสฺสติ, ปสฺสถสฺส อนาจารํ, อุปฺปณฺเฑติ โน, คณฺหถ น’’นฺติ ‘‘สพฺเพสมฺปิ อมฺหากํ ปภาวตึ เทตุ ยุทฺธํ วา’’ติ สาสนานิ ปหิณิตฺวา นครํ ปริวารยึสุ. มทฺทราชา สาสนํ สุตฺวา ภีตตสิโต อมจฺเจ อามนฺเตตฺวา ‘‘กึ กโรมา’’ติ ปุจฺฉิ. อถ นํ อมจฺจา ‘‘เทว ¶ ¶ , สตฺตปิ ราชาโน ปภาวตึ นิสฺสาย อาคตา, ‘สเจ น ทสฺสติ, ปาการํ ภินฺทิตฺวา นครํ ปวิสิตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาเปตฺวา ตํ คณฺหิสฺสามา’ติ วทนฺติ, ปากาเร อภินฺเนเยว เตสํ ปภาวตึ เปเสสฺสามา’’ติ วตฺวา คาถมาหํสุ –
‘‘เอเต นาคา อุปตฺถทฺธา, สพฺเพ ติฏฺนฺติ วมฺมิตา;
ปุรา มทฺทนฺติ ปาการํ, อาเนนฺเตตํ ปภาวติ’’นฺติ.
ตตฺถ อุปตฺถทฺธาติ อติถทฺธา ทปฺปิตา. อาเนนฺเตตํ ปภาวตินฺติ อาเนนฺตุ เอตํ ปภาวตินฺติ สาสนานิ ปหิณึสุ. ตสฺมา ยาว เอเต นาคา ปาการํ น มทฺทนฺติ, ตาว เนสํ ปภาวตึ เปเสหิ, มหาราชาติ.
ตํ สุตฺวา ราชา ‘‘สจาหํ เอกสฺส ปภาวตึ เปเสสฺสามิ, เสสา ยุทฺธํ กริสฺสนฺติ, น สกฺกา เอกสฺส ทาตุํ, สกลชมฺพุทีเป อคฺคราชานํ ‘วิรูโป’ติ ฉฑฺเฑตฺวา อาคตา อาคมนสฺส ผลํ ลภตุ, วธิตฺวาน นํ สตฺต ขณฺฑานิ กตฺวา สตฺตนฺนํ ขตฺติยานํ เปเสสฺสามี’’ติ วทนฺโต อนนฺตรํ คาถมาห –
‘‘สตฺต พิเล กริตฺวาน, อหเมตํ ปภาวตึ;
ขตฺติยานํ ปทสฺสามิ, เย มํ หนฺตุํ อิธาคตา’’ติ.
ตสฺส สา กถา สกลนิเวสเน ปากฏา อโหสิ. ปริจาริกา คนฺตฺวา ‘‘ราชา กิร ตํ สตฺต ขณฺฑานิ กตฺวา สตฺตนฺนํ ราชูนํ เปเสสฺสตี’’ติ ปภาวติยา อาโรเจสุํ. สา มรณภยภีตา อาสนา วุฏฺาย ภคินีหิ ปริวุตา มาตุ สิริคพฺภํ อคมาสิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘อวุฏฺหิ ¶ ราชปุตฺตี, สามา โกเสยฺยวาสินี;
อสฺสุปุณฺเณหิ เนตฺเตหิ, ทาสีคณปุรกฺขตา’’ติ.
ตตฺถ สามาติ สุวณฺณวณฺณา. โกเสยฺยวาสินีติ สุวณฺณขจิตโกเสยฺยนิวสนา.
สา มาตุ สนฺติกํ คนฺตฺวา มาตรํ วนฺทิตฺวา ปริเทวมานา อาห –
‘‘ตํ ¶ ¶ นูน กกฺกูปนิเสวิตํ มุขํ, อาทาสทนฺตาถรุปจฺจเวกฺขิตํ;
สุภํ สุเนตฺตํ วิรชํ อนงฺคณํ, ฉุทฺธํ วเน สฺสติ ขตฺติเยหิ.
‘‘เต นูน เม อสิเต เวลฺลิตคฺเค, เกเส มุทู จนฺทนสารลิตฺเต;
สมากุเล สีวถิกาย มชฺเฌ, ปาเทหิ คิชฺฌา ปริกฑฺฒิสฺสนฺติ.
‘‘ตา นูน เม ตมฺพนขา สุโลมา, พาหา มุทู จนฺทนสารลิตฺตา;
ฉินฺนา วเน อุชฺฌิตา ขตฺติเยหิ, คยฺห ธงฺโก คจฺฉติ เยนกามํ.
‘‘เต นูน ตาลูปนิเภ อลมฺเพ, นิเสวิเต กาสิกจนฺทเนน;
ถเนสุ เม ลมฺพิสฺสติ สิงฺคาโล, มาตูว ปุตฺโต ตรุโณ ตนูโช.
‘‘ตํ นูน โสณึ ปุถุลํ สุโกฏฺฏิตํ, นิเสวิตํ กฺจนเมขลาหิ;
ฉินฺนํ วเน ขตฺติเยหี อวตฺถํ, สิงฺคาลสงฺฆา ปริกฑฺฒิสฺสนฺติ.
‘‘โสณา ธงฺกา สิงฺคาลา จ, เย จฺเ สนฺติ ทาิโน;
อชรา นูน เหสฺสนฺติ, ภกฺขยิตฺวา ปภาวตึ.
‘‘สเจ ¶ มํสานิ หรึสุ, ขตฺติยา ทูรคามิโน;
อฏฺีนิ อมฺม ยาจิตฺวา, อนุปเถ ทหาถ นํ.
‘‘เขตฺตานิ อมฺม กาเรตฺวา, กณิกาเรตฺถ โรปย;
ยทา เต ปุปฺผิตา อสฺสุ, เหมนฺตานํ หิมจฺจเย;
สเรยฺยาถ มมํ อมฺม, เอวํวณฺณา ปภาวตี’’ติ.
ตตฺถ กกฺกูปนิเสวิตนฺติล กกฺกูปนิเสวิตนฺติ สาสปกกฺกโลณกกฺกมตฺติกกกฺกติลกกฺกหลิทฺทิกกฺกมุขจุณฺณเกหิ อิเมหิ ปฺจหิ กกฺเกหิ อุปนิเสวิตํ. อาทาสทนฺตาถรุปจฺจเวกฺขิตนฺติ ¶ ทนฺตมยถรุมฺหิ อาทาเส ปจฺจเวกฺขิตํ ตตฺถ โอโลเกตฺวา มณฺฑิตํ. สุภนฺติ สุภมุขํ. วิรชนฺติ วิคตรชํ นิมฺมลํ. อนงฺคณนฺติ คณฺฑปิฬกาทิโทสรหิตํ. ฉุทฺธนฺติ อมฺม เอวรูปํ มม มุขํ อทฺธา อิทานิ ขตฺติเยหิ ฉฑฺฑิตํ วเน ¶ อรฺเ สฺสตีติ ปริเทวติ. อสิเตติ กาฬเก. เวลฺลิตคฺเคติ อุนฺนตคฺเค. สีวถิกายาติ สุสานมฺหิ. ปริกฑฺฒิสฺสนฺตีติ เอวรูเป มม เกเส มนุสฺสมํสขาทกา คิชฺฌา ปาเทหิ ปหริตฺวา นูน ปริกฑฺฒิสฺสนฺติ. คยฺห ธงฺโก คจฺฉติ เยนกามนฺติ อมฺม มม เอวรูปํ พาหํ นูน ธงฺโก คเหตฺวา ลฺุชิตฺวา ขาทนฺโต เยนกามํ คจฺฉิสฺสติ.
ตาลูปนิเภติ สุวณฺณตาลผลสทิเส. กาสิกจนฺทเนนาติ สุขุมจนฺทเนน นิเสวิเต. ถเนสุ เมติ อมฺม มม สุสาเน ปติตาย เอวรูเป ถเน ทิสฺวา มุเขน ฑํสิตฺวา เตสุ เม ถเนสุ อตฺตโน ตนุโช มาตุ ตรุณปุตฺโต วิย นูน สิงฺคาโล ลมฺพิสฺสติ. โสณินฺติ กฏึ. สุโกฏฺฏิตนฺติ โคหนุเกน ปหริตฺวา สุวฑฺฒิตํ. อวตฺถนฺติ ฉฑฺฑิตํ. ภกฺขยิตฺวาติ อมฺม เอเต เอตฺตกา นูน มม มํสํ ขาทิตฺวา อชรา ภวิสฺสนฺติ.
สเจ มํสานิ หรึสูติ อมฺม สเจ เต ขตฺติยา มยึ ปฏิพทฺธจิตฺตา มม มํสานิ หเรยฺยุํ, อถ ตุมฺเห อฏฺีนิ ยาจิตฺวา อนุปเถ ทหาถนํ, ชงฺฆมคฺคมหามคฺคานํ อนฺตเร ทเหยฺยาถาติ วทติ. เขตฺตานีติ อมฺม มม ฌาปิตฏฺาเน มาลาทิวตฺถูนิ กาเรตฺวา เอตฺถ เอเตสุ เขตฺเตสุ กณิการรุกฺเข โรปย. หิมจฺจเยติ หิมปาตาติกฺกเม ผคฺคุณมาเส. สเรยฺยาถาติ เตสํ ปุปฺผานํ สุวณฺณจงฺโกฏกํ ปูเรตฺวา อูรูสุ เปตฺวา มม ธีตา ปภาวตี เอวํวณฺณาติ สเรยฺยาถ.
อิติ ¶ สา มรณภยตชฺชิตา มาตุ สนฺติเก วิลปิ. มทฺทราชาปิ ‘‘ผรสฺุจ คณฺฑิกฺจ คเหตฺวา โจรฆาตโก อิเธว อาคจฺฉตู’’ติ อาณาเปสิ. ตสฺส อาคมนํ สกลราชเคเห ปากฏํ อโหสิ. อถสฺส อาคตภาวํ สุตฺวา ปภาวติยา มาตา อุฏฺายาสนา โสกสมปฺปิตา รฺโ สนฺติกํ อคมาสิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘ตสฺสา มาตา อุทฏฺาสิ, ขตฺติยา เทววณฺณินี;
ทิสฺวา อสิฺจ สูนฺจ, รฺโ มทฺทสฺสนฺเตปุเร’’ติ.
ตตฺถ ¶ อุทฏฺาสีติ อาสนา อุฏฺาย รฺโ สนฺติกํ คนฺตฺวา อฏฺาสิ. ทิสฺวา อสิฺจ สูนฺจาติ อนฺเตปุรมฺหิ อลงฺกตมหาตเล รฺโ ปุรโต นิกฺขิตฺตํ ผรสฺุจ คณฺฑิกฺจ ทิสฺวา วิลปนฺตี คาถมาห –
‘‘อิมินา ¶ นูน อสินา, สุสฺํ ตนุมชฺฌิมํ;
ธีตรํ มทฺท หนฺตฺวาน, ขตฺติยานํ ปทสฺสสี’’ติ.
ตตฺถ อสินาติ ผรสุํ สนฺธายาห. โส หิ อิมสฺมึ าเน อสิ นาม ชาโต. สุสฺํ ตนุมชฺฌิมนฺติ สุฏฺุ สฺาตํ ตนุมชฺฌิมํ.
อถ นํ ราชา สฺาเปนฺโต อาห – ‘‘เทวิ, กึ กเถสิ, ตว ธีตา สกลชมฺพุทีเป อคฺคราชานํ ‘วิรูโป’ติ ฉฑฺเฑตฺวา คตมคฺเค ปทวลฺเช อวินฏฺเเยว มจฺจุํ นลาเฏนาทาย อาคตา, อิทานิ อตฺตโน รูปํ นิสฺสาย อีทิสํ ผลํ ลภตู’’ติ. สา ตสฺส วจนํ สุตฺวา ธีตุ สนฺติกํ คนฺตฺวา วิลปนฺตี อาห –
‘‘น เม อกาสิ วจนํ, อตฺถกามาย ปุตฺติเก;
สาชฺช โลหิตสฺฉนฺนา, คจฺฉสิ ยมสาธนํ.
‘‘เอวมาปชฺชตี โปโส, ปาปิยฺจ นิคจฺฉติ;
โย เว หิตานํ วจนํ, น กโรติ อตฺถทสฺสินํ.
‘‘สเจ จ อชฺช ธาเรสิ, กุมารํ จารุทสฺสนํ;
กุเสน ชาตํ ขตฺติยํ, สุวณฺณมณิเมขลํ;
ปูชิตํ าติสงฺเฆหิ, น คจฺฉสิ ยมกฺขยํ.
‘‘ยตฺถสฺสุ ¶ เภรี นทติ, กฺุชโร จ นิกูชติ;
ขตฺติยานํ กุเล ภทฺเท, กินฺนุ สุขตรํ ตโต.
‘‘อสฺโส จ สิสติ ทฺวาเร, กุมาโร อุปโรทติ;
ขตฺติยานํ กุเล ภทฺเท, กินฺนุ สุขตรํ ตโต.
‘‘มยูรโกฺจาภิรุเท, โกกิลาภินิกูชิเต;
ขตฺติยานํ กุเล ภทฺเท, กินฺนุ สุขตรํ ตโต’’ติ.
ตตฺถ ¶ ปุตฺติเกติ ตํ อาลปติ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – อมฺม, อิธ กึ กริสฺสสิ, สามิกสฺส สนฺติกํ คจฺฉ, มา รูปมเทน มชฺชีติ เอวํ ยาจนฺติยาปิ เม วจนํ น อกาสิ, สา ตฺวํ อชฺช โลหิตสฺฉนฺนา คจฺฉสิ ยมสาธนํ, มจฺจุราชสฺส ภวนํ ¶ คมิสฺสสีติ. ปาปิยฺจาติ อิโต ปาปตรฺจ นิคจฺฉติ. สเจ จ อชฺช ธาเรสีติ, อมฺม, สเจ ตฺวํ จิตฺตสฺส วสํ อคนฺตฺวา กุสนรินฺทํ ปฏิจฺจ ลทฺธํ อตฺตโน รูเปน สทิสํ จารุทสฺสนํ กุมารํ อชฺช ธารยิสฺสสิ. ยมกฺขยนฺติ เอวํ สนฺเต ยมนิเวสนํ น คจฺเฉยฺยาสิ. ตโต ยมฺหิ ขตฺติยกุเล อยํ วิภูติ, ตมฺหา นานาเภริสทฺเทน เจว มตฺตวารณโกฺจนาเทน จ นินฺนาทิตา กุสาวตีราชกุลา กึ นุ สุขตรํ ทิสฺวา อิธาคตาสีติ อตฺโถ. สิสตีติ หสติ. กุมาโรติ สุสิกฺขิโต คนฺธพฺพกุมาโร. อุปโรทตีติ นานาตูริยานิ คเหตฺวา อุปหารํ กโรติ. โกกิลาภินิกูชิเตติ กุสราชกุเล สายํ ปาโต ปวตฺตนจฺจคีตวาทิตูปหารํ ปฏิปฺผรนฺตี วิย โกกิเลหิ อภินิกูชิเต.
อิติ สาปิ เอตฺตกาหิ คาถาหิ ตาย สทฺธึ สลฺลปิตฺวา ‘‘สเจ อชฺช กุสนรินฺโท อิธ อสฺส, อิเม สตฺต ราชาโน ปลาเปตฺวา มม ธีตรํ ทุกฺขา ปโมเจตฺวา อาทาย คจฺเฉยฺยา’’ติ จินฺเตตฺวา คาถมาห –
‘‘กหํ นุ โข สตฺตุมทฺทโน, ปรรฏฺปฺปมทฺทโน;
กุโส โสฬารปฺาโณ, โย โน ทุกฺขา ปโมจเย’’ติ.
ตตฺถ โสฬารปฺาโณติ อุฬารปฺโ.
ตโต ¶ ปภาวตี ‘‘มม มาตุ กุสสฺส วณฺณํ ภณนฺติยา มุขํ นปฺปโหติ, อาจิกฺขิสฺสามิ ตาวสฺสา ตสฺส อิเธว อาฬาริกกมฺมํ กตฺวา วสนภาว’’นฺติ จินฺเตตฺวา คาถมาห –
‘‘อิเธว โส สตฺตุมทฺทโน, ปรรฏฺปฺปมทฺทโน;
กุโส โสฬารปฺาโณ, โย เต สพฺเพ วธิสฺสตี’’ติ.
อถสฺสา มาตา ‘‘อยํ มรณภยภีตา วิปฺปลปตี’’ติ จินฺเตตฺวา คาถมาห –
‘‘อุมฺมตฺติกา ¶ นุ ภณสิ, อนฺธพาลา ปภาสสิ;
กุโส เจ อาคโต อสฺส, กึ น ชาเนมุ ตํ มย’’นฺติ.
ตตฺถ อนฺธพาลาติ สมฺมูฬฺหา อฺาณา หุตฺวา. กึ น ชาเนมูติ เกน การเณน ตํ น ชาเนยฺยาม. โส หิ อนฺตรามคฺเค ิโตว อมฺหากํ สาสนํ เปเสยฺย, สมุสฺสิตทฺธชา จตุรงฺคินีเสนา ปฺาเยถ, ตฺวํ ปน มรณภเยน กเถสีติ.
สา ¶ เอวํ วุตฺเต ‘‘น เม มาตา สทฺทหติ, ตสฺส อิธาคนฺตฺวา สตฺต มาเส วสนภาวํ น ชานาติ, ทสฺเสสฺสามิ น’’นฺติ จินฺเตตฺวา มาตรํ หตฺเถ คเหตฺวา สีหปฺชรํ วิวริตฺวา หตฺถํ ปสาเรตฺวา ทสฺเสนฺตี คาถมาห –
‘‘เอโส อาฬาริโก โปโส, กุมารีปุรมนฺตเร;
ทฬฺหํ กตฺวาน สํเวลฺลึ, กุมฺภึ โธวติ โอณโต’’ติ.
ตตฺถ กุมารีปุรมนฺตเรติ วาตปาเน ิตา ตว ธีตานํ กุมารีนํ วสนฏฺานนฺตเร นํ โอโลเกหิ. สํเวลฺลินฺติ กจฺฉํ พนฺธิตฺวา กุมฺภึ โธวติ.
โส กิร ตทา ‘‘อชฺช เม มโนรโถ มตฺถกํ ปาปุณิสฺสติ, อทฺธา มรณภยตชฺชิตา, ปภาวตี, มม อาคตภาวํ กเถสฺสติ, ภาชนานิ โธวิตฺวา ปฏิสาเมสฺสามี’’ติ อุทกํ อาหริตฺวา ภาชนานิ โธวิตุํ อารภิ. อถ นํ มาตา ปริภาสนฺตี คาถมาห –
‘‘เวณี ตฺวมสิ จณฺฑาลี, อทูสิ กุลคนฺธินี;
กถํ มทฺทกุเล ชาตา, ทาสํ กยิราสิ กามุก’’นฺติ.
ตตฺถ ¶ เวณีติ ตจฺฉิกา. อทูสิ กุลคนฺธินีติ อุทาหุ ตฺวํ กุลทูสิกา. กามุกนฺติ กถํ นาม ตฺวํ เอวรูเป กุเล ชาตา อตฺตโน สามิกํ ทาสํ กเรยฺยาสีติ.
ตโต ปภาวตี ‘‘มม มาตา อิมสฺส มํ นิสฺสาย เอวํ วสนภาวํ น ชานาติ มฺเ’’ติ จินฺเตตฺวา อิตรํ คาถมาห –
‘‘นมฺหิ ¶ เวณี น จณฺฑาลี, น จมฺหิ กุลคนฺธินี;
โอกฺกากปุตฺโต ภทฺทนฺเต, ตฺวํ นุ ทาโสติ มฺสี’’ติ.
ตตฺถ โอกฺกากปุตฺโตติ, อมฺม, เอส โอกฺกากปุตฺโต, ตฺวํ ปน ‘‘ทาโส’’ติ มฺสิ, กสฺมา นํ อหํ ‘‘ทาโส’’ติ กเถสฺสามีติ.
อิทานิสฺส ยสํ วณฺเณนฺตี อาห –
‘‘โย พฺราหฺมณสหสฺสานิ, สทา โภเชติ วีสตึ;
โอกฺกากปุตฺโต ภทฺทนฺเต, ตฺวํ นุ ทาโสติ มฺสิ.
ยสฺส ¶ นาคสหสฺสานิ, สทา โยเชนฺติ วีสตึ;
โอกฺกากปุตฺโต ภทฺทนฺเต, ตฺวํ นุ ทาโสติ มฺสิ.
‘‘ยสฺส อสฺสสหสฺสานิ, สทา โยเชนฺติ วีสตึ;
โอกฺกากปุตฺโต ภทฺทนฺเต, ตฺวํ นุ ทาโสติ มฺสิ.
‘‘ยสฺส รถสหสฺสานิ, สทา โยเชนฺติ วีสตึ;
โอกฺกากปุตฺโต ภทฺทนฺเต, ตฺวํ นุ ทาโสติ มฺสิ;
ยสฺส อุสภสหสฺสานิ, สทา โยเชนฺติ วีสตึ;
โอกฺกากปุตฺโต ภทฺทนฺเต, ตฺวํ นุ ทาโสติ มฺสิ.
‘‘ยสฺส เธนุสหสฺสานิ, สทา ทุหนฺติ วีสตึ;
โอกฺกากปุตฺโต ภทฺทนฺเต, ตฺวํ นุ ทาโสติ มฺสี’’ติ.
เอวํ ตาย ปฺจหิ คาถาหิ มหาสตฺตสฺส ยโส วณฺณิโต. อถสฺสา มาตา ‘‘อยํ อสมฺภิตา กถํ กเถติ, อทฺธา เอวเมต’’นฺติ สทฺทหิตฺวา รฺโ สนฺติกํ คนฺตฺวา ตมตฺถํ อาโรเจสิ. โส เวเคน ปภาวติยา สนฺติกํ ¶ คนฺตฺวา ‘‘สจฺจํ กิร, อมฺม, กุสราชา อิธาคโต’’ติ. ‘‘อาม ตาต, อชฺชสฺส สตฺต มาสา อติกฺกนฺตา ตว ธีตานํ อาฬาริกตฺตํ กโรนฺตสฺสา’’ติ. โส ตสฺสา อสทฺทหนฺโต ขุชฺชํ ปุจฺฉิตฺวา ยถาภูตํ สุตฺวา ธีตรํ ครหนฺโต คาถมาห –
‘‘ตคฺฆ ¶ เต ทุกฺกฏํ พาเล, ยํ ขตฺติยํ มหพฺพลํ;
นาคํ มณฺฑูกวณฺเณน, น ตํ อกฺขาสิธาคต’’นฺติ.
ตตฺถ ตคฺฆาติ เอกํเสเนว.
โส ธีตรํ ครหิตฺวา เวเคน ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา กตปฏิสนฺถาโร อฺชลึ ปคฺคยฺห อตฺตโน อจฺจยํ ทสฺเสนฺโต คาถมาห –
‘‘อปราธํ มหาราช, ตฺวํ โน ขม รเถสภ;
ยํ ตํ อฺาตเวเสน, นาฺาสิมฺหา อิธาคต’’นฺติ.
ตํ สุตฺวา มหาสตฺโต ‘‘สจาหํ ผรุสํ วกฺขามิ, อิเธวสฺส หทยํ ผลิสฺสติ, อสฺสาเสสฺสามิ น’’นฺติ จินฺเตตฺวา ภาชนนฺตเร ิโตว อิตรํ คาถมาห –
‘‘มาทิสสฺส น ตํ ฉนฺนํ, โยหํ อาฬาริโก ภเว;
ตฺวฺเว เม ปสีทสฺสุ, นตฺถิ เต เทว ทุกฺกฏ’’นฺติ.
ราชา ตสฺส สนฺติกา ปฏิสนฺถารํ ลภิตฺวา ปาสาทํ อภิรุหิตฺวา ปภาวตึ ปกฺโกสาเปตฺวา ขมาปนตฺถาย เปเสตุํ คาถมาห –
‘‘คจฺฉ ¶ พาเล ขมาเปหิ, กุสราชํ มหพฺพลํ;
ขมาปิโต กุโส ราชา, โส เต ทสฺสติ ชีวิต’’นฺติ.
สา ปิตุ วจนํ สุตฺวา ภคินีหิ เจว ปริจาริกาหิ จ ปริวุตา ตสฺส สนฺติกํ อคมาสิ. โสปิ กมฺมการเวเสน ิโตว ตสฺสา อตฺตโน สนฺติกํ อาคมนํ ตฺวา ‘‘อชฺช ปภาวติยา มานํ ภินฺทิตฺวา ปาทมูเล นํ กลเล นิปชฺชาเปสฺสามี’’ติ สพฺพํ อตฺตนา อาภตํ อุทกํ ฉฑฺเฑตฺวา ขลมณฺฑลมตฺตํ านํ มทฺทิตฺวา เอกกลลํ อกาสิ. สา ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ตสฺส ปาเทสุ นิปติตฺวา กลลปิฏฺเ นิปนฺนา ตํ ขมาเปสิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘ปิตุสฺส ¶ ¶ วจนํ สุตฺวา, เทววณฺณี ปภาวตี;
สิรสา อคฺคหี ปาเท, กุสราชํ มหพฺพล’’นฺติ.
ตตฺถ สิรสาติ สิรสา นิปติตฺวา กุสราชานํ ปาเท อคฺคเหสีติ.
คเหตฺวา จ ปน นํ ขมาเปนฺตี ติสฺโส คาถาโย อภาสิ –
‘‘ยามา รตฺโย อติกฺกนฺตา, ตามา เทว ตยา วินา;
วนฺเท เต สิรสา ปาเท, มา เม กุชฺฌ รเถสภ.
‘‘สพฺพํ เต ปฏิชานามิ, มหาราช สุโณหิ เม;
น จาปิ อปฺปิยํ ตุยฺหํ, กเรยฺยามิ อหํ ปุน.
‘‘เอวํ เจ ยาจมานาย, วจนํ เม น กาหสิ;
อิทานิ มํ ตาโต หนฺตฺวา, ขตฺติยานํ ปทสฺสตี’’ติ.
ตตฺถ รตฺโยติ รตฺติโย. ตามาติ ตา อิมา สพฺพาปิ ตยา วินา อติกฺกนฺตา. สพฺพํ เต ปฏิชานามีติ, มหาราช, เอตฺตกํ กาลํ มยา ตว อปฺปิยเมว กตํ, อิทํ เต อหํ สพฺพํ ปฏิชานามิ, อปรมฺปิ สุโณหิ เม, อิโต ปฏฺายาหํ ปุน ตุยฺหํ อปฺปิยํ น กริสฺสามิ. เอวํ เจติ สเจ เอวํ ยาจมานาย มม ตฺวํ วจนํ น กริสฺสสีติ.
ตํ สุตฺวา ราชา ‘‘สจาหํ ‘อิมํ ตฺวฺเจว ชานิสฺสสี’ติ วกฺขามิ, หทยมสฺสา ผลิสฺสติ, อสฺสาเสสฺสามิ น’’นฺติ จินฺเตตฺวา อาห –
‘‘เอวํ เต ยาจมานาย, กึ น กาหามิ เต วโจ;
วิกุทฺโธ ตฺยสฺมิ กลฺยาณิ, มา ตฺวํ ภายิ ปภาวติ.
‘‘สพฺพํ ¶ เต ปฏิชานามิ, ราชปุตฺติ สุโณหิ เม;
น จาปิ อปฺปิยํ ตุยฺหํ, กเรยฺยามิ อหํ ปุน.
‘‘ตว ¶ กามา หิ สุสฺโสณิ, ปหุ ทุกฺขํ ติติกฺขิสํ;
พหุํ มทฺทกุลํ หนฺตฺวา, นยิตุํ ตํ ปภาวตี’’ติ.
ตตฺถ กึ น กาหามีติ กึการณา ตว วจนํ น กริสฺสามิ. วิกุทฺโธ ตฺยสฺมีติ วิกุทฺโธ นิกฺโกโป เต อสฺมึ. สพฺพํ เตติ วิกุทฺธภาวฺจ อิทานิ อปฺปิยกรณฺจ อุภยํ เต อิทํ สพฺพเมว ปฏิชานามิ. ตว กามาติ ตว ¶ กาเมน ตํ อิจฺฉมาโน. ติติกฺขิสนฺติ อธิวาเสมิ. พหุํ มทฺทกุลํ หนฺตฺวา นยิตุํ ตนฺติ พหุมทฺทราชกุลํ หนิตฺวา พลกฺกาเรน ตํ เนตุํ สมตฺโถติ.
อถ โส สกฺกสฺส เทวรฺโ ปริจาริกํ วิย ตํ อตฺตโน ปริจาริกํ ทิสฺวา ขตฺติยมานํ อุปฺปาเทตฺวา ‘‘มยิ กิร ธรมาเนเยว มม ภริยํ อฺเ คเหตฺวา คมิสฺสนฺตี’’ติ สีโห วิย ราชงฺคเณ วิชมฺภมาโน ‘‘สกลนครวาสิโน เม อาคตภาวํ ชานนฺตู’’ติ วคฺคนฺโต นทนฺโต เสเฬนฺโต อปฺโผเฏนฺโต ‘‘อิทานิ เต ชีวคฺคาหํ คเหสฺสามิ, รถาทโย เม โยเชนฺตู’’ติ อนนฺตรํ คาถมาห –
‘‘โยชยนฺตุ รเถ อสฺเส, นานาจิตฺเต สมาหิเต;
อถ ทกฺขถ เม เวคํ, วิธมนฺตสฺส สตฺตโว’’ติ.
ตตฺถ นานาจิตฺเตติ นานาลงฺการวิจิตฺเต. สมาหิเตติ อสฺเส สนฺธาย วุตฺตํ, สุสิกฺขิเต นิพฺพิเสวเนติ อตฺโถ. อถ ทกฺขถ เม เวคนฺติ อถ เม ปรกฺกมํ ปสฺสิสฺสถาติ.
สตฺตูนํ คณฺหนํ นาม มยฺหํ ภาโร, คจฺฉ ตฺวํ นฺหตฺวา อลงฺกริตฺวา ปาสาทํ อารุหาติ ตํ อุยฺโยเชสิ. มทฺทราชาปิสฺส ปริหารกรณตฺถํ อมจฺเจ ปหิณิ. เต ตสฺส มหานสทฺวาเรเยว สาณึ ปริกฺขิปิตฺวา กปฺปเก อุปฏฺเปสุํ. โส กตมสฺสุกมฺโม สีสํนฺหาโต สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิโต อมจฺจาทีหิ ปริวุโต ‘‘ปาสาทํ อภิรุหิสฺสามี’’ติ ทิสา วิโลเกตฺวา อปฺโผเฏสิ. โอโลกิตโอโลกิตฏฺานํ วิกมฺปิ. โส ‘‘อิทานิ เม ปรกฺกมํ ปสฺสิสฺสถา’’ติ อาห. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อนนฺตรํ คาถมาห –
‘‘ตฺจ ตตฺถ อุทิกฺขึสุ, รฺโ มทฺทสฺสนฺเตปุเร;
วิชมฺภมานํ สีหํว, โผเฏนฺตํ ทิคุณํ ภุช’’นฺติ.
ตสฺสตฺโถ ¶ ¶ – ตฺจ ตตฺถ วิชมฺภนฺตํ อปฺโผเฏนฺตํ รฺโ อนฺเตปุเร วาตปานานิ วิวริตฺวา อิตฺถิโย อุทิกฺขึสูติ.
อถสฺส มทฺทราชา กตอาเนฺชการณํ อลงฺกตวรวารณํ เปเสสิ. โส สมุสฺสิตเสตจฺฉตฺตํ หตฺถิกฺขนฺธํ อารุยฺห ‘‘ปภาวตึ อาเนถา’’ติ ตมฺปิ ปจฺฉโต นิสีทาเปตฺวา จตุรงฺคินิยา เสนาย ปริวุโต ปาจีนทฺวาเรน ¶ นิกฺขมิตฺวา ปรเสนํ โอโลเกตฺวา ‘‘อหํ กุสราชา, ชีวิตตฺถิกา อุเรน นิปชฺชนฺตู’’ติ ติกฺขตฺตุํ สีหนาทํ นทิตฺวา สตฺตุมทฺทนํ อกาสิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘หตฺถิกฺขนฺธฺจ อารุยฺห, อาโรเปตฺวา ปภาวตึ;
สงฺคามํ โอตริตฺวาน, สีหนาทํ นที กุโส.
‘‘ตสฺส ตํ นทโต สุตฺวา, สีหสฺเสวิตเร มิคา;
ขตฺติยา วิปลายึสุ, กุสสทฺทภยฏฺฏิตา.
‘‘หตฺถาโรหา อนีกฏฺา, รถิกา ปตฺติการกา;
อฺมฺสฺส ฉินฺทนฺติ, กุสสทฺทภยฏฺฏิตา.
‘‘ตสฺมึ สงฺคามสีสสฺมึ, ปสฺสิตฺวา หฏฺมานโส;
กุสสฺส รฺโ เทวินฺโท, อทา เวโรจนํ มณึ.
‘‘โส ตํ วิชฺฌิตฺวา สงฺคามํ, ลทฺธา เวโรจนํ มณึ;
หตฺถิกฺขนฺธคโต ราชา, ปาเวกฺขิ นครํ ปุรํ.
‘‘ชีวคฺคาหํ คเหตฺวาน, พนฺธิตฺวา สตฺต ขตฺติเย;
สสุรสฺสูปนาเมสิ, อิเม เต เทว สตฺตโว.
‘‘สพฺเพว เต วสํ คตา, อมิตฺตา วิหตา ตว;
กามํ กโรหิ เต ตยา, มฺุจ วา เต หนสฺสุ วา’’ติ.
ตตฺถ ¶ วิปลายึสูติ สตึ ปจฺจุปฏฺาเปตุํ อสกฺโกนฺตา วิปลฺลตฺถจิตฺตา ภิชฺชึสุ. กุสสทฺทภยฏฺฏิตาติ กุสรฺโ สทฺทํ นิสฺสาย ชาเตน ภเยน อุปทฺทุตา มูฬฺหจิตฺตา. อฺมฺสฺส ฉินฺทนฺตีติ อฺมฺํ ฉินฺทนฺติ มทฺทนฺติ. ‘‘ภินฺทึสู’’ติปิ ปาโ. ตสฺมินฺติ เอวํ โพธิสตฺตสฺส สทฺทสวเนเนว สงฺคาเม ภินฺเน ตสฺมึ สงฺคามสีเส ตํ มหาสตฺตสฺส ปรกฺกมํ ปสฺสิตฺวา ตุฏฺหทโย สกฺโก เวโรจนํ นาม มณิกฺขนฺธํ ตสฺส อทาสิ. นครํ ปุรนฺติ นครสงฺขาตํ ปุรํ. พนฺธิตฺวาติ เตสฺเว อุตฺตริ สาฏเกน ปจฺฉาพาหํ พนฺธิตฺวา. กามํ กโรหิ เต ตยาติ ตฺวํ อตฺตโน กามํ อิจฺฉํ รุจึ กโรหิ, เอเต หิ ตยา ทาสา กตาเยวาติ.
‘‘ตุยฺเหว สตฺตโว เอเต, น หิ เต มยฺห สตฺตโว;
ตฺวฺเว โน มหาราช, มฺุจ วา เต หนสฺสุ วา’’ติ.
ตตฺถ ตฺวฺเว โนติ, มหาราช, ตฺวํเยว อมฺหากํ อิสฺสโรติ.
เอวํ ¶ วุตฺเต มหาสตฺโต ‘‘กึ อิเมหิ มาริเตหิ, มา เตสํ อาคมนํ นิรตฺถกํ โหตุ, ปภาวติยา กนิฏฺา สตฺต มทฺทราชธีตโร อตฺถิ, ตา เนสํ ทาเปสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา คาถมาห –
‘‘อิมา เต ธีตโร สตฺต, เทวกฺูปมา สุภา;
ททาหิ เนสํ เอเกกํ, โหนฺตุ ชามาตโร ตวา’’ติ.
อถ นํ ราชา อาห –
‘‘อมฺหากฺเจว ตาสฺจ, ตฺวํ โน สพฺเพสมิสฺสโร;
ตฺวฺเว โน มหาราช, เทหิ เนสํ ยทิจฺฉสี’’ติ.
ตตฺถ ตฺวํ โน สพฺเพสนฺติ, มหาราช กุสนรินฺท, กึ วเทสิ, ตฺวฺเว เอเตสฺจ สตฺตนฺนํ ราชูนํ มมฺจ อิมาสฺจ สพฺเพสํ โน อิสฺสโร. ยทิจฺฉสีติ ยทิ อิจฺฉสิ, ยสฺส วา ยํ ทาตุํ อิจฺฉสิ, ตสฺส ตํ เทหีติ.
เอวํ วุตฺเต โส ตา สพฺพาปิ อลงฺการาเปตฺวา เอเกกสฺส รฺโ เอเกกํ อทาสิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา ปฺจ คาถาโย อภาสิ –
‘‘เอกเมกสฺส เอเกกํ, อทา สีหสฺสโร กุโส;
ขตฺติยานํ ตทา เตสํ, รฺโ มทฺทสฺส ธีตโร.
‘‘ปีณิตา เตน ลาเภน, ตุฏฺา สีหสฺสเร กุเส;
สกรฏฺานิ ปายึสุ, ขตฺติยา สตฺต ตาวเท.
‘‘ปภาวติฺจ อาทาย, มณึ เวโรจนํ สุภํ;
กุสาวตึ กุโส ราชา, อคมาสิ มหพฺพโล.
‘‘ตฺยสฺสุ เอกรเถ ยนฺตา, ปวิสนฺตา กุสาวตึ;
สมานา วณฺณรูเปน, นาฺมฺาติโรจิสุํ.
‘‘มาตา ¶ ปุตฺเตน สํคจฺฉิ, อุภโย จ ชยมฺปตี;
สมคฺคา เต ตทา อาสุํ, ผีตํ ธรณิมาวสุ’’นฺติ.
ตตฺถ ปีณิตาติ สนฺตปฺปิตา. ปายึสูติ อิทานิ อปฺปมตฺตา ภเวยฺยาถาติ กุสนรินฺเทน โอวทิตา อคมํสุ. อคมาสีติ กติปาหํ วสิตฺวา ‘‘อมฺหากํ รฏฺํ ¶ คมิสฺสามา’’ติ สสุรํ อาปุจฺฉิตฺวา คโต. เอกรเถ ยนฺตาติ ทฺเวปิ เอกรถํ อภิรุยฺห คจฺฉนฺตา. สมานา วณฺณรูเปนาติ วณฺเณน จ รูเปน จ สมานา หุตฺวา. นาฺมฺาติโรจิสุนฺติ เอโก เอกํ นาติกฺกมิ. มณิรตนานุภาเวน กิร มหาสตฺโต อภิรูโป อโหสิ สุวณฺณวณฺโณ โสภคฺคปฺปตฺโต, โส กิร ปุพฺเพ ปจฺเจกพุทฺธสฺส ปิณฺฑปาตนิสฺสนฺเทน พุทฺธปฏิมากรณนิสฺสนฺเทน จ เอวํ เตชวนฺโต อโหสิ. สํคจฺฉีติ อถสฺส มาตา มหาสตฺตสฺส อาคมนํ สุตฺวา นคเร เภรึ จราเปตฺวา มหาสตฺตสฺส พหุํ ปณฺณาการํ อาทาย ปจฺจุคฺคมนํ กตฺวา สมาคจฺฉิ. โสปิ มาตรา สทฺธึเยว นครํ ปทกฺขิณํ กตฺวา สตฺตาหํ ฉณกีฬํ กีฬิตฺวา อลงฺกตปาสาทตลํ อภิรุหิ. เตปิ อุโภ ชยมฺปติกา สมคฺคา อเหสุํ, ตโต ปฏฺาย ยาวชีวํ สมคฺคา สมฺโมทมานา ผีตํ ธรณึ อชฺฌาวสึสูติ.
สตฺถา ¶ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน อุกฺกณฺิตภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหิ. ตทา มาตาปิตโร มหาราชกุลานิ อเหสุํ, กนิฏฺโ อานนฺโท, ขุชฺชา ขุชฺชุตฺตรา, ปภาวตี ราหุลมาตา, ปริสา พุทฺธปริสา, กุสราชา ปน อหเมว อโหสินฺติ.
กุสชาตกวณฺณนา ปมา.
[๕๓๒] ๒. โสณนนฺทชาตกวณฺณนา
เทวตา นุสิ คนฺธพฺโพติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต มาตุโปสกภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิ. วตฺถุ สามชาตเก (ชา. ๒.๒๒.๒๙๖ อาทโย) วตฺถุสทิสํ. ตทา ปน สตฺถา ‘‘มา, ภิกฺขเว, อิมํ ภิกฺขุํ อุชฺฌายิตฺถ, โปราณกปณฺฑิตา สกลชมฺพุทีเป รชฺชํ ลภมานาปิ ตํ อคฺคเหตฺวา มาตาปิตโร โปสึสุเยวา’’ติ วตฺวา อตีตํ อาหริ.
อตีเต ¶ พาราณสี พฺรหฺมวฑฺฒนํ นาม นครํ อโหสิ. ตตฺถ มโนโช นาม ราชา รชฺชํ กาเรสิ. ตตฺถ อฺตโร อสีติโกฏิวิภโว พฺราหฺมณมหาสาโล อปุตฺตโก อโหสิ. ตสฺส พฺราหฺมณี เตเนว ‘‘โภติ ปุตฺตํ ปตฺเถหี’’ติ วุตฺตา ปตฺเถสิ. อถ โพธิสตฺโต พฺรหฺมโลกา จวิตฺวา ตสฺสา กุจฺฉิสฺมึ ปฏิสนฺธึ คณฺหิ, ชาตสฺส จสฺส ‘‘โสณกุมาโร’’ติ นามํ กรึสุ. ตสฺส ปทสา คมนกาเล อฺโปิ สตฺโต พฺรหฺมโลกา จวิตฺวา ตสฺสาเยว กุจฺฉิมฺหิ ปฏิสนฺธึ คณฺหิ, ตสฺส ชาตสฺส ‘‘นนฺทกุมาโร’’ติ นามํ กรึสุ. เตสํ อุคฺคหิตเวทานํ สพฺพสิปฺเปสุ นิปฺผตฺตึ ปตฺตานํ วยปฺปตฺตานํ รูปสมฺปทํ ทิสฺวา พฺราหฺมโณ พฺราหฺมณึ อามนฺเตตฺวา ‘‘โภติ ปุตฺตํ โสณกุมารํ ฆรพนฺธเนน พนฺธิสฺสามา’’ติ อาห. สา ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ปุตฺตสฺส ตมตฺถํ อาจิกฺขิ ¶ . โส ‘‘อลํ, อมฺม, มยฺหํ ฆราวาเสน, อหํ ยาวชีวํ ตุมฺเห ปฏิชคฺคิตฺวา ตุมฺหากํ อจฺจเยน หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา ปพฺพชิสฺสามี’’ติ อาห. สา พฺราหฺมณสฺส เอตมตฺถํ อาโรเจสิ.
เต ปุนปฺปุนํ กเถนฺตาปิ ตสฺส จิตฺตํ อลภิตฺวา นนฺทกุมารํ อามนฺเตตฺวา ‘‘ตาต, เตน หิ ตฺวํ กุฏุมฺพํ ปฏิปชฺชาหี’’ติ วตฺวา ‘‘นาหํ ภาตรา ฉฑฺฑิตเขฬํ สีเสน อุกฺขิปามิ, อหมฺปิ ตุมฺหากํ อจฺจเยน ภาตราว สทฺธึ ปพฺพชิสฺสามี’’ติ วุตฺเต เตสํ วจนํ สุตฺวา ‘‘อิเม ทฺเว เอวํ ตรุณาว กาเม ปชหนฺติ, กิมงฺคํ ปน มยํ, สพฺเพเยว ปพฺพชิสฺสามา’’ติ จินฺเตตฺวา, ‘‘ตาตา ¶ , กึ โว อมฺหากํ อจฺจเยน ปพฺพชฺชาย, อิทาเนว สพฺเพ มยํ ปพฺพชิสฺสามา’’ติ รฺโ อาโรเจตฺวา สพฺพํ ธนํ ทานมุเข วิสฺสชฺเชตฺวา ทาสชนํ ภุชิสฺสํ กตฺวา าตีนํ ทาตพฺพยุตฺตกํ ทตฺวา จตฺตาโรปิ ชนา พฺรหฺมวฑฺฒนนครา นิกฺขมิตฺวา หิมวนฺตปเทเส ปฺจปทุมสฺฉนฺนํ สรํ นิสฺสาย รมณีเย วนสณฺเฑ อสฺสมํ มาเปตฺวา ปพฺพชิตฺวา ตตฺถ วสึสุ. อุโภปิ ภาตโร มาตาปิตโร ปฏิชคฺคึสุ, เตสํ ปาโตว ทนฺตกฏฺฺจ มุขโธวนฺจ ทตฺวา ปณฺณสาลฺจ ปริเวณฺจ สมฺมชฺชิตฺวา ปานียํ ปริโภชนียํ อุปฏฺเปตฺวา อรฺโต มธุรผลาผลานิ อาหริตฺวา มาตาปิตโร ขาทาเปนฺติ, อุณฺเหน วา สีเตน วา วารินา นฺหาเปนฺติ, ชฏา โสเธนฺติ, ปาทปริกมฺมาทีนิ เตสํ กโรนฺติ.
เอวํ ¶ อทฺธาเน คเต นนฺทปณฺฑิโต ‘‘มยา อาภตผลาผลาเนว ปมํ มาตาปิตโร ขาทาเปสฺสามี’’ติ ปุรโต คนฺตฺวา หิยฺโย จ ปรหิยฺโย จ คหิตฏฺานโต ยานิ วา ตานิ วา ปาโตว อาหริตฺวา มาตาปิตโร ขาทาเปสิ. เต ตานิ ขาทิตฺวา มุขํ วิกฺขาเลตฺวา อุโปสถิกา ภวนฺติ. โสณปณฺฑิโต ปน ทูรํ คนฺตฺวา มธุรมธุรานิ สุปกฺกสุปกฺกานิ อาหริตฺวา อุปนาเมสิ. อถ นํ, ‘‘ตาต, กนิฏฺเน เต อาภตานิ มยํ ปาโตว ขาทิตฺวา อุโปสถิกา ชาตา, น อิทานิ โน อตฺโถ’’ติ วทนฺติ. อิติ ตสฺส ผลาผลานิ ปริโภคํ น ลภนฺติ วินสฺสนฺติ, ปุนทิวเสสุปิ ตเถวาติ ¶ . เอวํ โส ปฺจาภิฺตาย ทูรํ คนฺตฺวาปิ อาหรติ, เต ปน น ขาทนฺติ.
อถ มหาสตฺโต จินฺเตสิ – ‘‘มาตาปิตโร เม สุขุมาลา, นนฺโท จ ยานิ วา ตานิ วา อปกฺกทุปฺปกฺกานิ ผลาผลานิ อาหริตฺวา ขาทาเปติ, เอวํ สนฺเต อิเม น จีรํ ปวตฺติสฺสนฺติ, วาเรสฺสามิ น’’นฺติ. อถ นํ โส อามนฺเตตฺวา ‘‘นนฺท, อิโต ปฏฺาย ผลาผลํ อาหริตฺวา มมาคมนํ ปฏิมาเนหิ, อุโภปิ เอกโตว ขาทาเปสฺสามา’’ติ อาห. โส เอวํ วุตฺเตปิ อตฺตโน ปฺุํ ปจฺจาสีสนฺโต น ตสฺส วจนมกาสิ. มหาสตฺโต ‘‘นนฺโท มม วจนํ อกโรนฺโต อยุตฺตํ กโรติ, ปลาเปสฺสามิ นํ, ตโต เอกโกว มาตาปิตโร ปฏิชคฺคิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘นนฺท, ตฺวํ อโนวาทโก ปณฺฑิตานํ วจนํ น กโรสิ, อหํ เชฏฺโ, มาตาปิตโร มเมว ภาโร, อหเมว เนสํ ปฏิชคฺคิสฺสามิ, ตฺวํ อิธ วสิตุํ น ลจฺฉสิ, อฺตฺถ ยาหี’’ติ ตสฺส อจฺฉรํ ปหริ.
โส เตน ปลาปิโต ตสฺส สนฺติเก าตุํ อสกฺโกนฺโต ตํ วนฺทิตฺวา มาตาปิตโร อุปสงฺกมิตฺวา ตมตฺถํ อาโรเจตฺวา อตฺตโน ปณฺณสาลํ ปวิสิตฺวา กสิณํ โอโลเกตฺวา ตํ ทิวสเมว ¶ ปฺจ อภิฺาโย อฏฺ สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตตฺวา จินฺเตสิ – ‘‘อหํ สีเนรุปาทโต รตนวาลุกา อาหริตฺวา มม ภาตุ ปณฺณสาลาย ปริเวเณ โอกิริตฺวา ภาตรํ ขมาเปตุํ ปโหมิ, เอวมฺปิ น โสภิสฺสติ, อโนตตฺตโต อุทกํ อาหริตฺวา มม ภาตุ ปณฺณสาลาย ปริเวเณ โอสิฺจิตฺวา ภาตรํ ขมาเปตุํ ปโหมิ, เอวมฺปิ น โสภิสฺสติ, สเจ เม ภาตรํ เทวตานํ วเสน ขมาเปยฺยํ, จตฺตาโร จ มหาราชาโน สกฺกฺจ อาเนตฺวา ภาตรํ ขมาเปตุํ ปโหมิ, เอวมฺปิ น โสภิสฺสติ ¶ , สกลชมฺพุทีเป มโนชํ อคฺคราชานํ อาทึ กตฺวา ราชาโน อาเนตฺวา ขมาเปสฺสามิ, เอวํ สนฺเต มม ภาตุ คุโณ สกลชมฺพุทีเป อวตฺถริตฺวา คมิสฺสติ, จนฺทิมสูริโย วิย ปฺายิสฺสตี’’ติ. โส ตาวเทว อิทฺธิยา คนฺตฺวา พฺรหฺมวฑฺฒนนคเร ตสฺส รฺโ นิเวสนทฺวาเร โอตริตฺวา ิโต ‘‘เอโก กิร ¶ โว ตาปโส ทฏฺุกาโม’’ติ รฺโ อาโรจาเปสิ. ราชา ‘‘กึ ปพฺพชิตสฺส มยา ทิฏฺเน, อาหารตฺถาย อาคโต ภวิสฺสตี’’ติ ภตฺตํ ปหิณิ, โส ภตฺตํ น อิจฺฉิ. ตณฺฑุลํ ปหิณิ, ตณฺฑุลํ น อิจฺฉิ. วตฺถานิ ปหิณิ, วตฺถานิ น อิจฺฉิ. ตมฺพูลํ ปหิณิ, ตมฺพูลํ น อิจฺฉิ. อถสฺส สนฺติเก ทูตํ เปเสสิ, ‘‘กิมตฺถํ อาคโตสี’’ติ. โส ทูเตน ปุฏฺโ ‘‘ราชานํ อุปฏฺหิตุํ อาคโตมฺหี’’ติ อาห. ราชา ตํ สุตฺวา ‘‘พหู มม อุปฏฺากา, อตฺตโนว ตาปสธมฺมํ กโรตู’’ติ เปเสสิ. โส ตํ สุตฺวา ‘‘อหํ ตุมฺหากํ อตฺตโน พเลน สกลชมฺพุทีเป รชฺชํ คเหตฺวา ทสฺสามี’’ติ อาห.
ตํ สุตฺวา ราชา จินฺเตสิ – ‘‘ปพฺพชิตา นาม ปณฺฑิตา, กิฺจิ อุปายํ ชานิสฺสนฺตี’’ติ ตํ ปกฺโกสาเปตฺวา อาสเน นิสีทาเปตฺวา วนฺทิตฺวา ‘‘ภนฺเต, ตุมฺเห กิร มยฺหํ สกลชมฺพุทีปรชฺชํ คเหตฺวา ทสฺสถา’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘อาม มหาราชา’’ติ. ‘‘กถํ คณฺหิสฺสถา’’ติ? ‘‘มหาราช, อนฺตมโส ขุทฺทกมกฺขิกาย ปิวนมตฺตมฺปิ โลหิตํ กสฺสจิ อนุปฺปาเทตฺวา ตว ธนจฺเฉทํ อกตฺวา อตฺตโน อิทฺธิยาว คเหตฺวา ทสฺสามิ, อปิจ เกวลํ ปปฺจํ อกตฺวา อชฺเชว นิกฺขมิตุํ วฏฺฏตี’’ติ. โส ตสฺส วจนํ สทฺทหิตฺวา เสนงฺคปริวุโต นครา นิกฺขมิ. สเจ เสนาย อุณฺหํ โหติ, นนฺทปณฺฑิโต อตฺตโน อิทฺธิยา ฉายํ กตฺวา สีตํ กโรติ, เทเว วสฺสนฺเต เสนาย อุปริ วสฺสิตุํ น เทติ, สีตํ วา อุณฺหํ วา วาเรติ, มคฺเค ขาณุกณฺฏกาทโย สพฺพปริสฺสเย อนฺตรธาเปติ, มคฺคํ กสิณมณฺฑลํ วิย สมํ กตฺวา สยํ อากาเส จมฺมขณฺฑํ ปตฺถริตฺวา ปลฺลงฺเกน นิสินฺโน เสนาย ปริวุโต คจฺฉติ.
เอวํ เสนํ อาทาย ปมํ โกสลรฏฺํ คนฺตฺวา นครสฺสาวิทูเร ขนฺธาวารํ นิวาสาเปตฺวา ‘‘ยุทฺธํ วา โน เทตุ เสตจฺฉตฺตํ วา’’ติ โกสลรฺโ ทูตํ ปาเหสิ. โส กุชฺฌิตฺวา ‘‘กึ อหํ น ราชา’’ติ ‘‘ยุทฺธํ ทมฺมี’’ติ เสนาย ปุรกฺขโต นิกฺขมิ. ทฺเว ¶ เสนา ยุชฺฌิตุํ อารภึสุ ¶ . นนฺทปณฺฑิโต ทฺวินฺนมฺปิ อนฺตเร อตฺตโน นิสีทนํ อชินจมฺมํ มหนฺตํ กตฺวา ปสาเรตฺวา ทฺวีหิปิ ¶ เสนาหิ ขิตฺตสเร จมฺเมเนว สมฺปฏิจฺฉิ. เอกเสนายปิ โกจิ กณฺเฑน วิทฺโธ นาม นตฺถิ, หตฺถคตานํ ปน กณฺฑานํ ขเยน ทฺเวปิ เสนา นิรุสฺสาหา อฏฺํสุ. นนฺทปณฺฑิโต มโนชราชสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘มา ภายิ, มหาราชา’’ติ อสฺสาเสตฺวา โกสลสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘มหาราช, มา ภายิ, นตฺถิ เต ปริปนฺโถ, ตว รชฺชํ ตเวว ภวิสฺสติ, เกวลํ มโนชรฺโ วสวตฺตี โหหี’’ติ อาห. โส ตสฺส สทฺทหิตฺวา ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิ. อถ นํ มโนชสฺส สนฺติกํ เนตฺวา ‘‘มหาราช, โกสลราชา เต วเส วตฺตติ, อิมสฺส รชฺชํ อิมสฺเสว โหตู’’ติ อาห. โส ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ตํ อตฺตโน วเส วตฺเตตฺวา ทฺเว เสนา อาทาย องฺครฏฺํ คนฺตฺวา องฺคํ คเหตฺวา ตโต มคธรฏฺนฺติ เอเตนุปาเยน สกลชมฺพุทีเป ราชาโน อตฺตโน วเส วตฺเตตฺวา ตโต เตหิ ปริวุโต พฺรหฺมวฑฺฒนนครเมว คโต. รชฺชํ คณฺหนฺโต ปเนส สตฺตนฺนํ สํวจฺฉรานํ อุปริ สตฺตทิวสาธิเกหิ สตฺตมาเสหิ คณฺหิ. โส เอเกกราชธานิโต นานปฺปการํ ขชฺชโภชนํ อาหราเปตฺวา เอกสตราชาโน คเหตฺวา เตหิ สทฺธึ สตฺตาหํ มหาปานํ ปิวิ.
นนฺทปณฺฑิโต ‘‘ยาว ราชา สตฺตาหํ อิสฺสริยสุขํ อนุโภติ, ตาวสฺส อตฺตานํ น ทสฺเสสฺสามี’’ติ อุตฺตรกุรุมฺหิ ปิณฺฑาย จริตฺวา หิมวนฺเต กฺจนคุหาทฺวาเร สตฺตาหํ วสิ. มโนโชปิ สตฺตเม ทิวเส อตฺตโน มหนฺตํ สิริวิภวํ โอโลเกตฺวา ‘‘อยํ ยโส น มยฺหํ มาตาปิตูหิ, น อฺเหิ ทินฺโน, นนฺทตาปสํ นิสฺสาย อุปฺปนฺโน, ตํ โข ปน เม อปสฺสนฺตสฺส อชฺช สตฺตโม ทิวโส, กหํ นุ โข เม ยสทายโก’’ติ นนฺทปณฺฑิตํ สริ. โส ตสฺส อนุสฺสรณภาวํ ตฺวา อาคนฺตฺวา ปุรโต อากาเส อฏฺาสิ. ราชา ตํ ทิสฺวา จินฺเตสิ – ‘‘อหํ อิมสฺส ตาปสสฺส เทวตาภาวํ วา มนุสฺสภาวํ วา น ชานามิ, สเจ เอส ¶ มนุสฺโส ภเวยฺย, สกลชมฺพุทีปรชฺชํ เอตสฺเสว ทสฺสามิ. อถ เทโว, สกฺการมสฺส กริสฺสามี’’ติ. โส ตํ วีมํสนฺโต ปมํ คาถมาห –
‘‘เทวตา นุติ คนฺธพฺโพ, อทุ สกฺโก ปุรินฺทโท;
มนุสฺสภูโต อิทฺธิมา, กถํ ชาเนมุ ตํ มย’’นฺติ.
โส ตสฺส วจนํ สุตฺวา สภาวเมว กเถนฺโต ทุติยํ คาถมาห –
‘‘นาปิ ¶ ¶ เทโว น คนฺธพฺโพ, นาปิ สกฺโก ปุรินฺทโท;
มนุสฺสภูโต อิทฺธิมา, เอวํ ชานาหิ ภารธา’’ติ.
ตตฺถ ภารธาติ รฏฺภารธาริตาย นํ เอวํ อาลปติ.
ตํ สุตฺวา ราชา ‘‘มนุสฺสภูโต กิรายํ มยฺหํ เอวํ พหุปกาโร, มหนฺเตน ยเสน นํ สนฺตปฺเปสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา อาห –
‘‘กตรูปมิทํ โภโต, เวยฺยาวจฺจํ อนปฺปกํ;
เทวมฺหิ วสฺสมานมฺหิ, อโนวสฺสํ ภวํ อกา.
‘‘ตโต วาตาตเป โฆเร, สีตจฺฉายํ ภวํ อกา;
ตโต อมิตฺตมชฺเฌสุ, สรตาณํ ภวํ อกา.
‘‘ตโต ผีตานิ รฏฺานิ, วสิโน เต ภวํ อกา;
ตโต เอกสตํ ขตฺเย, อนุยนฺเต ภวํ อกา.
‘‘ปตีตาสฺสุ มยํ โภโต, วท ตํ ภฺชมิจฺฉสิ;
หตฺถิยานํ อสฺสรถํ, นาริโย จ อลงฺกตา;
นิเวสนานิ รมฺมานิ, มยํ โภโต ททามเส.
‘‘อถ วงฺเค วา มคเธ, มยํ โภโต ททามเส;
อถ วา อสฺสกาวนฺตี, สุมนา ทมฺม เต มยํ.
‘‘อุปฑฺฒํ วาปิ รชฺชสฺส, มยํ โภโต ททามเส;
สเจ เต อตฺโถ รชฺเชน, อนุสาส ยทิจฺฉสี’’ติ.
ตตฺถ กตรูปมิทนฺติ กตสภาวํ. เวยฺยาวจฺจนฺติ กายเวยฺยาวติกกมฺมํ. อโนวสฺสนฺติ อวสฺสํ, ยถา เทโว น วสฺสติ ¶ , ตถา กตนฺติ อตฺโถ. สีตจฺฉายนฺติ สีตลํ ฉายํ. วสิโน เตติ เต รฏฺวาสิโน อมฺหากํ วสวตฺติโน. ขตฺเยติ ขตฺติเย, อฏฺกถายํ ปน อยเมว ปาโ. ปตีตาสฺสุ ¶ มยนฺติ ตุฏฺา มยํ. วท ตํ ภฺชมิจฺฉสีติ ภฺชนฺติ รตนสฺเสตํ นามํ, วรํ เต ททามิ, ยํ รตนํ อิจฺฉสิ, ตํ วเทหีติ อตฺโถ. ‘‘หตฺถิยาน’’นฺติอาทีหิ สรูปโต ตํ ตํ รตนํ ทสฺเสติ ¶ . อสฺสกาวนฺตีอสฺสกรฏฺํ วา อวนฺติรฏฺํ วา. รชฺเชนาติ สเจปิ เต สกลชมฺพุทีปรชฺเชน อตฺโถ, ตมฺปิ เต ทตฺวา อหํ ผลกาวุธหตฺโถ ตุมฺหากํ รถสฺส ปุรโต คมิสฺสามีติ ทีเปติ. ยทิจฺฉสีติ เอเตสุ มยา วุตฺตปฺปกาเรสุ ยํ อิจฺฉสิ, ตํ อนุสาส อาณาเปหีติ.
ตํ สุตฺวา นนฺทปณฺฑิโต อตฺตโน อธิปฺปายํ อาวิกโรนฺโต อาห –
‘‘น เม อตฺโถปิ รชฺเชน, นคเรน ธเนน วา;
อโถปิ ชนปเทน, อตฺโถ มยฺหํ น วิชฺชตี’’ติ.
‘‘สเจ เต มยิ สิเนโห อตฺถิ, เอกํ เม วจนํ กโรหี’’ติ วตฺวา คาถาทฺวยมาห –
‘‘โภโตว รฏฺเ วิชิเต, อรฺเ อตฺถิ อสฺสโม;
ปิตา มยฺหํ ชเนตฺตี จ, อุโภ สมฺมนฺติ อสฺสเม.
‘‘เตสาหํ ปุพฺพาจริเยสุ, ปฺุํ น ลภามิ กาตเว;
ภวนฺตํ อชฺฌาวรํ กตฺวา, โสณํ ยาเจมุ สํวร’’นฺติ.
ตตฺถ รฏฺเติ รชฺเช. วิชิเตติ อาณาปวตฺติฏฺาเน. อสฺสโมติ หิมวนฺตารฺเ เอโก อสฺสโม อตฺถิ. สมฺมนฺตีติ ตสฺมึ อสฺสเม วสนฺติ. เตสาหนฺติ เตสุ อหํ. กาตเวติ วตฺตปฏิวตฺตผลาผลาหรณสงฺขาตํ ปฺุํ กาตุํ น ลภามิ, ภาตา เม โสณปณฺฑิโต นาม มเมกสฺมึ อปราเธ มา อิธ วสีติ มํ ปลาเปสิ. อชฺฌาวรนฺติ อธิอาวรํ เต มยํ ภวนฺตํ สปริวารํ กตฺวา โสณปณฺฑิตํ สํวรํ ยาเจมุ, อายตึ สํวรํ ยาจามาติ อตฺโถ. ‘‘ยาเจมิมํ วร’’นฺติปิ ปาโ, มยํ ตยา สทฺธึ โสณํ ยาเจยฺยาม ขมาเปยฺยาม, อิมํ วรํ ตว สนฺติกา คณฺหามีติ อตฺโถ.
อถ นํ ราชา อาห –
‘‘กโรมิ ¶ เต ตํ วจนํ, ยํ มํ ภณสิ พฺราหฺมณ;
เอตฺจ โข โน อกฺขาหิ, กีวนฺโต โหนฺตุ ยาจกา’’ติ.
ตตฺถ ¶ ¶ กโรมีติ อหํ สกลชมฺพุทีปรชฺชํ ททมาโน เอตฺตกํ กึ น กริสฺสามิ, กโรมีติ วทติ. กีวนฺโตติ กิตฺตกา.
นนฺทปณฺฑิโต อาห –
‘‘ปโรสตํ ชานปทา, มหาสาลา จ พฺราหฺมณา;
อิเม จ ขตฺติยา สพฺเพ, อภิชาตา ยสสฺสิโน;
ภวฺจ ราชา มโนโช, อลํ เหสฺสนฺติ ยาจกา’’ติ.
ตตฺถ ชานปทาติ คหปตี. มหาสาลา จ พฺราหฺมณาติ สารปฺปตฺตา พฺราหฺมณา จ ปโรสตาเยว. อลํ เหสฺสนฺตีติ ปริยตฺตา ภวิสฺสนฺติ. ยาจกาติ มมตฺถาย โสณปณฺฑิตสฺส ขมาปกา.
อถ นํ ราชา อาห –
‘‘หตฺถี อสฺเส จ โยเชนฺตุ, รถํ สนฺนยฺห สารถิ;
อาพนฺธนานิ คณฺหาถ, ปาทาสุสฺสารยทฺธเช;
อสฺสมํ ตํ คมิสฺสามิ, ยตฺถ สมฺมติ โกสิโย’’ติ.
ตตฺถ โยเชนฺตูติ หตฺถาโรหา หตฺถี, อสฺสาโรหา จ อสฺเส กปฺเปนฺตุ. รถํ สนฺนยฺห สารถีติ สมฺมสารถิ ตฺวมฺปิ รถํ สนฺนยฺห. อาพนฺธนานีติ หตฺถิอสฺสรเถสุ อาพนฺธิตพฺพานิ ภณฺฑานิ จ คณฺหถ. ปาทาสุสฺสารยทฺธเชติ รเถ ปิตธชปาทาสุ ธเช อุสฺสารยนฺตุ อุสฺสาเปนฺตุ. โกสิโยติ ยสฺมึ อสฺสเม โกสิยโคตฺโต วสตีติ.
‘‘ตโต จ ราชา ปายาสิ, เสนาย จตุรงฺคินี;
อคมา อสฺสมํ รมฺมํ, ยตฺถ สมฺมติ โกสิโย’’ติ. – อยํ อภิสมฺพุทฺธคาถา;
ตตฺถ ¶ ตโต จาติ, ภิกฺขเว, เอวํ วตฺวา ตโต โส ราชา เอกสตขตฺติเย คเหตฺวา มหติยา เสนาย ปริวุโต นนฺทปณฺฑิตํ ปุรโต กตฺวา นครา นิกฺขมิ. จตุรงฺคีนีติ จตุรงฺคินิยา เสนาย อคมาสิ, อนฺตรมคฺเค วตฺตมาโนปิ อวสฺสํ คามิตาย เอวํ วุตฺโต. จตุวีสติอกฺโขภณิสงฺขาเตน พลกาเยน สทฺธึ มคฺคํ ปฏิปนฺนสฺส ตสฺส นนฺทปณฺฑิโต อิทฺธานุภาเวน อฏฺุสภวิตฺถตํ มคฺคํ สมํ มาเปตฺวา ¶ อากาเส จมฺมขณฺฑํ ปตฺถริตฺวา ตตฺถ ปลฺลงฺเกน นิสีทิตฺวา เสนาย ปริวุโต อลงฺกตหตฺถิกฺขนฺเธ นิสีทิตฺวา คจฺฉนฺเตน รฺา สทฺธึ ธมฺมยุตฺตกถํ กเถนฺโต สีตอุณฺหาทิปริสฺสเย วาเรนฺโต อคมาสิ.
อถสฺส อสฺสมํ ปาปุณนทิวเส โสณปณฺฑิโต ‘‘มม กนิฏฺสฺส อติเรกสตฺตมาสสตฺตทิวสาธิกานิ สตฺต วสฺสานิ ¶ นิกฺขนฺตสฺสา’’ติ อาวชฺเชตฺวา ‘‘กหํ นุ โข โส เอตรหี’’ติ ทิพฺเพน จกฺขุนา โอโลเกนฺโต ‘‘จตุวีสติอกฺโขภณิปริวาเรน สทฺธึ เอกสตราชาโน คเหตฺวา มมฺเว ขมาเปตุํ อาคจฺฉตี’’ติ ทิสฺวา จินฺเตสิ – ‘‘อิเมหิ ราชูหิ เจว ปริสาหิ จ มม กนิฏฺสฺส พหูนิ ปาฏิหาริยานิ ทิฏฺานิ, มมานุภาวํ อชานิตฺวา ‘อยํ กูฏชฏิโล อตฺตโน ปมาณํ น ชานาติ, อมฺหากํ อยฺเยน สทฺธึ ปโยเชสี’ติ มํ วมฺเภนฺตา กเถนฺตา อวีจิปรายณา ภเวยฺยุํ, อิทฺธิปาฏิหาริยํ เนสํ ทสฺเสสฺสามี’’ติ. โส จตุรงฺคุลมตฺเตน อํสํ อผุสนฺตํ อากาเส กาชํ เปตฺวา อโนตตฺตโต อุทกํ อาหริตุํ รฺโ อวิทูเร อากาเสน ปายาสิ. นนฺทปณฺฑิโต ตํ อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา อตฺตานํ ทสฺเสตุํ อวิสหนฺโต นิสินฺนฏฺาเนเยว อนฺตรธายิตฺวา ปลายิตฺวา หิมวนฺตํ ปาวิสิ. มโนชราชา ปน ตํ รมณีเยน อิสิเวเสน ตถา อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา คาถมาห –
‘‘กสฺส กาทมฺพโย กาโช, เวหาสํ จตุรงฺคุลํ;
อํสํ อสมฺผุสํ เอติ, อุทหาราย คจฺฉโต’’ติ.
ตตฺถ กาทมฺพโยติ กทมฺพรุกฺขมโย. อํสํ อสมฺผุสํ เอตีติ อํสํ อสมฺผุสนฺโต สยเมว อาคจฺฉติ. อุทหารายาติ อุทกํ อาหริตุํ คจฺฉนฺตสฺส กสฺส เอส กาโช เอวํ เอติ, โก นาม ตฺวํ, กุโต วา อาคจฺฉสีติ.
เอวํ วุตฺเต มหาสตฺโต คาถาทฺวยมาห –
‘‘อหํ ¶ โสโณ มหาราช, ตาปโส สหิตพฺพโต;
ภรามิ มาตาปิตโร, รตฺตินฺทิวมตนฺทิโต.
‘‘วเน ผลฺจ มูลฺจ, อาหริตฺวา ทิสมฺปติ;
โปเสมิ มาตาปิตโร, ปุพฺเพ กตมนุสฺสร’’นฺติ.
ตตฺถ ¶ สหิตพฺพโตติ สหิตวโต สีลาจารสมฺปนฺโน เอโก ตาปโส อหนฺติ วทติ. ภรามีติ โปเสมิ. อตนฺทิโตติ อนลโส หุตฺวา. ปุพฺเพ กตมนุสฺสรนฺติ เตหิ ปุพฺเพ กตํ มยฺหํ คุณํ อนุสฺสรนฺโตติ.
ตํ สุตฺวา ราชา เตน สทฺธึ วิสฺสาสํ กตฺตุกาโม อนนฺตรํ คาถมาห –
‘‘อิจฺฉาม ¶ อสฺสมํ คนฺตุํ, ยตฺถ สมฺมติ โกสิโย;
มคฺคํ โน โสณ อกฺขาหิ, เยน คจฺเฉมุ อสฺสม’’นฺติ.
ตตฺถ อสฺสมนฺติ ตุมฺหากํ อสฺสมปทํ.
อถ มหาสตฺโต อตฺตโน อานุภาเวน อสฺสมปทคามิมคฺคํ มาเปตฺวา คาถมาห –
‘‘อยํ เอกปที ราช, เยเนตํ เมฆสนฺนิภํ;
โกวิฬาเรหิ สฺฉนฺนํ, เอตฺถ สมฺมติ โกสิโย’’ติ.
ตสฺสตฺโถ – มหาราช, อยํ เอกปทิโก ชงฺฆมคฺโค, อิมินา คจฺฉถ, เยน ทิสาภาเคน เอตํ เมฆวณฺณํ สุปุปฺผิตโกวิฬารสฺฉนฺนํ วนํ ทิสฺสติ, เอตฺถ มม ปิตา โกสิยโคตฺโต วสติ, เอตสฺส โส อสฺสโมติ.
‘‘อิทํ วตฺวาน ปกฺกามิ, ตรมาโน มหาอิสิ;
เวหาเส อนฺตลิกฺขสฺมึ, อนุสาสิตฺวาน ขตฺติเย.
‘‘อสฺสมํ ¶ ปริมชฺชิตฺวา, ปฺาเปตฺวาน อาสนํ;
ปณฺณสาลํ ปวิสิตฺวา, ปิตรํ ปติโพธยิ.
‘‘อิเม อายนฺติ ราชาโน, อภิชาตา ยสสฺสิโน;
อสฺสมา นิกฺขมิตฺวาน, นิสีท ตฺวํ มหาอิเส.
‘‘ตสฺส ตํ วจนํ สุตฺวา, ตรมาโน มหาอิสิ;
อสฺสมา นิกฺขมิตฺวาน, สทฺวารมฺหิ อุปาวิสี’’ติ. – อิมา อภิสมฺพุทฺธคาถา;
ตตฺถ ¶ ปกฺกามีติ อโนตตฺตํ อคมาสิ. อสฺสมํ ปริมชฺชิตฺวาติ, ภิกฺขเว, โส อิสิ เวเคน อโนตตฺตํ คนฺตฺวา ปานียํ อาทาย เตสุ ราชูสุ อสฺสมํ อสมฺปตฺเตสุเยว อาคนฺตฺวา ปานียฆเฏ ปานียมาฬเก เปตฺวา ‘‘มหาชโน ปิวิสฺสตี’’ติ วนกุสุเมหิ วาเสตฺวา สมฺมชฺชนึ อาทาย อสฺสมํ สมฺมชฺชิตฺวา ปณฺณสาลทฺวาเร ปิตุ อาสนํ ปฺาเปตฺวา ปวิสิตฺวา ปิตรํ ชานาเปสีติ อตฺโถ. อุปาวิสีติ อุจฺจาสเน นิสีทิ.
โพธิสตฺตสฺส มาตา ปน ตสฺส ปจฺฉโต นีจฏฺาเน เอกมนฺตํ นิสีทิ. มหาสตฺโต นีจาสเน นิสีทิ. นนฺทปณฺฑิโตปิ โพธิสตฺตสฺส อโนตตฺตโต ปานียํ อาทาย อสฺสมํ อาคตกาเล รฺโ สนฺติกํ อาคนฺตฺวา อสฺสมสฺส อวิทูเร ขนฺธาวารํ นิวาเสสิ. อถ ราชา นฺหตฺวา สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิโต เอกสตราชปริวุโต นนฺทปณฺฑิตํ คเหตฺวา มหนฺเตน สิริโสภคฺเคน โพธิสตฺตํ ขมาเปตุํ อสฺสมํ ปาวิสิ. อถ นํ ตถา อาคจฺฉนฺตํ โพธิสตฺตสฺส ปิตา ทิสฺวา โพธิสตฺตํ ปุจฺฉิ, โสปิสฺส อาจิกฺขิ. ตมตฺถํ ¶ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘ตฺจ ทิสฺวาน อายนฺตํ, ชลนฺตํริว เตชสา;
ขตฺยสงฺฆปริพฺยูฬฺหํ, โกสิโย เอตทพฺรวิ.
‘‘กสฺส เภรี มุทิงฺคา จ, สงฺขา ปณวทินฺทิมา;
ปุรโต ปฏิปนฺนานิ, หาสยนฺตา รเถสภํ.
‘‘กสฺส กฺจนปฏฺเฏน, ปุถุนา วิชฺชุวณฺณินา;
ยุวา กลาปสนฺนทฺโธ, โก เอติ สิริยา ชลํ.
‘‘อุกฺกามุขปหฏฺํว ¶ , ขทิรงฺคารสนฺนิภํ;
มุขฺจ รุจิรา ภาติ, โก เอติ สิริยา ชลํ.
‘‘กสฺส ปคฺคหิตํ ฉตฺตํ, สสลากํ มโนรมํ;
อาทิจฺจรํสาวรณํ, โก เอติ สิริยา ชลํ.
‘‘กสฺส องฺคํ ปริคฺคยฺห, วาลพีชนิมุตฺตมํ;
จรนฺติ วรปฺุสฺส, หตฺถิกฺขนฺเธน อายโต.
‘‘กสฺส ¶ เสตานิ ฉตฺตานิ, อาชานียา จ วมฺมิตา;
สมนฺตา ปริกีเรนฺติ, โก เอติ สิริยา ชลํ.
‘‘กสฺส เอกสตํ ขตฺยา, อนุยนฺตา ยสสฺสิโน;
สมนฺตานุปริยนฺติ, โก เอติ สิริยา ชลํ.
‘‘หตฺถิอสฺสรถปตฺติ, เสนา จ จตุรงฺคินี;
สมนฺตานุปริยนฺติ, โก เอติ สิริยา ชลํ.
‘‘กสฺเสสา มหตี เสนา, ปิฏฺิโต อนุวตฺตติ;
อกฺโขภณี อปริยนฺตา, สาครสฺเสว อูมิโย.
‘‘ราชาภิราชา มโนโช, อินฺโทว ชยตํ ปติ;
นนฺทสฺสชฺฌาวรํ เอติ, อสฺสมํ พฺรหฺมจารินํ.
‘‘ตสฺเสสา มหตี เสนา, ปิฏฺิโต อนุวตฺตติ;
อกฺโขภณี อปริยนฺตา, สาครสฺเสว อูมิโย’’ติ.
ตตฺถ ชลนฺตํริวาติ ชลนฺตํ วิย. ปฏิปนฺนานีติ เอตานิ ตูริยานิ กสฺส ปุรโต อาคจฺฉนฺตีติ อตฺโถ. หาสยนฺตาติ โตเสนฺตา. กฺจนปฏฺเฏนาติ, ตาต, กสฺส กฺจนมเยน วิชฺชุวณฺเณน อุณฺหีสปฏฺเฏน นลาฏนฺโต ปริกฺขิตฺโตติ ปุจฺฉติ. ยุวาติ ตรุโณ. กลาปสนฺนทฺโธติ ¶ สนฺนทฺธสรตูณีโร. อุกฺกามุขปหฏฺํ วาติ กมฺมารานํ อุทฺธเน ปหฏฺํ สุวณฺณํ วิย. ขทิรงฺคารสนฺนิภนฺติ วีตจฺจิตขทิรงฺคารวณฺณํ. อาทิจฺจรํสาวรณนฺติอาทิจฺจรํสีนํ อาวรณํ. องฺคํ ปริคฺคยฺหาติ องฺคํ ปริคฺคเหตฺวา, สรีรํ ปริกฺขิปิตฺวาติ อตฺโถ. วาลพีชนิมุตฺตมนฺติ วาลพีชนึ อุตฺตมํ ¶ . จรนฺตีติ สฺจรนฺติ. ฉตฺตานีติ อาชานียปิฏฺเ นิสินฺนานํ ธาริตฉตฺตานิ. ปริกีเรนฺตีติ ตสฺส สมนฺตา สพฺพทิสาภาเคสุ ปริกีรยนฺติ. จตุรงฺคินีติ เอเตหิ หตฺถิอาทีหิ จตูหิ องฺเคหิ สมนฺนาคตา. อกฺโขภณีติ โขเภตุํ น สกฺกา. สาครสฺเสวาติ สาครสฺส อูมิโย วิย อปริยนฺตา. ราชาภิราชาติ เอกสตราชูนํ ปูชิโต, เตสํ วา อธิโก ราชาติ ราชาภิราชา. ชยตํ ปตีติ ชยปฺปตฺตานํ ตาวตึสานํ เชฏฺโก. อชฺฌาวรนฺติ มมํ ขมาปนตฺถาย นนฺทสฺส ปริสภาวํ อุปคนฺตฺวา เอติ.
สตฺถา ¶ อาห –
‘‘อนุลิตฺตา จนฺทเนน, กาสิกุตฺตมธาริโน;
สพฺเพ ปฺชลิกา หุตฺวา, อิสีนํ อชฺฌุปาคมุ’’นฺติ.
ตตฺถ อิสีนํ อชฺฌุปาคมุนฺติ, ภิกฺขเว, สพฺเพปิ เต ราชาโน สุรภิจนฺทเนน อนุลิตฺตา อุตฺตมกาสิกวตฺถธาริโน สิรสิ ปติฏฺาปิตอฺชลี หุตฺวา อิสีนํ สนฺติกํ อุปคตา.
ตโต มโนโช ราชา ตํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสินฺโน ปฏิสนฺถารํ กโรนฺโต คาถาทฺวยมาห –
‘‘กจฺจิ นุ โภโต กุสลํ, กจฺจิ โภโต อนามยํ;
กจฺจิ อฺุเฉน ยาเปถ, กจฺจิ มูลผลา พหู.
‘‘กจฺจิ ฑํสา มกสา จ, อปฺปเมว สรีสปา;
วเน วาฬมิคากิณฺเณ, กจฺจิ หึสา น วิชฺชตี’’ติ.
ตโต ปรํ อุภินฺนํ เตสํ วจนปฏิวจนวเสน กถิตคาถา โหนฺติ –
‘‘กุสลฺเจว ¶ โน ราช, อโถ ราช อนามยํ;
อโถ อฺุเฉน ยาเปม, อโถ มูลผลา พหู.
‘‘อโถ ฑํสา มกสา จ, อปฺปเมว สรีสปา;
วเน วาฬมิคากิณฺเณ, หึสา มยฺหํ น วิชฺชติ.
‘‘พหูนิ วสฺสปูคานิ, อสฺสเม สมฺมตํ อิธ;
นาภิชานามิ อุปฺปนฺนํ, อาพาธํ อมโนรมํ.
‘‘สฺวาคตํ เต มหาราช, อโถ เต อทุราคตํ;
อิสฺสโรสิ อนุปฺปตฺโต, ยํ อิธตฺถิ ปเวทย.
‘‘ตินฺทุกานิ ¶ ปิยาลานิ, มธุเก กาสุมาริโย;
ผลานิ ขุทฺทกปฺปานิ, ภฺุช ราช วรํ วรํ.
‘‘อิทมฺปิ ปานียํ สีตํ, อาภตํ คิริคพฺภรา;
ตโต ปิว มหาราช, สเจ ตฺวํ อภิกงฺขสิ.
‘‘ปฏิคฺคหิตํ ¶ ยํ ทินฺนํ, สพฺพสฺส อคฺฆิยํ กตํ;
นนฺทสฺสาปิ นิสาเมถ, วจนํ โส ปวกฺขติ.
‘‘อชฺฌาวรมฺหา นนฺทสฺส, โภโต สนฺติกมาคตา;
สุณาตุ ภวํ วจนํ, นนฺทสฺส ปริสาย จา’’ติ.
อิมา เยภุยฺเยน ปากฏสมฺพนฺธาเยว, ยํ ปเนตฺถ อปากฏํ, ตเทว วกฺขาม. ปเวทยาติ ยํ อิมสฺมึ าเน ตว อภิรุจิตํ อตฺถิ, ตํ โน กเถหีติ วทติ. ขุทฺทกปฺปานีติ เอตานิ นานารุกฺขผลานิ ขุทฺทกมธุปฏิภาคานิ มธุรานิ. วรํ วรนฺติ อิโต อุตฺตมุตฺตมํ คเหตฺวา ภฺุช. คิริคพฺภราติ อโนตตฺตโต. สพฺพสฺส อคฺฆิยนฺติ เยน มยํ อาปุจฺฉิตา, ตํ อมฺเหหิ ปฏิคฺคหิตํ นาม ตุมฺเหหิ จ ทินฺนเมว นาม, เอตฺตาวตา อิมสฺส ชนสฺส สพฺพสฺส อคฺฆิยํ ตุมฺเหหิ กตํ. นนฺทสฺสาปีติ อมฺหากํ ตาว สพฺพํ กตํ, อิทานิ ปน นนฺทปณฺฑิโต กิฺจิ วตฺตุกาโม ¶ , ตสฺสปิ ตาว วจนํ สุณาถ. อชฺฌาวรมฺหาติ มยฺหิ น อฺเน กมฺเมน อาคตา, นนฺทสฺส ปน ปริสา หุตฺวา ตุมฺหากํ ขมาปนตฺถาย อาคตาติ วทติ. ภวนฺติ ภวํ โสณปณฺฑิโต สุณาตุ.
เอวํ วุตฺเต นนฺทปณฺฑิโต อุฏฺายาสนา มาตาปิตโร จ ภาตรฺจ วนฺทิตฺวา สกปริสาย สทฺธึ สลฺลปนฺโต อาห –
‘‘ปโรสตํ ชานปทา, มหาสาลา จ พฺราหฺมณา;
อิเม จ ขตฺติยา สพฺเพ, อภิชาตา ยสสฺสิโน;
ภวฺจ ราชา มโนโช, อนุมฺนฺตุ เม วโจ.
‘‘เย จ สนฺติ สมีตาโร, ยกฺขานิ อิธ มสฺสเม;
อรฺเ ภูตภพฺยานิ, สุณนฺตุ วจนํ มม.
‘‘นโม กตฺวาน ภูตานํ, อิสึ วกฺขามิ สุพฺพตํ;
โส ตฺยาหํ ทกฺขิณา พาหุ, ตว โกสิย สมฺมโต.
‘‘ปิตรํ เม ชเนตฺติฺจ, ภตฺตุกามสฺส เม สโต;
วีร ปฺุมิทํ านํ, มา มํ โกสิย วารย.
‘‘สพฺภิ ¶ ¶ เหตํ อุปฺาตํ, มเมตํ อุปนิสฺสช;
อุฏฺานปาริจริยาย, ทีฆรตฺตํ ตยา กตํ;
ธาตาปิตูสุ ปฺุานิ, มม โลกทโท ภว.
‘‘ตเถว สนฺติ มนุชา, ธมฺเม ธมฺมปทํ วิทู;
มคฺโค สคฺคสฺส โลกสฺส, ยถา ชานาสิ ตฺวํ อิเส.
‘‘อุฏฺานปาริจริยาย, มาตาปิตุสุขาวหํ;
ตํ มํ ปฺุา นิวาเรติ, อริยมคฺคาวโร นโร’’ติ.
ตตฺถ ¶ อนุมฺนฺตูติ อนุพุชฺฌนฺตุ, สาธุกํ สุตฺวา ปจฺจกฺขํ กโรนฺตูติ อตฺโถ. สมีตาโรติ สมาคตา. อรฺเ ภูตภพฺยานีติ อสฺมึ หิมวนฺตารฺเ ยานิ ภูตานิ เจว วุฑฺฒิมริยาทปฺปตฺตานิ ภพฺยานิ จ ตรุณเทวตานิ, ตานิปิ สพฺพานิ มม วจนํ สุณนฺตูติ อตฺโถ. ‘‘นโม กตฺวานา’’ติ อิทํ โส ปริสาย สฺํ ทตฺวา ตสฺมึ วนสณฺเฑ นิพฺพตฺตเทวตานํ นมกฺการํ กตฺวา อาห. ตสฺสตฺโถ – อชฺช พหูหิ เทวตาหิ มม ภาติกสฺส ธมฺมกถาสวนตฺถํ อาคตาหิ ภวิตพฺพํ, อหํ โว นมกฺกาโร, ตุมฺเหปิ มยฺหํ สหายา โหถาติ. โส เทวตานํ อฺชลึ ปคฺคเหตฺวา ปริสํ ชานาเปตฺวา ‘‘อิสึ วกฺขามี’’ติอาทิมาห. ตตฺถ อิสินฺติ โสณปณฺฑิตํ สนฺธาย วทติ. สมฺมโตติ ภาตโร นาม องฺคสมา โหนฺติ, ตสฺมา โส เต อหํ ทกฺขิณา พาหูติ สมฺมโต. เตน เม ขมิตุํ อรหถาติ ทีเปติ.
วีราติ วีริยวนฺต มหาปรกฺกม. ปฺุมิทํ านนฺติ อิทํ มาตาปิตุอุปฏฺานํ นาม ปฺุํ สคฺคสํวตฺตนิกการณํ, ตํ กโรนฺตํ มํ มา วารยาติ วทติ. สพฺภิ เหตนฺติ เอตฺหิ มาตาปิตุอุปฏฺานํ นาม ปณฺฑิเตหิ อุปฺาตํ อุปคนฺตฺวา าตฺเจว วณฺณิตฺจ. มเมตํ อุปนิสฺสชาติ อิทํ ตฺวํ มยฺหํ นิสฺสช วิสฺสชฺเชหิ เทหิ. อุฏฺานปาริจริยายาติ อุฏฺาเนน จ ปาริจริยาย จ. กตนฺติ ทีฆรตฺตํ ตยา กุสลํ กตํ. ปฺุานีติ อิทานิ อหํ มาตาปิตูสุ ปฺุานิ กตฺตุกาโม. มม โลกทโทติ ตสฺส มม ตฺวํ สคฺคโลกทโท โหติ, อหฺหิ เตสํ วตฺตํ อุปฏฺานํ กตฺวา เทวโลเก อปริมาณํ ยสํ ลภิสฺสามิ, ตสฺส เม ตฺวํ ทายโก โหหีติ วทติ.
ตเถวาติ ¶ ยถา ตฺวํ ชานาสิ, ตเถว อฺเปิ มนุชา อิมิสฺสํ ปริสายํ สนฺติ, เต นานปฺปกาเร ธมฺเม อิทํ เชฏฺาปจายิกภาวสงฺขาตํ ธมฺมโกฏฺาสํ วทนฺติ. กินฺติ? มคฺโค สคฺคสฺส โลกสฺสาติ. สุขาวหนฺติ อุฏฺาเนน จ ปาริจริยาย จ มาตาปิตูนํ สุขาวหํ. ตํ มนฺติ ตํ มํ เอวํ สมฺมาปฏิปนฺนมฺปิ ภาตา โสณปณฺฑิโต ตมฺหา ปฺุา อภิวาเรติ. อริยมคฺคาวโรติ โส เอวํ วาเรนฺโต อยํ นโร มม ปิยทสฺสนตาย อริยสงฺขาตสฺส เวทโลกสฺส มคฺคาวรโณ นาม โหตีติ.
เอวํ ¶ นนฺทปณฺฑิเตน วุตฺเต มหาสตฺโต ‘‘อิมสฺส ตาว ตุมฺเหหิ วจนํ สุตํ, อิทานิ มมปิ สุณาถา’’ติ สาเวนฺโต อาห –
‘‘สุณนฺตุ ¶ โภนฺโต วจนํ, ภาตุรชฺฌาวรา มม;
กุลวํสํ มหาราช, โปราณํ ปริหาปยํ;
อธมฺมจารี เชฏฺเสุ, นิรยํ โสปปชฺชติ.
‘‘เย จ ธมฺมสฺส กุสลา, โปราณสฺส ทิสมฺปติ;
จาริตฺเตน จ สมฺปนฺนา, น เต คจฺฉนฺติ ทุคฺคตึ.
‘‘มาตา ปิตา จ ภาตา จ, ภคินี าติ พนฺธวา;
สพฺเพ เชฏฺสฺส เต ภารา, เอวํ ชานาหิ ภารธ.
‘‘อาทิยิตฺวา ครุํ ภารํ, นาวิโก วิย อุสฺสเห;
ธมฺมฺจ นปฺปมชฺชามิ, เชฏฺโ จสฺมิ รเถสภา’’ติ.
ตตฺถ ภาตุรชฺฌาวราติ มม ภาตุ ปริสา หุตฺวา อาคตา โภนฺโต สพฺเพปิ ราชาโน มมปิ ตาว วจนํ สุณนฺตุ. ปริหาปยนฺติ ปริหาเปนฺโต. ธมฺมสฺสาติ เชฏฺาปจายนธมฺมสฺส ปเวณีธมฺมสฺส. กุสลาติ เฉกา. จาริตฺเตน จาติ อาจารสีเลน สมฺปนฺนา. ภาราติ สพฺเพ เอเต เชฏฺเน วหิตพฺพา ปฏิชคฺคิตพฺพาติ ตสฺส ภารา นาม. นาวิโก วิยาติ ยถา นาวาย ครุํ ภารํ อาทิยิตฺวา สมุทฺทมชฺเฌ นาวํ โสตฺถินา เนตุํ นาวิโก อุสฺสเหติ วายมติ, สห นาวาย สพฺพภณฺฑฺจ ชโน จ ตสฺเสว ภาโร โหติ, ตถา มเมว สพฺเพ าตกา ภาโรติ ¶ , อหฺจ เต อุสฺสหามิ ปฏิชคฺคิตุํ สกฺโกมิ, ตฺจ เชฏฺาปจายนธมฺมํ นปฺปมชฺชามิ, น เกวลฺจ เอเตสฺเว, สกลสฺสปิ โลกสฺส เชฏฺโ จ อสฺมิ, ตสฺมา อหเมว สทฺธึ นนฺเทน ปฏิชคฺคิตุํ ยุตฺโตติ.
ตํ สุตฺวา สพฺเพปิ เต ราชาโน อตฺตมนา หุตฺวา ‘‘เชฏฺภาติกสฺส กิร อวเสสา ภาราติ อชฺช อมฺเหหิ าต’’นฺติ นนฺทปณฺฑิตํ ปหาย มหาสตฺตํ สนฺนิสฺสิตา หุตฺวา ตสฺส ถุตึ กโรนฺตา ทฺเว คาถา อภาสึสุ –
‘‘อธิคมา ตเม าณํ, ชาลํว ชาตเวทโต;
เอวเมว โน ภวํ ธมฺมํ, โกสิโย ปวิทํสยิ.
‘‘ยถา ¶ อุทยมาทิจฺโจ, วาสุเทโว ปภงฺกโร;
ปาณีนํ ปวิทํเสติ, รูปํ กลฺยาณปาปกํ;
เอวเมว โน ภวํ ธมฺมํ, โกสิโย ปวิทํสยี’’ติ.
ตตฺถ ¶ อธิคมาติ มยํ อิโต ปุพฺเพ เชฏฺาปจายนธมฺมปฏิจฺฉาทเก ตเม วตฺตมานา น ชานาม, อชฺช ชาตเวทโต ชาลํว าณํ อธิคตา. เอวเมว โนติ ยถา มหนฺธกาเร ปพฺพตมตฺถเก ชลิโต ชาตเวโท สมนฺตา อาโลกํ ผรนฺโต รูปานิ ทสฺเสติ, ตถา โน ภวํ โกสิยโคตฺโต ธมฺมํ ปวิทํสยีติ อตฺโถ. วาสุเทโวติ วสุเทโว วสุโชตโน, ธนปกาสโนติ อตฺโถ.
อิติ มหาสตฺโต เอตฺตกํ กาลํ นนฺทปณฺฑิตสฺส ปาฏิหาริยานิ ทิสฺวา ตสฺมึ ปสนฺนจิตฺเต เต ราชาโน าณพเลน ตสฺมึ ปสาทํ ภินฺทิตฺวา อตฺตโน กถํ คาหาเปตฺวา สพฺเพว อตฺตโน มุขํ อุลฺโลกิเต อกาสิ. อถ นนฺทปณฺฑิโต ‘‘ภาตา เม ปณฺฑิโต พฺยตฺโต ธมฺมกถิโก สพฺเพปิเม ราชาโน ภินฺทิตฺวา อตฺตโน ปกฺเข กริ, เปตฺวา อิมํ อฺโ มยฺหํ ปฏิสรณํ นตฺถิ, อิมเมว ยาจิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา คาถมาห –
‘‘เอวํ เม ยาจมานสฺส, อฺชลึ นาวพุชฺฌถ;
ตว พทฺธจโร เหสฺสํ, วุฏฺิโต ปริจารโก’’ติ.
ตสฺสตฺถา ¶ – สเจ ตุมฺเห มม เอวํ ยาจมานสฺส ขมาปนตฺถาย ปคฺคหิตํ อฺชลึ นาวพุชฺฌถ น ปฏิคฺคณฺหถ, ตุมฺเหว มาตาปิตโร อุปฏฺหถ, อหํ ปน ตุมฺหากํ พทฺธจโร เวยฺยาวจฺจกโร เหสฺสํ, รตฺตินฺทิวํ อนลสภาเวน วุฏฺิโต ปริจารโก อหํ ตุมฺเห ปฏิชคฺคิสฺสามีติ.
มหาสตฺตสฺส ปกติยาปิ นนฺทปณฺฑิเต โทโส วา เวรํ วา นตฺถิ, อติถทฺธํ วจนํ กเถนฺตสฺส ปนสฺส มานหาปนตฺถํ นิคฺคหวเสน ตถา กตฺวา อิทานิสฺส วจนํ สุตฺวา ตุฏฺจิตฺโต ตสฺมึ ปสาทํ อุปฺปาเทตฺวา ‘‘อิทานิ เต ขมามิ, มาตาปิตโร จ ปฏิชคฺคิตุํ ลภิสฺสสี’’ติ ตสฺส คุณํ ปกาเสนฺโต อาห –
‘‘อทฺธา ¶ นนฺท วิชานาสิ, สทฺธมฺมํ สพฺภิ เทสิตํ;
อริโย อริยสมาจาโร, พาฬฺหํ ตฺวํ มม รุจฺจสิ.
‘‘ภวนฺตํ วทามิ โภติฺจ, สุณาถ วจนํ มม;
นายํ ภาโร ภารมโต, อหุ มยฺหํ กุทาจนํ.
‘‘ตํ มํ อุปฏฺิตํ สนฺตํ, มาตาปิตุ สุขาวหํ;
นนฺโท อชฺฌาวรํ กตฺวา, อุปฏฺานาย ยาจติ.
‘‘โย ¶ เว อิจฺฉติ กาเมน, สนฺตานํ พฺรหฺมจารินํ;
นนฺทํ โว วรถ เอโก, กํ นนฺโท อุปติฏฺตู’’ติ.
ตตฺถ อริโยติ สุนฺทโร. อริยสมาจาโรติ สุนฺทรสมาจาโรปิ ชาโต. พาฬฺหนฺติ อิทานิ ตฺวํ มม อติวิย รุจฺจสิ. สุณาถาติ อมฺม ตาตา ตุมฺเห มม วจนํ สุณาถ. นายํ ภาโรติ อยํ ตุมฺหากํ ปฏิชคฺคนภาโร น กทาจิ มม ภารมโต อหุ. ตํ มนฺติ ตํ ภาโรติ อมฺิตฺวาว มํ ตุมฺเห อุปฏฺิตํ สมานํ. อุปฏฺานาย ยาจตีติ ตุมฺเห อุปฏฺาตุํ มํ ยาจติ. โย เว อิจฺฉตีติ มยฺหฺหิ ตฺวํ เม มาตรํ วา ปิตรํ วา อุปฏฺหาติ วตฺตุํ น ยุตฺตํ, ตุมฺหากํ ปน สนฺตานํ พฺรหฺมจารีนํ โย เอโก อิจฺฉติ, ตํ วทามิ กาเมน นนฺทํ โว วรถ, ตํ มม กนิฏฺํ นนฺทํ โรเจถ, ตุมฺเหสุ กํ เอส อุปฏฺาตุ, อุโภปิ หิ มยํ ตุมฺหากํ ปุตฺตาเยวาติ.
อถสฺส ¶ มาตา อาสนา วุฏฺาย, ‘‘ตาต โสณปณฺฑิต, จิรปฺปวุตฺโถ เต กนิฏฺโ, เอวํ จิราคตมฺปิ ตํ ยาจิตุํ น วิสหามิ, มยฺหิ ตํ นิสฺสิตา, อิทานิ ปน ตยา อนฺุาตา อหํ เอตํ พฺรหฺมจารินํ พาหาหิ อุปคูหิตฺวา สีเส อุปสิงฺฆายิตุํ ลเภยฺย’’นฺติ อิมมตฺถํ ปกาเสนฺตี คาถมาห –
‘‘ตยา ตาต อนฺุาตา, โสณ ตํ นิสฺสิตา มยํ;
อุปฆาตุํ ลเภ นนฺทํ, มุทฺธนิ พฺรหฺมจาริน’’นฺติ.
อถ มหาสตฺโต ‘‘เตน หิ, อมฺม, อนุชานามิ, ตฺวํ คจฺฉ, ปุตฺตํ นนฺทํ อาลิงฺคิตฺวา สีเส ฆายิตฺวา จุมฺพิตฺวา ตว หทเย โสกํ นิพฺพาเปหี’’ติ อาห. สา ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา นนฺทปณฺฑิตํ ¶ ปริสมชฺเฌเยว อาลิงฺคิตฺวา สีสํ ฆายิตฺวา จุมฺพิตฺวา หทเย โสกํ นิพฺพาเปตฺวา มหาสตฺเตน สทฺธึ สลฺลปนฺตี อาห –
‘‘อสฺสตฺถสฺเสว ตรุณํ, ปวาฬํ มาลุเตริตํ;
จิรสฺสํ นนฺทํ ทิสฺวาน, หทยํ เม ปเวธติ.
‘‘ยทา สุตฺตาปิ สุปิเน, นนฺทํ ปสฺสามิ อาคตํ;
อุทคฺคา สุมนา โหมิ, นนฺโท โน อาคโต อยํ.
‘‘ยทา จ ปฏิพุชฺฌิตฺวา, นนฺทํ ปสฺสามิ นาคตํ;
ภิยฺโย อาวิสตี โสโก, โทมนสฺสฺจนปฺปกํ.
‘‘สาหํ ¶ อชฺช จิรสฺสมฺปิ, นนฺทํ ปสฺสามิ อาคตํ;
ภตฺตุจฺจ มยฺหฺจ ปิโย, นนฺโท โน ปาวิสี ฆรํ.
‘‘ปิตุปิ นนฺโท สุปฺปิโย, ยํ นนฺโท นปฺปวเส ฆรา;
ลภตู ตาต นนฺโท ตํ, มํ นนฺโท อุปติฏฺตู’’ติ.
ตตฺถ มาลุเตริตนฺติ ยถา วาตาหตํ อสฺสตฺถสฺส ปลฺลวํ กมฺปติ, เอวํ จิรสฺสํ นนฺทํ ทิสฺวา อชฺช มม หทยํ กมฺปตีติ วทติ. สุตฺตาติ, ตาต โสณ, ยทาหํ สุตฺตาปิ สุปิเน นนฺทํ อาคตํ ปสฺสามิ, ตทาปิ อุทคฺคา โหมิ. ภตฺตุจฺจาติ สามิกสฺส จ เม มยฺหฺจ ปิโย. นนฺโท โน ปาวิสี ฆรนฺติ, ตาต, ปุตฺโต โน นนฺโท ปณฺณสาลํ ปวิสตุ. ยนฺติ ยสฺมา ปิตุปิ สุฏฺุ ปิโย, ตสฺมา ปุน อิมมฺหา ฆรา น วิปฺปวเสยฺย. นนฺโท ¶ ตนฺติ, ตาต, นนฺโท ยํ อิจฺฉติ, ตํ ลภตุ. มํ นนฺโทติ, ตาต โสณ, ตว ปิตรํ ตฺวํ อุปฏฺห, มํ นนฺโท อุปฏฺาตุ.
มหาสตฺโต ‘‘เอวํ โหตู’’ติ มาตุ วจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ‘‘นนฺท, ตยา เชฏฺกโกฏฺาโส ลทฺโธ, มาตา นาม อติคุณการิกา, อปฺปมตฺโต หุตฺวา ปฏิชคฺเคยฺยาสี’’ติ โอวทิตฺวา มาตุ คุณํ ปกาเสนฺโต ทฺเว คาถา อภาสิ –
‘‘อนุกมฺปิกา ¶ ปติฏฺา จ, ปุพฺเพ รสทที จ โน;
มคฺโค สคฺคสฺส โลกสฺส, มาตา ตํ วรเต อิเส.
‘‘ปุพฺเพ รสทที โคตฺตี, มาตา ปฺุูปสํหิตา;
มคฺโค สคฺคสฺส โลกสฺส, มาตา ตํ วรเต อิเส’’ติ.
ตตฺถ อนุกมฺปิกาติ มุทุหทยา. ปุพฺเพ รสททีติ ปมเมว อตฺตโน ขีรสงฺขาตสฺส รสสฺส ทายิกา. มาตา ตนฺติ มม มาตา มํ น อิจฺฉติ, ตํ วรติ อิจฺฉติ. โคตฺตีติ โคปายิกา. ปฺุูปสํหิตาติ ปฺุูปนิสฺสิตา ปฺุทายิกา.
เอวํ มหาสตฺโต ทฺวีหิ คาถาหิ มาตุ คุณํ กเถตฺวา ปุนาคนฺตฺวา ตสฺสา อาสเน นิสินฺนกาเล ‘‘นนฺท, ตฺวํ ทุกฺกรการิกํ มาตรํ ลภสิ, อุโภปิ มยํ มาตรา ทุกฺเขน สํวฑฺฒิตา, ตํ อิทานิ ตฺวํ อปฺปมตฺโต ปฏิชคฺคาหิ, อมธุรานิ ผลาผลานิ มา ขาทาเปหี’’ติ วตฺวา ปริสมชฺเฌเยว มาตุ ทุกฺกรการิกตํ ปกาเสนฺโต อาห –
‘‘อากงฺขมานา ¶ ปุตฺตผลํ, เทวตาย นมสฺสติ;
นกฺขตฺตานิ จ ปุจฺฉติ, อุตุสํวจฺฉรานิ จ.
‘‘ตสฺสา อุตุมฺหิ นฺหาตาย, โหติ คพฺภสฺส โวกฺกโม;
เตน โทหฬินี โหติ, สุหทา เตน วุจฺจติ.
‘‘สํวจฺฉรํ วา อูนํ วา, ปริหริตฺวา วิชายติ;
เตน สา ชนยนฺตีติ, ชเนตฺติ เตน วุจฺจติ.
‘‘ถนขีเรน คีเตน, องฺคปาวุรเณน จ;
โรทนฺตํ ปุตฺตํ โตเสติ, โตเสนฺตี เตน วุจฺจติ.
‘‘ตโต ¶ วาตาตเป โฆเร, มมํ กตฺวา อุทิกฺขติ;
ทารกํ อปฺปชานนฺตํ, โปเสนฺตี เตน วุจฺจติ.
‘‘ยฺจ ¶ มาตุธนํ โหติ, ยฺจ โหติ ปิตุทฺธนํ;
อุภยมฺเปตสฺส โคเปติ, อปิ ปุตฺตสฺส โน สิยา.
‘‘เอวํ ปุตฺต อทุํ ปุตฺต, อิติ มาตา วิหฺติ;
ปมตฺตํ ปรทาเรสุ, นิสีเถ ปตฺตโยพฺพเน;
สายํ ปุตฺตํ อนายนฺตํ, อิติ มาตา วิหฺติ.
‘‘เอวํ กิจฺฉา ภโต โปโส, มาตุ อปริจารโก;
มาตริ มิจฺฉา จริตฺวาน, นิรยํ โสปปชฺชติ.
‘‘เอวํ กิจฺฉา ภโต โปโส, ปิตุ อปริจารโก;
ปิตริ มิจฺฉา จริตฺวาน, นิรยํ โสปปชฺชติ.
‘‘ธนาปิ ธนกามานํ, นสฺสติ อิติ เม สุตํ;
มาตรํ อปริจริตฺวาน, กิจฺฉํ วา โส นิคจฺฉติ.
‘‘ธนาปิ ธนกามานํ, นสฺสติ อิติ เม สุตํ;
ปิตรํ อปริจริตฺวาน, กิจฺฉํ วา โส นิคจฺฉติ.
‘‘อานนฺโท จ ปโมโท จ, สทา หสิตกีฬิตํ;
มาตรํ ปริจริตฺวาน, ลพฺภเมตํ วิชานโต.
‘‘อานนฺโท จ ปโมโท จ, สทา หสิตกีฬิตํ;
ปิตรํ ปริจริตฺวาน, ลพฺภเมตํ วิชานโต.
‘‘ทานฺจ ปิยวาจา จ, อตฺถจริยา จ ยา อิธ;
สมานตฺตตา จ ธมฺเมสุ, ตตฺถ ตตฺถ ยถารหํ;
เอเต โข สงฺคหา โลเก, รถสฺสาณีว ยายโต.
‘‘เอเต ¶ จ สงฺคหา นาสฺสุ, น มาตา ปุตฺตการณา;
ลเภถ ¶ มานํ ปูชํ วา, ปิตา วา ปุตฺตการณา.
‘‘ยสฺมา จ สงฺคหา เอเต, สมฺมเปกฺขนฺติ ปณฺฑิตา;
ตสฺมา มหตฺตํ ปปฺโปนฺติ, ปาสํสา จ ภวนฺติ เต.
‘‘พฺรหฺมาติ ¶ มาตาปิตโร, ปุพฺพาจริยาติ วุจฺจเร;
อาหุเนยฺยา จ ปุตฺตานํ, ปชาย อนุกมฺปกา.
‘‘ตสฺมา หิ เน นมสฺเสยฺย, สกฺกเรยฺย จ ปณฺฑิโต;
อนฺเนน อโถ ปาเนน, วตฺเถน สยเนน จ;
อุจฺฉาทเนน นฺหาปเนน, ปาทานํ โธวเนน จ.
‘‘ตาย นํ ปาริจริยาย, มาตาปิตูสุ ปณฺฑิตา;
อิเธว นํ ปสํสนฺติ, เปจฺจ สคฺเค ปโมทตี’’ติ.
ตตฺถ ปุตฺตผลนฺติ ปุตฺตสงฺขาตํ ผลํ. เทวตาย นมสฺสตีติ ‘‘ปุตฺโต เม อุปฺปชฺชตู’’ติ เทวตาย นมกฺการํ กโรติ อายาจติ. ปุจฺฉตีติ ‘‘กตเรน นกฺขตฺเตน ชาโต ปุตฺโต ทีฆายุโก โหติ, กตเรน อปฺปายุโก’’ติ เอวํ นกฺขตฺตานิ จ ปุจฺฉติ. อุตุสํวจฺฉรานิ จาติ ‘‘ฉนฺนํ อุตูนํ กตรสฺมึ อุตุมฺหิ ชาโต ทีฆายุโก โหติ, กตรสฺมึ อุตุมฺหิ อปฺปายุโก, กติวสฺสาย วา มาตุยา ชาโต ปุตฺโต ทีฆายุโก โหติ, กติวสฺสาย อปฺปายุโก’’ติ เอวํ อุตุสํวจฺฉรานิ จ ปุจฺฉติ. อุตุมฺหิ นฺหาตายาติ ปุปฺเผ อุปฺปนฺเน อุตุมฺหิ นฺหาตาย. โวกฺกโมติ ติณฺณํ สนฺนิปาตา คพฺภาวกฺกนฺติ โหติ, กุจฺฉิยํ คพฺโภ ปติฏฺาติ. เตนาติ เตน คพฺเภน สา โทหฬินี โหติ. เตนาติ ตทา ตสฺสา กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺตปชาย สิเนโห อุปฺปชฺชติ, เตน การเณน ‘‘สุหทา’’ติ วุจฺจติ. เตนาติ เตน การเณน สา ‘‘ชนยนฺตี’’ติ จ ‘‘ชเนตฺตี’’ติ จ วุจฺจติ.
องฺคปาวุรเณน จาติ ถนนฺตเร นิปชฺชาเปตฺวา สรีรสมฺผสฺสํ ผราเปนฺตี องฺคสงฺขาเตเนว ปาวุรเณน. โตเสนฺตีติ สฺาเปนฺตี หาเสนฺตี. มมํ กตฺวา อุทิกฺขตีติ ‘‘ปุตฺตสฺส เม อุปริ วาโต ปหรติ, อาตโป ผรตี’’ติ เอวํ มมํการํ กตฺวา สินิทฺเธน หทเยน อุทิกฺขติ. อุภยมฺเปตสฺสาติ ¶ อุภยมฺปิ เอตํ ธนํ เอตสฺส ปุตฺตสฺส อตฺถาย อฺเสํ อทสฺเสตฺวา สารคพฺภาทีสุ มาตา โคเปติ. เอวํ ปุตฺต, อทุํ ปุตฺตาติ ‘‘อนฺธพาล ปุตฺต, เอวํ ราชกุลาทีสุ อปฺปมตฺโต โหหิ, อทฺุจ กมฺมํ มา กโรหี’’ติ สิกฺขาเปนฺตี อิติ มาตา วิหฺติ กิลมติ. ปตฺตโยพฺพเนติ ¶ ปุตฺเต ปตฺตโยพฺพเน ตํ ปุตฺตํ นิสีเถ ปรทาเรสุ ปมตฺตํ สายํ อนาคจฺฉนฺตํ ตฺวา อสฺสุปุณฺเณหิ เนตฺเตหิ มคฺคํ โอโลเกนฺตี วิหฺติ กิลมติ.
กิจฺฉา ภโตติ กิจฺเฉน ภโต ปฏิชคฺคิโต. มิจฺฉา จริตฺวานาติ มาตรํ อปฏิชคฺคิตฺวา. ธนาปีติ ธนมฺปิ, อยเมว วา ปาโ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ธนกามานํ ¶ อุปฺปนฺนํ ธนมฺปิ มาตรํ อปฏิชคฺคนฺตานํ นสฺสตีติ เม สุตนฺติ. กิจฺฉํ วา โสติ อิติ ธนํ วา ตสฺส นสฺสติ, ทุกฺขํ วาโส ปุริโส นิคจฺฉติ. ลพฺภเมตนฺติ เอตํ อิธโลเก จ ปรโลเก จ อานนฺทาทิสุขํ มาตรํ ปริจริตฺวา วิชานโต ปณฺฑิตสฺส ลพฺภํ, สกฺกา ลทฺธุํ ตาทิเสนาติ อตฺโถ.
ทานฺจาติ มาตาปิตูนํ ทานํ ทาตพฺพํ, ปิยวจนํ ภณิตพฺพํ, อุปฺปนฺนกิจฺจสาธนวเสน อตฺโถ จริตพฺโพ. ธมฺเมสูติ เชฏฺาปจายนธมฺเมสุ ตตฺถ ตตฺถ ปริสมชฺเฌ วา รโหคตานํ วา อภิวาทนาทิวเสน สมานตฺตตา กาตพฺพา, น รโห อภิวาทนาทีนิ กตฺวา ปริสติ น กาตพฺพานิ, สพฺพตฺถ สมาเนเนว ภวิตพฺพํ. เอเต จ สงฺคหา นาสฺสูติ สเจ เอเต จตฺตาโร สงฺคหา น ภเวยฺยุํ. สมฺมเปกฺขนฺตีติ สมฺมา นเยน การเณน เปกฺขนฺติ. มหตฺตนฺติ เสฏฺตฺตํ. พฺรหฺมาติ ปุตฺตานํ พฺรหฺมสมา อุตฺตมา เสฏฺา. ปุพฺพาจริยาติ ปมาจริยา. อาหุเนยฺยาติ อาหุนปฏิคฺคาหกา ยสฺส กสฺสจิ สกฺการสฺส อนุจฺฉวิกา. อนฺเนน อโถติ อนฺเนน เจว อตฺโถ ปาเนน จ. เปจฺจาติ กาลกิริยาย ปริโยสาเน อิโต คนฺตฺวา สคฺเค ปโมทตีติ.
เอวํ มหสตฺโต สิเนรุํ ปวฏฺเฏนฺโต วิย ธมฺมเทสนํ นิฏฺาเปสิ. ตํ สุตฺวา สพฺเพปิ เต ราชาโน พลกายา จ ปสีทึสุ. อถ เน ปฺจสุ สีเลสุ ปติฏฺาเปตฺวา ‘‘ทานาทีสุ อปฺปมตฺตา โหถา’’ติ โอวทิตฺวา อุยฺโยเชสิ. สพฺเพปิ ธมฺเมน รชฺชํ กาเรตฺวา อายุปริโยสาเน เทวนครํ ปูรยึสุ. โสณปณฺฑิตนนฺทปณฺฑิตาปิ ยาวตายุกํ มาตาปิตโร ปริจริตฺวา พฺรหฺมโลกปรายณา อเหสุํ.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ, สจฺจปริโยสาเน มาตุโปสกภิกฺขุ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหิ. ตทา มาตาปิตโร มาหาราชกุลานิ ¶ อเหสุํ, นนฺทปณฺฑิโต อานนฺโท ¶ , มโนชราชา สาริปุตฺโต, เอกสตราชาโน อสีติมหาเถรา เจว อฺตรเถรา จ, จตุวีสติ อกฺโขภณิโย พุทฺธปริสา, โสณปณฺฑิโต ปน อหเมว อโหสินฺติ.
โสณนนฺทชาตกวณฺณนา ทุติยา.
ชาตกุทฺทานํ –
อถ สตฺตติมมฺหิ นิปาตวเร, สภาวนฺตุ กุสาวติราชวโร;
อถ โสณสุนนฺทวโร จ ปุน, อภิวาสิตสตฺตติมมฺหิ สุเตติ.
สตฺตตินิปาตวณฺณนา นิฏฺิตา.